MOOIE TANDEN: Een onderzoek naar de overwegingen en invloeden die leiden tot dentale modificatie bij volwassen Nederlanders
Universiteit van Amsterdam Scriptie: Master Medische Antropologie en Sociologie Faculteit der Maatschappij- en Gedragswetenschappen 5653592 J. van der Horst Datum: 26 juni ‘07
Begeleider: S. van der Geest
Scriptie: Master Medische Antropologie en Sociologie Faculteit der Maatschappij- en Gedragswetenschappen
MOOIE TANDEN
Universiteit van Amsterdam 5653592 J. van der Horst Datum: 26 juni ‘07
2
Inhoudsopgave Vooraf ..................................................................................................................................................... 4 Samenvatting .......................................................................................................................................... 6 1. Inleiding................................................................................................................................. 8 1.1 Dentale modificatie ................................................................................................ 9 1.2 Vraagstelling ......................................................................................................... 11 1.3 Opbouw................................................................................................................. 13 2. Methoden.......................................................................................................................................... 14 2.1 Ervaringen tijdens het veldwerk ...................................................................................... 14 2.2 Knelpunten tijdens het onderzoek ................................................................................... 15 2.3 Onderzoeksactiviteiten ..................................................................................................... 15 2.3.1 Participerende observatie.................................................................................. 16 2.3.2 Interviews .......................................................................................................... 16 2.3.3 Bestaande bronnen ............................................................................................ 17 2.3.4 Internetsurvey ................................................................................................... 18 3. Theoretische achtergrond ................................................................................................................ 19 3.1 Habitus, smaak en sociale locatie...................................................................................... 19 3.2 Structuur en agency........................................................................................................... 21 3.3 Discours.............................................................................................................................. 23 3.4 Theorie in de praktijk........................................................................................................ 24 3.4.1 Een schema ........................................................................................................ 25 4. Onderzoeksresultaten ...................................................................................................................... 26 4.1 De onderzoekspopulatie.................................................................................................... 26 4.2 De onderzoekssetting ........................................................................................... 29 4.2.1 De lifestyle winkels ........................................................................................... 29 4.2.2 De tandartspraktijken........................................................................................ 32 4.3 Beschouwing...................................................................................................................... 36 4.4 Casussen ............................................................................................................................. 36 4.4.1 Wie mooi wilt zijn…......................................................................................... 36 4.4.2 Veiligheid........................................................................................................... 37 4.4.3 Initiatief.............................................................................................................. 40 4.4.4 Droom: tanden vallen eruit............................................................................... 42 4.4.5 Ook mannen kiezen voor witte tanden............................................................ 45 5. Analyse.............................................................................................................................................. 47 5.1 De concepten ..................................................................................................................... 47 5.1.1 Habitus, smaak en sociale locatie...................................................................... 47 5.1.2 Structuur en agency........................................................................................... 48 5.1.3 Sociale discours .................................................................................................. 49 6. Conclusies ......................................................................................................................................... 50 6.1 Wie? ................................................................................................................................... 50 6.2 Media.................................................................................................................................. 51 6.3 Betekenis............................................................................................................................ 51 Nawoord ............................................................................................................................................... 54 Literatuurlijst........................................................................................................................................ 55 Bijlage I Semi-gestructureerde vragenlijst .......................................................................................... 60 Bijlage II Internetsurvey ...................................................................................................................... 63
3
Vooraf
Deze scriptie beschrijft een afstudeeronderzoek voor de masteropleiding Medische Antropologie en Sociologie van de Universiteit van Amsterdam. De scriptie is gebaseerd op verzameld materiaal dat is aangevuld en onderbouwd met bestaande literatuur. Het onderzoek is uitgevoerd op basis van veldwerk betreffende het onderwerp dentale modificatie. Dentale modificatie is een opzettelijke verandering van het gebit. Het wordt al eeuwen lang over de hele wereld uitgevoerd binnen verschillende culturen. Ik heb ervoor gekozen om een onderzoek uit te voeren in eigen land waar het gebruik van dentale modificatie ook voorkomt. Nederlanders hebben een beeld van wat zij ‘mooie tanden’ noemen, in dit kleinschalige, explorerend onderzoek is getracht dit beeld te achterhalen. Mooie tanden spelen de hoofdrol in mijn onderzoek, in de maanden maart tot en met mei heb ik mijzelf dag en nacht beziggehouden met tanden. Ik ging met het onderwerp slapen, droomde erover en stond ermee op om vervolgens de hele dag gefocust te zijn op deze kleine onderdelen van het lichaam: de tanden. De motivatie voor het dag en nacht bezig zijn met dit onderwerp komt voort uit mijn opleiding en werk als mondhygiëniste. Vanaf 2004 werk ik minimaal één dag in de week in een algemene tandartspraktijk. Ik merkte in de praktijk een groeiende vraag naar ‘mooie tanden’. Daarnaast merkte ik dat ik daar redelijk sceptisch in opgeleid ben, dit komt omdat mondhygiënisten voornamelijk preventief werken. Deze masterstudie heeft het mogelijk gemaakt om met een neutrale visie, zonder kritiek en oordelen, naar het onderwerp te kijken.
4
Ik wil al mijn informanten danken voor hun bijdrage aan dit onderzoek. Daarbij wil ik de klinieken, later ‘lifestyle winkels’1 te noemen: WIT® in Amsterdam, The White Smile Company in Utrecht en Perfect Smile in Amstelveen speciaal bedanken. Evenals de tandartspraktijken Cosmetische Tandheelkunde Almere, de Waterval in Almere en Diercks in Amsterdam waar ik de meeste informanten via hun winkels en praktijken heb kunnen rekruteren. Ook wil ik mijn begeleider, Sjaak van der Geest, danken voor zijn begeleiding, suggesties en feedback.
Bovendien wil ik mijn dank uiten aan Gijs Bakker, student Interactieve Media aan de Hogeschool van Amsterdam en bovenal mijn geliefde, voor zijn lieve steun tijdens het veldwerk en tijdens het schrijven van mijn scriptie én voor het ontwerpen van de website van de internetsurvey.
1
NRC next: de term ‘lifestyle winkel’ wordt genoemd door D. Pinto, de eigenaar van WIT®, die zijn bedrijf/kliniek zo noemt in een krantenartikel
5
Samenvatting Deze scriptie is het verslag van een afstudeeronderzoek over dentale modificatie. Dentale modificatie is een gebruik dat al eeuwenlang bestaat, onder veel populaties over de hele wereld wordt gehanteerd en een groeiende trend lijkt te zijn in de Westerse samenleving. Het gebruik is over de hele wereld onderzocht, voornamelijk bij archeologische opgravingen. Deze studie is anders omdat het een studie betreft waarbij levende mensen gevraagd wordt naar de beweegredenen die tot een actie leiden of hebben geleid. Het betreft een kleinschalige, etnografische studie dat kwalitatief en explorerend van aard is. Het doel van deze studie is het beschrijven van invloeden en overwegingen die ertoe leiden dat Nederlanders hun gezonde gebit willen bewerken. Er zijn vier onderzoeksmethoden gebruikt bij dit onderzoek: semi-gestructureerde interviews, observaties, een internetsurvey en bestaande bronnenonderzoek. Met behulp van convenience en snowball sampling binnen cosmetische tandheelkundige praktijken en lifestyle winkels zijn 16 interviewinformanten gerekruteerd. De observaties zijn gedaan in drie lifestyle winkels en bij drie tandartsen met cosmetische tandheelkunde als specialisme. De internetsurvey is samengesteld aan de hand van relevante inzichten uit de kwalitatieve data, deze survey is tevens door middel van convenience en snowball
sampling verspreid via een e-mailbericht en een internetforum. Bestaande bronnen, zoals krantenartikelen en teksten op internetforums, zijn geselecteerd op de jaren 2005 tot heden. Archeologische en historische onderzoeken suggereren dat dentale modificatie werd uitgevoerd met religieuze, magische en decoratieve doeleinden (Fastlicht 1962). Het gebruik zou ook kunnen dienen om bij een bepaalde groep te horen of om statusdifferentiatie duidelijk te maken (Ikehara-Quabral & Douglas 1997; Jones 2001; Arcani 2005; Williams & White 2006). In literatuur over cosmetische chirurgie (Henderson-King et al. 2001; Connell in Shilling 2003, pp.97; Turner 2004) komt naar voren dat de media een mogelijke invloed hebben op het laten bewerken van onderdelen van het lichaam. Ander wetenschappelijk onderzoek toont aan dat modificatie van lichaamsonderdelen een manier is om normalisatie te verkrijgen (Davis 1995; Thorpe et al. 2004) en een resultaat is van sociale acceptatie (von Soest 2006). Bij de uitvoering en analyse van dit onderzoek zijn drie theoretische concepten gebruikt: (1) habitus, sociale locatie en smaak; (2) structuur en agency en (3) discours. De keuze voor dentale modificatie brengt een aantal overwegingen met zich mee onder andere: de veiligheid van de behandeling, de risico’s, gevolgen en nadelen, de materiële
6
omstandigheden, een beeld van ‘mooie tanden’ en de zelfpresentatie. De invloeden komen vanuit de sociale omgeving, de cosmetische wereld, de media, commercie en van deskundigen en professionals.
7
1. Inleiding
Deze scriptie beschrijft een onderzoek dat in opdracht van de masterstudie Medische Antropologie en Sociologie van de Universiteit van Amsterdam is uitgevoerd. In deze inleiding worden eerst twee citaten besproken waarna vervolgens de term dentale modificatie uiteengezet wordt met behulp van bestaande literatuur. Daaruit is een vraag ontstaan en die wordt vervolgens beschreven. Ik begin deze inleiding met een citaat van een zekere Ghizlane die dit heeft geschreven op één van de forums die te vinden zijn op het internet: Hallo, wie weet hoe en waar of met wat je het beste je tanden kunt bleken ik poets ze m’n hele leven maar op een of andere manier zijn ze niet meer zo witjes en zou het erg fijn vinden en me lekker voelen als ze wat witter waren en ik een stralende lach had… (www.vrouw.nl/site/list_messages/1783/last)
In het profiel van Ghizlane staat dat ze in 1979 geboren is. Ten tijde van het plaatsen van het bericht is zij dus 26 of 27 jaar oud. In dit bericht lees ik dat tanden wit horen te zijn, wat in de natuur alleen voorkomt bij jonge mensen ten tijde van het doorbreken van de blijvende tanden rond het zesde levensjaar. Hoe ouder de tanden worden hoe geler deze worden door het opnemen van kleurstoffen uit voedsel en vloeistoffen in de tanden, maar ook door de afzetting van secundair dentine in de tanden. Secundair dentine is wortelbeen dat op latere leeftijd wordt aangemaakt in de tand.
Op een ander forum is Thyz iets opgevallen tijdens het spelen van een computerspel: …Een slecht personage heeft een bleke huid, rode ogen en horens. En een goed personage altijd een brede lach, witte tanden, blauwe ogen, blond haar... (www.forum.gamez.nl/lofiversion/ index.php/t1848.html)
Thyz ziet dat in computerspellen de ‘goede karakters’ in het spel altijd witte tanden en een brede lach hebben, terwijl ‘slechte karakters’ in het spel dit nooit hebben. Twine (2002) herkent iets vergelijkbaars: in de tekenfilmserie The Simpsons worden de ‘domme’ karakters afgebeeld met hun tanden permanent geëxposeerd. Prinsen en prinsessen in sprookjes zijn vaak in het bezit van een rij witte rechte tanden terwijl de heksen en monsters vaak maar één grauwe tand hebben.
8
1.1 Dentale modificatie Dentale modificatie wordt beschreven als een opzettelijke niet-restauratieve alteratie van het gebit, een gebruik dat al eeuwen lang over de hele wereld in allerlei verschillende culturen wordt uitgevoerd. Modificatie betreft het in zijn geheel verwijderen van tanden of kiezen of deels verwijderen door middel van vijlen, knippen of snijden, het kleuren van tanden en modificeren door incisie of boren, wat soms gevolgd wordt door het vullen met edelmetalen of juwelen of bedekken met kronen van porselein of goud (Scott & Turner 1988). Bij het bewerken van de tanden gaat het vaak om gezond weefsel dat wordt verwijderd. De huidige Westerse cosmetische tandheelkunde wordt steeds meer vergelijkbaar met de dentale modificatie van andere culturen. De trend van dentale modificatie lijkt iets van vroeger dat op het moment sporadisch in een aantal populaties op de wereld voorkomt en langzaam opkomt in de Westerse samenleving (Dijs 2004). Volgens Connell wordt de samenleving beïnvloed door de media om zich te focussen op de decoratie van het lichaam (Connell in Shilling 2003, pp. 97). Henderson-King en anderen (2001) spreken over een ideaalbeeld dat door de media wordt verspreid die invloed heeft op de percepties die vrouwen van zichzelf hebben. ‘Geldt dit alleen voor vrouwen?’ is een vraag die bij mij opkomt. Davis (1995) beschrijft in haar boek Reshaping the Female Body de redenen waarom vrouwen cosmetische chirurgie ondergaan of hebben ondergaan. Haar conclusie is dat vrouwen niet zozeer kiezen voor cosmetische chirurgie wegens een schoonheidsideaal, maar eerder een wens hebben normaal te zijn en zichzelf te worden. Davis schrijft dat vrouwen zich niet ‘thuis’ voelen bij een bepaald lichaamsdeel. Thorpe en anderen (2004) hebben ook onderzocht wat de redenen voor het ondergaan van cosmetische chirurgie zijn. Uit hun studie blijkt dat geestelijk welzijn en normalisatie belangrijke factoren zijn om te verkrijgen door middel van cosmetische chirurgie. Normalisatie wordt volgens de auteurs verkregen door een uiterlijk zoals anderen, die blijkbaar aan een bepaalde ideale uiterlijke standaard voldoen. Von Soest (2006) en anderen hebben een relatie gevonden tussen psychosociale variabelen en motivatie voor cosmetische chirurgie. Volgens hen zijn niet alleen de individuele variabelen zoals het lichaamsbeeld van belang, maar ook sociale factoren spelen een grote rol, zoals de acceptatie van cosmetische chirurgie in de omgeving van het individu. Williams en White (2006) beschrijven een studie van dentale modificatie bij oude Maya’s in Lamanai, Belize. Zij keken naar dentale modificatie als uiting van statusdifferentiatie en zij onderzochten of er verschil was tussen geslacht. Voor geslacht werd geen significant verschil gevonden in dentale modificaties. Dentale modificaties kwamen bij deze cultuur alleen voor bij
9
doden die in structuren begraven lagen waarbij ceremonies waren uitgevoerd, wat een bewijs kan zijn voor de uiting van status. De uitkomsten van deze studie kunnen volgens de auteurs van dit artikel bijdragen aan het begrijpen van de relatie tussen de sociale organisatie en populatiebeweging onder de oude Maya’s. Uit een eerder onderzoek uitgevoerd door Fastlicht (1962) werd duidelijk dat de Maya’s de tanden niet vulden met restauratieve bedoelingen. De modificaties werden destijds uitgevoerd door kundige mensen met decoratieve en magische of religieuze doeleinden De huidige Westerse cosmetische trend binnen tandheelkundige behandelingen roept discussie op. De vraag is wat als natuurlijk en onnatuurlijk beschouwd kan worden. De kwaliteit van het gebit en de mondgezondheid verbetert ten gevolge van een esthetische verandering aan de tanden volgens Roeters (2003). En volgens Grosselink (2005) kan verbeterde esthetiek een persoon zekerder laten voelen over zichzelf. De Jongh en anderen (2006) schrijven dat dit ook misleidend kan zijn. Volgens hen komen er aanwijzingen uit wetenschappelijk onderzoek dat een ingrijpende verandering van het uiterlijk kan duiden op een psychiatrische stoornis, zoals schizofrenie. Het is belangrijk hierop te screenen, al is het alleen maar, om te voorkomen dat een patiënt die achteraf spijt heeft van een behandeling een schadeclaim indient, onder het mom dat hij ten tijde van de behandeling psychisch labiel was waarbij de tandarts de ingreep had moeten weigeren. Er lijkt sprake te zijn van een toenemende belangstelling voor tandheelkundige behandelingen met een puur esthetisch doel. In een onderzoek onder 907 Nederlanders werd gezocht naar een cijfermatige onderbouwing van deze mogelijke trend. Uit de resultaten komt naar voren dat van de ondervraagden 25% ooit een esthetische behandeling heeft laten uitvoeren, terwijl ongeveer 8% van plan zegt te zijn op korte termijn een dergelijke behandeling te ondergaan. Hierbij is geen onderscheid gemaakt in geslacht (de Jongh et al. 2006). Met de groeiende vraag naar esthetische tandheelkundige behandelingen groeit ook het aantal praktijken dat gespecialiseerd is in deze behandelingen. Het verschil tussen dentale modificatie en cosmetische tandheelkunde ligt in het feit dat alle vormen van dentale modificatie van nietrestauratieve aard zijn en binnen de cosmetische tandheelkunde bestaan er ook behandelingen die wel een restauratieve functie hebben. Dentale modificatie in Nederland bestaat voornamelijk uit het bewerken van de – bij het lachen en spreken – zichtbare voortanden. Deze worden bewerkt door ze aan de voorkant te beslijpen met een boor waarna een facing, een keramisch schildje, als het ware op de tand wordt geplakt met speciale lijm. Een andere mogelijkheid is dat de tanden rondom worden beslepen
10
waarna een keramische of porseleinen kroon over ‘het stompje’ wordt geplaatst met speciale lijm. Daarnaast bestaat de mogelijkheid om tanden van kleur te veranderen. Waarbij wordt gekozen voor het witter maken van de tanden met behulp van waterstofperoxide. Het tegenovergestelde wordt gezien in Vietnam waar Tayanin en anderen (2006) onderzoek deden naar dentale modificatie onder de Kammu bevolking. Hier staan zwarte tanden symbool voor schoonheid, volgens de bevolking zijn zwarte tanden aantrekkelijker, ook geloven zij dat zwarte tanden sterker zijn dan witte tanden. 1.2 Vraagstelling In mijn onderzoek dat ongeveer drie maanden heeft geduurd (maart tot en met mei 2007), heb ik me gericht op volwassen mensen die hun tanden vanuit esthetisch oogpunt hebben laten bewerken. In dit onderzoek wilde ik de overwegingen en invloeden achterhalen die leiden tot het laten bewerken van het gebit. De beschikbare literatuur over dentale modificatie is voornamelijk archeologisch en historisch van aard. Zo is het niet mogelijk geweest voor de onderzoekers om de mensen zelf te vragen naar de beweegredenen die hebben geleid tot de modificatie, maar maakten de onderzoekers assumpties. Dentale modificatie zou kunnen dienen als een indicatie om bij een bepaalde groep te horen of status aan te duiden of het zou een puur cosmetisch gebruik kunnen zijn (Ikehara-Quabral & Douglas 1997; Jones 2001). Saville (1913) is een archeoloog die onderzoek deed in Ecuador naar dentale modificatie bij opgravingen. In the year 1836 the Señora Maria Montero de Garcia found in opening a well in her garden a jar with the skeleton of a man; the skull was well preserved and the teeth were interlaced or intertwined with gold wire. Examining the jaws to see if the teeth were artificial, in which case the wire would have served to secure them, it was found that they were not, and that the gold served as a pure ornament or fancy of the individual (Saville, 1913, pp. 380)
Bewerkte tanden worden bij archeologische opgravingen voornamelijk gevonden bij individuen die ouder dan vijftien waren. Zo wordt er aangenomen dat dentale modificatie een onderdeel was van een rituele ceremonie. Voordat een kind bij de volwassen samenleving mocht horen moesten de tanden eerst gevijld of ingelegd worden met (half)edelstenen (Goose 1963; Tiesler Blos 2002; Williams & White 2006). Een recent artikel in ‘The American Journal of Physical Anthropology’ gaat over de dentale modificatie bij 24 Vikingen die in de jaren van 700 tot 1400 in Zweden leefden. In het artikel wordt gezegd dat deze Vikingen waarschijnlijk bij een bepaalde groep
11
hoorden vanwege de dentale modificaties die zij allen hadden of het zou kunnen dat het puur voor decoratie diende (Arcini 2005). Bij het onderzoek dat ik heb uitgevoerd is het mogelijk geweest de verhalen van de mensen zelf te horen. Het doel van het onderzoek ligt binnen de beschrijving van wat mensen beweegt hun tanden te willen bewerken en gezien de omvang van dit verschijnsel en de complexiteit van het onderwerp vraag ik mij het volgende af:
Welke overwegingen en invloeden leiden tot het laten uitvoeren van dentale modificatie bij volwassen Nederlanders?
Vanuit mijn vraagstelling kom ik uit op drie deelvragen 1. Wie laten dentale modificatie uitvoeren? 2. Wat is de invloed van de media op het beeld dat mensen hebben van het gebit en dentale modificatie? 3. Welke betekenis heeft dentale modificatie?
De eerste deelvraag heeft betrekking op de demografische kenmerken, sociale locatie, habitus en smaak. Demografische kenmerken betreft de samenstelling van de informanten naar geslacht, leeftijd, opleidingsniveau, etniciteit en burgerlijke staat. Deze deelvraag behandel ik door de analyse van de antwoorden op de algemene vragen uit de interviews en de observaties in de wacht- en behandelkamers. Deze analyse van demografische gegevens is uitgevoerd met behulp van het statistiekprogramma SPSS®. De tweede deelvraag betreft het schoonheidsideaal, de commercie en de media. Deze vraag zal beantwoord worden met behulp van de analyse van de gesprekken, observaties en de internetsurvey. Daarnaast zal ik een groot deel van mijn bestaande bronnen terugkoppelen naar deze vraag. Binnen deze deelvraag zal ook gekeken worden of er andere mogelijke invloeden zijn die een beeld geven van het gebit en eventueel tot dentale modificatie kunnen leiden. Mijn derde deelvraag richt zich op het conceptpaar structuur en agency, waarbij identiteit en identificatie belangrijke begrippen zijn. Wat betekent een mooi gebit voor de informanten? Daarnaast betreft deze laatste deelvraag geld, symbool, religie en ethiek. De vraag zal beantwoord worden met behulp van de analyse van de verhalen van de informanten en de teksten van de
12
bestaande bronnen. Tevens worden de uitkomsten van deze laatste deelvraag vergeleken met de literatuur betreffende de betekenis van dentale modificatie binnen andere culturen. 1.3 Opbouw De scriptie is opgebouwd uit vier delen. In het eerste deel worden uitvoerig de materialen en methoden beschreven die gebruikt zijn bij het verzamelen van de gegevens. Het tweede deel beschrijft de theoretische achtergrond die gebruikt is bij het uitvoeren van mijn onderzoek. In het derde gedeelte zullen de verkregen gegevens centraal staan en gekoppeld worden aan relevante literatuur. Ten slotte zal geëindigd worden met de conclusies die gemaakt kunnen worden op basis van de verzamelde en geanalyseerde data.
13
2. Methoden
Het veldwerkonderzoek dat in Nederland plaats heeft gevonden is gebaseerd op het fenomeen dentale modificatie, het is explorerend en kwalitatief van aard en het is uitgevoerd op twee soorten locaties, te weten: 1.
‘lifestyle’ winkels a. WIT® in Amsterdam b. The White Smile Company in Utrecht c. Perfect Smile in Amstelveen
2. tandartspraktijken met een specialisme voor cosmetische tandheelkunde a. Tandarts Diercks in Amsterdam b. Cosmetische tandheelkunde Almere c. de Waterval in Almere In totaal heb ik zes adressen bezocht, waarvan drie lifestyle winkels en drie tandartspraktijken. Deze vorm van veldwerk wordt ook wel ‘anthropology at home’ genoemd. De meest fundamentele vragen die wij hebben over cultuur, maatschappij etc. kunnen over de hele wereld worden gesteld. Since we can explore the anthropological problems anywhere, we might as well go to places where it is comfortable to spend some time (Firth 1989 in Eriksen 2001, pp. 30)
Rekening dient te worden gehouden met het voor lief nemen van dingen, wat ook wel ‘homeblindness’ wordt genoemd. 2.1 Ervaringen Ervaringen tijdens het veldwerk Nadat mijn onderzoeksprotocol was goedgekeurd begon ik met bellen naar allerlei klinieken die gespecialiseerd zijn in cosmetische tandheelkunde. Ik mocht al snel kennismaken met drie tandartsen die gespecialiseerd zijn in cosmetische tandheelkunde. Daarnaast ben ik langsgegaan bij ‘lifestyle winkels’, dit zijn klinieken en bedrijven die (onder andere) bleekprocedures uitvoeren bij tanden van cliënten. Naast deze procedures, om tanden witter te maken, voeren zij bijvoorbeeld ook schoonheidsbehandelingen uit. Omdat tandheelkunde een druk beoefend beroep is, is er op de meeste adressen niet veel plek voor een onderzoeker. Ik heb de beslissing gemaakt om meerdere adressen te bezoeken en zo in contact te komen met mijn informanten. Op deze manier zorgde ik voor de minste overlast en kon ik mijn rol als onderzoeker zo goed mogelijk uitvoeren. Door mijn baan als mondhygiëniste
14
kon ik bovendien het doel van veldwerk, zo diep als mogelijk in de sociale en culturele veld treden dat onderzocht wordt, bewerkstelligen. Evans-Pritchard (1983, pp. 243) noemt dit een ‘extramarginaal’ persoon, je bevindt je tussen je eigen maatschappij en de maatschappij die je onderzoekt, tegen de bestaansgrens aan. Binnen het sociale veld heb ik mede daardoor veel contacten kunnen leggen met tandheelkundig personeel. 2.2 Knelpunten tijdens het onderzoek Voor het veldwerkonderzoek heb ik adressen in Nederland verzameld waar cosmetische tandheelkunde wordt beoefend en dus dentale modificatie wordt uitgevoerd. Ik werd enigszins misleid door de namen die aan de adressen waren verbonden. Voorbeelden zijn ‘Clinique voor cosmetische tandheelkunde’ en ‘Fit & Wit’, hier worden wel cosmetische tandheelkundige behandelingen uitgevoerd, maar dit wordt gedaan naast de reguliere tandheelkundige behandelingen.
Bovendien
worden
daar
vooralsnog
meer
reguliere
dan
cosmetische
behandelingen uitgevoerd. In het onderzoeksprotocol beschrijf ik te willen observeren in de wachtkamers van cosmetische tandartspraktijken. Doordat deze praktijken naast de cosmetische behandelingen ook andere tandheelkundige behandelingen uitvoeren, kan ik geen duidelijk beeld krijgen welke mensen een bepaalde behandeling zullen ondergaan. Hetzelfde geld voor de lifestyle winkels waarbij ik in de wachtkamers niet kon zien of mensen voor dentale modificatie kwamen of voor een andere discipline binnen de winkel. Er was een uitzondering waarbij ik wel in de wachtkamer had kunnen observeren, omdat The White Smile Company als enige alleen de discipline tanden bleken uitvoert. Ik heb ervoor gekozen om alleen in de behandelkamers te observeren en niet in de wachtkamers van de tandartsen en de lifestyle winkels. 2.3 Onderzoeksactiviteiten Mijn veldwerkonderzoek is te beschrijven als een explorerend, etnografisch onderzoek. Het gaat er in etnografisch onderzoek om de eigenschappen van levensvormen te verkennen en van binnenuit te ontdekken. Volgens ten Have (1999) ontwikkelen groepen mensen in specialistische praktijken hun ‘eigen’ emic wereld die ze vaak niet eens in zoveel woorden etic tot uitdrukking zouden kunnen brengen. In mijn onderzoek heb ik zoveel mogelijk getracht door te dringen tot een emic wereld om die van binnenuit te leren en te begrijpen, zodat ik er vervolgens een etic vertaling van kan presenteren. Het veldwerk is gedurende drie maanden uitgevoerd en is daarom ook wel een kleinschalig, explorerend onderzoek te noemen.
15
Tijdens het onderzoek heb ik interviews afgenomen met 16 informanten. Naast deze gesprekken heb ik ook formele en informele gesprekken gehad met specialisten binnen de cosmetische tandheelkunde, de beoefenaars van de uitgevoerde dentale modificatie. Ook met de mensen in mijn sociale omgeving heb ik gepraat over het onderwerp van mijn onderzoek, aangezien iedereen tanden heeft (of heeft gehad) is hier makkelijk over te praten. Meningen van mensen komen sterk naar voren wanneer ik uitleg wat het doel van mijn onderzoek is. Deze laatste vorm van conversatie is een techniek die vaak wordt gehanteerd binnen de etnografie. Hierbij is de hiërarchie tussen onderzoeker en informant minder aanwezig dan in formele interviewsituaties (Hardon et al. 2001, pp. 226). Andere activiteiten voor dataverzameling zijn participerende observaties en bestaande bronnenonderzoek, waarbij ik gebruik heb gemaakt van het internet (forums), kranten, en (informatie)folders. Enige vorm van kwantificering van de kwalitatieve gegevens heb ik getracht te bereiken met een korte internetsurvey. 2.3 2.3.1 Participerende observatie observatie Volgens het handboek Applied Health Research van Hardon en anderen (2001) is de passieve participerende observator een toeschouwer. Observatie is een techniek, waarbij systematisch geselecteerd en gekeken wordt naar gedrag en karakteristieken van levende wezens, objecten of fenomenen. Het doel van observatie had ik gesteld wanneer de data verzadigd was en wanneer ik contactgegevens had verzameld van 20 mensen. De data is verzadigd te noemen wanneer er geen nieuwe gedragingen en karakteristieken meer worden waargenomen tijdens observaties. Bij elke locatie is twee dagen geobserveerd. Op de zes locaties heb ik mij voorgesteld als ‘een student die onderzoek doet’ en dat ik vooral wil kijken en luisteren wat er tijdens een behandeling gebeurd. Bij deze onderzoekslocaties was er één lifestyle winkel die mij een witte jas aanreikte. Bij de andere locaties mocht ik in ‘vrijetijdskleding’ observeren. Het observeren gebeurde in de behandelkamers van de tandartsen en in de behandelkamers of units van de lifestyle winkels, bij één van de lifestyle winkels bestond er tevens een mogelijkheid om in de wachtkamer te observeren, maar dit heb ik niet gedaan. Tijdens de observaties heb ik aantekeningen gemaakt en heb ik tijdens het veldwerk een dagboek bijgehouden waarin ik schreef wat ik meemaakte en een relatie had met mijn onderzoek. 2.3.2 2.3.2 Interviews In dit onderzoek heb ik gebruik gemaakt van face-to-face semi-gestructureerde, diepte-interviews. Met semi-gestructureerd wordt bedoeld dat een uitgeschreven vragenlijst, bestaande uit open en
16
gesloten vragen, wordt gebruikt waarbij de volgorde van de vragen in die lijst niet van te voren vaststaan (zie bijlage I). Bovendien bestaat er de mogelijkheid om in te gaan op antwoorden van de informanten en naar meer informatie te vragen. De informanten krijgen op deze manier de vrijheid om zoveel mogelijk een eigen antwoord te geven en een verhaal te vertellen. De vragenlijst heb ik gebruikt als handvat en om notities op te maken gedurende het interview. De interviews werden met behulp van geluidsapparatuur opgenomen en daarna zo volledig mogelijk uitgeschreven. Elk interview duurde ongeveer tussen de 30 en 45 minuten. In totaal zijn er 16 mensen geïnterviewd, waarvan acht mannen en acht vrouwen in de leeftijd van 18 tot en met 63 jaar. Het gaat er in een kwalitatief interview meestal om kennis te verzamelen over de leefwereld van de onderzochte. Mijn interesse stamt uit de wereld van wetenschappelijk onderzoek, met de leefwereld van de informant als object. En het is ook in die wereld dat de vertelde informatie verder wordt verwerkt. De interviewsituatie is dan als het ware een ‘derde’ wereld, waarin over de informant wordt gesproken ten behoeve van mijn onderzoek. Dat betekent dat ik bij het houden en analyseren van de interviews te maken heb met een drievoudige verzameling van relevanties, betekenissen, vanzelfsprekendheid etc. (Mazeland en ten Have 1996). Allereerst is begonnen met convenience sampling, tijdens het observeren in de praktijken en winkels kwam ik in aanraking met de informanten. Ik vroeg deze mensen of ik hen mocht interviewen voor mijn onderzoek over mooie tanden, bij instemming schreef ik de contactgegevens op om op een later moment een afspraak voor een interview te maken. Daarna heb ik de snowball sampling gebruikt door de informanten te vragen of ze andere mensen kennen die dentale modificatie hebben laten uitvoeren en eventueel zouden willen participeren in mijn onderzoek (Hardon et al. 2001, pp. 266-267). 2.3.3 2.3.3 Bestaande bronnen De derde, niet onbelangrijke, onderzoeksactiviteit voor de verzameling van data zijn de bestaande bronnen, dit zijn krantenartikelen, informatiefolders en teksten op het internet. Voor het verzamelen van de krantenartikelen is gebruik gemaakt van de database LexisNexis®, waarbij gezocht is naar artikelen die van 2005 tot heden zijn gepubliceerd. De informatiefolders heb ik verzameld in de ‘lifestyle winkels’, bij de tandartsen en op een open dag van ‘demedis’2.
2
groothandel voor tandartsen e.d. in Almere
17
Naast deze artikelen en folders heb ik gezocht naar informatie op het internet met behulp van de zoekmachine ‘Google®’ en de woorden tanden, wit, bleken, cosmetische tandheelkunde en andere gerelateerde termen. Daarbij kwam ik informatie tegen die ‘leken’ met elkaar uitwisselen. Leken zijn mensen in de samenleving die geen professionele kennis hebben over een bepaald vak3. Het internet is een medium dat oneindig veel informatie met zich meedraagt, op internetforums kon ik lezen wat de ervaringen op het gebied van dentale modificatie zijn. Op de forums worden lekenverhalen verteld waar iedereen op kan reageren. De verhalen op de forums heb ik geselecteerd op jaartal waarbij een tijdsbestek van 2006 tot heden is gebruikt. Deze verhalen heb ik geanalyseerd en geïnterpreteerd zodat ik dit naast de andere data kan gebruiken om de onderzoeksvragen te beantwoorden. Een probleem voor mijn onderzoek is dat mensen op het internet anoniem kunnen blijven en zo is het moeilijk geweest om in contact te komen met mensen die ik graag had willen spreken. 2.3.4 Internetsurvey Na de verzameling van de kwalitatieve data is getracht met 5 stellingen en een open vraag de kwalitatieve data enigszins te kwantificeren in de vorm van een internetsurvey (zie bijlage II). Deze stellingen en de open vraag zijn samengesteld aan de hand van bevindingen uit de kwalitatieve gegevens. Respondenten konden antwoord geven op de stellingen door deze met ‘eens of oneens’ te beantwoorden. Bij de laatste vraag kunnen de respondenten met woorden beschrijven hoe een perfect gebit eruit ziet. Het doel is te bevestigen of de bevindingen van de explorerende fase van dit onderzoek overeenstemmen met de antwoorden van de respondenten. De survey is op het internet geplaatst op de website http://oege.ie.hva.nl/~bakkern6/. Deze website is ontworpen door een student Interactieve Media aan de Hogeschool van Amsterdam. Het adres van deze website heb ik naar personen in mijn maillijst gestuurd en op een internetforum geplaatst (convenience sampling) met de introductie tot de website waarbij ik heb vermeld dat de antwoorden worden gebruikt voor deze scriptie, daarnaast is vermeld dat het een korte vragenlijst betreft die weinig tijd in beslag zal nemen. Tevens is aan de respondenten gevraagd de link door te sturen (snowball sampling). Het voordeel van deze methode is dat dit door een relatief grote populatie ingevuld kan worden.
3
volgens de ‘van Dale’
18
3. Theoretische achtergrond achtergrond
In dit onderzoek staat de sociologie van het lichaam centraal, waarbij de focus wordt gelegd op het gebit. Het lichaam is voor vele moderne personen een project geworden; er wordt geaccepteerd dat het uiterlijk, grootte, vorm en zelfs de delen ervan, zoals het gebit, potentieel open staan voor reconstructie voor het ontwerp van de eigenaar van het lichaam (Macionis & Plummer 2005). Volgens Giddens (1991) is de zelf een georganiseerd concept geworden in deze moderne maatschappij. Hij suggereert dat de maatschappij gekarakteriseerd is door de technologische controle waarin het lichaam een centraal object wordt. In dit hoofdstuk worden de drie theoretische concepten van dit onderzoek geïntroduceerd, waarbij relevante vragen worden gesteld die zijn meegenomen naar de onderzoekslocaties. 3.1 Habitus, smaak en sociale locatie Mauss (1979) formuleerde de idee dat mensen geïdentificeerd en onderscheiden worden door de manier waarop zij hun lichamen gebruiken. Hij noemde dit ‘body techniques’ ofwel habitus: …I have had this notion of the social nature of ‘the habitus’ for many years … It does not designate those metaphysical habitudes, that mysterious ‘memory’, the subject of volumes or short and famous theses. These ‘habits’ do not vary just with individuals and their imitations; they vary between societies, educations, proprieties and fashions, prestiges. In them we should see the techniques and work of collective and individual practical reason rather than, in the ordinary way, merely the soul and its repetitive faculties (Mauss, 1979, pp. 101)
Een onderzoek van Crossley (2005) bouwt voort op de idee van Mauss door een concept van
reflexive body techniques te introduceren. Hij definieert dit als body techniques waarbij het bewerken van het lichaam het doel is. Reflexive body techniques bevatten de sociale distributie en diffusie van modificatie. Modificatie kan begrepen worden als reflexive body technique, het geeft reflexiviteit aan en gaat buiten het dualisme van de geest/zelf en het lichaam. Crossley (2005) zegt: “ik ‘ben’ mijn lichaam en lichaamsprojecten zijn daarom reflexieve projecten” (Crossley 2005, pp. 2). Hij geeft daar zelfs het voorbeeld van cosmetische tandheelkunde als reflexive body technique. Is het bewerken van de tanden een vorm van onderscheiding en identificatie en zou dit mogelijk een overweging kunnen zijn? Volgens Bourdieu (Bourdieu in Shilling 2003, pp.116-118), die de idee van habitus verder uitdacht, is het lichaam onderdeel van de maatschappij, het wordt constant beïnvloed door sociale, culturele en economische processen Een aantal aspecten staat centraal bij het maken van keuzen.
19
Lichamen ontwikkelen door de interrelatie tussen de sociale locatie van een individu, de habitus en smaak. Sociale locaties zijn de klassengebaseerde materiële omstandigheden die het dagelijks leven van mensen vormen. De habitus is volgens Bourdieu verkregen door het innemen van een positie in de sociale wereld, het is een structuur waardoor mensen met de sociale wereld om kunnen gaan, dit betreft de percepties, het begrijpen, waarderen en evalueren. Posities die van elkaar verschillen hebben een verschillende habitus (Bourdieu in Ritzer en Goodman 2004, pp. 70). Lichamen en onderdelen daarvan worden ook gevormd door de ontwikkeling van een smaak. Smaak beïnvloedt de processen waarin individuen vrijwillige keuzes en esthetische voorkeuren hebben. In hoeverre speelt het schoonheidsideaal een rol bij de smaak van mensen? Bourdieu zegt dat de ontwikkeling van smaak, die als bewuste manifestatie van de habitus kan worden gezien, de oriëntaties van de lichamen van mensen beïnvloedt (Bourdieu in Shilling 2003, pp. 113). Draagt de persoonlijke smaak bij aan het wel of niet willen bewerken van het gebit? Bourdieu denkt dat smaak de sociale klassen relaties en culturele relaties beïnvloedt. Vervolgens zegt hij dat veranderingen in smaak een resultaat is van de strijd voor de dominantie binnen de cultuur en de sociale klassen. Aangezien dentale modificatie niet vergoedt wordt door de zorgverzekeraars is deze behandeling voornamelijk beschikbaar voor de hogere sociale economische klasse. De persoonlijke (dure) smaak voor dentale modificatie; de sociale locatie, waarin het geld beschikbaar is om uit te geven voor behandelingen met esthetische doeleinden en de habitus, waarin normalisatie van lichaamsverandering bestaat, hebben mogelijk invloed op het (willen) laten uitvoeren van niet-restauratieve behandelingen (willen) om een mooier gebit te krijgen. Heeft de habitus, sociale locatie en de smaak invloed op het laten uitvoeren van dentale modificatie? Worden bepaalde leden van de samenleving buitengesloten voor dentale modificatie?
20
3.2 Structuur en agency Een belangrijk conceptpaar bij het uitvoeren van mijn onderzoek is ‘structuur en agency’. Agency is de idee dat mensen bewust invloed kunnen uitoefenen op hun omgeving en mensen. Het lichaam kan gezien worden als een fysieke component van menselijke agency (Goffman in Shilling 2003, pp. 32). Door het laten bewerken van het gebit kan een individu zich op een andere manier presenteren; het individu gebruikt daarvoor agency om zichzelf te laten zien aan de buitenwereld (Reischer & Koo 2004; Emirbayer & Mische 1998). Baer en anderen (2003) beschrijven in hun artikel dat mensen elkaar zien als persoonlijkheden in specifieke lichamen. Hoe we het lichaam (of onderdelen daarvan) conceptualiseren is een kritiek punt. Een lichaam dient niet alleen als biologisch gezien te worden, maar door een objectieve culturele vrije lens. Het lichaam is biologisch, bevat ervaringen, cultuur en sociale relaties (Baer et al. 2003). Binnen het debat omtrent structuur en agency worden vragen gesteld als: ‘Waar is de sociale wereld van gemaakt?’; ‘Wat is een oorzaak en wat is een gevolg?’; ‘Beïnvloeden sociale structuren het individuele gedrag?’ Er zijn drie mogelijke theoretische posities in reactie op de vragen. Een positie van Durkheim is dat wat we kennen als ons sociale bestaan grotendeels beïnvloed wordt door de structuur van de samenleving. De verkregen agency van individuen kunnen verklaard worden door de uitvoering van deze structuur (Durkheim in Macionis and Plummer 2005, pp. 92). Een tweede positie is het tegenovergestelde van de eerste. De wetenschappers die deze positie aanhangen denken dat de wereld wordt geconstrueerd door de capaciteit van individuele agenten (Archer in Ritzer en Goodman 2004, pp. 70). Een derde optie die door veel moderne sociale wetenschappers, waaronder Giddens (1984), wordt aangehangen is een balans tussen de twee vorige posities. Zij zien structuur en agency als complementaire krachten – structuur beïnvloedt menselijk gedrag en mensen zijn in staat om sociale structuren die zij bezitten te veranderen (Giddens 1984). Er kan geen agency bestaan zonder structuren die de overwegingen en motieven vormen om tot handeling over te gaan en er kunnen geen structuren zijn onafhankelijk van de routine handelingen die hen creëren. Giddens noemde dit de zogenaamde structuratietheorie waarbij agency en structuur een dualiteit zijn die niet los van elkaar kunnen worden gezien. Agency is recursief, dat wil zeggen dat door de activiteiten individuen hun bewustzijn en structurele condities creëren die hun activiteiten mogelijk maakt. Omdat sociale actoren reflexief zijn passen zij hun acties aan op hun interpretaties. Actoren ontwikkelen continu routines die hen een vorm van veiligheid geven en zo efficiënt mogelijk om te gaan met hun sociale levens. Terwijl vooral hun motieven invloed hebben op de acties, het zijn
21
deze routine handelingen die de vorm van actie vormen. Giddens zegt dat actoren de macht hebben om hun eigen acties te vormen maar dat de consequenties van acties vaak onbedoeld zijn. Is het zo dat als mensen dentale modificatie willen laten uitvoeren zij hiervoor een veiligheid scheppen door bijvoorbeeld ergens bij te horen of normaal gevonden te worden? Structuur wordt vaak gezien als factoren die belemmeringen kunnen leveren om een keuze uit te voeren. Giddens ziet dat structuur juist ook individuen kan aanzetten tot het uitvoeren van een keuze, bijvoorbeeld het laten uitvoeren van dentale modificatie (Giddens in Ritzer en Goodman 2004, pp. 69-70). Mensen handelen volgens de regels van de overkoepelende structuur en door dat handelen, bevestigen zij die sociale structuur opnieuw. Daarin ligt de mogelijkheid tot verandering besloten. Bourdieu en Wacquant (1992) lijken iets verder te gaan in hun werk. Zij proberen de structuur en agency dichotomie af te breken. Bourdieu en Wacquant zeggen dat externe structuren geïnternaliseerd zijn in de habitus, terwijl de acties van de agent de interacties tussen actoren in de sociale relaties in het veld geëxternaliseerd worden. Ik heb al eerder over habitus van Bourdieu gesproken, habitus vormt de sociale wereld en het wordt door de sociale wereld gevormd. Invloeden en overwegingen om dentale modificatie uit te laten voeren is in termen van structuur en agency dat mensen een invloed vanuit de structuur internaliseren en zij dentale modificatie externaliseren wat zij geïnternaliseerd hebben door het zien hiervan (Bourdieu and Wacquant 1992).
22
3.3 Discours Discours In de sociale wetenschappen is discours een geïnstitutionaliseerde manier van denken, iets wat gezegd kan worden over een specifiek onderwerp. Het wordt ook wel de limieten van acceptabele spraak of mogelijke waarheid genoemd. Discoursen veronderstellen onze visie op alle dingen, het is niet mogelijk om aan discours te ontsnappen. Urban (2000) zegt dat we niet kunnen aannemen dat cultuur wordt gedeeld, de onderzoeksvraag moet empirisch bestudeerd worden. En het logische startpunt van een dergelijk onderzoek is de discours die aanwezig is in een maatschappij. Het discours is voornamelijk cultureel geïnspireerd en concentreert zich op de ‘anderen’. Een
discours is het geheel aan redeneringen waarmee een onderwerp in een bepaald perspectief wordt gezet. De discours wordt gevormd door de geschreven of gesproken teksten rond een onderwerp. In een discours schuilt veel macht op het punt van wat ‘normaal en abnormaal’ genoemd wordt en het toewijzen van de machtsposities (Foucault 1961). Foucault (1961) richtte zich op de manier waarop het discours en de taal samenvallen. Hij noemde de discours ook wel de plaats waar een specifieke wil tot waarheid vorm krijgt. Voor Foucault heeft de taal tegelijkertijd een regulerende functie en een dominerend karakter. De taal, de begrippen en de manier waarop ze gebruikt kunnen én moeten worden, bepaald in grote mate wat er precies onderwerp van gesprek en gedachte kan zijn. Wat zijn mooie tanden? Hoe worden mooie tanden beschreven door de onderzoekspopulatie? De discours van de samenleving draait voornamelijk om gezondheid en volmaaktheid. Hier wordt discours gebruikt in de vorm van discursieve regiems. Dit zijn de sociale instituties die ons op een bepaalde manier normeren: om het normale van het abnormale te onderscheiden. Zijn gele, scheve tanden abnormaal in ons regiem? Habermas (1971) beschrijft dat in het dagelijks leven communicatief handelen noodzakelijk is, echter is dit pas mogelijk als men over en weer vooronderstelt dat de gesprekspartners aanspraak mogen maken op geldigheid van wat zij zeggen. Zo niet, dan stopt deze 'gewone' communicatie en moet men overstappen op de discours. Daarin worden die geldigheidsaanspraken expliciet ter discussie gesteld. De discours dient dus om de geproblematiseerde geldigheidsaanspraken van meningen, normen en uitingen met argumenten te grondvesten. Is er sprake van discours wanneer mensen communiceren over dentale modificatie?
23
3.4 Theorie in de praktijk Bij het beantwoorden van de onderzoeksvraag over de overwegingen en invloeden die volwassen Nederlanders hebben om dentale modificatie te laten uitvoeren maak ik gebruik van de concepten
habitus, smaak en sociale locaties, structuur en agency en discours. Waarbij ik structuur en agency als begrippen zie die elkaar kunnen beïnvloeden en niet los te zien zijn van elkaar. Vooral Giddens (1984; 1991), Mauss (1979), Crossley (2005), Bourdieu & Wacquant (1992), Foucault (1961) en Habermas (1971) bieden mij handvaten die ik heb gebruikt bij dit afstudeeronderzoek. Dentale modificatie is een reflexive body technique uitgevoerd als gevolg van smaak, habitus en sociale locatie, waarbij het lichaam een centrale plaats inneemt. Mauss en Bourdieu geven beiden een verschillende definitie voor habitus die bruikbaar zijn bij mijn onderzoek met betrekking tot dentale modificatie. Het is een onderwerp dat constant ter discussie wordt gesteld in een vorm van
discours, zoals Foucault en Habermas deze beschrijven. De theorieën over structuur en agency van Giddens en ook die van Bourdieu spreken mij aan. De theorie van Bourdieu en Wacquant biedt mij de mogelijkheid om buiten het dualisme te kijken en denken. Dentale modificatie is tegelijkertijd goed en slecht, mooi en lelijk, agency en structuur. Hierdoor heb ik met een open visie mijn onderzoek kunnen uitvoeren zonder iemand te veroordelen of te bekritiseren.
24
3.4.1 3.4.1 Een schema Onderstaand schema laat de drie theoretische concepten zien die gebruikt zijn bij dit onderzoek over dentale modificatie.
Figuur 3.1 Conceptenschema (gemaakt met SmartDraw®)
25
4. Onderzoeksresultaten Onderzoeksresultaten
Iedereen heeft tanden en velen zijn er in mijn bijzijn bewust van. Wanneer ik in een informele situatie vertel over mijn baan als mondhygiëniste slaan mensen gelijk een hand voor hun mond om hun tanden maar niet aan mij bloot te stellen als blijk van schaamte. Ik heb hun tanden dan allang gezien, omdat dit het eerste is waar ik naar kijk als ik iemand zie of ontmoet. Ik stel ze dan gerust dat er niks is om voor te schamen. Zo ook heb ik tijdens mijn veldwerk veel mensen zien komen in de tandartspraktijken en de lifestyle winkels die zich lijken te schamen voor hun natuurlijke tanden. Velen verlaten de praktijk of winkel met een tevredenheid over hun bewerkte tanden. In dit hoofdstuk worden de resultaten gepresenteerd in de vorm van het beschrijven van de onderzoekssetting, vervolgens worden 5 casussen besproken om een beeld te creëren van de observatieverslagen, interviewverslagen, internetsurvey en bestaande bronnenonderzoek over dentale modificatie. 4.1 De onderzoekspopulatie Volgens de wet is een Nederlander volwassen vanaf een leeftijd van 18 jaar. Volwassen Nederlanders hebben, in tegenstelling tot Nederlandse kinderen, de mogelijkheid om voor zichzelf te beslissen en eigen keuzes te maken volgens een autonoom systeem. De studiepopulatie bevat dan ook mensen vanaf deze leeftijd. Waarbij ik uitzonderingen moet maken voor een meisje van 15 jaar die tot de geobserveerden behoort en voor vier respondenten van de internetsurvey die onder de 18 jaar zijn. De 16 interviewinformanten hebben de leeftijd van 18 tot en met 63 jaar (zie figuur 4.1). 3
2
vrouw geslacht
Frequency
1
0 3
2
man
1
0 10
20
30
40
50
60
70
leeftijd
Figuur 4.1 Verdeling leeftijd interviewinformanten tussen geslachten
26
De leeftijd van de vrouwen is van 25 tot en met 63 jaar, bij de mannen is de leeftijd van 18 tot en met 45 jaar. Er zijn drie vrouwen in de leeftijd van 20 tot 30, één vrouw tussen de 30 en de 40 jaar, twee vrouwen tussen de 40 en 50 jaar, één vrouw van 56 jaar en één vrouw van 63 jaar. Bij de mannelijke informanten zijn er twee van 18, twee zijn tussen de 20 en de 30, één is 38 jaar en maar liefst drie mannen zijn tussen de 40 en de 50 jaar oud. Het opleidingsniveau van de interviewinformanten verschilt van havo tot universitair. De helft van de informanten hebben MBO als hoogst genoten opleiding, een kwart heeft HAVO, drie hebben een universitaire opleiding en één informant heeft een HBO-opleiding afgerond. De beroepen variëren van huisvrouw tot zelfstandig ondernemer. Zeven informanten zijn in loondienst, vijf zijn zelfstandig ondernemer, drie zijn student en één informant is huisvrouw (zie figuur 4.2). in loondienst
3 2 1 0 3
0 3
huisvrouw/man
Frequency
1
2 1
beroep
zelfstandig ondernemer
2
0 3
student
2 1 0 10
20
30
40
50
60
70
leeftijd
Figuur 4.2 Verdeling beroepen van de interviewinformanten naar leeftijd
Zeven van de zestien interviewinformanten zijn gehuwd, zes zijn ongehuwd, één informant heeft een geregistreerd partnerschap en één is gescheiden. Dertien informanten wonen in de Randstad, te weten in de woonplaatsen Amsterdam, Almere en Hilversum. De andere drie informanten wonen meer in het zuiden van het land. De helft van de informanten hebben hun tanden laten bewerken met kronen, waarvan één een gouden kroon, vier informanten hebben facings laten plaatsen, waarvan één ook een bleekbehandeling heeft laten uitvoeren en er daardoor vijf informanten zijn die een bleekbehandeling hebben ondergaan. De 16 interviewinformanten mochten twee rapportcijfers aan hun tanden geven, één cijfer, van 1 t/m 10, die de eigen tanden zouden krijgen vóór de behandeling en één cijfer, van 1
27
t/m 10, die de tanden krijgen na de behandeling. Het gemiddelde cijfer vóór de dentale modificatie is 4,4 (1 t/m 6) en na de modificatie is het cijfer 7,6 (6 t/m 10) (zie figuur 4.3). rapportcijfers 10
cijfers
9 8 7 6 5
voor na
4 3 2 1 0 1
2
3
4
5
6
7
8
9
10 11 12 13 14 15 16
informanten
Figuur 4.3 Rapportcijfers voor de tanden vóór en na de dentale modificatie
De internetsurvey is door 50 respondenten ingevuld, 28 mannen en 18 vrouwen, van vier respondenten is het geslacht onbekend. De gemiddelde leeftijd van de respondenten is 23 jaar, waarbij de leeftijden zijn verdeeld van 15 tot en met 48 jaar. De demografische kenmerken van de populatie geobserveerd binnen de bestaande bronnen zijn moeilijk te achterhalen. Bij de verhalen van leken op de forums op het internet heb ik zoveel mogelijk geprobeerd de leeftijd te vinden door middel van het bekijken van profielen die mensen aan kunnen maken. De leeftijd en het geslacht zijn niet van elke foruminformant bekend, maar van een groot gedeelte wel. De foruminformanten die hun leeftijd bekend hebben gemaakt zijn allen ouder dan 18 jaar. Op de website van het tijdschrift yes, www.yes.nl, wordt op het forum gesproken over het tevreden zijn met je gebit. Mirrie-86 is niet zo tevreden en ze vraagt hoe andere mensen daarover denken. Baincje18 is wel tevreden met haar gebit en ze vraagt waarom Mirrie-86 niet tevreden is. Mirrie-86 zegt dat haar tanden niet zo mooi wit zijn. Lies, linda84 en XxXandra geven aan tevreden te zijn over hun gebit, ze krijgen ook regelmatig complimentjes daarover. Red rose87 is niet blij me haar gebit, ze vindt haar voortanden te groot en veel te geel. Ze wil haar gebit laten bleken, maar heeft het geld er niet voor. Sjonno is wel tevreden met zijn of haar gebit, Sjonno had volgens eigen zeggen ontzettend bruine voortanden en deze zijn drie jaar geleden bewerkt en vervolgens zijn facings geplaatst, sindsdien zegt Sjonno breedlachend door het leven te gaan. Op het internet bestaat een site www.hyves.nl genaamd. Hierbinnen kunnen mensen profielen aanmaken en lid worden van bepaalde clubs ‘hyves’ genaamd. Er bestaat een ‘witte-
28
tanden hyve’, de beschrijving is dat zij een gezond gebit en witte(re) tanden willen. De hyve telt 34 leden, 26 vrouwen en 8 mannen. 4.2 De onderzoekssetting De setting waar ik mijn onderzoek heb uitgevoerd is verdeeld over twee soorten locaties: de
lifestyle winkels en tandartspraktijken met cosmetische tandheelkunde als specialisatie. Van elke soort heb ik drie locaties bezocht. In de onderstaande paragrafen beschrijf ik de settings per stuk om een overzicht te geven van de verschillen, maar vooral van de overeenkomsten. Bijgevoegd bij de beschrijving van elke locatie is een plattegrond, deze zijn gemaakt met behulp van het tekenprogramma SmartDraw®. 4.2.1 4.2.1 De lifestyle winkels Dat cosmetische tandheelkunde een groeiende trend is blijkt uit het groeiend aantal lifestyle winkels. In de tijd van mijn onderzoek zijn er in heel Nederland dertien lifestyle winkels bekend, inclusief een winkel die net geopend is in Den Haag. Deze winkels bevinden zich vooral in de Randstad, maar ook in het zuiden van Nederland. De drie bezochte locaties zijn te vinden in Amsterdam, Utrecht en Amstelveen.
WIT® WIT® WIT® heeft sinds twee jaar een vestiging op het Rokin in Amsterdam. Deze lifestyle winkel heeft tevens ook een vestiging in Rotterdam. De vestiging in Amsterdam is te vinden parallel aan de bekende winkelstraat: ‘de Kalverstraat’. Op de ruit is vanaf de buitenkant het volgende te lezen: “Loop eens naar binnen voor meer informatie of bel 020 330 42 60 “ Er zijn inderdaad mensen die naar binnen lopen om te vragen naar informatie. Op de dagen dat ik observeerde was er een eigenaar, een PR-manager, een balieassistente en een student tandheelkunde aanwezig. De student voerde alle behandelingen uit. Tevens voert de student ook ontharings- en huidverjongingsbehandelingen uit. In de winkel staan een balie en twee stoelen met een tafel waar mensen kunnen wachten voor hun behandeling. Naast de balie is een levensgrote spiegel tegen de wand geplakt en vervolgens loopt er een smallere spiegel door de hele winkel heen naar achteren. Tegen de balie aan staat nog eens een stoel, hier kunnen cliënten plaats nemen wanneer het eindgesprek zich plaatsvindt. Achter de balie staat een hoog kamerscherm, daarachter bevindt zich een behandelunit die vervolgens weer is afgeschermd met een kamerscherm en zo volgen nog twee units. Een unit bestaat uit een tafeltje, behandelstoel, bleeklamp, wasbak met spiegel erboven
29
en een televisiescherm (figuur 4.4). Een bleekbehandeling duurt ongeveer anderhalf uur. Op een dag worden ongeveer 15 cliënten behandeld. Alle werknemers, behalve de student tandheelkunde dragen vrijetijdskleding. De student is in het wit gekleed en haar shirt draagt de naam van de winkel. De website (www.wit.nl) geeft veel informatie over witte tanden, de bleek methode die gehanteerd wordt, informatie over veiligheid en de onderzoeken die daarover zijn gedaan en allen positieve resultaten tonen. Daarnaast wordt ook informatie gegeven over de ontharing, huidverjonging etc. Verder staan er op de site foto’s van bekende Nederlanders en hun witte tanden op met commentaar van deze personen als onderschrift.
Figuur 4.4: Plattegrond WIT®
The White Smile Company
The White Smile Company bevindt zich vanaf begin 2004 in een winkelstraat in Utrecht. In de straat zijn onder andere veel uitzendbureaus aanwezig, een fitnesscentrum en een ooglaserkliniek. In deze lifestyle winkel is alles wit, de balie, de vloer, de muren, de banken in de wachtkamer en zelfs het tafeltje waar de tijdschriften netjes zijn opgestapeld. Op de ruiten van de winkel staan grote aanplakbiljetten met reclame en de prijs van de behandeling. De wachtkamer heeft één wand die wordt bedekt door een grote spiegel, voor de spiegel staat een plant. Er staat een kamerscherm naast de balie, hierdoor wordt een behandelkamer gecreëerd. De behandelkamer heeft een behandelstoel, een tafel op wielen, een lamp, een televisiescherm aan de muur en een wastafel met een spiegel erboven (zie figuur 4.5). Op de dagen dat ik heb geobserveerd in deze winkel was er één werknemer werkzaam, de eigenaar. Hij is helemaal in het wit gekleed en op zijn shirt staat de naam van zijn winkel. De eigenaar heeft geen diploma op het gebied van tandheelkunde, zijn hoogst genoten opleiding is de HAVO. Het verschil met de andere lifestyle winkels is dat The White Smile Company alleen gespecialiseerd is in tanden
30
bleken en geen andere cosmetische behandelingen aanbied. De website van de winkel (www.thewhitesmilecompany.nl) adverteert met de, volgens hun, laagste prijs voor een bleekbehandeling. Tevens wordt er op de website uitgelegd dat de behandeling volledig veilig wordt geacht. The White Smile Company heeft twee locaties in Nederland, de hierboven beschreven locatie in Utrecht en een andere die vanaf juli 2003 in Tilburg is gehuisvest. De behandeling bij deze winkels duurt ongeveer 2 uur. Op één dag worden in de winkel in Utrecht ongeveer 4 cliënten behandeld.
Figuur 4.5 The White Smile Company
Perfect Smile
Perfect Smile is gelegen in Amstelveen in het ‘Medisch S-thetisch Centrum’ dat zich sinds begin 2005 boven een fitnesscentrum bevindt. Het ‘Medisch S-thetisch Centrum’ houdt zich bezig met alles rondom schoonheid, er zijn vijf disciplines aanwezig: een huid- en oedeemtherapeut, schoonheidsspecialiste, make-up specialist, nagelspecialist en een tandenbleekspecialist. In kamer vijf, waar met grote letters ‘behandelkamer 5’ op staat worden de bleekprocedures uitgevoerd door een mondhygiëniste, in totaal zijn er 6 mondhygiënistes werkzaam bij Perfect Smile, er is altijd maar één mondhygiëniste per dienst aanwezig. Op de dagen van mijn observaties zijn er twee mensen werkzaam bij deze lifestyle winkel: een mondhygiëniste en de eigenaar van het bedrijf. Er is een groot raam aanwezig met advertenties voor het bleken van tanden en de prijs, die vanaf de buitenkant te lezen zijn. De muren zijn wit, met uitzondering van de muur waar de deur zich in bevindt, deze is bruin: met het opschrift: ‘BEPERFECT beauty_welness clinics’
31
Ook deze ruimte is versierd met een grote wandspiegel. In de behandelkamer zijn twee behandelstoelen aanwezig die van elkaar zijn gescheiden met een scheidingswand en aan de muur hangen televisieschermen. Naast de deur staat een plant, daarnaast staat een koelkast waar de waterstofperoxide (het middel waarmee gebleekt wordt) zich in bevindt. Aan de aangrenzende muur hangt een grote spiegel, daarnaast staat een tafel waar de mondhygiëniste haar spullen voor de behandeling op klaarlegt (zie figuur 4.6). De mondhygiëniste en de eigenaar dragen witte kleding met de naam van de winkel erop en ook ik heb een wit schort gekregen voordat ik mocht gaan observeren. Elke behandeling duurt ongeveer 2 uur, het voordeel van deze winkel is dat twee mensen tegelijk behandeld kunnen worden. Op een dag worden ongeveer 6 tot 8 mensen behandeld. De website geeft veel informatie (www.perfectsmile.nl) begint met een commercial die is ingesproken door een bekende Nederlander, haar foto met witte tanden staat op deze internetpagina. Verder geeft de site veel informatie de methode en de veiligheid.
Figuur 4.6 Perfect Smile
4.2.2 4.2.2 De tandartspraktijken In hoofdstuk 2 waarbij ik de knelpunten van het onderzoek heb aangegeven komt naar voren dat de tandartsen zich hebben voorbereid op de groeiende trend in cosmetische tandheelkunde. Ze hebben hun klinieken alvast een aantrekkelijke naam gegeven die makkelijk te linken is aan het bewerken van tanden met een cosmetisch doel. Op de website van Cosmetische tandheelkunde Almere wordt bijvoorbeeld antwoord gegeven op de vraag of zij ook een gewone tandartsenpraktijk zijn, het antwoord is als volgt: Jazeker. Bij ons in de praktijk worden ook de reguliere tandheelkundige behandelingen uitgevoerd. Daarnaast hebben we ons gespecialiseerd in het bieden van oplossingen op
32
cosmetisch gebied. M.a.w. we kunnen u helpen aan een gezond, maar ook mooi gebit. (www.tandartsalmere.nl)
In Nederland zijn op het moment van het schrijven van de scriptie ongeveer 20 specialistische locaties, voornamelijk in de Randstad en Zuid Nederland.
Cosmetische tandheelkunde Almere Sinds 2004 is de praktijk voor cosmetische tandheelkunde aanwezig in Almere. Er is een tandarts werkzaam samen met een tandartsassistent. De assistent draagt een groene broek en een groen schort. De tandarts draagt een witte jas. De praktijk is niet alleen maar voor cosmetische tandheelkundige vragen, er worden voornamelijk reguliere behandelingen uitgevoerd, ondanks de grote zwarte letters op de buitenmuur van de praktijk die de naam: ‘Cosmetische
Tandheelkunde Almere’ vormen. De behandelkamer is wit met blauwe en gele accenten. De behandelstoel en de stoel van de tandarts zijn blauw, het tafeltje dat bij de behandelstoel staat is geel evenals het aanrecht met de wastafel. Aan de wand waarnaast de ramen zich bevinden hangt een grote wandspiegel (zie figuur 4.7). Op de website van de praktijk (www.tandartsalmere.nl) geven zij aan dat zij reguliere en cosmetische behandelingen uitvoeren. Er is allerlei informatie te lezen over de verschillende behandelingen, alle onderwerpen zijn voorzien van foto’s met witte, rechte tanden, behalve het gedeelte over mondhygiëne.
Figuur 4.7 Cosmetische tandheelkunde Almere
33
De Waterval De Waterval is een moderne tandartspraktijk die sinds 2005 aanwezig is in het centrum van Almere-Haven. Er werken vier tandartsen, vijf assistentes en één mondhygiëniste. De wachtkamer straalt een rustieke sfeer uit en de kleuren zijn zacht wit met beuken meubels, er staan 2 banken, 2 stoelen en 2 tafels. Op de tafels liggen tijdschriften, in de wachtkamer bevindt zich ook een balie met een assistente die telefoontjes aanneemt en patiënten ontvangt. De website van de praktijk (www.praktijkdewaterval.nl) heeft als titel ‘Praktijk voor cosmetische
tandheelkunde en implantologie’. Op de website wordt onder andere informatie gegeven over de soorten behandelingen die worden uitgevoerd, openingstijden en de route. Het is opvallend dat deze praktijk niet alleen cosmetische en implantologische behandelingen uitvoert, maar ook preventieve en curatieve tandheelkundige behandelingen. De behandelkamer is redelijk klein, er staat een mintgroene behandelstoel, er staan drie zwarte behandelaarstoelen, achter de behandelstoel staat een aanrecht met wastafel. Naast de behandelstoel staat een kastje. Aan de wand is plaatsgemaakt voor een andere wastafel met een spiegel erboven (zie figuur 4.8). In de behandelkamer is de tandarts aanwezig met een assistent, beiden zijn in het wit gekleed.
Figuur 4.8 Behandelkamer de ‘Waterval’
Tandarts Diercks Tandarts Diercks is werkzaam in een algemene tandartspraktijk in Amsterdam-Zuid. Samen met tandarts Kesselaar behandelen zij al vanaf 1996 doordeweeks een groot aantal patiënten. In de praktijk zijn tevens drie assistentes en één mondhygiëniste werkzaam. De behandelkamer is opvallend groot, de vloer is van hout, de behandelstoel is groen, evenals de stoel van de tandarts. Het aanrecht is wit. In de behandelkamer staat ook een grote blauwe bank met een gekleurd
34
schilderij erboven. Heel opvallend is de grote spiegel met een houten lijst aan de wand naast de deur (zie figuur 4.9).
Figuur 4.9 Behandelkamer tandarts Diercks
Tandarts Diercks draagt tijdens de behandelingen vrijetijdskleding, hij is een tandarts die interesse heeft in de cosmetische tandheelkunde: Ik ben van huis uit algemeen practicus, dus gewoon tandarts, en beperk mezelf dus niet tot alleen de voortanden. Een gebit is een geheel en zo kijk ik ook naar een gebit. Daarbij zet ik alle disciplines van de tandheelkunde in van implantaten, prothese, witte vullingen, bleken tot tandsteen verwijderen.
Tandarts Diercks heeft contacten met cosmetisch arts Schümacher, waardoor zij in samenwerking met elkaar totale cosmetische make-overs kunnen bewerkstelligen. De website van tandarts Diercks (www.cosmetischetandheelkunde.com) beschrijft alle behandelingen die binnen de cosmetische tandheelkunde mogelijk zijn. Echter voert hij de bleekbehandelingen niet meer uit, omdat deze goedkoper zijn bij de lifestyle winkels. Opvallend binnen de website is dat deze met een introductiepagina waar een rode mond met witte tanden op staat met het onderschrift ‘Praktijk voor Cosmetische Tandheelkunde’ heeft. Dit is opvallend omdat tandarts Diercks zich niet dagelijks met cosmetische tandheelkunde bezighoudt en ook reguliere tandartscontroles en behandelingen uitvoert.
35
4.3 Beschouwing Tijdens de observaties bij alle zes de locaties stelde ik mij voor als ‘een student die onderzoek doet’ die vooral kijkt en luistert naar wat er gebeurt en gezegd wordt. Een aantal cliënten vroeg me of ik in opleiding voor tandarts of mondhygiëniste was, maar de meeste cliënten schonken geen aandacht meer aan mij nadat ik mij had voorgesteld. Bij één locatie kreeg ik een witte jas aangereikt, bij de andere vijf locaties kon ik mijn eigen kleding blijven observeren. Bij elke locatie heb ik twee maal geobserveerd en mijzelf opgesteld als een toeschouwer om zo mijn rol als passieve participerende observator zo goed mogelijk te vervullen. Wanneer gekeken wordt naar de overeenkomsten van de locaties is ‘de spiegel’ een opvallend voorwerp. Elke behandelkamer bezit een spiegel en deze wordt vaak gebruikt door de cliënten die na de behandeling hun tanden uitgebreid bewonderen. 4.4 4.4 Casussen Onderstaande casussen met gerelateerde voorbeelden zijn gebaseerd op de data die tijdens het onderzoek zijn verzameld. Op deze wijze probeer ik een beeld te geven van de overwegingen en invloeden van dentale modificatie. 4.4 4.4.1 Wie mooi wilt zijn… …moet pijn leiden. In een lifestyle winkel komen twee meisjes binnen, de één is aanzienlijk jonger dan de andere. Het blijkt dat ze beide werken voor een modellenbureau, het jongste meisje, die ik vanaf nu A. noem, is model en het oudere meisje, die ik B. noem, is haar manager. De baas van B. heeft de opdracht gegeven om samen met A. naar de lifestyle winkel te gaan en een tandenbleekbehandeling te laten uitvoeren. De reden voor de behandeling, geeft A. aan, is dat fotografen graag modellen fotograferen die, wanneer ze lachen, twee rijen witte tanden laten zien. Bij de intake ziet de mondhygiëniste dat A. nog geen 18 is, ze is namelijk 15 jaar oud. Tanden bleken wordt in principe alleen uitgevoerd bij volwassen mensen, dit heeft met de rijping van het dentine (het wortelbeen in de tand) te maken. De mondhygiëniste gaat overleggen met de eigenaar van de winkel, even later komt zij terug. De mondhygiëniste stelt voor om de behandeling in te korten, in plaats van de gebruikelijke 3 keer 20 minuten bleken zal er nu 2 keer 20 minuten gebleekt worden. Bij het resultaat kan altijd nog besloten worden of A. door wil gaan voor nóg wittere tanden. Er wordt uitvoerig uitgelegd aan A. en B. hoe de behandeling zal verlopen. De mondhygiëniste geeft aan dat de behandeling niet pijnloos zal zijn. Ze zal pijnscheuten door haar tanden voelen. A. heeft nog nooit iets aan haar tanden gehad, geen gaatje, geen tandvleesontsteking en ze geeft aan dat ze niet weet hoe tandpijn voelt als de mondhygiëniste uitlegt dat het kan voelen
36
als een koud ijsje dat een pijnscheut geeft door de tanden heen. Deze omschrijving van pijn kent zij ook niet. Toch besluit ze de behandeling te laten uitvoeren. B. houdt haar hand vast en A. knijpt erin, het lijkt wel spannend voor A. Tijdens de behandeling probeert A. met B. te praten wat nogal bemoeilijkt wordt door de
mouthspreader die ervoor zorgt dat de mond openblijft en de lippen elkaar niet kunnen raken. B. probeert te raden wat A. zegt. Het doet pijn zo’n bit?
“Aaaa”, zegt A. wat B. als “Ja” opvat. Tijdens de tweede sessie zegt A. heel duidelijk “Au”, ze blijkt pijn te hebben en ze herkent de van te voren aangegeven pijnscheuten door haar tanden. Na twee sessies is deze behandeling voorbij. In de spiegel en met zogenaamde voorbeeldtanden kijken B. en de mondhygiëniste hoeveel de kleur is veranderd. De kleur is aanzienlijk witter geworden. Wanneer de mouthspreader uit is geeft A. aan dat het geen prettige behandeling is, maar dat het resultaat echt mooi is. B. zegt tegen A: “Wat zal de baas blij zijn!” Op de website trendstyle.net staat een ‘witte tanden ervaring’ beschreven van een anonieme schrijver. Hij of zij beschrijft heel uitvoerig hoe de behandeling verliep en beschrijft de gevoelens en gedachten tijdens de behandeling: …een behoorlijk benauwd uur, al liggend in de tandartsstoel. Het slikken was niet makkelijk en de minuten kropen voorbij. Om mij heen hoorde ik af en toe een verraste kreet van patiënten die hun kuur al beëindigd hadden. Hun enthousiasme weerhield me ervan om aan het alarmbelletje te trekken en te vragen of ze er alsjeblieft mee wilden stoppen
De pijn wordt overwogen en schoonheid weegt in dit geval zwaarder dan de pijn die de behandeling veroorzaakt. Het model van 15 jaar werd waarschijnlijk beïnvloed door haar werk (sociale omgeving). Ook de anonieme schrijver wordt waarschijnlijk beïnvloed door de sociale omgeving, omdat de enthousiaste reacties hem/haar door de behandeling heen hielpen. 4.4 4.4.2 Veiligheid Als het gaat om dentale modificatie dan komt het belang van veiligheid sterk naar voren. Volgens sociologen leven Nederlanders in een angstcultuur, of zoals Burgess (2002) het noemt: de sociale constructie van risico en precautie. En de Vries (2005) spreekt over een risicosamenleving. Beck heeft allereerst de term risicosamenleving geïntroduceerd in 1986, de hedendaagse samenlevingen zijn volgens hem voor een nieuw soort problemen komen te staan. De eerste decennia van de
37
twintigste eeuw hielden mensen zich namelijk bezig met de verdeling van de rijkdom, nu richt de politiek zich meer op de verdeling van risico’s en hoe hiermee moet worden omgegaan. De Vries (2005) zegt bovendien dat de gevaren een product zijn van ons eigen handelen, het zijn dus geen externe gevaren. Als iemand ervoor verantwoordelijk is, dan zijn wij dat zelf, aldus de Vries. Het ondergaan van een fenomeen als dentale modificatie is een eigen keuze. Mensen dienen de risico’s zelf in te schatten. Het sociale discours komt hier om de hoek kijken, angst wordt groter wanneer mensen van horen zeggen hebben dat tanden bleken schadelijk is voor de tanden. Deze discours lijkt ook wel op de gang gebracht te zijn door de media en de commercie. Wanneer er bijvoorbeeld een nieuwsbericht wordt uitgebracht zoals hieronder is weergegeven waarbij de heer Scholtanus, verbonden aan het Academisch Centrum voor Tandheelkunde in Groningen, de veiligheid in twijfel brengt. De tandarts zegt het volgende over het werkzame bestanddeel, waterstofperoxide, in bleekgels: Het goedje dringt diep door in het glazuur en in het tandbeen. Als je een te hoge concentratie gebruikt, kunnen zenuwen beschadigd worden en wortels oplossen. Dit kan onherstelbare schade aan de tanden aanrichten die moeilijk of niet te herstellen is. (Algemeen Dagblad, 12-06-2006, pp. 27 )
In een ander krantenartikel wordt het volgende gezegd door Scholtanus: …Een beschadigde tand kan zich nooit meer herstellen. Als tandarts kun je hoogstens de schade repareren.' Door de hype rond witte tanden zijn er steeds meer tandartsen die met commerciële motieven bleekbehandelingen aanbieden. Scholtanus vindt dat een verkeerde ontwikkeling. `We zijn een beetje aan het doorschieten. Er valt veel geld mee te verdienen, maar tandartsen zouden zich terughoudend moeten opstellen. Ik geef alleen een bleekbehandeling als de kleur van tanden uit de toon valt of als de kleur donkerder is dan normaal. De vraag is natuurlijk wel: wie bepaalt wat normaal is? Maar iemand van zestig moet je niet de kleur van een achttienjarige geven… (http://www.nieuwsbank.nl/inp/ 2006/05/29/R102.htm)
Daarnaast zegt hij in de telegraaf: Alleen tandartsen hebben de juiste kennis en kunde in huis om tanden te bleken…Volgens de specialist bieden zogenaamde bleekshops geen garantie voor kwaliteit en is het wit maken van het gebit al helemaal geen doe-het-zelfklusje (de Telegraaf, 17 mei 2006, pp. 9)
Volgens de wet mag iedereen bleekbehandelingen met waterstofperoxide uitvoeren, cliënten hebben dus geen garantie dat zij behandeld worden door een deskundige. Een vraag die bij de onderzoekssettings veelal naar voren kwam betreft de veiligheid van dentale modificatie. Een vrouw zegt het volgende:
38
Doe mij maar zo’n light behandeling in plaats van die intensieve, je weet nooit of het goed voor je tanden is of niet
De mondhygiëniste stelt de vrouw gerust door uit te leggen dat het juist gebruik van waterstofperoxide geen blijvende schade kan veroorzaken, als het maar door iemand gedaan wordt die er verstand van heeft. In de folders van de praktijken en winkels wordt reclame gemaakt voor witte tanden: iedereen wil prachtige witte tanden. Tanden verkleuren door de jaren heen. Geen mooi gezicht. Gelukkig is hier iets aan te doen!
Bij het gedeelte over veiligheid wordt het volgende gezegd: De veiligheid van waterstofperoxide is onafhankelijk vastgesteld en beoordeeld door de Scientific Committee on Cosmetic and Non-Food Products (SCCNFP), US Federal Drug administration (FDA), wereldwijde professionele organisaties en key opinion leaders uit de dentale professie. Al deze organen hebben geconcludeerd dat het gebruik van waterstofperoxide voor het witter maken van de tanden zowel veilig als effectief is (informatiefolder The Care Industry)
Laura_1981 zegt op een internetforum dat ze haar tanden wil laten bleken maar dat het volgens haar tandarts geen goed idee is. “Je tanden worden zwakker, kan misschien geen warm/koud mee
verdragen “. Op een ander internetforum zegt Bee (geen leeftijd bekend) dat zij het ook graag zou willen en daarna zegt zij: “maar het feit dat het zo slecht is voor je tanden houd me toch steeds
tegen ” Waarop Amelie (26 jaar) zegt: Hoe kom je erbij dat het slecht voor te tanden is Bee? Mijn tandarts vond het een heel mooi resultaat en hij heeft het zelf ook gedaan. Het maakt je tanden niet zwakker, het beschadigt je tandvlees niet. Ze zijn alleen tijdelijk wat gevoelig. Als het echt schadelijk was zouden tandartsen ook niet aanbieden om de tanden te bleken in hun praktijk lijkt mij
De anonieme schrijver op www.trendstyle.net heeft een opvallende overweging om de tanden te laten bleken: Als zoveel mensen hun tanden laten bleken, dan kan het toch niet héél erg slecht zijn
Het is niet vreemd dat mensen aangeven een veilige behandeling te willen, wanneer weet je of je in de stoel van een deskundige ligt? Iedereen kan wel een witte jas aantrekken en waterstofperoxide op iemands tanden aanbrengen. Zelfs bij een deskundige kan er sprake zijn van een gegronde angst op een groot risico. In gesprek met een tandarts kwam naar voren dat hij tijdens het werk bij een grote cosmetische kliniek in het zuiden van Nederland tanden heeft
39
omslepen die hij nu in zijn eigen praktijk nooit zou omslijpen, maar hij zou ervoor kiezen de patiënt door te verwijzen naar een orthodontist om de tanden met orthodontische apparatuur recht te laten zetten. De tandarts is niet meer werkzaam bij deze kliniek, mede om deze reden. Gedurende dit onderzoek voor de master Medische Antropologie en Sociologie werkte ik op een dag in de week in een algemene tandartspraktijk, waarbij ik mijn oren en ogen openhield voor informatie voor mijn onderzoek. In die tijd is mij een aantal keer gevraagd naar de mogelijkheden van tanden bleken. De voornaamste vraag die mij werd voorgesteld was: “Wat
vind jij er nou van? “ Ik heb mij juist zo neutraal mogelijk opgesteld voor mijn onderzoek door het niet goed en niet fout te vinden. Ik merkte dat ik het moeilijk vond om een eigen mening hierover te geven, in plaats daarvan gaf ik alle informatie die ik over het bleken wist (mijn kennis over cosmetische tandheelkunde is inmiddels erg gegroeid). Op deze manier kunnen mijn patiënten zelf bedenken wat zij ervan vinden. De veiligheid van dentale modificatie wordt in overweging genomen. De mensen worden gerustgesteld door de tandspecialisten, wat mogelijk van invloed kan zijn op de keuze voor de modificatie. Invloeden komen tevens uit de habitus waarin mensen zich bevinden, waar meer mensen dentale modificatie hebben laten uitvoeren, kunnen anderen dit als veilig zien en dit meenemen in hun overweging. Andere invloeden komen uit kranten, deze berichten zijn veelal negatief van aard. Tevens bestaat er in de samenleving een discours over de veiligheid van dentale modificatie, zoals op de internetforums is te lezen. Ondanks de onzekerheid worden behandelingen toch uitgevoerd. Maar sommige mensen zullen waarschijnlijk erdoor weerhouden worden dentale modificatie te laten uitvoeren. 4.4.3 4.4.3 Initiatief Ik heb de indruk dat de consument nog te weinig op de hoogte is van de diverse mogelijkheden. Het initiatief ligt nog heel erg bij de consument zelf
Bovenstaand citaat is van een vrouwelijke interviewinformant (56 jaar). De wereld van de cosmetische tandheelkunde is veelal in handen van de cliënten. Mensen zijn geen patiënt meer te noemen omdat ze zelf met een vraag naar de tandarts of specialist toe stappen. Hoewel ik tijdens een gesprek met een mondhygiëniste het tegenovergestelde hoorde. Zij maakt haar patiënten bewust van de (afwijkende) stand en kleur van hun gebit wanneer de mondgezondheid optimaal was. Ze geeft dan alle mogelijkheden aan die iemand zou kunnen laten uitvoeren om een ‘beter gebit’ te krijgen. De vrouw waarvan het citaat is waar ik deze casus mee ben begonnen, is
40
werkzaam in de cosmetische industrie, haar uiterlijk is haar visitekaartje en zodoende koos zij voor het laten plaatsen van kronen op de voortanden uit esthetisch oogpunt. Toen ik haar vroeg waarom ze haar ‘eigen tanden’ had laten vervangen gaf ze het volgende antwoord: Mijn voortanden zagen er redelijk uit, maar na de zoveelste keer composiet aanbrengen zochten wij (de tandarts en zij) naar een duurzamer alternatief. Ik zit namelijk zelf in de cosmetische wereld, want ik werk als huidspecialiste en als zodanig heeft het mijn belangstelling. Ik stel gewoon erg veel prijs op mooie en verzorgde tanden
Behalve de vullingen die in haar voortanden zitten, heeft zij nooit eerder een cosmetische tandheelkundige behandeling laten uitvoeren. Tandarts Diercks zegt het volgende over de autonomie van zijn patiënten: … mijn uitgangspunt is altijd dat ik luister naar de esthetische wensen van mijn patiënten.
Nuy en Gordijn (2003) vragen zich in hun onderzoek af waar de autonomie ligt van het beslissen van het verfraaien van het gebit. Tevens vragen zij zich af waar de grenzen moeten liggen. Het verschil tussen functionele en esthetische tandheelkunde is niet zo duidelijk, vooral omdat functioneel ook esthetisch kan zijn. Uit hun conclusie blijkt dat er morele grenzen nodig zijn voor dentale modificatie door tandartsen. Dentale modificatie is slechts moreel aanvaardbaar wanneer: de proportionaliteit tussen schade en baten is gewaarborgd; modificaties binnen de doeleinden van geneeskunde en tandheelkunde vallen en indien het resultaat ligt binnen wat als ‘natuurlijk’ kan worden beschouwd (Nuy & Gordijn 2003). Naomis19 zegt op het internetforum binnen de website van www.vrouw.nl dat zij haar tanden op eigen initiatief heeft laten bleken, niet omdat het erg nodig was, maar omdat zij er zichzelf erg aan kon storen. Van de respondenten geeft 70% aan dat dentale modificatie een behandeling is die mensen vooral voor zichzelf uitvoeren en niet voor een ander. Veel van de interviewinformanten zeiden dat zij met bijna niemand uit hun sociale omgeving hadden gepraat over de uit te voeren of uitgevoerde dentale modificatie. Vaak zagen mensen wel dat er iets veranderd was in het gezicht van de interviewinformanten, maar konden niet precies zeggen wat er anders was. Onderstaand citaat is afkomstig van mijzelf, geschreven in het dagboek dat ik gedurende het veldwerk heb bijgehouden. Ik was op zoek naar sleutelinformanten en binnen veel tandheelkundige praktijken en lifestyle winkels was er geen plaats voor een onderzoeker. Dit had
41
ik in een tussentijds verslag vermeld en na reactie van mijn begeleider op het verslag begon ik over mijn eigen tanden te twijfelen: het advies van mijn begeleider was dat ik door moest gaan met langsgaan bij de sleutelinformanten en mijn charmes en blinkende tanden in de strijd moest gooien. Maar ik heb helemaal geen blinkende tanden. Vooral in vergelijking met de mensen die werkzaam zijn in de lifestyle winkels. Zou ik meer succes hebben met ‘blinkende’ tanden?
De zelfpresentatie verandert door het veranderen van het gebit. Vier op de vijf (80%) respondenten van de internetsurvey zijn het eens met de stelling dat mooie tanden belangrijk zijn in onze maatschappij. De vrouw van 56 jaar in bovenstaande casus liet haar gebit bewerken omdat zij werkzaam is als huidtherapeut en er daarom verzorgd uit wil zien. Zij was beïnvloed door de cosmetische wereld. Ik had overwogen mijn tanden te laten modificeren om mijn zelfpresentatie te veranderen in de hoop meer succes te hebben met het regelen van observatieplaatsen. 4.4.4 4.4.4 Droom: tanden vallen eruit In een onderzoek van Morley (1999) werd onderzocht wat de rol van cosmetische tandheelkunde is in het herstellen van een jeugdige uitstraling. Hij voorspelde dat de tandheelkundige professie zich veel gaat bezighouden met de esthetiek van tanden vooral omdat mensen steeds ouder worden en langer hun eigen tanden blijven houden. Hij zegt tevens dat donkere tanden geassocieerd worden met een oudere leeftijd en dat witte tanden gerelateerd worden aan jeugdigheid. Ook al is dit onderzoek in Amerika gedaan, de voorspelling is toepasbaar op Nederland alwaar er sinds 1999 vele praktijken en winkels zijn geopend op het gebied van cosmetische tandheelkunde. Tijdens een observatie in een tandartspraktijk sprak een man over een droom die hij had waarbij al zijn tanden los zaten en er uit vielen. Deze man was ongeveer tussen de 30 en 40 jaar. Op het internet zocht ik naar een mogelijke ‘verklaring’ van deze droom: …dromen over tanden gaan over onzekerheden over je uiterlijk en hoe je op anderen overkomt. Een 'tandpasta glimlach' is bijvoorbeeld een symbool van uiterlijk in de media. Tanden zijn ook belangrijk bij flirten, zij het een eerste glimlach of een tedere nekbeet. Deze droom kan daarom ook voortkomen uit een angst over gebrek aan libido en de gevolgen van het ouder worden… (http://www.droominfo.nl/droomwoordenboek.php?search=Tanden)
Deze man liet een voortand bewerken, door er een facing op te laten zetten, om deze weer recht in de tandboog en witter te krijgen. Het kan volgens ‘droominfo’ inderdaad zo zijn dat hij bang is om ouder te worden of om zijn libido te verliezen. Tanden spelen een belangrijke rol bij communicatie, bij het optrekken van de bovenlip, lachen en praten zijn deze zichtbaar voor
42
anderen. Bovendien wordt er op de informatiesite gezegd dat via de media een ‘schoonheidsideaal’ wordt gepresenteerd in de vorm van een ‘tandpasta glimlach’. Van de respondenten die de internetsurvey hebben ingevuld vindt 69% dat de media mensen beïnvloeden hun tanden te bewerken. Turner (2004) spreekt in zijn artikel over televisieprogramma’s die het veranderen van het uiterlijk als centraal thema hebben, zoals
‘Extreme Makeover’; ‘I Want A Famous Face’ en ‘The Swan’. Volgens Turner verspreiden de media op deze manier een beeld van hoe een lichaam er idealiter uit hoort te zien. Hij waarschuwt voor een culturele trend die, zowel onder mannen als vrouwen, snel in populariteit stijgt. Dit wordt ook bevestigd door de interviewinformanten die spreken over bovenstaande televisieprogramma’s. Bij deze programma’s krijgen mensen de mogelijkheid om hun hele lichaam te laten bewerken. Een mannelijke informant (38 jaar) geeft het volgende antwoord op de vraag wat de reden was voor hem om dentale modificatie te laten uitvoeren: Ik wilde gewoon een Hollywood gebit, van die spierwitte, rechte tanden, dat als je lacht dat je denkt van wauw!
Hij heeft geen foto’s waarop zijn ‘oude’ gebit te zien is, want hij lachte volgens eigen zeggen nooit breed uit wanneer er een foto gemaakt werd. De beschrijving van dit gebit is dat de tanden kort en gelig waren. De open vraag van de internetsurvey waarbij aan de respondenten gevraagd werd te beschrijven hoe een perfect gebit eruit ziet, is het woord ‘wit’ door 74% van de respondenten gebruikt. Het woord ‘recht’ komt bij 55% van alle beschrijvingen voor. Op het forum van de website www.fok.nl zegt Yvonne op 26 maart: Vandaag werden bij de bewoners in de gouden kooi hun tanden gebleekt. Ik heb op internet gekeken en de prijzen variëren nogal van 150 tot 550 euro. Weet iemand of er verschil is in behandeling of resultaat?
Waarop Hyperdude reageert met: “…de hele witte gebitjes lijken allemaal maar op elkaar. Maar
misschien willen we dat eigenlijk onbewust ook wel erg graag ” Ik lees in de opmerking van Yvonne dat zij informatie wilt over de verschillen in prijs van de bleekbehandeling. De lifestyle winkels concurreren onderling waardoor behandelingen van dentale modificatie goedkoper worden. Op deze manier worden minder mensen uitgesloten voor dentale modificatie. Een vrouwelijke informant (49 jaar) zegt het volgende over cosmetische tandheelkunde: Dat er ook steeds meer nieuwe dingen van gedaan kan worden. Bij de programma’s als extreme makeover maken ze daar gebruik van. Als een tand iets scheef staat dan maken ze
43
hem recht, maar niet met een beugel. Maar door het te beslijpen en er een schildje op te plakken
Daarna zegt ze dat ze de wens heeft om meerdere ingrepen te laten doen aan haar lichaam als ze het geld ervoor zou hebben. In een krantenartikel van de telegraaf (16-03-2007, pp.6) wordt een onderzoek beschreven waar 1032 vrouwen en 1016 mannen aan hadden meegedaan. Het onderzoek gaf onder andere een top 5 van cosmetische ingrepen. Bij de vrouwen staat tanden bleken op nummer 5, bij de mannen staat deze ‘ingreep’ op nummer 3. Bij beide geslachten staat ooglidcorrectie op nummer 1. Uit het onderzoek komt naar voren dat deelnemers weerhouden worden iets aan hun uiterlijk te laten doen door de hoge kosten. Een deelnemer vertelt: Er zijn straks mooie mensen met geld en lelijke zonder geld
Bijna de helft van de respondenten van de internetsurvey (47%) geeft aan dat zij dentale modificatie willen laten uitvoeren als zij het geld hiervoor beschikbaar hadden. En een kwart van de respondenten van de internetsurvey geeft aan dat dentale modificatie niet geaccepteerd zou moeten worden door iedereen. Spierenburg en Mulder (2007) deden een onderzoek waarom we in de Westerse maatschappij niet oud willen worden en schreven een boek over de obsessie van mensen met de eeuwige jeugd, waarom iedereen oud wil worden, maar niemand het wil zijn: Het heersende schoonheidsideaal heeft iets merkwaardigs, als je erover nadenkt. De perfecte vrouw van nu heeft een klein neusje, grote, ronde ogen en een licht openstaande mond waarbij de witgebleekte tanden je van verre tegemoet blinken (Spierenburg en Mulder 2007, pp. 131)
Hun boek is vooral gericht op het vrouwelijke schoonheidsideaal, maar mannen lijken ook steeds meer geïnteresseerd te raken in de cosmetische industrie, zo ook de tandheelkundige cosmetiek. Dit komt in de volgende casus aan de orde. Tijdens een gesprek met tandarts Diercks vond ik het volgende antwoord erg opvallend: Aging is ook duidelijk waarneembaar in het gebit. Het kan zelfs de ware leeftijd verraden. Een stralende witte lach is het symbool van jeugdigheid en vitaliteit. Dat is dus nu niet meer leeftijdsgebonden
Tanden kunnen dus de ware leeftijd van mensen verraden, iemand die jonger wil lijken dan hij of zij is heeft de mogelijkheid dit door middel van dentale modificatie te bewerkstelligen. In bovenstaand citaat is te lezen dat witte tanden symbool staan voor vitaliteit en jeugdigheid.
44
De media hebben mogelijk een grote invloed die leidt tot het willen laten uitvoeren van dentale modificatie. Overwegingen bestaan uit een schoonheidsideaal waarbij mensen niet oud willen worden of jonger willen lijken en dit door middel van het bewerken van de tanden te bewerkstelligen is. Daarnaast is de sociale locatie en economische positie van belang, waarbij ‘klassengebaseerde’ materiële omstandigheden een grote rol spelen, er dienen namelijk financiële middelen beschikbaar te zijn om de behandeling te kunnen laten uitvoeren. 4.4.5 Ook mannen kiezen voor voor witte tanden Uit een onderzoek van de lifestyle winkel WIT® komt naar voren dat steeds meer mannen hun tanden laten bleken, zo is in 2003 21,5% van de cliënten man, in 2005 is dit percentage gestegen naar 43% (http://www.ad.nl/diagnose/article17775.ece). Volgens dit bericht zijn de beweegredenen van mannen vooral van zakelijke aard. Hoewel bij mijn onderzoek veel mannen aangeven hun tanden te willen bleken met een cosmetische reden. Een mannelijke interviewinformant (18 jaar) twijfelde aan de kleur van zijn tanden: Als ik zelf voor de spiegel sta denk ik: zo, mijn tanden zijn best geel … Als ik anderen naar een objectieve mening vroeg dan zeiden ze ook dat mijn tanden niet eens echt geel zijn ofzo. Tuurlijk valt dit te wijten dat ik kritischer ben ten opzichte van mijzelf dan anderen
Deze informant geeft aan dat hij is gaan twijfelen aan de kleur van zijn tanden door de tanden van bekende Nederlanders. Hij heeft volgens zichzelf gezonde tanden, alleen week de kleur af van het normale, waardoor hij vond dat zijn tanden er niet gezond uitzagen. Hij koos voor het modificeren van de kleur door middel van bleken. Hij geeft wel aan dat de kleur van tanden er natuurlijk uit horen te zien: Je ziet soms mensen op tv, waarbij hun tanden een stuk witter zijn dan de kleur van hun oogwit. Ik vind het een heel vreemd en onnatuurlijk gezicht
In een krantenartikel beschrijft een journalist zijn eigen ervaring met witte tanden. In het artikel vraagt hij zich af waarom hij wittere tanden wil: Ben ik gezwicht voor een schoonheidsideaal? Voor mijn vrouw? Een zwakke man die niet durft te staan voor het vergrauwen van het ivoor? (Trouw, 22-02-2007)
Toen hij zelf voor de spiegel stond vond hij dat de kleur van zijn tanden ‘ermee door konden’. Op een ochtend stelde zijn vrouw de volgende vraag: “Zou je je tanden niet eens laten bleken?”
45
De man laat zijn tanden bleken, vraagt zich af of de behandeling wel veilig is en bedenkt dat gele, vervallen tanden symbool staan voor potentieverlies. Na de behandeling zijn de tanden van de journalist negen tinten lichter gebleekt en het resultaat mag er volgens zijn vrouw zijn. Bovendien zegt hij ook iets over bekende Nederlanders: Hun gebitten zijn witter dan het mijne, maar ik ben naturel – en niemand hoeft te weten dat het geholpen is
De journalist heeft zijn tanden laten bewerken, maar hij heeft dit gedaan om een ‘natuurlijk’ gebit te krijgen. Opvallend is dat een aantal mannen op advies van hun partner dentale modificatie laten uitvoeren. Dit blijkt ook uit een voorbeeld uit een interview met een vrouw (36 jaar) die dentale modificatie heeft laten uitvoeren, ik vroeg haar of mensen in haar omgeving dentale modificatie hadden laten uitvoeren voordat zij het had laten doen: Ja, mijn vriend, daardoor wist ik hoe mooi het was. Die heeft het door Mike [tandarts] laten doen. Op mijn advies… Hij heeft een heel slecht gebit en zijn voortanden waren ook donker en het was gewoon niet mooi meer. En Mike zei dat hij daar wat aan kon doen door facings te plaatsen
Het online magazine vrouwonline.nl presenteert vier verhalen van drie mannen en één vrouw over het onderwerp ‘een mooie mond’. Monique is 30 jaar en vertelt dat zij vindt dat haar vriend een lelijk gebit heeft. Toch geeft ze aan dat ze eigenlijk wel van witte tanden en een schoon en regelmatig gebit houdt bij mannen. Op het internetforum binnen de website vrouw.nl reageert Martijn op een onderwerp over tanden bleken: …Ik heb van mijzelf licht gelige tanden en mijn vrouw zou het daarom leuk vinden als ik het liet doen…
Tijdens mijn werk vraagt een vrouw informatie over bleken van tanden, niet voor haarzelf maar voor haar man die “nogal grauwe tanden heeft”. Zij zegt er regelmatig wat over tegen haar man en ook zijn dochters confronteren hem met het feit dat zijn tanden niet meer zo wit als vroeger zijn. Het lijkt erop dat de sociale omgeving van mannen een grote invloed heeft op het laten uitvoeren van dentale modificatie. Mannen die het nooit hebben overwogen, staan hun tanden uitgebreid voor de spiegel te bekijken en dan slaat de twijfel toe of de kleur, de vorm en de stand wel normaal zijn. Daarbij spelen de media waar bekende Nederlanders te zien zijn met witte tanden ook een rol.
46
5. Analyse
Het afstudeeronderzoek zit erop. Er zijn 16 interviewverslagen, 12 observatieverslagen, 10 forumverslagen, 8 krantenartikelen, verschillende informatiefolders, een internetsurvey dat door 50 mensen is ingevuld en een dagboek dat in de afgelopen 3 maanden door mij is bijgehouden. Aan de hand van de theoretische concepten die in hoofdstuk 3 (in een schema) zijn geïntroduceerd zijn de paragrafen in dit hoofdstuk ingedeeld. De vragen die werden gesteld bij de concepten waren meegenomen naar de onderzoekslocaties om proberen te begrijpen waarom mensen dentale modificatie laten uitvoeren. 5.1 De concepten 5.1 5.1.1 Habitus, Habitus, smaak en sociale locatie Bij de conceptsamenstelling habitus, smaak en sociale locatie wilde ik graag weten of de positie die mensen innemen in de maatschappij invloed heeft op het laten uitvoeren van dentale modificatie. Ten opzichte van dentale modificatie worden posities ingenomen, een positie waarbij dentale modificatie gezien wordt als het verfraaien van je lichaam en jezelf en een positie van het verminken van jezelf. Bovendien zijn er ook posities aangewezen aan personen in de vorm van sociale locaties. Mensen in een hogere economische klasse met een ‘dure smaak’ bevinden zich in een sociale locatie waarbij de mogelijkheid bestaat dentale modificatie zonder meer uit te laten voeren. Dentale modificatie zal niet snel voorkomen bij personen die zich bevinden in een sociale locatie waarbij de materiële omstandigheden dergelijke behandelingen niet toelaten. Het begrip body techniques van Mauss (1979) werpt een verhelderend licht op de wijze waarom mensen hun tanden verzorgen en (laten) modificeren. Tijdens het veldwerk zag ik mensen zoeken naar identificatie, dentale modificatie wordt daarbij uitgevoerd met een persoonlijk doel. Het begrip reflexive body technique (Crossley 2005) is gebruikt om te begrijpen waarom dentale modificatie beschouwd kan worden als reflexief project. De resultaten van het onderzoek laten niet duidelijk zien dat dentale modificatie het bewerken van het lichaam als specifiek doel heeft. Dentale modificatie wordt waarschijnlijk niet gebruikt om onderscheiding te verkrijgen, eerder het tegenovergestelde om te creëren wat anderen ook hebben. Volgens Turner (2004) wordt een schoonheidsideaal via de media verspreid. De bekende ‘tandpastalach’ beantwoordt aan de smaak van mensen. Dit is terug te zien in uitspraken van mensen die wittere en rechtere tanden willen en vragen om de zogenaamde ‘Hollywood’ tanden’.
47
Henderson-King en anderen (2001) spreken over een ideaalbeeld dat door de media worden verspreid en dat invloed heeft op de percepties die vrouwen van zichzelf hebben. Ik zie overigens dat de mannelijke onderzoekspopulatie van dit onderzoek ook beïnvloed wordt door een ideaalbeeld. De resultaten van dit kleinschalige onderzoek laten zien dat de habitus, sociale locatie en smaak een mogelijk invloed hebben op het laten uitvoeren van dentale modificatie. Een sociale locatie waarin het mogelijk is geld uit te geven voor cosmetische behandelingen, waarschijnlijk in combinatie met een habitus waarin het normaal is dat iedereen in de sociale omgeving dentale modificatie uitvoert zou kunnen leiden tot het niet-restauratief laten bewerken van de tanden. Mogelijkerwijs draagt een persoonlijke dure smaak van mensen ook bij aan het willen bewerken van het gebit. Dentale modificatie wordt tegenwoordig vooral uitgevoerd bij mensen die er geld voor (over) hebben, de informanten die ik sprak hadden bijvoorbeeld een zogenaamde financiële meevaller en wilden al heel lang iets aan hun tanden laten doen op cosmetisch gebied. De concurrentie tussen de lifestyle winkels zorgt er voor dat het bleken van tanden voor steeds meer mensen mogelijk wordt gemaakt omdat de prijzen van de behandelingen steeds lager worden. De mensen met een lage economische positie worden echter wel buitengesloten om een dergelijke behandeling te laten uitvoeren. 5.1.2 Structuur en agency How pure, how beautiful, how fine Do teeth on television shine! (McGinley 1954, pp. 98)
Bovenstaande woorden zijn afkomstig van McGinley (1954) uit het gedicht “Reflections Dental” in “The Love Letters of Phyllis McGinley”. Dit citaat wordt ook aangehaald in het artikel van Ziolkowski (1976) die hierin het onderwerp tanden in de Engelse literatuur beschrijft. Hij zegt in zijn artikel dat het wel lijkt alsof elke persoon werkzaam voor de televisie - van presentatoren tot weervrouwen - zich gewapend hebben met rechte, witte tanden. De eerste vraag die bij dit concept aan de orde kwam ging over het presenteren van jezelf. Uit het onderzoek komt naar voren dat mensen na dentale modificatie meer tevreden zijn geworden over de uiterlijke verschijning van hun tanden. Het bewerken van tanden als uiting van
agency (Giddens 1991) blijkt inderdaad een rol te spelen in de zelfpresentatie. Mensen durven weer te lachen zonder een hand voor de mond te houden en op foto’s wordt een glimlach verruild
48
voor een brede lach met witte tanden. Op deze manier wordt agency gebruikt om de zelf aan de buitenwereld te laten zien. Een structuur die het handelen van mensen mogelijk maakt is de aanbieding van cosmetische tandheelkundige behandelingen, de agency (de behandeling ondergaan) maakt op deze manier de structuur weer mogelijk. De vraag naar cosmetische tandheelkunde groeit en daardoor is het mogelijk dat de praktijken en winkels kunnen blijven bestaan. Hierin liggen mogelijke invloeden die leiden tot dentale modificatie. Dentale modificatie lijkt niet helemaal sociaal geaccepteerd, het lijkt eerder dat ‘natuurlijke’ witte tanden geaccepteerd zijn (en gele tanden niet). Modificatie wordt uitgevoerd om dit ‘natuurlijke’ te herstellen, maar de informanten praten hier niet openlijk over met de sociale omgeving. Uit dit onderzoek is naar voren gekomen dat opzettelijke veranderingen aan de tanden normalisatie tot gevolg heeft. Waarbij de sociale omgeving niet altijd weet van deze verandering, omdat normaal zijn niet opvalt. Daarnaast zijn sociale relaties van belang waarbij waarde wordt gehecht aan wat de sociale omgeving van de tanden vindt. De resultaten van het onderzoek laten zien dat normaal gevonden worden een belangrijke overweging is voor dentale modificatie. Dit zou mogelijk een veiligheid kunnen scheppen door uiteindelijk ergens bij te horen. Uit het onderzoek blijkt dat gele, scheve tanden niet normaal gevonden worden en witte, rechte tanden wel. 5.1.3 Sociale discours Bij dit concept kwam de vraag naar voren of er sprake is van discours wanneer mensen communiceren over dentale modificatie. Volgens Foucault (1961) is er sprake van discours wanneer gesproken wordt over ‘normaal en abnormaal’. Uit de data van het onderzoek komt naar voren dat mensen witte tanden normaal te vinden. Ook al bestaan daar discussies over, zoals de data van de internetforums liet zien. Er bestaat een onzekerheid over wat normale tanden zijn. Op het internet bestaat de discussie dat tanden wit van kleur horen te zijn wanneer deze goed verzorgd worden, mensen niet roken, geen koffie of thee drinken etc. Daarnaast zijn er mensen die beweren dat gele tanden juist gezond zijn. Gele tanden zijn abnormaal in ons regiem wanneer je jezelf binnen een bepaalde positie (habitus) bevindt. Voordat ik mijn onderzoek begon bevond ik mij in de algemene tandheelkunde. Tijdens mijn veldwerk kwam ik terecht binnen de cosmetische tandheelkunde. Binnen de algemene tandheelkunde zijn gele tanden normaal, maar binnen de cosmetische tandheelkunde zijn gele tanden abnormaal. De onderzoekspopulatie beschrijft mooie tanden als recht, fris, gaaf, natuurlijk en wit.
49
6. Conclusies
In dit hoofdstuk volgen de conclusies waarin antwoord gegeven wordt op de vragen die in dit beperkte etnografische en explorerende onderzoek naar voren kwamen. De onderzoeksvraag van dit onderzoek luidde: Welke overwegingen en invloeden leiden tot het laten uitvoeren van
dentale modificatie bij volwassen Nederlanders? Daarbij waren drie deelvragen gesteld: (1)Wie laten dentale modificatie uitvoeren?; (2)Wat is de invloed van de media op het beeld dat mensen hebben van het gebit en dentale modificatie? en (3)Welke betekenis heeft dentale modificatie? Allereerst zullen de deelvragen worden beantwoord, vervolgens worden de conclusies gegeven. Hierbij wil ik nogmaals benadrukken dat het uitgevoerde onderzoek kleinschalig en explorerend van aard is geweest, dit betekent dat de conclusies niet zijn te extrapoleren en niet representatief voor heel Nederland zijn. 6.1 Wie? De resultaten van dit onderzoek laten zien dat dentale modificatie bij verschillende mensen wordt uitgevoerd. Net als uit het onderzoek van de Jongh en anderen (2006) blijkt, wordt dentale modificatie bij beide geslachten uitgevoerd. De minimale leeftijd om tanden te laten bleken is 18 jaar, hoewel er tijdens het veldwerk een gemaakte uitzondering werd gezien voor een meisje van 15 jaar. De interviewinformanten hebben alle de Nederlandse nationaliteit, de leeftijd is 18 tot en met 63 jaar, waarbij de verdeling tussen geslacht gelijk is. Het opleidingsniveau van de informanten verschilt van HAVO tot universiteit, de meeste informanten zijn in loondienst, een aantal zijn student, zelfstandig ondernemer of huisvrouw. Tijdens het veldwerk zag ik meer vrouwen dan mannen behandeld worden. Op het internet zijn ook veel meer vrouwen bezig met het onderwerp dentale modificatie dan mannen. Echter bleek uit een onderzoek van WIT® (http://www.ad.nl/diagnose/article17775.ece) dat met de jaren steeds meer mannen hun tanden cosmetisch laten bewerken. Bekende Nederlanders laten dentale modificatie uitvoeren volgens verslagen op het internet. Dentale modificatie kan dienen om de zelfpresentatie te veranderen. Verandering kan bewerkstelligd worden door het menselijke agency volgens de sociale structuur waarbij door
agency de structuur opnieuw bevestigd wordt. Door de conceptsamenstelling habitus, smaak en sociale locatie is het mogelijk te begrijpen waarom mensen dentale modificatie laten uitvoeren. Bij het innemen van een positie in de sociale wereld wordt een habitus verkregen. De positie die iemand inneemt ten opzichte van dentale
50
modificatie en de sociale locatie hebben mogelijkerwijs invloed op de uitvoering van dentale modificatie. Een combinatie van sociale locatie waarin de materiële omstandigheden het mogelijk maken dentale modificatie uit te voeren, een habitus waarin normalisatie bestaat van het bewerken van tanden en de persoonlijke smaak van wat mooie tanden zijn kunnen leiden tot dentale modificatie. 6.2 Media De media spelen een grote rol als het gaat om dentale modificatie. In kranten wordt vaak gesproken over de nadelen, risico’s en de gevolgen van dentale modificatie. Op televisie, in tijdschriften en op het internet worden voornamelijk de voordelen gepresenteerd. Bovendien schitteren bekende Nederlanders op televisie met witte tanden en de commercie promoot de producten en diensten rondom dentale modificatie, op deze manier kunnen leken beïnvloed worden. Het schoonheidsideaal is gebaseerd op jong zijn en jong blijven, tanden van jonge mensen zijn wit en om er jong uit te blijven zien biedt het bewerken van tanden een oplossing. De media verspreiden dit beeld en om te kunnen identificeren met dit beeld is dentale modificatie een middel. De samenleving is volgens Connell beïnvloed door de media om zich te focussen op de decoratie van het lichaam (Connell in Shilling 2003, pp. 97). Dit wordt in dit onderzoek ook gezien wanneer het bijvoorbeeld gaat om een ‘tandpasta glimlach’ of een ‘Hollywood gebit’. Henderson-King en anderen (2001) deden onderzoek naar de invloed van het ideaalbeeld van de media op vrouwen. Uit dit onderzoek over dentale modificatie komt naar voren dat ook mannen worden beïnvloed door het ideaalbeeld van mooie tanden. Daarnaast worden mannen beïnvloed dentale modificatie uit te laten uitvoeren door de sociale omgeving, waarbij de vrouwen vaak een grote rol spelen. 6.3 Betekenis Aan dentale modificatie kunnen twee verschillende betekenissen gegeven worden, de eerste betekenis is persoonlijk en de tweede betekenis is symbolisch van aard. Uit het onderzoek komt naar voren dat dentale modificatie voor deze Nederlandse onderzoekspopulatie een persoonlijke betekenis heeft. Davis (1995) beschrijft in haar boek dat cosmetische chirurgie niet zozeer door het schoonheidsideaal wordt beïnvloed maar eerder een wens hebben normaal te zijn en zichzelf te worden. Davis schrijft dat vrouwen zich niet ‘thuis’ voelen bij een bepaald lichaamsdeel. Dit is deels terug te koppelen wanneer gekeken wordt naar dentale modificatie. Mensen zijn niet tevreden met hun lach en ze kunnen zich daardoor niet helemaal gelukkig voelen. De meeste
51
mensen geven aan hun sociale omgeving niet aan dat zij een dergelijke behandeling gaan laten uitvoeren. Nadat dit is gedaan zien de meeste mensen in de sociale omgeving van het individu niet eens dat de tanden zijn veranderd. Op deze manier voelt een individu zich ‘gewoon’. Want iets lijkt pas op te vallen als er iets mis mee is. Uit de studie van Thorpe en anderen (2004) blijkt dat cosmetische chirurgie mede zorgt voor geestelijk welzijn en normalisatie. Normalisatie wordt volgens de auteurs verkregen door een uiterlijk dat aan een bepaalde ideale uiterlijke standaard voldoet. De tanden voldoen na dentale modificatie aan zo’n standaard. Volgens von Soest en anderen (2006) zijn niet alleen de persoonlijke variabelen van belang, maar ook sociale factoren spelen een grote rol, zoals de acceptatie van cosmetische chirurgie in de sociale omgeving van het individu. Dentale modificatie is echter niet door iedereen geaccepteerd, tijdens mijn opleiding tot mondhygiëniste ben ik redelijk sceptisch opgeleid betreffende cosmetische tandheelkunde. Echter is gebleken dat binnen een sociale omgeving waar meerdere mensen dentale modificatie hebben uitgevoerd andere mensen dit eventueel ook in overweging nemen. Dentale modificatie wordt vooralsnog niet vergoed door verzekeraars, daarom dienen de mensen die het laten uitvoeren de behandelingen zelf te betalen. De behandelingen voor dentale modificatie zijn niet goedkoop. Dit betekent dat dentale modificatie weggelegd is voor de elite, waarbij de term klasse om de hoek komt kijken. De mensen die zich bevinden in een hogere economische klasse kunnen dentale modificatie veroorloven. Het symbool dat dentale modificatie met zich meedraagt is dan te koppelen aan rijkdom en dure smaak. Dentale modificatie staat tevens symbool voor jeugdigheid en vitaliteit. Het gebruik heeft bij de onderzoeksinformanten geen religieuze of magische betekenis, de modificaties worden voornamelijk uitgevoerd met esthetische doeleinden. Waar in andere samenlevingen als in de Kammu bevolking in Vietnam dentale modificatie als symbool voor aantrekkelijkheid wordt gezien is dentale modificatie bij deze Nederlandse onderzoekspopulatie vooral persoonlijk van aard en een symbool voor gezondheid en (eeuwige) jeugd. Waarbij mensen ook rekening houden met wat anderen van hun tanden vinden.
52
Uit dit onderzoek blijkt dat dentale modificatie wordt uitgevoerd bij zowel volwassen mannen als vrouwen. Waarbij, volgens de laatste statistieken, toch iets meer vrouwen dentale modificatie laten uitvoeren dan mannen. Daarnaast hebben vrouwen invloed op mannen als het gaat om het laten bewerken van de tanden. Dentale modificatie is een gebruik dat voornamelijk wordt uitgevoerd bij mensen in de hogere sociaal economische klassen, waarbij de materiële omstandigheden dit toelaten. De drie onderdelen van de conceptsamenstelling habitus, sociale locatie en smaak vormen mogelijk gezamenlijk een overweging en zouden de keuze die tot dentale modificatie leidt kunnen beïnvloeden. Binnen de habitus waar dentale modificatie als normaal wordt gezien is jong zijn en blijven de trend, wat de smaak van deze mensen mogelijk beïnvloedt. Dentale modificatie kan gezien worden als dure smaak, omdat de behandelingen niet goedkoop zijn. Daardoor worden mensen in de lagere sociaal economische klassen, die mogelijk graag dentale modificatie zouden willen ondergaan, uitgesloten voor behandeling. Echter wordt dentale modificatie voor steeds meer mensen betaalbaar waar de lifestyle winkels met elkaar concurreren. Naast de financiële overweging worden veiligheid, risico’s en gevolgen die samenhangen met de uitvoering van dentale modificatie in overweging genomen, waarbij belang wordt gehecht aan de deskundigheid van professionals.
Agency speelt een belangrijke rol in de zelfpresentatie en dentale modificatie is een mogelijkheid om deze te veranderen of te verbeteren. Binnen de onderzoekspopulatie van dit onderzoek bestaat de discours over wat normaal en abnormaal is in relatie met mooie, gezonde tanden. De media en de commercie spelen hierop in door een ideaalbeeld te scheppen waar mensen zich mee kunnen of willen identificeren. Normalisatie verkrijgen is een overweging om dentale modificatie uit te laten voeren wanneer de tanden afwijken van een ideale norm. Dentale modificatie lijkt een gebruik met multifactoriële invloeden en overwegingen. De volgende invloeden en overwegingen kunnen in willekeurige volgorde en in combinatie voorkomen, maar één enkele factor zal waarschijnlijk niet tot dentale modificatie leiden. (1) Kundige professionals die dentale modificatie uitvoeren; (2) kennis van de mogelijke dentale modificerende behandelingen; (3) kennis van de nadelen, gevolgen en risico´s; (4) habitus, sociale locatie en smaak; (5) veiligheid; (6) een (ideaal)beeld van ‘mooie tanden’; (7) een beeld van de eigen tanden en zelfpresentatie; (8) financiële mogelijkheden (economische positie); (9) de invloed van de sociale omgeving; (10) het verkrijgen van normalisatie; (11) de commercie; (11) de cosmetische wereld en (13) de media.
53
Nawoord Deze master heeft mij een manier van ‘kijken naar de wereld’ geleerd die ik mijn hele leven met mij mee zal nemen en zal gebruiken. Voordat ik dit veldwerk uitvoerde met betrekking tot dentale modificatie stond ik erg negatief tegenover dit gebruik. Tijdens het veldwerk overwoog ik een dergelijke behandeling te ondergaan. Nu vind ik dentale modificatie een middel waar sommige mensen baat bij kunnen hebben, om normaal gevonden te worden en de zelfpresentatie te veranderen of verbeteren. Misschien dat ik in de toekomst alle overwegingen en invloeden voor mezelf nog een keer op een rij zet en wellicht leidt dit tot dentale modificatie. Na drie jaar HBO mondhygiëne aan het Academisch Centrum voor Tandheelkunde te Amsterdam (ACTA), een verkorte bachelor (twee jaar) Algemene Gezondheidswetenschappen aan de Vrije Universiteit van Amsterdam en de master Medische Antropologie en Sociologie aan de Universiteit van Amsterdam ben ik zes jaar studeren verder. Ik heb in april 2007 gesolliciteerd naar een functie als docent Mondzorgkunde op het ACTA. Ik werd diezelfde dag aangenomen en ik mag daar vanaf september 2007 beginnen, waarbij ik tevens aanvullende cursussen aangeboden kreeg. Zij waren heel enthousiast over de studieloopbaan die ik heb gevolgd. Zij waren tevens enthousiast over het concept wat ik toen had laten zien van deze scriptie. Ik ben erg verheugd om de bovenstaande baan te gaan uitvoeren omdat ik de kennis van mijn verschillende opleidingen hierbij kan toepassen.
54
Literatuurlijst Arcani, C. (2005) ‘The vikings bare their filed teeth’. American Journal of Physical Anthropology 128:727-733. Baer, H. A., Singer, M. and Susser, I. (2003) Medical Anthropology and the World System: A critical perspective. Westport, CT: Bergin and Garvey. Beck, U. (1986) Risicogesellschaft. Auf dem Weg in eine andere Moderne. Frankfurt am Main: Suhrkamp Verlag. Bourdieu, P. (1985) Bourdieu, P. and Wacquant, L.J.D. (1992) An Invitation to Reflexive Sociology. University of Chicago Press: Chicago. Burgess, A. (2002) ‘Comparing national responses to perceived health risks from mobile phone masts’. Health, Risk & Society, 4, pp. 175-188. Crossley, N. (2005) ‘Mapping reflexive body techniques: on body modification and maintenance’. Body and Society, 11(1), pp.1-35. Davis, K. (1995) Reshaping the Female Body. London: Routlegde. Dijs, F. (2004) ‘Tandjuwelen na lange en vergeten geschiedenis weer in opkomst’. Nederlands Tijdschrift voor Tandheelkunde,111, pp. 368-370. Emirbayer, M. And Mische, A. (1998) ‘What is agency?’ American Journal of Sociology, 103(4), pp. 962-1023. Eriksen, T.H. (2001) Small Places, Large Issues. An Introduction to Social and Cultural Anthropology. London: Pluto Press. Evans-Pritchard, E.E. (1983) Witchcraft, Oracles and Magic among the Azande. Oxford: Oxford University Press. Fastlicht, S. (1962) ‘Dental inlays and fillings among the ancient Maya's’. Journal of History of Medicine and Allied Sciences, 17(3), pp. 393-401. Foucault, M. (1961) Folie et Deraison. Histoire de al Folie à l’Age Classique. Paris, Gallimard. Vert. Foucault, M. De Geschiedenis van de Waarzin in de 17e en 18e Eeuw. Meppel: Boom, 1975. Giddens, A. (1984) The Constitution of Society: Outline of the Theory of Structuration. Berkeley: University of California Press. Giddens, A. (1991) Modernity and Self Identity. Polity Press: London. Goose, D.H. (1963) ‘Tooth-mutilation in West Africans’. Man, 63, pp. 91-93.
55
Grosselink, K. (2005) ‘Cosmetische tandheelkunde is in opkomst: Mooi is de trend’. Nederlands Tandartsenblad, 60(1), pp. 10-15. Habermas, J. (1971) Toward a Rational Society: Student Protest, Science, and Politics. Boston: Beacon Press. Hardon, A., et al. (2001) Applied Health Research; Anthropology of Health and Health Care. Amsterdam: Het Spinhuis. Henderson-King, D., Henderson-King, E. and Hoffman, L. (2001) ‘Media images and women’s selfevaluations: social context and importance of attractiveness as moderators’. Personality and Social Psychology Bulletin, 27(11), pp. 1407-1416. Ikehara-Quebral, R. and Douglas, M.T. (1997) ‘Cultural alteration of human teeth in the Mariana Islands’. American Journal of Physical Anthropology, 104, pp. 381-391. Jones, A. (2001) ‘Dental transfigurments in Borneo’. British Dental Journal,191, pp. 98-102. de Jongh A., et al. (2006) ‘De populariteit van esthetische behandelingen’. Nederlands Tijdschrift voor Tandheelkunde, 113, pp. 356-360. Macionis J.J. and Plummer, K. (2005) Sociology: A Global Introduction, Harlow: Pearsons Education Limited. Mauss, M. (1979) Sociology and Psychology. London: Routledge and Kegan Paul. Mazeland, H.P. en ten Have, P. (1996) Essential tensions in (semi)open research interviews. In: Maso, I. and F. Westers, Eds. The Deliberate Dialogue: Qualitative Perspectives on the Interview. Brussels: VUB University Press, pp. 87-113. McGinley, P. (1954) The Love Letters of Phyllis McGinley. New York: Viking. Morley, D.D.S. (1999) ‘The role of cosmetic dentistry in restoring a youthful appearance’. Journal
of American Dental Association, 10, pp. 1160-1172. Nuy, N. en Gordijn, B. (2003) ‘Esthetica in tandheelkunde: een morele reflectie op de grenzen van verfraaiing’. Nederlands Tijdschrift voor Tandheelkunde, 110, pp. 154-158. Reischer, E. and Koo, K.S. (2004) ‘The body beautiful: symbolism and agency in the social world’. Annual Review Anthropology, 33, pp. 297-317. Ritzer, G. and Goodman, D.J. (2004) Classical Sociological Theory. Boston: McGraw-Hill. Roeters, F.J.M. (2003) ‘De directe composiet fineerrestauratie; weefselbesparende tandheelkunde’. Nederlands Tijdschrift voor Tandheelkunde,110, pp. 234-238.
56
Saville, M.H. (1913) ‘Pre-Columbian decoration of the teeth in Ecuador’. American Anthropologist, 15(3), pp. 377-394. Scott, G.R. and Turner, C.G. (1988) ‘Dental anthropology’. Annual Review Anthropology, 17, pp. 99-126. Shilling, C. (2003) The Body and Social Theory. London: Sage Publications. von Soest T., et al. (2006) ‘Psychosocial factors predicting the motivation to undergo cosmetic surgery’. Plastic Reconstructing Surgery, 117, pp. 51-62. Spierenburg, M. en Mulder, S. (2007) Rimpelmania. Amsterdam: Thomas Rap. Tayanin, G.L. and Bratthall, D. (2006) ‘Black teeth: beauty or caries prevention? Practice and beliefs of the Kammu people’. Community Dental Oral Epidemiology, 35, pp. 81-86. Thorpe, S.J., Ahmed, B and Steer, K. (2004) ‘Reasons for undergoing cosmetic surgery: a retrospective study’. Sexualities, Evolution and Gender, 6, pp. 75-92. Tiesler Blos, V. (2002) ‘New cases of an African tooth decoration from colonial Campeche, Mexico’. HOMO, 52(3) pp. 277-282. Turner, L. (2004) ‘Cosmetic surgery: the new face of reality TV’. British Medical Journal, 328, pp. 1208. Twine, R. (2002) ‘Physiognomy, phrenology and the temporality of the body’. Body and Society, 8(1), pp. 67-88. Urban, G. (2000) A Discourse-Centered Approach to Culture: Native South American Myths and Rituals. Texas: University of Texas Press. de Vries, G. (2005) ‘Politiek, expertise en individuele verantwoordelijkheid in een risicosamenleving’. In: Boutellier et al., Eds. Leven in de Risicosameleving. Amsterdam: University Press Salomé Williams, J.S. and White, C.D. (2006) ‘Dental modification in the postclassic population from Lamanai, Belize’. Ancient Mesoamerica, 17, pp.139-151. Ziolkowski, T. (1976) ‘The telltale teeth: psychodontia to sociodontia’. Modern Language Association, 91, pp. 9-22.
57
Krantenartikelen Algemeen Dagblad (15-09-2005) Ook (http://www.ad.nl/diagnose/article17775.ece)
mannen
kiezen
voor
witte
tanden.
De Telegraaf (17-05-2006) Zelf tanden bleken knap gevaarlijk. p. 60 Algemeen Dagblad (12-06-2006) ‘Bleek je tanden niet zelf met waterstofperoxide. Het goedje kan onherstelbare schade aanrichten.’ – Bleken: pas op! p. 27 Algemeen Dagblad (12-06-2006) Tanden wit maken kost tussen de 150 en 550 euro. p. 27 Trouw (22-02-2007) In navolging van BN’er op zoek naar het geheim van stralend witte tanden. p. 11 NRC next (13-10-2006) Een stralend peroxide gebit. p. 20 De Telegraaf (16-03-2007) Aan ons lijf geen cosmetische chirurgie. p. 6 Het nieuwsblad (14-04-2007) Zo maak je je tanden witter. p. 15
Websites http://www.cosmetischetandheelkunde.com (bezocht op 3 maart 2007) http://www.tandartsalmere.nl (bezocht op 6 maart 2007) http://www.thewhitesmilecompany.nl (bezocht op 6 maart 2007) http://wit.nl (bezocht op 6 maart 2007) http://www.lexis-nexis.com (bezocht op 9 maart 2007) ten Have, P (1999). http://www2.fmg.uva.nl/emca/EGF.htm#Emic%20versus (bezocht op 20 maart 2007) http://forum.fok.nl (bezocht op 24 maart 2007) http://www.perfectsmile.nl (bezocht op 31 maart 2007) http://www.praktijkdewaterval.nl (bezocht op 7 april 2007) http://vrouw.nl/site/list_messages/1783/last (bezocht op 19 april 2007) http://www.demedis.nl (bezocht op 20 april 2007) http://wittetanden.hyves.nl/ (bezocht op 25 april 2007) http://grillz.hyves.nl (bezocht op 25 april 2007)
58
http://www.vrouw.nl/site/list_messages/1783/last (bezocht op 26 april 2007) http://www.trendystyle.net/beauty/lichaamsverzorging/wittetanden.html (bezocht op 28 april 2007) http://forum.gamez.nl/lofiversion/index.php/t848.html (bezocht op 1 mei 2007) http://www.droominfo.nl/droomwoordenboek.php?search=Tanden (bezocht op 8 mei 2007) http://www.yes.nl/yescafe/forums (bezocht op 12 mei 2007) http://www.nieuwsbank.nl/inp/2006/05/29/R102.htm (bezocht op 13 mei 2007) http://oege.ie.hva.nl/~bakkern6/ (bezocht op 3 juni 2007)
59
Bijlage I SemiSemi-gestructureerde vragenlijst Vragenlijst Mooie Tanden Universiteit van Amsterdam 2007 Medische Antropologie en Sociologie Sociologie De volgorde staat niet vast, vragen mogen in willekeurige volgorde gesteld worden ALGEMEEN Record nummer
1.
Wat is uw geboorte datum (dd-mm-jj)
2.
Geslacht
3.
Wat is uw hoogst genoten opleiding? (geen, basisschool, VBO, VMBO, LBO, MBO, HBO, HAVO/ Mulo, VWO, WO, anders) 3.
M
V
Wat is uw beroep? (Werkeloos, in loondienst, zelfstandig ondernemer, huisvrouw/man, gepensioneerd, scholier, student, anders)
5.
Wat is uw burgerlijke staat? (Gehuwd, ongehuwd, geregistreerd partnerschap, weduwe, anders)
6.
Nationaliteit/Etniciteit4
7.
Religie
DENTALE MODIFICATIE 8.
Wat is volgens u de definitie van cosmetische tandheelkunde?
4
Voor de bepaling van etniciteit wordt in dit onderzoek uitgegaan van de standaarddefinitie van het Centraal Bureau voor Statistiek (CBS). Volgens deze definitie (2003) worden tot allochtonen gerekend: • Zij die zelf in het buitenland geboren zijn en van wie ten minste één ouder eveneens in het buitenland geboren is (eerste generatie allochtonen) • Zij die in Nederland geboren zijn en van wie ten minste één ouder in het buitenland geboren is (tweede generatie allochtonen)
60
9A.
Wanneer hebt u voor het eerst van cosmetische tandheelkunde gehoord?
9B.
Waar was dat?
10.
Wat voor cosmetische tandheelkundige behandeling(en) hebt u laten uitvoeren?
11A.
Hebt u met andere mensen dan de tandarts gesproken over cosmetische tandheelkundige behandeling?
11B.
Zo ja, met wie?
11C.
Wat vonden zij ervan?
12A.
13A.
13B.
14A.
14B.
nee
Zijn er andere mensen in uw directe omgeving die cosmetische tandheelkundige behandelingen hebben laten uitvoeren?
(Vrienden, familie, sociale omgeving)
12B.
ja
Heeft deze persoon invloed gehad op uw beslissing zelf een cosmetische tandheelkundige behandeling te laten uitvoeren?
ja
nee
ja
nee
Nee vraag 10
Ja visitekaartje meegeven (op het laatst) Nee Vraag 11
Wat is de reden waarom u uw tanden heeft laten bewerken?
Hoe lang hebt u nagedacht over de beslissing om de tanden te laten bewerken?
Leest u tijdschriften? ja
nee
ja
nee
ja
nee
Welke tijdschriften?
(Libelle, Yes, Flair, Viva etc.) 14C.
Kijkt u elke dag meer dan 1 uur tv?
14D.
Kijkt u veel naar beautyprogramma’s? (‘Make me beautiful’; ‘The Swan’; ‘Extreme Makeover’)
61
Nee Vraag 13C
14E. 14F.
Kijkt u veel reclames?
ja
Denkt u te zijn beïnvloed door de media?
14G.
Waardoor komt het dat u beïnvloedt denkt te zijn door de media?
14H.
Is er iets anders wat invloed heeft gehad op de beslissing de tanden te laten bewerken?
15A.
Hebt u andere cosmetische ingrepen laten uitvoeren?
15B.
Welke zijn dat?
16A.
16B.
nee
Kunt u voor mij een ‘mooi gebit’ beschrijven?
Wat betekent een ‘mooi gebit’ voor u?
17A.
Hoe belangrijk is uw uiterlijk voor u?
17B.
Hoe belangrijk is uw gebit voor u?
62
ja
nee
ja
nee
Nee Vraag 14
Bijlage II Internetsurvey http://oege.ie.hva.nl/~bakkern6/ beginpagina:
63
Survey:
Contactpagina:
64
