Missiehuis Teteringen 90 jaar

SVD – GESCHIEDENIS III

Missiehuis Teteringen 90 jaar een sterk verhaal

Jan Holman svd

1

2

Inhoud: Inleiding Doel ......................................................................................................................... Nut........................................................................................................................... Aard ......................................................................................................................... Het begin .................................................................................................................. Driedeling.................................................................................................................. De bronnen ...............................................................................................................

1 1 1 1 2 2

Het eerste blok van dertig jaren (1915-1945) Karakteristiek ............................................................................................................

4

Theologiebeoefening te Teteringen in context (1915-1940) Docenten................................................................................................................... Pater dr. Johann Unkel svd (1885-1976) ............................................................ Pater Unkel: zijn achtergrond ........................................................................... Pater Unkel als docent in Teteringen .................................................................. Pater Unkel als overste .................................................................................... Pater Unkel als ziekenhuispastor ...................................................................... Pater Unkel in Zuiderhout ................................................................................. Pater Unkel: enkele evaluaties .......................................................................... Lessen en examens .................................................................................................... Methoden .................................................................................................................. Accenten ................................................................................................................... Spiritualiteit............................................................................................................... Van gemoedelijk naar streng ....................................................................................... Het bezoekverbod ..................................................................................................... De lotgevallen van frater Piet Tiet in 1930 ........................................................ Contacten van Teteringen met de Missionarissen van de heilige Familie ............................ Missiemuseum ........................................................................................................... Frankrijkgangers ........................................................................................................

4 5 6 6 7 8 9 9 10 11 11 11 12 12 12 14 14 14

De Tweede Wereldoorlog (1940-1945) De bronnen ............................................................................................................... De oversten van het missiehuis Teteringen tijdens de Tweede Wereldoorlog ...................... Begin van de Tweede Wereldoorlog voor het missiehuis te Teteringen.............................. Vrijdagmorgen, 10 mei 1940........................................................................................ Grote kleine varkens, 13 mei 1940 ............................................................................... De Poolse fraters theologanten..................................................................................... Frater dr. dr. Karl Hilferding (1905-1942)...................................................................... Perikelen bij de voedselvoorziening............................................................................... Benedictijnen stelen een koe van het missiehuis............................................................. De rector kroop rustig in zijn eigen bedje ..................................................................... Omzwervingen van de Nederlandse communiteiten SVD tijdens de oorlog ......................... Geschiedenis op twee sporen .......................................................................................

16 17 17 18 18 18 18 19 19 19 19 20

Het éérste spoor van de geschiedenis van het missiehuis Teteringen in oorlogstijd: de lotgevallen van het huis te Teteringen (1943-1945) De achterwacht op de boerderij met Broeder Barnabas Olde Boerrigter als spil ................. Russen bezetten het missiehuis (september 1943) ......................................................... Het missiehuis in gevaar (1943) .................................................................................. Kindertehuis voorjaar 1944.......................................................................................... Piloten vallen uit de lucht bij het missiehuis, voorjaar 1944 ............................................. Inbraak bij het missiehuis, zondagmorgen, 17 juli 1944 .................................................. De week van Dolle Dinsdag, 5 september 1944 .............................................................. Een paard gestolen, september 1944 ............................................................................ Het missiehuis wordt een Duits lazaret, donderdag 26 oktober 1944.................................

21 22 22 22 22 23 23 23 24

3

De herovering van Breda, zaterdag, 28 oktober 1944 ..................................................... Daags vóór de bevrijding, zondag Christus Koning, 29 oktober 1944 ................................. De bevrijding, maandag 30 oktober 1944 ...................................................................... Een koninklijke badgast, april 1945 ...............................................................................

24 25 25 26

Het twééde spoor van de geschiedenis van het missiehuis Teteringen in oorlogstijd: de ballingschap te Steyl (16 september 1943 - augustus 1945) Het dagelijks leven in Steyl ......................................................................................... 27 Spannende dagen vóór Dolle Dinsdag (5 september 1944) en daarna................................ 27 De honderd dagen in de kelders van de drukkerij van het missiehuis te Steyl ..................... 27 (18 november 1944 - 1 maart 1945) De bronnen ................................................................................................................ 27 Uit het leven in de kelder gegrepen ............................................................................... 28 De razzia van 27 november 1944.................................................................................. 29 Fraters gedeporteerd van Kaldenkirchen naar Wuppertal ................................................ 30 Gijs Bouwman (1918-1991) en zijn doodservaring .......................................................... 31 De voedselsituatie in de kelders.................................................................................... 31 Vleeswaren ............................................................................................................... 32 Dreigende hongersnood ............................................................................................... 33 Dreigende evacuatie van Steyl...................................................................................... 33 Het leven in Varresbeck, het opvangkamp voor dwangarbeiders ...................................... 33 De bevrijding van Steyl ............................................................................................... 34 Pater provinciaal Martinus Lucas pauselijk gezant (apostolisch delegaat) ........................... 34

Het tweede blok van dertig jaren (1945-1975) Karakteristiek............................................................................................................. 37 De missieprocuur Het begin................................................................................................................... Voorlopige huisvesting................................................................................................. De missieprocuratoren ................................................................................................ Medewerkers van de missieprocuur ............................................................................... Boekhouding ................................................................................................... Fondsenwerving en Projecten ............................................................................ Verzending van goederen.................................................................................. De buitendienst ............................................................................................... Verdienstelijke medebroeders............................................................................ Terugblik ...................................................................................................................

37 38 38 38 38 38 38 39 39 39

Theologiebeoefening na de Tweede Wereldoorlog Docenten ................................................................................................................... Accenten ................................................................................................................... Academische opleiding? ............................................................................................... Missietheologie ........................................................................................................... All-round theologische vorming .................................................................................... Theologische terugblik.................................................................................................

39 40 40 40 40 41

Contemplatief leven Arnold Janssen ........................................................................................................... Pater Wiro (Piet) Segers (1918-1984), trappist in Koningshoeven Berkel Enschot (1941).... Dom Wiro (Dick) Fagel, trappist (1958), abt van Maria Toevlucht te Zundert...................... Broeder Alexius van Leeuwen, trappist (1966) in de abdij Maria toevlucht, Zundert ........... Broeder Theo Rozing, kartuizer (1968) in de Kartause Marienau-Seibranz, Bad Wurzach, Duitsland ......................................................................................................... Het ‘Meditation House’ in Tokyo (1983) van pater Jan Umans svd ..................................... Pater Theo van Eijndthoven svd en zijn ’huisje van gebed’ (1983) .................................... Peter Mertes svd en het ‘Kloster Sankt Raphael’, Montenau, Belgische Ardennen, (1987)..... Pater Niek Apeldoorn in Montenau (1987) ...................................................................... Terugblik op deze verschillende vormen van contemplatief leven ......................................

4

41 42 43 44 45 46 47 47 48 49

Cultureel leven Toneelstukken ........................................................................................................... Revues...................................................................................................................... Muzikale prestaties ..................................................................................................... Boeiend en bloeiend koorleven ..................................................................................... Instrumentale lichte muziek......................................................................................... Het geschreven woord ................................................................................................ Het tijdschrift De Vlam ..................................................................................... De Bullebijter en De Kuitenprikker ..................................................................... De Raaskal ..................................................................................................... ’t Vonkje ........................................................................................................ Beeldende kunst......................................................................................................... Sport ........................................................................................................................ Achter de schermen....................................................................................................

49 50 51 51 54 54 54 55 55 56 56 56 57

De opleiding van de broeders SVD in context Wat zeggen de broeders zelf hierover?.......................................................................... 57 Rector Gérard Schoutens svd (1896-1967) ......................................................... 58 Teteringen in Helvoirt, van januari 1952 tot november 1954 De ene ‘volksverhuizing’ na de andere .......................................................................... Noviciaat en theologicum onder één dak ....................................................................... Een nieuwe rector ...................................................................................................... Noviciaat met afwisseling ............................................................................................ Einde van de Teteringse ballingschap te Helvoirt ............................................................ Terugblik op Teteringen in Helvoirt (1952-1954) ............................................................

60 60 60 61 61 61

Terug in Teteringen (vanaf 1954) Pater Gerard Teeuwen en zijn tweede periode als prefect (1955-1960) ............................. Pater Teeuwen en ‘nieuwlichterij’.................................................................................. Lichtpuntjes .............................................................................................................. Teteringse theologie in Nederlandse context ................................................................. Moraaltheologie van pater Teeuwen ............................................................................. Schillebeeckx in Teteringen ......................................................................................... De theologische week van Nijmegen ............................................................................. Pater Teeuwen en kritiek ............................................................................................ Pater Teeuwen en het verdriet in de familie van fraters ................................................... Pater Gerard Teeuwen in België (1962-1973)...................................................... Terugblik op Teteringen 1955-1959 .............................................................................. Het crisisjaar 1963 ..................................................................................................... De periode 1964-1968 ................................................................................................ Theologie buitenshuis: het GIT .................................................................................... Cabaret..................................................................................................................... Liturgie .................................................................................................................... Verbouwing .............................................................................................................. Bibliotheek ............................................................................................................... Missiemuseum ........................................................................................................... Een nieuw soort fraters ............................................................................................... Het missiehuis ‘revisited’ ............................................................................................ Theologie in Tilburgse context (1967) ........................................................................... De Parijse studentenopstand (1968) vindt weerklank in Tilburg........................................ ‘Karl Marx Universiteit’ ............................................................................................... De vervreemding is totaal ........................................................................................... Van priesterkandidaat tot pastorale werker in opleiding...................................................

62 62 62 63 63 63 64 64 64 64 65 65 67 67 67 68 68 69 69 70 71 72 72 73 73 74

Van missionair opleidingshuis tot Kloosterbejaardenoord (KBO) (1968-1973) Een missionaris kijkt naar Teteringen............................................................................ 75 De nieuwe prefect is tevens de laatste ......................................................................... 75

5

De Exodus-beweging (1969-1972) ................................................................................ De zinvraag ............................................................................................................... ‘De Sluis’ (1970-1972) ................................................................................................ Evaluatie ................................................................................................................... De achterblijvende SVD-ers ......................................................................................... Terugblik op het tweede blok van dertig jaar (1945-1075) ...............................................

75 75 77 78 78 78

Het derde blok van dertig jaar (1975-2005) Karakteristiek............................................................................................................. De lokale oversten in het missiehuis Teteringen.............................................................. Kerkelijke Leefgemeenschap in Tilburg 1980-1990.......................................................... Priesteropleiding Bovendonk 1983-1993 ........................................................................ Van 1986 tot 2005 ...................................................................................................... Van Kloosterbejaardenoord Zuiderhout tot Woonzorgcentrum Zuiderhout ..........................

80 80 81 82 82 84

Slotbeschouwing ............................................................................................ 86

6

Missiehuis Teteringen 90 jaar, een sterk verhaal © Jan Holman SVD

Inleiding Doel ‘Geschiedschrijven is denken over je zelf met de feiten van anderen’ zegt Maarten Koning, de hoofdfiguur in Het Bureau, een roman van J.J. Voskuil. Veel mensen leverden mij voor de geschiedschrijving van missiehuis Teteringen materiaal aan. Met name dank ik Gerard Bus, Toon van Bijnen, Guus Cremers, Leo van Dijk, Dick Fagel, Marie José Geurts ssps, Peter Hendrix, Marcel Heyndrikx, Jan Hellemons, Louis Janssen, Jan Kersten, Rien Kooiman, Jos Poodt, Piet van Rooijen, Theo Rozing, Jan Rutten, Ben Sanders, Jan Simmers, Ben Sleumer, Jan Tersteeg, Piet van der Thiel, Marijke Tuinenburg-van Oort, Jan Umans, Antoon Verschuur, Jan Weijs, Peter van de Wiel, Bert Wooning, Theo Wijnker, Wim Wijtten, Manu Zantkuijl. We lijken soms een braaf soort Zuid Afrikaanse waarheidscommissie, die nadenkt over het verleden, maar dan zonder vergaderingen. We willen met dat verleden in het reine komen en onszelf beter verstaan in het heden. Wellicht kunnen we er voor de toekomst lering uit trekken en zelfs inspiratie. Pijnlijke episoden hoeven we daarbij niet uit de weg te gaan, vindt pater provinciaal dr. Kees Maas svd (*1938). Mét het vele goede dat in de afgelopen 90 jaren door het missiehuis Teteringen tot stand is gebracht, willen we ook het minder stichtelijke vrijmoedig onder ogen zien. Nut Het Trimbosinstituut, een kenniscentrum op het gebied van de geestelijke gezondheidszorg, heeft ontdekt dat ouderen die in een gespreksgroep ervaringen uitwisselen en vertellen over hun leven, 35 procent minder kans op een depressie maken dan anderen (Dagblad Trouw, woensdag 25 januari 2006, pagina 6 onder de titel ‘Levensverhaal voorkomt depressie’). Hiermee kan de vraag naar het nut van deze geschiedenis van missiehuis Teteringen minstens gedeeltelijk beantwoord zijn. Aard Wat de aard van mijn relaas over missiehuis Teteringen betreft: ik kan natuurlijk alleen maar mijn eigen waarnemingen en wat mij wordt aangeleverd, verwerken. In onze tijd waarin de belangstelling voor narratieve theologie toeneemt, beseffen we dat treffende peroonlijke ervaringen meer over een bepaald tijdvak zeggen dan algemene, samenvattende beschouwingen. De grote lijnen van ons verhaal willen we stofferen met de soms ten onrechte versmade persoonlijke herinneringen. Zij zorgen voor een stevige verworteling in de historische werkelijkheid. De schilderkunst kent een respectabele school ‘het pointillisme’ (ca. 1880) geheten. Stipjes (‘points’) en vlekjes van onvermengde kleuren worden naast elkaar geplaatst en leveren samen een bepaald beeld van de realiteit op. Iets dergelijks is hier aan de orde. Het gaat ons ten diepste om een mentaliteitsgeschiedenis, geschreven aan de hand van veelkleurige, controleerbare feiten. Mocht deze geschiedenis feitelijk een discussiestuk worden, dan heb ik daar geen bezwaar tegen, zolang dit maar de waarheidsvinding dient. Correcties, aanvullingen en andere op- en aanmerkingen blijven van harte welkom bij de auteur. Het begin Het negentigjarig bestaan van het missiehuis te Teteringen in 2005 is niet vanzelfsprekend. Dat blijkt uit het terughoudend schrijven (2 juni 1912) van de hoogeerwaarde heer Peer Hopmans (1865-1951), destijds vicaris generaal van monseigneur Petrus Leyten (1833-1914), vierde bisschop van Breda (1885-1914). De eerste zin van deze brief zal misschien een hedendaagse lezer de wenkbrauwen doen fronsen. ‘Wij zouden zeer gaarne zien, dat U met het stichten van een noviciaat kondt klaar komen in een ander bisdom; ons kleine bisdom is toch al meer dan voldoende bezet door allerlei kloosterlingen. Zoo mogelijk wil dan uitzien om elders toestemming te verkrijgen. Hier wordt in geen geval toestemming verleend dan onder de uitdrukkelijke voorwaarde, dat geen openbare kapel wordt geopend, geen juvenaat wordt opgericht, geen jurisdictie wordt gevraagd dan voor de bewoners van het huis en geen aalmoezen in het Bisdom worden ingezameld.

7

Mocht U toch nog willen besluiten U in het Bisdom te vestigen, dan zal Monseigneur eerst gaarne vernemen, waar U zich zoud (sic JH) vestigen om U dan de gestelde voorwaarden ter onderteekening te zenden. Met de meeste hoogachting, Uw dienaar, P. Hopmans, Vic.Gen.’ Een jaar later (12 mei 1913) krijgt de SVD toch verlof. Aan de genoemde condities voegt het bisdom Breda nog een voorwaarde toe. De parochianen van Teteringen mogen niet bezocht worden, tenzij in geval van nood. Vicaris P. Hopmans kan dan niet vermoeden dat hij zelf als bisschop van Breda (1914-1951) 32 keer de priesterwijding in de kapel van het missiehuis zal toedienen (tussen 19231949). In de periode 1919-1968 ontvangen 502 jonge mannen er de priesterwijding, een gemiddelde van 10 priesters per jaar. Van hen vertrekken er 385 naar de missie overzee. Ook 65 broeders SVD gaan vanuit Teteringen naar de missie. Driedeling De negentig jaar geschiedenis van het missiehuis Teteringen kunnen we globaal verdelen in drie blokken van dertig jaren. De scheidingen tussen die drie perioden zijn niet scherp per jaar te trekken. In grote lijnen zal deze driedeling nochtans voor menigeen herkenbaar zijn. Het eerste tijdvak (19151945) begint kort na het uitbreken van de Eérste Wereldoorlog en duurt tot het einde van de Twééde Wereldoorlog. Het tweede blok vangt aan in 1945 bij het hoogtepunt van de priesteropleiding te Teteringen, de grootste klas ooit van 18 wijdelingen (Gijs Bouwman cum suis) en eindigt rond 1975. De geleidelijke overgang van missionair opleidingshuis naar ‘kloosterbejaardenoord’ (KBO) komt dan tot een afronding. Het oorspronkelijke gebouw van het missiehuis dient voortaan exclusief als bejaardenhuis. De actieve SVD-ers vestigen zich in drie bungalows terzijde van het missiehuis, waar eens de dahlia’s bloeiden (1973). Het provincialaat verhuist met de missieprocuur naar de verbouwde boerderij, honderd meter achter het missiehuis (1976). Het derde blok (1975-2005) gaat over de uitbouw van het zorgcentrum ’Zuiderhout’ en vooral de lotgevallen van de SVD communiteit in de schaduw hiervan. Deze periode is zorgvuldig beschreven door Rien Kooiman, weleer adjunct-directeur van ‘Zuiderhout’, in: De geschiedenis van Zuiderhout 1973-2003, (162 pagina’s A4 formaat), door de auteur in eigen beheer uitgegeven, (maart 2004). Daarom hoeven wij hier minder ruimte voor dat tijdvak te reserveren. Over het algemeen zal ik kwistig met jaartallen strooien. Ik vind die nuttig om personen en gebeurtenissen in hun eigen historische context te plaatsen. Waar jaartallen tegen de verwachting in ontbreken, betekent dit veelal dat ik geen exact jaartal ter beschikking heb. De bronnen De bronnen voor de geschiedschrijving van het eerste tijdvak van het missiehuis Teteringen zou je kunnen vergelijken met die van het Nieuwe Testament. De ooggetuigen zijn allemaal overleden. Handschriften (autographa) uit de begintijd ontbreken. Enkele medebroeders die direct betrokken zijn bij de oprichting van het missiehuis, heb ik zelf van zeer nabij gekend: pater Frans Heines (18821973) en pater Johann Unkel (1885-1976). Voor een levensschets van pater Frans Heines, zie: Jan Holman, Spijkers in de muur, Tilburg 1994, pagina 4-13. Pater Unkel komt verderop uitvoerig ter sprake bij de beschrijving van de theologiebeoefening te Teteringen in de eerste jaren van het missiehuis.

Van de eerste tien studenten, die op 4 september 1915 hun intrek nemen in Huize Withof, Hoolstraat, mocht ik er nog zes persoonlijk ontmoeten: Gerrit van Velzen (1892-1978), Marinus van Es (18931967), Johan Gerrits (1893-1963), Willem Janssen (1893-1960), Eugène Lampe (1893-1967), Nico van der Windt (1893-1970). Als geboren Teteringenaar (*1933) kan ik zeggen dat mijn vroegste herinneringen aan het missiehuis terug gaan tot 1940. Toen bestond het 25 jaar. De volgende 65 jaren van zijn bestaan heb ik bewust meegemaakt, van nabij of op afstand. Voor de hoofdlijnen van het begin tot 1961 zijn we aangewezen op een aantal bundels getiteld ‘Herinneringen aan Teteringen’ (1915-1946). Afgezien van de oudste, betreffen deze bundels telkens een tijdvak van vier jaren, de duur van een theologieopleiding. Zij worden aan rectoren en neomisten bij hun afscheid meegegeven. De eerste collectie beslaat de jaren 1915-1927. Dat wil zeggen de periode van de oprichting van het missiehuis in Huize Withof (1915), Hoolstraat, tot aan de voltooiing (1926) van het gebouw aan de Oosterhoutseweg 114, zoals we dat nu kennen. De inhoud van de bundels is meestal gelijk: getypte uittreksels van de huiskroniek, programma’s van feesten [priesterwijding, Thomasfeest (7 maart), Maria Immaculata viering (8 december), kerstdagen, familiefeesten, afscheidsfeesten van missionarissen], regelmatige optredens van Coos van Overbeek

8

en concerten van het San Francesco orkest van de Bredase kweekschool. Vanaf 1940 kunnen we gemakkelijk teruggrijpen op overvloedige schriftelijke bronnen en op informatie van ooggetuigen, waaronder ik mijzelf mag rekenen. Verder beschikken we over 11 deeltjes van het privé dagboek (‘carnets’) van de kerkhistoricus pater drs. Jos Boots (1893-1969). Zij hebben het formaat van een zakagenda. De pietepeuterig geschreven maar goed leesbare aantekeningen beginnen 7 augustus 1917. Op 7 september 1917 deed pater Boots zijn intrede in SVD kring te Uden. Het dagboek eindigt op 1 december 1968, minder dan twee maanden voor zijn dood (24 januari 1969). Zijn aantekeningen bestrijken dus zijn hele leven in het Gezelschap van het Goddelijk Woord. Boots heeft zijn gymnasiale opleiding bij de montfortanen (SMM) genoten. Zijn francofiele montfortaanse achtergrond maakt begrijpelijk dat hij zijn dagboek in het Frans schrijft (tot 21 juni 1961). Helaas heeft pater Boots zelf een aantal pagina’s vernietigd en meerdere passages, vooral over de beginperiode, onleesbaar gemaakt. Zijn kritische opmerkingen over optredens van fraters, sprekers van buiten en muziekuitvoeringen zijn bewaard gebleven. Daarnaast blijkt hij nog de ‘officiële’ huiskroniek van missiehuis Teteringen van 15 juni 1955 tot 30 juni 1965 bijgehouden te hebben (in het Nederlands). Over de beroemde ‘Honderd dagen in de kelder te Steyl’ liet pater Boots een schoolschrift na met de titel Kroniek van het Missiehuis St. Franciscus Xaverius (tijdelijk in Steyl) vanaf 27 augustus 1944 tot 6 maart 1945. Het bevat 84 in fraai handschrift, klein beschreven pagina’s. Pater Cees Bogaard (1916-2000), die van 1968 in Teteringen woont als medewerker van de missieprocuur, houdt vanaf 21 september 1979 dagelijks een dagboek bij over de lotgevallen van de communiteit. Hij begint met voor hem karakteristieke woorden: ‘Vandaag kreeg ik ineens (sic !!! JH) zin om een dagboek bij te houden’. Hij heeft dit trouw bijna twintig jaar volgehouden tot zaterdag 16 maart 1998. Je ziet zijn mooie handschrift verslechteren tegen het einde van zijn leven. Zijn werk beslaat vijf kloeke ‘kasboeken’ (journaals). Gedurende deze periode kunnen we het leven van de ‘middengroep’ van dag tot dag volgen. De aantekeningen beperken zich echter tot de vermelding van gasten, aankomst en vertrek van missionarissen, vieringen van verjaardagen, ziekten en sterfgevallen, zelfs wat voor weer het op een bepaalde dag is, kun je er vinden. Als we de privé dagboekjes van pater Boots buiten beschouwing laten, dan hebben we een leemte van veertien jaren (1965-1979) in de kroniekschrijving van missiehuis Teteringen. Gelukkig kunnen we die aanvullen met berichten van ooggetuigen.

9

Het eerste blok van dertig jaren (1915-1945) Karakteristiek De eerste 30 jaren van het bestaan van het missiehuis wekken de indruk dat het jaren zijn van afzien, behelpen en improviseren, maar ook van spectaculaire groei en expansie. Mede vanuit Teteringen worden in korte opeenvolging gesticht: het noviciaatshuis te Helvoirt (1921), het gymnasium te Soesterberg (1924) en het missiehuis te Heide Kalmthout, België (1932). (Dit eerste Belgische huis van de SVD dient als steunpunt voor de verspreiding van SVD drukwerken, als retraitehuis voor diocesane priesters en als buitenverblijf voor de fraters theologanten.) Bovendien draagt Teteringen tezelfdertijd in belangrijke mate bij aan de planting van de kerk in Indonesië, met name op Flores en Timor. Vurige missie-ijver karakteriseert de sfeer in het missiehuis. Missionarissen op verlof houden steevast causerieën over hun ervaringen, met gespitste oren door de fraters beluisterd. Pater Hendrik Wortel (1863-1926) vertelt bij voorbeeld dat de missie in Papua Nieuw Guinea goed vooruit gaat ‘want ze hebben veel koeien en veel zusters (!)’, aldus een kritische kroniekschrijver.

Op 16 november 1927 wordt de Fraters Missievereniging (FMV) geboren. Voorzitter is frater Johannes Nelissen, bestuursleden zijn de fraters Marinus Bouwmans, Karel van Trier en Cor Does. ‘Zij is de gemeenschap van alle Teteringse jonge paters en fraters, waarin aan dezen de gelegenheid geboden wordt om hun missionaris-zijn en hun missie-ijver zo effectief mogelijk te beleven. Tevens is het de taak van het bestuur de heersende missiegeest onder de gemeenschap levendig te houden en op te voeren’, aldus een definitie die later op schrift is gesteld (18 september 1949). Concreet kent de FMV de volgende afdelingen: 1) het gebedsverbond, 2) de postzegelafdeling, 3) de studieclub, 4) de club voor de vervaardiging van rozenkransen, 5) de cartotheekclub ten dienste van het tijdschrift De Katholieke Missiën, 6) de schrijversclub voor de publicatie van missieverhalen in jeugdbladen (Roomse Jeugd en dergelijke). Omstreeks 1930 wordt in een van de spreekkamers een eenvoudig begin gemaakt met een missiemuseum onder leiding van frater Antoon Thijssen (1906-1982), de latere bisschop op Flores en Bali, Indonesië. Dit museum zal uitgroeien tot een echte bezienswaardigheid rond 1935. De oorlogsjaren (1940-45) vormen een tijd van beproeving en loutering. De ware aard van menig medebroeder komt er door naar boven. Staaltjes van heldenmoed en naastenliefde verschijnen in het leven van alledag met een ontroerende vanzelfsprekendheid. Een afsluitend hoogtepunt voor die eerste 30 jaren is de wijdingsklas van 1945. Zowel kwantitatief (18 wijdelingen) als kwalitatief valt zij op. Meerderen van hen zullen een belangrijke rol in missie en vaderland spelen. Hun afstuderen (1946) valt ongeveer samen met het einde van de Tweede Wereldoorlog die op velerlei gebied een keerpunt markeert.

Theologiebeoefening te Teteringen in context (1915-1940) Docenten De opleiding van missionarissen is het hoofddoel van het missiehuis te Teteringen. De theologiebeoefening vormt daarvan de grondslag. Het notulenboek van de ‘Studie–Conferenties’ (1922-1964) van de Teteringse theologiedocenten geeft een aardig kijkje voor én achter de schermen. Het overzicht van de namen van de leraren en de vakken die zij doceren, laat zien dat het jarenlang behelpen geblazen was. In 1922 zijn er vier docenten: pater rector M. Geurts (1883-1929), pater dr. J. Unkel (1885-1976), pater M. Rudolf (1889-1965) en pater M. Kammels (1892-1940). Afgezien van rector Geurts, zijn ze allemaal van ‘Duitsen bloede’. Pater Geurts studeerde aan het Pauselijk Bijbelinstituut (Rome) van 1909-1910. De paters Rudolf en Kammels zijn ‘self made men’ zonder speciale vooropleiding. Pater drs. Jos Boots (1893-1969), die kerkgeschiedenis te Nijmegen studeerde, doceert dit vak van 1926-1958. Pater Jan Rutten (1892-1962) wordt in 1927 rector van missiehuis Teteringen en is vanaf dan docent apologetica (ecclesiologie) tot 1944. Van september 1928 tot 1951 doceert pater dr. Klaas Rigter (1902-1972) bijbelwetenschappen. Pater Franz Moritz (1887-1941), die 1913-1914 aan het Pauselijk Bijbelinstituut studeerde, geeft ook bijbelexegese van 1930 tot 1934. Van 1931-1938 doceert de kerkjurist dr. Joannes Nelissen (1889-1965) kerkelijk recht en moraaltheologie.

10

Pater generaal Josef Grendel visiteert vanaf 27 september tot 16 oktober 1934 de Nederlandse provincie SVD. Op 4 oktober 1934 maakt hij in Teteringen bekend dat de exegesedocent en prefect pater Franz Moritz (1887-1941) naar Sankt Augustin (bij Bonn) overgeplaatst is. Met pater Gerard Teeuwen (1905-1973) treedt in november 1934 maar liefst een derde docent moraaltheologie aan, van 1934 – 1941, aanvankelijk naast Rudolf en Nelissen. Hij wordt tevens prefect. Zijn komst uit Uden hangt samen met het schielijke vertrek van pater Franz Moritz (7 november 1934). Pater Teeuwen is dan 29 jaar oud en 2 jaar priester. De bijbellessen van pater Moritz worden maandenlang niet gegeven. Van enig verdriet daarover is in de kronieken niets te vinden. Pater Antoon Bakker (19112005) kon mij, kort voor zijn dood, op 94 jarige leeftijd nog haarfijn vertellen hoe bijbelexegese in zijn tijd gegeven werd. Het was geen aantrekkelijk beeld. Teteringen was hierin evenwel geen uitzondering. In 1998 hoorde ik hoe de nieuwtestamenticus prof. dr. Bas van Iersel, montfortaan, (1924-1999) aan de bejaarde priester-hoogleraar en voormalig hervormde dominee dr. Hendrik van der Linden (Nijmegen) vroeg hoe zijn protestantse opleiding inzake bijbelwetenschappen was geweest. Het antwoord luidde kort maar krachtig: ‘Belabberd’. Een soortgelijk antwoord kreeg ik van de jezuïet pater Jan van Kilsdonk (*1917). Bijbelexegese, met name het Oude Testament, was het ellendigste vak van zijn hele theologiestudie. Ze leerden er bij voorbeeld het zoutgehalte van de Dode Zee, aldus van Kilsdonk. Op 5 oktober 1930 wordt in Teteringen Hebreeuws als keuzevak ingevoerd. Hierbij is te vermelden dat Hebreeuws al vanaf 1916, tijdens de twee jaren filosofie, voorafgaand aan de theologie, de status van een verplicht vak had. Op 4 juli 1943 stelt het college van docenten vast: ‘dogmatiek en liturgie zouden met minder lessen kunnen volstaan’. Na enige getalsmatige schommelingen (5-6) in de voorafgaande jaren zien we pas in 1940 een uitbreiding van het docentencorps langzaam op gang komen. Pater Arie Snijders (19141976) blijft na zijn afstuderen (1940) vanwege zijn zwakke gezondheid in Teteringen. Hij geeft mettertijd zanglessen en liturgiek. Pater dr. Bernard Vroklage (1897-1951) (volkenkunde) en pater Henk Janssen (psychologie en catechetiek) worden aan de reeds aanwezige vijf leraren (de paters Unkel, Boots, Rigter, Rutten,Teeuwen) toegevoegd. De ‘menswetenschappen’ zijn aan hun opmars begonnen. Jan Tersteeg (*1918, wijdingsjaar 1943) herinnert zich: ‘Sommige lessen waren van goed gehalte zoals de dogmatiek van pater Unkel, en de homiletica (preeklessen), psychologie en pedagogiek van pater Henk Jansen. De meeste lessen echter waren van mindere kwaliteit: exegese van pater Klaas Rigter, ecclesiologie van pater Rutten, moraal van pater Teeuwen en kerkgeschiedenis van pater Boots. Als mens waren zij echter hoogstaande personen, die ons een goede religieuze vorming gaven.’ ‘De moraalles werd evenals de dogmatiek in ‘t Latijn gedoceerd door pater Teeuwen, die het nogal op een droge en dorre manier gaf. Daar kwam op een goede dag (1941) verandering in toen pater Niek Apeldoorn (1913-1996) het overnam. Hij deed dit onder één voorwaarde, namelijk dat hij het in het Nederlands mocht geven. Ook gebruikte hij veel meer moderne literatuur en artikelen, waaruit wij konden putten. Daardoor werd het veel aantrekkelijker. Wel zeg ik nu achteraf: wat maakte men zich toch druk over veel futiliteiten, in welke mate iets geoorloofd was; hoeveel meningen vóór een stelling waren en hoeveel tegen, enz.’ J.Tersteeg, Herinneringen van Jan Tersteeg, Ulvenhout 1997, pagina 26-27

Een in het Duits gestelde losse notitie van pater Johan Stockmann (*1917) bevestigt deze waardering voor pater Niek Apeldoorn. ’Damals (1942) als wir noch Fratres Scholastici waren, bedeuteten die Moralstunden dieses Lehrers uns eine Erquickung durch die Klarheit, Lebensnaehe und durch seine Lebhaftigkeit. Viele schenkten ihm ihr Vertrauen. Das ist bei ihm immer zo geblieben’ (Mai,1988). Pater dr. Johann Unkel svd (1885-1976) Een belangrijke rol bij de opleiding van missionarissen te Teteringen is weggelegd voor pater dr. Johann Unkel. We willen iets langer stil staan bij deze bijzondere man, met wie vrijwel iedereen die in Teteringen gestudeerd heeft, te maken kreeg. Bijna gedurende de hele periode waarin gedoceerd wordt te Teteringen (1916-1964), is hij er leraar. De huiskroniek vermeldt dat pater Unkel op 26 juli 1916 in Huize Withof (Hoolstraat) aankomt, om vanaf september te doceren in het nieuwgebouwde missiehuis (Oosterhoutseweg 114). Op 12 juni 1959 ben ik getuige van zijn laatste dogmatiekles. In het schooljaar 1960-1961 verzorgt pater Unkel nog vanuit Kerkrade om de veertien dagen twee lesuren praktische theologie, dat is een inleiding op het pastoraat. Van de 48 jaren waarin missionarissen opgeleid worden in Teteringen,

11

neemt pater Unkel er 45 jaar mede voor zijn rekening. In die tijd hebben 556 studenten meestal vier jaar lang zijn lessen gevolgd. Van hen werden 528 priester gewijd, 502 in Teteringen, de overigen elders. Pater Unkel: zijn achtergrond Johann Unkel wordt op 2 juli 1885 in Duitsland te Schönbeck, Essen-Borbeck (Roergebied) geboren. Zijn vader is mijnwerker. Hij overlijdt als Johann 12 jaar oud is (1897). Vier jaar later verliest hij ook zijn moeder (1901). Vanaf 1899 volgt Johann Unkel (14 jaar oud) het gymnasium in het missiehuis te Steyl. In de jaren 1904-1910 studeert hij aan het Steyler Missionspriesterseminar Sankt Gabriel te Mödling bij Wenen. Op het feest van de heilige Michaël (29 september 1910) wordt hij daar priester gewijd. Pater Unkel zet zijn theologiestudie voort aan de universiteit van de dominicanen te Rome, het Angelicum. In juni 1912 sluit hij die af met een dissertatie getiteld ‘De voldoende hulp gegeven voor het heil van de ongelovigen’ (De auxilio sufficiente concesso ad salutem infidelium). Van 1911-1912 staat hij tegelijkertijd als student aan het pas opgerichte (1909) Pauselijk Bijbelinstituut ingeschreven. Hij hoopt vurig naar de missie in China te vertrekken. Het generalaat SVD overweegt evenwel pater Unkel te benoemen tot medewerker aan het volkenkundig tijdschrift Anthropos van de SVD. Uiteindelijk valt de keuze op pater Wilhelm Koppers (1886-1961). Pater Unkel wordt ‘voorlopig’ naar Uden gestuurd om daar het eerste Nederlandse missiehuis bij te staan. Hij geeft er vanaf september 1912 les aan de gymnasiasten in bijbelse geschiedenis, wiskunde en vooral in Latijn. Bij het begin van de Eerste Wereldoorlog (1914) wordt hij opgeroepen voor militaire dienst in het Duitse leger. Hij krijgt administratief werk toebedeeld. Na zes weken mag hij weer naar Uden vertrekken. De reden is niet bekend. Zijn leraarschap in Uden duurt vier jaar. Pater Unkel als docent in Teteringen Van 1916-1920 onderwijst pater Unkel wijsbegeerte te Teteringen. Daar komt vanaf 1917 dogmatiek bij. Dit zal zijn hoofdvak blijven tot 1959. Ook liturgie en pastoraal theologie, tegenwoordig praktische theologie geheten, maken jarenlang deel uit van zijn leeropdracht. Als 78 jarige beëindigt hij in 1961 zijn lessen in de praktische theologie. Pater Unkel doceert op een uitgesproken droge manier. Zijn vak ‘dogmatiek’ heet dan ook weldra bij de studenten ‘droogmatiek’. Staande naast de lessenaar (in mijn tijd, hij is dan al ca. 70 jaar, pleegt hij te zitten) spreekt hij, langzaam, zacht en eentonig, met gesloten ogen in het Latijn. Degenen die hem kunnen volgen, ervaren zijn woorden als diep doordacht. Discussiëren met zijn toehoorders is hem een waar genoegen. Hij respecteert ieders mening maar verdedigt zijn eigen opvatting met scherpzinnigheid. Zijn gewoonte om tegen de stroom in te gaan als ‘ein Geist, der stets verneint’ (J.W.Goethe in Faust) is bekend. Zijn bidprentje, geschreven door pater Serf Frijnts, noemt dit ‘meer een bespeelbare hebbelijkheid dan een tekort aan echte goedheid’. Inhoudelijk is hij een kind van zijn tijd. Zijn theologie staat in de neoscholastieke traditie. De sterke kant van pater Unkel is gelegen in zijn taaie, in de diepte borende analyse. Net als zijn vader is hij een noeste mijnwerker, maar dan op intellectueel gebied. De conferenties van pater Unkel over spiritualiteit zijn geen staaltjes van welsprekendheid. Toch is zijn persoonlijke betrokkenheid bij hetgeen hij voorhoudt, evident. De toehoorders voelen het: hij spreekt over zijn eigen inspiratiebronnen en zijn persoonlijke ervaringen. Tijdens zijn preek op Witte Donderdag (rond 1960), stromen hem de tranen over de wangen. Een vergelijking met de knappe (qua uiterlijk en optreden althans), flamboyante Amerikaanse media bisschop Fulton Sheen (1895-1979) kan pater Unkel niet goed doorstaan, volgens pater Jan Kersten (*1915), Bay St. Louis, Mississipi, USA, student te Teteringen van 1937-1941. Hij was eerder onhandig in zijn manier van spreken. Zijn Latijn was foutloos, zij het weifelend en dikwijls stamelend. Zelfs als hij een goed voorbereid grapje vertelde, deed hij dat in het Latijn. Wanneer zijn studenten het niet begrepen, dan keek hij verbaasd, glimlachte een beetje en schudde zijn hoofd. Het kwam niet bij hem op dat een grap dikwijls afhankelijk is van het taaleigen en dat juist dit vaak niet te vertalen is. Pater Unkel haalt tijdens een geestelijke toespraak (in het Nederlands) het verhaal van Noach (Noë) aan (Genesis 8). Noach stuurt een aantal keren een duif er op uit om te kijken of de aarde al bewoonbaar is. Aangekomen bij Genesis 8:12 zegt pater Unkel:’Toen liet Noach er weer eentje vliegen’.

12

Unkel wekte de indruk een en al hersens en uiterst intellectueel te zijn. Toch had hij een warm hart voor zijn studenten. Als je eenmaal door die schijnbaar harde schors heen gedrongen was, ontdekte je daaronder een rijk, bezorgd, liefdevol en vooral wijs mens. Pater Unkel deelde zijn wijsheid en liefde geduldig en edelmoedig met iedere student die aan zijn deur klopte om raad te vragen. De fraters hielden van hem en vergaten tijdens de Tweede Wereldoorlog dat hij een Duitser was. Dat is een bewijs van zijn grootheid. ‘Toen de Duitsers Nederland in 1940 binnenvielen, haatten wij (Jan Kersten cum suis) hen allemaal uit de grond van ons hart. Maar pater Unkel vormde de uitzondering.’ In die donkere tijd zei pater Unkel eens met een droeve glimlach dat zijn Duitse afkomst een “erfzonde” was. We hielden van de man, omdat we wisten dat hij van puur goud was. Als naast Maria er nog iemand “zonder erfzonde ontvangen’” is, dan moet het pater Unkel geweest zijn. Hij was een vroom man die uren in gebed kon doorbrengen. Hij bezat de kunst van het luisteren, zelfs als een student losbarstte en hem beledigde. “Zou je de zaak ook anders kunnen bekijken?” vroeg hij dan zonder een teken van ongeduld of boosheid. Pater Unkel was liefdevol en rechtvaardig.’ Bij dit oordeel van pater Jan Kersten is te bedenken dat pater Unkel de man was die frater Jan Kersten ooit voor een examen dogmatiek liet zakken. Sommigen beschouwen 1959 als het grote crisisjaar van pater Unkel. De recent gekozen, ondernemende generale overste van de SVD dr. Johann Schütte (1913-1971) bezoekt Teteringen. Hij heeft een ‘Groot Germaans en Romaans Plan’ bij zich. Alle theologische opleidingen van de SVD in Duitsland, Oostenrijk, Nederland en Zwitserland worden samengevoegd in het Missionspriesterseminar Sankt Augustin bij Bonn. De Romaanse landen Italië, Spanje en Portugal krijgen een centraal theologicum in Pamplona, Spaans Baskenland. De generaal heeft buiten de waard gerekend. Hij stoot op buitengewoon taaie tegenstand van zijn landgenoot pater Unkel. Het plan gaat niet door. Ik herinner mij dat onze klas helemaal niet zo ongenegen was dit internationale avontuur van pater Schütte mee te maken. Maar ons werd niets gevraagd. Toen generaal Schütte tijdens mijn studietijd in Rome (na 1962) van deze gezindheid onder de Nederlandse fraters hoorde, was hij bijzonder nijdig. Pater Unkel als overste Twintig jaar achter elkaar bekleedt pater Unkel bestuurstaken in het theologicum. Van 19161930 fungeert hij als prefect van de fraters, van 1930-1936 als rector van het missiehuis. Later zal hij daar nog een tweede periode als prefect van 1942-1951, de oorlogstijd en de naoorlogse jaren, aan toevoegen. Mildheid kenmerkt zijn bestuur. Hij heeft begrip voor typisch Nederlandse gevoeligheden en menselijke zwakheden in het algemeen. Bij iedereen veronderstelt hij steeds een goede wil. Pater Unkel is als overste meer een ‘voorganger’, die door zijn voorbeeld de juiste weg wijst, dan een ‘bestuurder’. Organiseren en plannen maken liggen hem niet. Zijn bewind is een vorm van zielzorg. Die mildheid wordt hem door de hogere oversten niet in dank afgenomen. Door een merkwaardige speling van de geschiedenis is een brief, gedateerd op 13 september 1948, van pater provinciaal Gerard Teeuwen (1905-1973, provinciaal van 1945-1951) aan pater Niek Apeldoorn (1913-1996), destijds prefect van de theologanten van het grootseminarie te Ledalero, (Flores, Indonesië), bewaard gebleven. Pater Teeuwen vermeldt een geval van ‘particuliere vriendschap’ (homofiel gekleurde relatie), of iets wat er op leek. Pater prefect Unkel (toen 63) wist daarvan, tot ontsteltenis van de provinciaal. Pater Teeuwen (43) krijgt een en ander langs omwegen te horen, slechts enkele dagen voor de diaconaatswijding van de betrokkene. ‘Natuurlijk heb ik toen maatregelen moeten nemen, die op dat moment wel erg onaangenaam waren’, aldus pater Teeuwen. De frater in kwestie, die net de eeuwige geloften heeft afgelegd (16 mei 1948), wordt niet toegelaten tot de diakenwijding propter defectum vocationis (‘wegens gebrek aan roeping’). Hij mag wel zijn studie in Teteringen afmaken. Een direct gevaar voor de goede zeden is hij dus blijkbaar niet. Bovendien wordt er kennelijk van uitgegaan dat hij elders wel priester kan worden. Uit het vervolg blijkt dat ‘gebrek aan roeping’ nogal mee te vallen. Hij wordt namelijk een uitstekende zielzorger. Zijn bisschop (in Groot-Brittannië) benoemt hem zelfs tot vicaris generaal. Hij krijgt de eretitel ‘monseigneur’. Dus zóver zat pater Unkel er niet naast, toen hij zich inzette om die student voor de SVD te behouden. Dan volgt een passage in de brief waaruit blijkt dat pater Teeuwen vastbesloten is pater Unkel als prefect aan de kant te zetten. ‘Niet alleen op het punt in kwestie, maar ook op allerlei andere punten moest de fraters meer

13

gezegd worden. Ze zijn hier te vrij’, aldus provinciaal Teeuwen aan pater Apeldoorn. Bij gebrek aan beter wordt pater Unkel nog drie jaren, tot 1951, als prefect gedoogd. Pater Frijnts volgt hem op. Of dit geleid heeft tot het strengere regiem, dat pater Teeuwen beoogde, is nog maar zeer de vraag. Voor pater Unkel moeten dit pijnlijke jaren van vernedering geweest zijn. Vooral in de zorg voor zieken treedt bij pater Unkel een pastorale gezindheid naar voren. Gedurende zijn actieve jaren in Teteringen fungeert hij ook als ‘ziekenpater’. Hij weet zelf wat ziek zijn betekent. In 1942 vreest hij dat hij kanker heeft. Gelukkig brengt een operatie uitkomst. In de loop der jaren verwerft hij zich door zelfstudie een meer dan gewone medische kennis. Zieke medebroeders begeleidt hij graag naar medische specialisten. Een van hen is de Bredase oogarts dr. H.F. Dubois, een geheide papenhater. Wanneer deze eens een zalfje voor een ooglijdende frater bereidt, vraagt pater Unkel belangstellend: ’Hoe doet u dat?’. De oogarts antwoordt geïrriteerd:’Ik vraag toch ook niet hoe u uw wijwater maakt.’ God ‘strafte’ dokter Dubois door zijn zoon katholiek en zelfs monnik te laten worden. Vaak ervaar ik pater Unkels deskundige interesse van nabij. Ik behoor immers tot zijn ‘vaste klanten’ op de ziekenafdeling. Ik leer zo ook onvermoede kanten van hem kennen. Zelfs deze asceet heeft hobby’s. Pater Unkel weet alles van diverse typen auto’s. Hij houdt de ontwikkeling op dat gebied goed bij. Ook inzake paranormale verschijnselen blijkt hij uitstekend op de hoogte. Hij attendeert mij in dit verband op ‘die Binarität der Fälle’ (het tweevoud van gebeurtenissen). Als er bij voorbeeld een vliegtuig verongelukt, kun je er op rekenen dat in de kortste keren een tweede vliegramp plaats vindt. Ter illustratie: op 14 augustus 2005 stort een Heliosvliegtuig in Griekenland neer: 121 doden; op 16 augustus 2005 valt een Columbiaans vliegtuig van West Caribbean Airways in Venezuela ‘als een baksteen uit de lucht’ (Trouw, 17-08-2005, pag. 3): 160 doden. Een soortgelijk voorbeeld vormen de twee terroristische aanslagen op de metro van Londen (7 en 21 Juli 2005). De eerste biograaf van pater Unkel, Piet van Enckevort svd (1908-1980) merkt op dat pater Unkel nooit over zijn zeven jaren in Steyl sprak. Arnold Janssen woonde destijds in hetzelfde huis. Toch wisselden pater Unkel en ik als oud-leerlingen van Steyl (zij het met een verschil van 50 jaar!) herinneringen uit over de prachtige zonsondergangen die je daar vanaf de Maasmuur kunt zien. Zij inspireren soms tot godsdienstige gedachten over het ‘Jenseits’, de overkant, de eeuwigheid. Telkens als dit gesprek in mijn geheugen opduikt, denk ik aan een passage uit de Belijdenissen van sint Augustinus (354-430), boek negen, X, 25. Augustinus en zijn moeder Monica staan in Ostia, de havenplaats bij Rome, ’s avonds aan een venster geleund te praten. ‘Wij vergaten wat voorbij was en reikten naar wat vóór ons lag en vroegen ons af, bij de aanwezige waarheid - die Gij zijt - hoe het zijn zou: het eeuwig leven …’. Piet van Enckevort svd, P.Johann Unkel, 1885-1976, Mitbegründer der holländischen SVD, in: Johannes Fleckner (Hrsg.), So waren sie, St. Augustin bei Siegburg (Bonn) 1991, pagina 67.

Pater Unkel als ziekenhuispastor Vanaf 1960 assisteert pater Unkel (75) de rector van het ziekenhuis van de missiezusters dienaressen van de heilige Geest (SSpS), te Kerkrade. Helaas klikt het niet tussen hen beiden. Op 31 oktober 1962 verhuist pater Unkel naar het kleine ziekenhuis te Westerholt, in het Roergebied, niet ver van zijn geboorteplaats Essen Bottrop. Als student aan de universiteit van Nijmegen had ik de eer deze assistentie te Westerholt voor de SVD te openen (1959). Op verzoek van pater provinciaal Jan Drost breng ik de academische kerstvakantie, tot Driekoningen, in Westerholt door. Het ziekenhuis daar heeft als rector een diocesaan priester, Pfarrer Kötter, die bij de SVD gestudeerd heeft, een klasgenoot van pater Heinrich Grevelhörster (1893-1976) (‘Ah, der Mann mit den grossen Füssen’ herinnert hij zich.) Kort voor kerstmis 1959 was hij door ziekte definitief, naar later bleek, geveld. De bejaarde moeder overste en ik kunnen het goed vinden. Vandaar dat ik mij op haar verzoek inspan om een opvolger voor Pfarrer Kötter te vinden. Pater Matthias Rudolf (1889-1965) blijkt bereid. Al spoedig wordt ook hij bedlegerig. De zusters zorgen voorbeeldig voor hem, tot zijn dood. De Nederlandse provincie SVD voelt zich verplicht voor een nieuwe pastor te zorgen. Pater Unkel (77!) is geknipt voor deze taak. Zeven vruchtbare en gelukkige jaren lang is hij de geliefde zielzorger van het ziekenhuis te Westerholt. Hij werkt daar bovendien dicht bij zijn familie (Essen Borbeck). Pater rector Jaap Buijs (1918-2006) ontdekt tijdens het diamanten priesterfeest (1970) van pater Unkel hoe groot de kring van zijn bloedverwanten en vrienden is en hoe hartelijk de wederzijdse betrekkingen zijn.

14

Pater Unkel in Zuiderhout In 1970 neemt pater Unkel (85) zijn intrek te Zuiderhout. Zijn gezondheid laat te wensen over. Hier knapt hij echter weer helemaal op. Als hij dit had geweten, was hij in Westerholt gebleven, zegt hij mij tijdens een bezoek. De pater Unkel, die ik toen leerde kennen, is een andere dan die van mijn Teteringse studiejaren (1954-1959). Als het gesprek op de erfzondeleer komt, een vast thema in mijn theologische updating cursussen voor missionarissen te Nemi (bij Rome), haalt hij het zeer recente werk van Karl SchmitzMoormann, Die Erbsőnde, őberholte Vorstellung, bleibender Glaube, Olten 1969, te voorschijn. Hij bewaart het boek zorgvuldig uit het zicht. ‘Niet tegen pater Grevelhırster zeggen’, bezweert hij met een lach, ‘hij vermoordt me’. Pater Marcel Heyndrikx (*1930), Leuven/Kalmthout, België, tekent hierbij aan: ‘Als ik me goed herinner had Unkel tijdens zijn studie aan het Angelicum (Rome) een scriptie gemaakt over het lot van de ongedoopte kinderen. Hij trachtte daarin een oplossing te vinden in verband met de heilsmogelijkheden voor die kinderen. Daarin – en natuurlijk niet alleen daarin – was hij zowat het tegendeel van pater Grevelhörster, die een ongedoopt broertje had van wie hij zeker was dat die in het voorgeborchte zat.’ Een soortgelijke kennismaking met de onafhankelijkheid van pater Unkel, maar op een heel ander gebied en eerder in de tijd (1952), heeft Ben Sanders (*1923). Hij schrijft mij:‘Ik had als frater af en toe een fles oude klare op mijn kamer. Ik verstopte die niet. Drie mooie borrelglaasjes stonden er bij. Op een goede dag waarschuwden de docenten pater Serf Frijnts en pater Henk Jansen mij. Zij waren compagnons in vele zaken. Die fles moest ik weg doen, want “ze zijn in staat om je alsnog niet toe te laten tot de priesterwijding”. Ik begreep dat dit een serieuze, vriendschappelijke hint was. De fles werd met de glaasjes opgeruimd. Ongeveer een jaar later (ik was al leraar Nederlands in Soesterberg) bezocht ik mijn vroegere prefect in Teteringen. We babbelen wat en ineens zegt pater Unkel: “Wil je een cognacje?”. Ik zei “ja”. Deze door en door nobele en integere man stond op, liep naar zijn boekenkast, tilde er twee dikke theologieboeken uit en haalde een grote fles Asbach Uralt, dè echte Duitse cognac te voorschijn. Mijns inziens wilde deze edele opvoeder mij alsnog een late, goed gemeende les geven: “Als je iets doet wat officieel “niet mag”, doe het dan zo dat niemand er zich aan kan ergeren.”’ Pater Unkel: enkele evaluaties Pater Marcel Heyndrikx evalueert de grondslag van genoemde ervaringen: ‘Waarom heb ik pater Unkel zo hoog? Dat komt vooral omdat hij zo’n merkwaardig vrij mens was; of beter geformuleerd: hij beleefde het christendom niet als de zo correct mogelijke uitvoering van geboden en verboden, maar hij had het in zich opgenomen en beleefde het met een heel persoonlijk accent, een heel persoonlijke expressie. … Laat ik twee voorbeelden noemen die daar toch wel mee te maken hebben. Twee fraters waren op een vrije donderdag op stap geweest. Ze hadden gelift en hadden pech: ze waren te laat thuis. Ze moesten zich dus wel bij Unkel gaan verontschuldigen. Nu was liften in die periode streng verboden en ze vreesden dus voor een behoorlijke bolwassing (sic! JH) en een dito straf. Ze zeiden dus dat ze gelift hadden. Unkel: ‘En waar naar toe?’. Antwoord : ‘Naar Utrecht’. Reactie van pater Unkel: ‘Volgende week zeker naar Parijs?’. En tot hun niet geringe consternatie (ze wisten niet wat ze daar van moesten denken) bleef het daarbij. Een tweede voorbeeld. Pater Unkel gaf les, dogmatiek. Hij citeerde een psalmvers: Psalm 37: 25 ‘Jong ben ik geweest, ook ben ik oud geworden, maar een rechtvaardige heb ik niet verlaten gezien’. Unkel pauzeert even en zegt dan:‘Ik wèl.’ En gaat verder. - Hij heeft me werkelijk geleerd dat je op een persoonlijke wijze christen en priester kunt zijn’. Pater Unkel heeft het gedurende zijn laatste levensjaren moeilijk gehad met de veranderingen in kerk en maatschappij, suggereert zijn bidprentje. De aftakeling van zijn levenswerk, de opleiding van missionarissen te Teteringen, zal hem zeker pijn hebben gedaan. Toch wil ik hierbij aantekenen dat ik pater Unkel tijdens gesprekken in Zuiderhout opvallend ruim van begrip vond inzake moderne hete hangijzers. Hij maakte op mij niet de indruk dat hij leed onder de nieuwe tijd. Deze opinie vind ik bevestigd in een brief van pater Unkel aan Marcel Heyndrikx, geschreven te Kerkrade op 9 december 1960, waarin pater Unkel (toen 75) zichzelf evalueert.

15

‘Dat verreweg de meesten aan wier opleiding ik soms meer, soms een weinig mocht meewerken goede en gelukkige priesters geworden zijn, heeft mij verzoend met het “professoraat” vooral nu Onze Lieve Heer, naar het zich laat aanzien, mij wel niet een missiebenoeming, maar het apostolaat bij zieken en stervenden wil geven… Ofschoon ik probeerde open te staan voor nieuwe ideeën en methoden, meende ik toch in grote lijnen de richtlijnen van de Kerk en de S.V.D. te kunnen en moeten bijhouden. De goede resultaten bij de generaties voor en naast mij bereikt, lieten me het oude vasthouden, zolang nog niets beters in de plaats kon worden gesteld. Misschien was ik soms te bang, de fraters tot proefkonijntjes te maken, waar het niet slechts om een beetje meer of minder, maar om het “necessarium” ging. Wijze mannen, en een volgende generatie (het concilie?) zullen wellicht andere wegen zien, wellicht zal God de hl. Geest zelf andere wegen wijzen (b.v. door zeer veel late roepingen) als hetzelfde doel maar blijft: “verschillende wegen leiden naar Rome”.’- ‘Dat ik door mijn persoon voor Jullie het priesterschap tot iets aansprekends en aanvaardbaars heb gemaakt is voor mij een voldoening en een diep “Deo gratias” waard. Dat ik er naar gestreefd heb, een echte priester in alles te zijn, liefst een ideale priester, zoals ik zelf enkele gekend heb, maar de werkelijkheid bleef veel te veel onder het ideaal. (Deze zin van pater Unkel is onvolledig. JH) Ik zou niet de moed hebben met Paulus te zeggen: “Imitatores mei estote, sicut ego Christi” (Weest mijn navolgers, zoals ik dat van Christus ben, 1 Korintiërs 11:1). Ik was al blij, dat velen zo mild over me oordeelden, en ik hoop dan maar dat Christus die toch de bron van de christelijke liefde is, ook het een en ander bij mij door de vingers wil zien.’ Twee dingen vallen mij in deze openhartige brief op. Ten eerste springt in het oog de sereniteit waarmee pater Unkel terugblikt op zijn verleden. Vervolgens treft mij zijn principiële openheid voor vernieuwingen en zijn verklaring waarom hij daarin niet is meegegaan. Pater Unkel schrijft dit in 1960. Niet iedereen in het Teteringse docentencorps kon destijds bogen op zo’n rustige, fundamentele openheid voor een ontluikende vernieuwing van de theologie als pater Unkel. Integendeel, zoals we later zullen zien. Ten gevolge van een ongelukkige val tegen de hete verwarming op zijn kamer komt pater Unkel in het ziekenhuis te Oosterhout terecht. De goede verzorging daar maakt dat hij naar verhouding nog lang moet wachten op het verlossende ogenblik. Hij is er uitstekend op voorbereid. Op 20 januari 1976 sterft hij 90 jaar oud. Pater Unkel is dan 60 jaren in lief en leed met de Nederlandse provincie SVD verbonden geweest. Veel oud-leerlingen over de hele wereld verspreid denken met eerbied aan hem terug. ‘Inderdaad een heel bijzondere, onduitse man’ (Jan Simmers, brief 16-9-2005). Dit biografisch intermezzo over pater Unkel loopt op de geschiedenis vooruit. Dat kan niet anders, wil het portret de werkelijkheid enigszins recht doen. Richten we nu onze aandacht weer op de vooroorlogse jaren met name op het dagelijks leven van de Teteringse SVD communiteit met haar wel en wee. Lessen en examens In het notulenboek van de docentenconferentie trekt een aantekening van 16 februari 1937 mijn aandacht: ‘Daarna richt P. Rector (M. Kammels) een woord tot de leeraren… Daar de bewijsvoering uit den tekst der H. Schrift te wenschen overliet, dient altijd weer te worden ingeprent 1. dat men den tekst letterlijk van buiten leert 2. dat men een sluitend bewijs daaruit weet te formuleren’. Op 19 februari 1939 lees ik: ‘Men was van meening, dat meer zorg moest worden besteed aan de afwerking van ’t schriftelijk examen: geen afgescheurde randen, een vrije strook, geen uitingen van persoonlijke devotie (St. Jozef, zorg!), duidelijk schrift, orde en overzicht’. In de vergadering van 26 februari 1940 notuleert pater G.Teeuwen: ‘Er werd aan herinnerd, dat een leeraar niet op eigen verantwoording bepaalde groepen der fraters van zijn lessen of composities (examens) mag uitsluiten’. Onder ‘algemene opmerkingen’ registreert pater rector Gérard Schoutens op 4 juli 1946: ‘1) de autoriteit der leraren moet onder de studenten bevorderd worden in les en examina (officiële gelegenheden). We moeten de fraters dan niet bij hun voornamen noemen. 2) wellevendheid: a) de fraters moeten in de les kousen aan hebben; b) geen vloeistof uit de ramen gooien; c) geen zwembroekjes uit de ramen hangen’.

16

Methoden Secretaris G.Teeuwen meldt op 27 februari 1941: ‘’t Is sommige leeraren opgevallen, hoe weinig de meeste fraters een vraag zelfstandig weten te beantwoorden. Als oorzaak van dit feit werd o.a. genoemd: te veel lessen en te weinig studie, vooral op de eerste twee cursussen. De etnologie (volkenkunde) cursus werd daarom van 4 op 3 jaar terug gebracht. Andere oorzaken: te weinig methode bij de studie, te weinig noteren in de les enz.’. In 1942 op 1 februari notuleert de secretaris (vermoedelijk pater Rigter, pater Teeuwen is intussen (1941) novicemeester te Helvoirt geworden): ’Lange bespreking over te weinig liefde en ijver voor de studie en te veel opus manuale (handenarbeid) voor de fraters door allerhande werkzaamheden en baantjes’. Naar aanleiding hiervan besluiten de zeven aanwezige leraren op 22 maart 1942 dat studenten die het cijfer 7 of 8 behalen in dogmatiek en moraal, deel gaan nemen aan werkcolleges (seminars). Degenen die onder 7 of 8 presteren zullen een onderwerp op krijgen met literatuur waarover zij dan een artikel of lezing dienen te produceren. Een jaar later (4 februari 1943) blijkt een werkcollege van de missioloog dr. Anton Freitag svd (Steyl) nog het beste te functioneren. Voorts meldt het notulenboek: ‘Verschillende fraters leggen zich toe op bestudeering en uitwerking van speciale dogmatische thema’s onder leiding van Pater Unkel. Er is veel animo bij de fraters voor de “preekclubs”’. Accenten De accenten die vóór de Tweede Wereldoorlog in de theologie te Teteringen worden gelegd, zijn interessant. De belangrijkste vakken zijn feitelijk de moraaltheologie, met in haar kielzog het kerkelijk recht. In de huiskroniek van Teteringen lezen we bij het nieuwe studiejaar 1927: ’Studieplan: geen Exegese en Homiletica; om de twee weken vijf lessen Jus (kerkelijk recht)’. Tijdens een griepgolf vallen alle lessen uit behalve die van moraal. Verderop vermeldt de huiskroniek dat pater Matthias Rudolf vanaf zijn ziekbed moraallessen dicteert aan een frater typist, die daarvoor zijn vakantiedagen opoffert. Op 9 september 1932 reist pater rector Johann Unkel als afgevaardigde voor het generaal kapittel SVD naar Rome. ‘Voorlopig geen Dogma!’ juicht de huiskroniek. De leemte wordt opgevuld met lessen in het kerkelijk recht van dr. Joannes Nelissen. Pater Jan Kersten (*1915), Mississipi USA, student te Teteringen van 1937-1941, herinnert zich hoe zij als missionarissen in opleiding hun koel, klinisch observerende neoscholatieke Latijnse handboeken over het menselijk handelen (moraaltheologie) bestuderen in een context, die het vak goed illustreert. Zij hebben uitzicht op de kroeg ‘Het Bruine Paard’ aan de overkant van de Oosterhoutseweg. In de zomer schalt ordinaire muziek langs de oprijlaan naar het missiehuis. ‘Het Bruine Paard’ biedt gelegenheid voor ‘intieme sociale dienstverlening’. Dames lopen er in en uit. Ze zijn kwistig met hun gunsten. Na gedane zaken nemen ze luidruchtig afscheid van hun klanten: ‘Tot ziens Gerrit, ik hoop dat je het fijn gevonden hebt’. De fraters noemen de kroeg dan ook het Commune non viginum (‘Het gemeenschappelijke van niet maagden’). Dit is de oude liturgische (discriminerende) aanduiding van teksten voor de feesten van heilige vrouwen, die kerkelijk niet als maagd geregistreerd staan. Jan Kersten svd, The Opinions of John Kersten, Bay Saint Louis, MS, USA, 2005, pagina127.

Spiritualiteit Inzake spiritualiteit valt de bijna exclusieve aandacht voor de eucharistie op. Van een priesterwijding in Teteringen (7 oktober 1923) legt de kroniek vast dat bisschop Petrus Hopmans na de plechtigheid ‘een innig eucharistisch woordje’ tot de wijdelingen richt. De ernst en het verloop van de ziekte van een docent meten de kronieken constant af aan het feit of hij ophoudt ‘mis te lezen’ dan wel weer ‘mis leest’. Bij voorbeeld: ‘8 januari 1937 Pater Unkel leest weer de H. Mis’. Pauselijk geheimkamerheer monseigneur Frans Frencken (1886-1946), priester afkomstig uit Oosterhout, leraar aan het kleinseminarie Ypelaar, oprichter van de ‘Catechisten van de Eucharistische Kruistocht’ voor de begeleiding van fabrieksmeisjes (1927), treedt talloze malen in het missiehuis op als feestpredikant, vooral bij de viering van de eerste heilige mis. Zijn preken heten ’vurig’ en ‘even lang als spannend’. De Duitse frater en latere Flores-missionaris Anton Hinke (1903-1944) heeft een ‘eucharistische wereldklok’ waarop is af te lezen wáár op ieder uur van de dag ergens ter wereld de eucharistie gevierd wordt. In het dagelijks leven gaat de aandacht vooral uit naar ‘de cura minimorum (zorg voor de kleinste dingen), de armoede en de naastenliefde’. Dit geldt voor de paters, fraters en broeders. Een provinciale visitator brengt ze precies in die volgorde naar voren. Deze eucharistische spiritualiteit stoelt in een seminarie nadrukkelijk op het priesterschap. Het accent ligt eenzijdig op de grootheid en macht van de priester, vooral als bedienaar van de eucharistie.

17

Daarbij valt de bombastische toon onmiddellijk op. Priestercantates in die trant zijn niet van de lucht. Als voorbeeld van verheerlijking van de grootheid van de priester kan gelden: Groot zijt Gij o ’s Heren Priester! Zongen we ook een englenlied, Nog zou onze stem slechts staamlen. Nog meldt zij uw grootheid niet. J. Haagh CssR Onze eigenste priesterdichter pater Piet Heerkens svd (1897-1944) verwoordt de priesterlijke macht niet fraai maar wel duidelijk als volgt. O priester wat zijt gij ‘n machtig man, Met God in uw handen, die alles kan, Met God in uw handen, die alles weet, van u en ons allen, al ’t lief en leed. Eén van de laatste uitlopers van dit genre is het gedicht ‘O Priester die door de Liefde van Christus getekend zijt’ van F. v.d. Bilt, priester. Pater Toon van Bijnen svd vertolkt het in 1950 welluidend als solozang in de toonzetting van Herman Strategier. Uit dit soort teksten spreekt meer een theologie die al redenerende de ene conclusie op de andere stapelt, dan een Bijbelse theologie die direct uit de eerste bronnen put, met name uit de brieven van Paulus. De dienstbaarheid van de pastor en geloofsverkondiger komt weinig ter sprake in de priestercantates en gedichten. Na zoveel eenzijdig en overdreven ontologisch gejubel (ontologie is de leer van het ‘zijn’) over het priesterschap waren de versobering en de relativering van het priesterbeeld door Vaticanum II (1962-1965) een verbetering. Van gemoedelijk naar streng De discipline binnen het missiehuis blijkt steeds strenger te worden. Aan de huiskroniek ontleen ik enkele voorbeelden. In 1922 is tijdens de generale visitatie van pater generaal-assistent Johann Bodems (1867-1927) usus tabaci (het gebruik van tabak) nog een ‘actueel punt’ van bespreking (huiskroniek). Tijdens mijn noviciaat (1952-1954) zou dit ondenkbaar zijn geweest. Een eventuele frustratie over het rookverbod beperkte zich bij ons tot het ludieke zingen van de constitutietekst Usus tabaci nostris omnino prohibetur (Het gebruik van tabak wordt de onzen geheel en al verboden) op de gregoriaanse melodie van de communiezang van het heilig Hart feest: Unus militum lanceā latus eius aperuit (Een van de soldaten opende met een lans zijn zijde). Een tweede typisch voorbeeld is het decreet van de Romeinse Congregatie voor Religieuzen (11 juni 1932) dat het voetballen van de fraters verbiedt. Ook in de zomervakanties blijkt er aanvankelijk veel meer mogelijk dan tijdens onze opleiding (19521959). Tot en met 1928 is het gebruikelijk dat de fraters jaarlijks vier weken naar huis gaan. Dan wordt ineens deze vrijheid afgeschaft. Sedert 1932 is het missiehuis te Heide Kalmthout, België, het zomerverblijf voor de fraters uit Teteringen. Als tegenprestatie moeten zij daar huishoudelijke handen spandiensten verrichten tijdens priesterretraites. Tussendoor worden Bourgondisch getinte vakantietochten ondernomen door het heerlijke Vlaamse land, onder leiding van pater prefect Gerard Teeuwen (1905-1973). De Tweede Wereldoorlog maakt hieraan een einde. Een situatie die de oversten na 1945 handhaven. Het bezoekverbod Binnen die beweging van gemoedelijk naar streng vormt het bezoekverbod een onderwerp apart. Contacten buitenshuis, tot dan heel gewoon, worden vanaf 1927 streng verboden. De derde rector van missiehuis Teteringen pater Jan Rutten (1892-1962; rector van 1927-1930), een nerveuze, angstvallige man, scherpt het verbod om families rond het missiehuis te bezoeken extra aan. Dit bezoekverbod speelt in de volgende jaren een belangrijke rol. Het gaat zelfs als een soort toetssteen voor de toelating tot de SVD en het priesterschap functioneren, zoals het volgende verhaal illustreert.

De lotgevallen van frater Piet Tiet in 1930 Frater Piet Tiet (1898-1981), oom van pater Piet van der Thiel (*1923) te Zuiderhout, wordt er na een aanvaring met pater rector Jan Rutten het bekendste slachtoffer van. Toegegeven:

18

dit is een uitzonderlijk, extreem, ja uniek geval. Het is een voorbeeld van de reductio ad absurdum (herleiding tot het ongerijmde) van wetshandhaving. Daarin staat volmaakte gehoorzaamheid als hoofddeugd centraal, en niet de naastenliefde, zoals het evangelie verlangt. Sommigen beschouwen de openhartige beschrijving van wat aan pater Piet Tiet overkwam als een karikatuur van het toenmalige dagelijkse leven in het missiehuis. Het is geen karikatuur: de feiten zijn controleerbaar aan de hand van mondelinge en schriftelijke getuigenissen. Als je toch aan de term ‘karikatuur’ wilt vasthouden, overweeg dan ook het volgende wijze woord uit onverdachte bron. ‘Zij brengt, zoals alle karikaturen, wel wat aan de oppervlakte’ (kardinaal Joseph Ratzinger in: Zout der aarde, Baarn 1997, pagina 201).

Het drama verloopt als volgt. Frater Piet Tiet verleent spontaan eerste hulp aan een overbuurman, die op de openbare weg vóór het missiehuis dodelijk verongelukt. Daarna gaat hij met andere buren naar het huis van de overledene om diens gezin bij te staan. Rector Rutten ‘betrapt’ Piet hierbij ‘op heterdaad’ en stuurt hem als een kleine jongen ‘naar huis’, dat is het missiehuis. Diaken Piet Tiet (31 jaar, hij is een ’late roeping’) wordt bovendien op 31 oktober 1930 vlak voor de priesterwijding als ongehoorzaam en obstinaat naar het kleinseminarie van de SVD te Uden verbannen. Hij heeft het gewaagd naastenliefde belangrijker te vinden dan het bezoekverbod. Naar buiten toe wordt het verhaal verteld dat Piet tijdens het zwemmen door een maagbloeding getroffen, op het nippertje door een medebroeder van een wisse dood is gered. Piet kan nu geen priester gewijd worden. Hij moet eerst in Uden ‘aansterken’, aldus de verklaring. Drie jaar (!) lang mag frater Piet Tiet als diaken in Uden wachten op de dag van zijn priesterwijding. Die wachttijd is een echt vagevuur, grenzend aan de hel. Piet mag wat diensten verlenen als leraar, maar hoort eigenlijk nergens bij. Hij is géén pater, géén broeder en géén leerling. Hij moet dan ook alleen eten in het lifthokje. Wandelen na een maaltijd met de andere leraren is uitgesloten. Slechts als er toevallig een enkele pater overblijft en Piet uitgenodigd wordt, mag hij in diens gezelschap wandelen. Voor zijn priesterwijding stelt het generalaat SVD als voorwaarde, dat niemand van de huisraad tegen hem stemt. Hij leeft dus onder de constante dreiging alsnog schipbreuk te lijden. Frater Tiet doorstaat deze onmenselijke beproeving mede dank zij zijn rector te Uden, pater dr. Gérard Schoutens (1896-1967), die slechts twee jaar ouder is dan frater Tiet, en pater Frans Heines (18821973), bijgenaamd Consolator Optimus (Beste Trooster). Zij waarschuwen Piet tijdig als er open aanmerkingen over hem gemaakt worden. Pater Schoutens en pater Heines overtreffen qua gezond verstand en menslievendheid menig tijdgenoot. Op 10 september 1933 ontvangt diaken Piet Tiet eindelijk de priesterwijding. Nog jarenlang wordt pater Tiet met wantrouwen bejegend. Pater Jan Drost (1910-1991) die in 1957 als provinciaal overste aantreedt, brengt hierin verandering. Het vertrouwen en de waardering van de nieuwe overste kunnen pater Tiet echter niet meer blij maken. Na bijna vijf en twintig jaren van speciale behandeling is Piet murw. Veertien keer in totaal wordt hij met groot gemak van de ene assistentie in een zustercommuniteit, parochie of ziekenhuis naar de andere geschoven, al naargelang het uitkomt. Na een hartinfarct in een ziekenhuis te Kempen, Duitsland, keert hij in 1969 (71 jaar oud) terug naar Teteringen. Zijn oomzegger pater Piet van der Thiel, brengt hem naar zijn kamer. Hij schrijft hierover in een gedetailleerd verslag (maart 2005): ‘Ik zie hem nog staan voor dat raam, uitkijkend op de winters-kale oprijlaan naar de Oosterhoutseweg. Eerst zei hij een tijdlang niets, en toen, wijzend naar de provinciale autoweg: ‘Daar is het allemaal begonnen’. Er zat een vreemde klank in zijn sonore donkere stem die ik niet beschrijven kan. Er zat een mengeling in van droefheid en kwaadheid, van opstandigheid, weemoed en berusting’. Pater Piet Tiet sterft 83 jaar oud (1981) in een ziekenhuis te Breda. ‘Tot een openlijke erkenning (van de foute beoordeling JH) en eerherstel is het nooit gekomen. Dat zou trouwens voor Pater Tiet toch te laat geweest zijn, denk ik. De wond was te diep. Ondanks hun welwillendheid (van het provincialaat van pater Jan Drost cum suis JH) bleef in Pater Tiet de pijn om zijn gefrustreerd leven naschroeien. De boeien die hem zo hadden beperkt in zijn mogelijkheden, waren wel verwijderd, maar de knellende napijn was blijven dreinen’ aldus het memorandum (2005) van pater Piet van der Thiel. Ongetwijfeld zal hetgeen pater Piet Tiet overkomen is, invloed gehad hebben op de sfeer in het missiehuis. Het was een uitzonderlijke, betreurenswaardige ‘aardschok’ die nog jarenlang moet hebben nagetrild.

19

Over de bestuursperiode van de twee Duitse oversten, de vierde rector pater dr. Johann Unkel (1885-1976), die van 1930 tot 1936 aan het bewind is, en van de vijfde rector pater Matthias Kammels (1892-1940), die van 1936-1940 regeert, is inzake het bezoekverbod niets specifieks te melden. Via broeder Barnabas Olde-Boerrigter (1888-1972) is mij bekend dat pater Martinus Lucas (1894-1969) als rector (1941-1942) en provinciaal (1942-1945) hieraan streng de hand houdt. Contacten van Teteringen met de Missionarissen van de heilige Familie Een uitzondering op het Teteringse ‘bezoekverbod’ vormt het contact met de geestverwante missionarissen van de heilige Familie te Oudenbosch (MSF). Tussen het missiehuis Teteringen en het grootseminarie MSF bestaan reeds voor de Tweede Wereldoorlog hartelijke betrekkingen. Volgens de huiskroniek van Teteringen vereren 25 fraters uit Oudenbosch op 24 april 1930 het missiehuis SVD met een bezoek. Frater Jan Tol svd (1902-1999) geeft voordrachten ten beste, frater J.H. Romeijn msf (1906-1986), de latere bisschop van Samarinda, Kalimantan (Borneo), Indonesië, spreekt een dankwoord. Bij de MSF heerst aanvankelijk het vooroordeel dat SVD-ers nogal stijf zijn. Het blijkt mee te vallen. Jarenlang zijn er over en weer bezoeken, voetbalwedstrijden en plagerijtjes. De MSF verstaat SVD als afkorting van Sie Verkaufen Drucksachen. De SVD-kroniek interpreteert de afkorting MSF als Manducant Sine Fine (Zij eten zonder einde). Vooruitlopend op de geschiedenis vermeld ik dat op 8 november 1955 de SVD in een voetbalwedstrijd de MSF verpletterend verslaat met 4-0. Op 3 mei 1956 neemt de MSF revanche met een overtuigende overwinning op de SVD (uitslag 6-4).

Missiemuseum Aanleiding voor de inrichting van een missiemuseum rond 1930 vormt het volkenkundig materiaal (gebruiksvoorwerpen en dergelijke) dat missionarissen, oud-studenten van het missiehuis, naar Teteringen sturen. Frater Antoon Thijssen, later bisschop in Indonesië, etaleert die spullen in een spreekkamer op een paar planken op schragen. Spoedig blijkt dat bezoekers daarvoor belangstelling hebben. Tezelfdertijd bestaat er in het missiehuis interesse voor het volkenkundig museum van de Koninklijke Militaire Academie (KMA) aan het Kasteelplein te Breda. Daar rijpt het plan om de kleine tentoonstelling in het missiehuis uit te breiden tot een museum met een eigen accent dat in Breda ontbrak. De fraters svd willen een missiemuseum om de missiegedachte onder de jeugd te verspreiden en de kennis van ‘onze koloniën’ te vermeerderen. In het begin van 1933 komt daarvoor een grotere ruimte vrij. De heer A. Cooymans uit ’s-Hertogenbosch, vriend van het missiewerk, financiert de betimmering. De familie Lampe uit Den Haag schenkt een collectie van Oost Javaans houtsnijwerk. De technische inrichting is van de hand van frater Ing. Huub Hermens (1904-1987), werktuigbouwkundige en late roeping, eerste apostolische prefect van Bali (1950-1961). Hij doet dit in samenwerking met frater Filip van Engelen (1910-1978), die als professor in de natuurkunde aan de San Carlos universiteit te Cebu, Filippijnen, bekendheid verwerft. Frater Piet van Enckevort (1908-1980) verzorgt de landkaarten. Eerste conservator is pater Jan Drost (1910-1991), opgevolgd door pater Piet de Zwart (1911-1993), vele jaren missionaris op Sumba, Indonesië. De kunstenaar Victor van Beurden van Schoonhoven (1900-1977) maakt voor het missiemuseum een aquarel van een lijkverbranding op Bali. Volgens de overlevering werken ook frater Egbert Kühne (1910-2001) en frater Cor van der Linden (1914-1988) aan de verzorging van het missiemuseum. Demonstratie van het missiewerk is het doel. Daarom krijgt een draaiende wereldbol van een meter doorsnee, waarop de belangrijkste missiecentra als lichtpunten verschijnen, er een belangrijke plaats. In het halfdonker van het museum brommend ronddraaiend zet hij het missiewerk in een kosmische context. Op 23 oktober 1933 draait de wereldbol voor het eerst. Die datum wordt als de openingsdag van het missiemuseum beschouwd. Frankrijkgangers In de jaren 1939-1942 doet zich een verschijnsel voor dat tot nadenken stemt. In die periode vertrekken naar Frankrijk, nadat zij voor de geloften zijn afgewezen: Theo Dams (1939) [bisdom Reims], Naud Kandelaars (1940) [bisdom Reims], Jan Klueck (1941) [bisdom Amiens], Giel van Adrichem (1942) [bisdom Amiens], Piet van Ede (1942) [bisdom Sens]. Van meerderen van deze

20

Frankrijkgangers is bekend dat zij als priester uitstekend functioneerden en zelfs belangrijke posten in hun Franse bisdom bekleedden. In terugblik blijkt dat een kluwen van factoren verantwoordelijk is voor het onverkwikkelijke lot van de ‘Frankrijkgangers’. We proberen er enkele van te ontwarren. - Wilde de Nederlandse SVD met hun heenzending weer eens het braafste jongetje van de klas zijn? Ja en nee. Zij gebeurt onder de prefectuur van pater Gerard Teeuwen (november 1934 tot september 1941) en gedeeltelijk onder het bewind van pater Martinus Lucas (rector van mei 1941 tot juli 1942 en provinciaal van juli 1942 tot oktober 1945). Toch mogen we de verantwoordelijkheid voor het strenge toelatingsbeleid niet alleen, of soms helemaal niet, aan genoemde oversten toeschrijven. De overtuiging van de autoritaire generale overste dr. Josef Grendel (1878-1951) zal hier zeker een rol gespeeld hebben. Hij vatte die bondig samen in de boerenwijsheid: ‘Die Hörner wachsen’ (de horens groeien). Dat wil zeggen: kleine vormen van ongehoorzaamheid zijn vrijwel zeker voorboden van verzet en opstandigheid in latere jaren. Zijn devies is: ‘liever voorkómen dan genezen’. Eén stem in de provinciale raad tegen een kandidaat is voor het generalaat SVD te Rome voldoende om iemand af te wijzen. Volgens een tijdgenoot waren bovendien zachtmoedige raadsleden als Boots, Kammels en Unkel niet opgewassen tegen de neurotische pater Jan Rutten (1892-1962) die met de geheimzinnigheid van een Raspoetin (1871-1916, invloedrijke Russische monnik aan het hof van de tsaar) zijn opvattingen kon doordrukken. ‘Pater Rutten was van natuur een gesloten, geïntroverteerd man; hij gaf niet gemakkelijk iets prijs van zichzelf; hierdoor schiep hij een soort sfeer van geheimzinnigdoenerij om zich heen’ (SVD Nieuws, nummer 168, bijlage). Tot eer van pater Gerard Teeuwen meldt dezelfde bron dat hij zich soms telefonisch moedig verzet heeft tegen weigering van kandidaten door pater Josef Grendel en zijn generale raad. Minstens in één geval staat vast dat pater Teeuwen een medebroeder heeft kunnen ‘redden’, tot zegen van de SVD, zoals achteraf bleek. Teeuwen had het voordeel dat hij voor het Duitse generalaat als Duitser gold, als ‘einer der Unseren’. Hij werd uit Nederlandse ouders in Herongen, Duitsland, geboren. Gerard Teeuwen wordt eens als leerling van het missiehuis te Uden door zijn leraar pater Jan Rutten de klas uit gestuurd. Het gevoelige knaapje staat op de gang tranen met tuiten te vergieten. Pater Eugène Lampe (1893-1969), door medelijden bewogen, vraagt hem wat er aan de hand is. ‘Pater Rutten heeft mij wreed toegesproken’ zegt de kleine Teeuwen. Dit buitenlands Nederlands (‘íemand wreed toespreken’) is in SVD kring een gevleugeld woord geworden. Of pater Rutten in latere jaren pater Teeuwen nog ‘wreed heeft toegesproken’ en of de rollen ooit zijn omgekeerd, onttrekt zich aan onze waarneming. Hierbij is ook te bedenken dat het internationale karakter van de SVD, dat de heilige Arnold Janssen beoogde, pas echt onder het generalaat van pater dr. Johann Schütte (1958-1967) van de grond is gekomen. De Nederlander pater Frans Heines (1882-1973) kon zich nog op hoge leeftijd opwinden over een brief van pater generaal Josef Grendel (1878-1951) aan het Nederlandse provincialaat. Daarin schrijft de generaal in negatieve zin over Nederlandse medebroeders: ‘Gerade Ihre Leute…’ (Juist die mensen van jullie...). De schrandere Heines met zijn feilloze opmerkingsgave en ijzersterk geheugen kende, door zijn opleiding in Steyl en Sankt Gabriel bij Wenen, de Duitse ‘keuken’ te goed van binnen uit, om zich een nationaal minderwaardigheidscomplex aan te laten praten. De afwijzing van kandidaten voor de geloften gebeurt, volgens het provinciaal archief SVD, in twéé van de vijf genoemde gevallen, niet op grond van een meerderheid van stemmen in de provinciale raad, maar slechts met één stem tegen. Eén kandidaat kan vertrekken terwijl de meerderheid (3) vóór hem stemt en twee tegen. Het lijkt er op dat het nastreven van een steeds strengere discipline, ingezet rond 1928, hier zijn hoogtepunt bereikt. Tijdgenoten van genoemde Frankrijkgangers (medebroeders SVD te Deurne) vermoeden dat naast roken en/of te grote onafhankelijkheid, wellicht overtreding van het bezoekverbod sommigen van hen fataal geworden is. Met name het buitenverblijf ‘Princentafel’ (Tilburgsebaan 4), van de familie Hoeben in de bossen grenzend aan het wandelgebied van het missiehuis, speelt hierbij een rol. De geboren Teteringenaar dr. Hein Hoeben (1899-1942), katholiek journalist en fel bestrijder van Hitlers Nazi regiem, was sedert 1927 directeur van het internationale persbureau ‘De Katholieke Wereldpost’, gevestigd aan de Teteringsedijk,

21

tegenover de weegwerktuigenfabriek van Molenschot in een kantoorgebouw achter villa ‘Vreeland’. In Duitsland verspreidt hij persoonlijk clandestien vóór 1940 onder andere de encycliek van Pius XI Mit brennender Sorge (1937) tegen het nationaal socialisme. Het eerste dat de Duitse Sicherheitsdienst na de overval op Nederland in mei 1940 doet, is ‘die Lügenküche aus Bréda’ (zo spreken Duitsers dat uit) uitruimen, twee goederenwagons vol. Dit archief bevindt zich thans waarschijnlijk nog gedeeltelijk in Moskou. Het moet voor de Russen interessant materiaal geweest zijn. Hoeben vocht immers ook tegen het bolsjewisme (Russisch communisme). Hein Hoeben belandt in de beruchte Gestapo gevangenis aan de Alexanderplatz te Berlijn (1940). Anderhalf jaar zit hij daar opgesloten, eenzaam in een cel zonder daglicht, voortdurend onderworpen aan zware verhoren. Uit de aantekeningen in zijn gebedenboekje blijkt, dat hij overtuigd is van de diepere betekenis van zijn martelaarschap. Tijdens de periode september–oktober 1940 schrijft Hein Hoeben een gebedencyclus gebaseerd op het lijden en de dood van Jezus. Hoeben was zich er ten volle van bewust hoe zijn einde zou zijn. Hij sterft een pijnlijke dood, op 28 februari 1942. Sedert zijn arrestatie (1940) wonen zijn Duitse vrouw Katharina Louise Hoeben-Färvers (1901-1985) en hun vijf kindertjes in ‘Princentafel’. De SVD communiteit helpt het gezin naar best vermogen, onder andere met producten van de missiehuisboerderij, en zal nog jarenlang met zijn wel en wee verbonden blijven. Pater Martinus Lucas wenste echter, als rector en provinciaal, dit medeleven niet aan fraters over te laten. Over mijn dorpsgenoot Hein Hoeben schreef ik als frater svd in Teteringen mijn eerste artikel dat gepubliceerd werd en wel in de Nieuwe Linie.

De onverkwikkelijke episode van de ‘Frankrijkgangers’ afrondend, moet ik denken aan een woord van zuster Auguste Blass SSpS (1913-1999), een zeer gewaardeerde overste van het moederhuis van de missiezusters dienaressen van de heilige Geest, het ‘Herz Jesu Kloster’ te Steyl. ‘We hebben weinig roepingen. Je kunt je afvragen of we wel beter verdienen, als je bedenkt hoe wij vroeger met onze jonge zusters omgesprongen zijn’.

De Tweede Wereldoorlog (1940-1945) De bronnen De best gedocumenteerde periode uit de geschiedenis van het missiehuis Teteringen is de tijd van de Tweede Wereldoorlog. Meerdere medebroeders hielden daarover een dagboek bij. Hun invalshoek en hun stijl zijn ook informatief. Pater Jan Drost (1910-1991), sedert november 1941 als novicemeester van de broeders SVD gevestigd te Teteringen, schrijft op 21 november 1945, een uitvoerige brief over de oorlogstijd. Hij stuurt dit verslag aan zijn broer Joop in China, de monnik pater Aelredus (19121947) van de Orde der Cisterciënzers van de Striktere Observantie, gewoonlijk ‘trappisten’ geheten. Deze schuchtere, vriendelijke monnik wordt in 1938 onmiddellijk na zijn priesterwijding door dom Simon Dubuisson (1876-1945), de abt van Koningshoeven, Berkel Enschot (Tilburg) in zijn eentje naar Peking gestuurd. (Deze abt, een door Rome daar gedropte Waal uit Mouscron [Moeskroen], draagt naast mijter en staf de bijnaam ‘IJzeren Simon’ alias ‘Bulderbas’.) Pater Aelredus moet de jonge abdij Yang-kia-Ping gaan versterken. Hij wordt er novicemeester. Negen jaar na zijn aankomst sterft hij, uitgeput door zware communistische mishandeling, in 1947. Hij is dan 35 jaar oud. Er is ooit sprake geweest van een zaligverklaringsproces. Bij trappisten is dat natuurlijk onbegonnen werk. Zij hebben er zoveel die daarvoor in aanmerking komen. Of het beeld van Nederland in de meidagen van 1940, dat pater Drost schildert, geheel overeenkomstig de werkelijkheid is, durf ik te betwijfelen. Zijn gegevens over het wel en wee van het missiehuis Teteringen zijn wel betrouwbaar. Hoewel pater Jan Drost niet bekend staat om zijn rijke fantasie, lijkt zijn relaas over de meidagen van 1940, blakend van vaderlandsliefde, soms wel geïnspireerd door de Nederlandse romantiek rond de zeeheld Piet Hein (1577-1629). De tegenstand van ‘onze mannen’ tijdens de Duitse overval op Rotterdam schildert hij als volgt: ’vooral van de Mariniers, die als duivels vochten en met het mes tussen de tanden van de Maasbrug doken om ook daar de vijand nog te lijf te gaan, die in zijn angst van de brug was afgesprongen’. Commentaar: na de uitvinding van het schietgeweer lijkt me dit een onwaarschijnlijk

22

omslachtige werkwijze voor mariniers. In het gedetailleerde boek van dr. Loe de Jong over de Tweede Wereldoorlog, is hierover dan ook niets te vinden. Er zijn zeker staaltjes van heldenmoed vertoond. De koelbloedige reserve-kapitein W. O. J. Böttger bij voorbeeld liep te Ypenburg ‘gedurende de aanval rechtop, met een grote sigaar in de mond… Toen hij sneuvelde, rookte hij nog een sigaar. Dodelijk gewond zei hij: ‘Laat mij maar liggen…’. Overigens blijkt pater Drost een vurig voorstander van de doodstraf voor NSBers, in die meidagen van 1940. ’Men had toen de doodstraf moeten instellen en de hogere legerleiding moeten zuiveren’ (brief van J. Drost, pag. 2). Loe de Jong, Het koninkrijk der Nederlanden in de Tweede Wereldoorlog, deel 3, mei 1940, ’s-Gravenhage 1970, pag. 126

De herinneringen van pater Klaas Rigter, gepubliceerd in het huisorgaan (‘t 3de jaargetij, van september 1973 tot mei 1979), zijn gebundeld in een extra editie door Rien Kooiman, adjunctdirecteur van het zorgcentrum Zuiderhout, met gevoel voor het belang van geschiedschrijving. Het is een brochure geworden van 41 pagina’s, (A4 formaat). Zij bevat 18 korte herinneringen, ingelijst door een voorwoord en nawoord van Rien Kooiman. Alleen al uit het overzicht van de opschriften van die afzonderlijke verhalen, voorzien van datum, is de grote lijn van de lotgevallen van het missiehuis in de jaren 1940 –1945 te reconstrueren. De oversten van het missiehuis Teteringen tijdens de Tweede Wereldoorlog Op 21 december 1940 wordt pater rector Matthias Kammels (48 jaar) dood aangetroffen. De spanningen zijn voor het hart van deze vriendelijke Duitse medebroeder te veel geworden. Begin 1941 volgt de novicemeester uit Helvoirt, pater Martinus Lucas (1894-1969), hem op als zesde rector van Teteringen. Hij zal, met zijn krachtige persoonlijkheid, tijdens de volgende oorlogsjaren een rots in de branding blijken. Na zijn rectoraat te Teteringen, van ruim anderhalf jaar, wordt hij op 26 juli 1942 benoemd tot provinciale overste van de Nederlandse provincie SVD. Pater drs. Josef Boots (18931969), tot dan provinciaal, volgt hem op als rector van Teteringen (1942-1945). Dit stelt echter niet veel voor. De gezondheid van pater Boots is slecht (op 6 december 1943 moet hij rusten wegens een bloedspuwing). De zieke rector Boots wordt overvleugeld door de sterke provinciale overste pater Martinus Lucas, die in hetzelfde huis woont. Tijdens de ballingschap van de Teteringse communiteit te Steyl (16 september 1943 – 15 augustus 1945) treedt pater Klaas Rigter (1902-1979) op als rector in het missiehuis te Teteringen. Officieel is hij assistent rector, terwijl de eigenlijke rector (Boots) zich in Steyl bevindt. Op 2 september 1944, vlak voor ‘Dolle Dinsdag’ (5 september 1944), neemt pater provinciaal Lucas tevens het rectoraat van het missiehuis te Steyl, dat tot de Nederduitse provincie SVD behoort, over. Mogelijk is deze abrupte wisseling van de wacht geregeld tijdens het bezoek aan Steyl van de Duitse generale overste pater dr. Josef Grendel (januari-februari 1943). Deze zag waarschijnlijk de bui al hangen. Toen reeds leek de nederlaag van Adolf Hitler onafwendbaar. De benoeming van pater Lucas tot rector van het moederhuis SVD, samen met het optreden van pater Frijnts, voorkomt dat het missiehuis van Steyl met zijn grote drukkerij, na de oorlog door Nederland als Duits eigendom in beslag kan worden genomen. Het is een verdienste van pater Grendel dat hij in Steyl de juiste Nederlandse medebroeders tijdig op de juiste plaats heeft gezet: pater Serf Frijnts als huiseconoom en pater Martinus Lucas als rector. Kerkrechtelijk blijkt dit laatste helemaal niet te kunnen: een (provinciale) overste van één provincie SVD (de Nederlandse) kan niet tegelijk (huis)overste in een ándere provincie (de Nederduitse) zijn. Van zulke juridische details had generaal Grendel, vooraanstaand consultor (raadsheer) van het Heilig Officie (de voormalige Inquisitie) te Rome, echter geen last. Begin van de Tweede Wereldoorlog voor het missiehuis te Teteringen Voor het missiehuis Teteringen begint de Tweede Wereldoorlog eigenlijk al in september 1939. Direct na de inlijving van Oostenrijk bij Duitsland, vluchten een veertigtal theologanten SVD uit het missiehuis Sankt Gabriel, Mödling bij Wenen, naar Teteringen. Onder hen zijn 34 Polen, 3 Engelsen (Maurice Emery, Leslie Hatfield [1915-1987], de derde naam ontbreekt) en 3 Amerikanen (James Mullalley [1913-1981], Robert O’Leary [*1911], Wilbert Wagner [*1912]). Met passen en meten vinden zij onderdak in het missiehuis te Teteringen, dat al ruim honderd bewoners telt. Zo kunnen zij hun theologiestudie voortzetten. De katholieke theologie werd destijds overal ter wereld in het Latijn gedoceerd. De rust is echter niet van lange duur. Op 10 mei 1940 worden de vluchtelingen weer opgejaagd, nu door de Duitse bezetting van Nederland.

23

Vrijdagmorgen, 10 mei 1940 Op de eerste dag van de Duitse overval op Nederland is de opwinding in het missiehuis groot. Inderhaast worden alle Hitler onwelgevallige papieren verbrand in de bakkersoven. Het hele krantenknipselarchief van pater Nico van der Windt (1893-1970) gaat er aan. In bijbelse taal beschrijft pater Rigter de val van Breda, op zaterdagavond, 12 mei 1940. ‘De Fransen zouden de stad verdedigen, maar als een verlaten vogelnestje lag heel de stad voor het oprapen’. Vergelijk Jesaja 10 : 14: ‘Zoals iemand een vogelnest vindt, zo vond ik de rijkdom van die volken’. De vlucht van de Engelse en Amerikaanse fraters komt aan de orde. Vooral de Engelse fraters lopen gevaar. ‘Die gaan het concentratiekamp in’ zegt rector Matthias Kammels, zelf Duitser en op de hoogte van Hitlers methoden. Een Rotterdamse medebroeder krijgt opdracht met een Engelsman naar Rotterdam te fietsen. Om het risico te spreiden worden de twee andere Engelse fraters bij broeder Bonaventura Jacobs (1902-1987), de bouwmeester van de Nederlandse provincie SVD, achter op de motor gezet. Zij gaan richting Antwerpen. De Britse medebroeders bereiken Engeland op het nippertje. De Verenigde Staten zijn dan nog niet in oorlog met Hitler. Op advies van de Amerikaanse regering maken ook de drie Amerikaanse fraters dat ze weg komen. Zij fietsen naar Keulen. Daar nemen zij de trein naar Genua, vanwaar zij met een Amerikaans schip huiswaarts keren. Pater Klaas Rigter (19021979) stelt als huiseconoom met droefenis vast: ‘wij waren wel drie fietsen kwijt’. Grote kleine varkens, 13 mei 1940 Een Duitse officier meldt zich. Of het missiehuis ook ‘Schweine’ heeft. ‘Nee’ liegt pater Rigter. ‘Dat is dan jammer’ zegt de officier. Hij zoekt een plaats waar hij het keukenafval van de kazernes te Breda kan laten dumpen. ‘Maar we hebben wèl hele kleintjes. Mijn handen duidden de grootte van een sigarenkistje aan’, aldus pater Rigter. De Duitser beschikt afwijzend. Voor zo iets kan hij geen vrachtwagen laten rijden. Pater Rigter antwoordt: ‘Nu ja, het zijn er nogal wat in aantal en ze worden intussen wel groter’. Met steeds weidser gebaren duidt econoom Rigter aan dat het om een hele partij volwassen varkens gaat. ‘Goed dan’ zegt de officier. Het missiehuis kan in de loop van de dag een wagen vol met keukenafval verwachten. De Poolse fraters theologanten Teteringen komt in september 1940 in het ‘Sperrgebiet’ (afgesloten gebied) van de Duitse bezetter te liggen. Verdachte personen mogen daar niet verblijven. De Poolse SVD-ers behoren tot die categorie. Ze zitten klem. Zij wijken uit naar de bossen van Seters, een paar kilometer achter het missiehuis te Teteringen naar het oosten toe, waar nu het Pannenkoekhuisje is. De directie van de Bredase Kwatta fabriek stelt de Poolse fraters welwillend een grote houten barak ter beschikking. Die krijgt de naam ‘Huize Bobola’ naar de Poolse heiligverklaarde (1938) martelaar Andreas Bobola SJ (1592-1657), ijveraar voor de eenheid tussen de Westerse en Oosters kerk. Sommigen logeren bij boeren, de families Jansen en Huybrechts. Half oktober verhuizen de Poolse medebroeders naar het missiehuis te Helvoirt, tussen Tilburg en ‘s–Hertogenbosch. Het ligt buiten het ‘Sperrgebiet’, de gevarenzone die de bijzondere aandacht heeft van de Duitsers. Daar studeren zij in betrekkelijke rust theologie. De Polen overleven de oorlog, op twee na (slachtoffers van tuberculose). Een Nederlandse frater oppert het briljante idee die Poolse fraters te laten ‘adopteren’ door ‘pleegouders’ voor 400 gulden per jaar (= 181, 50 Euro). Tijdens bezinningsdagen voor onderwijzeressen geeft de vicaris generaal van het bisdom Breda Mgr. J.M. van Oers bekendheid aan deze vorm van naastenliefde. De gedachte slaat aan. Veel onderwijzeressen willen ‘moeder’ worden van een Poolse priesterstudent. Zij betalen vooruit. ‘Wij, die bijna altijd met een lege kas zaten, kwamen ineens dik in de contanten te zitten. Daar wisten we raad mee’ schrijft pater Rigter. Frater dr. dr. Karl Hilferding (1905-1942) Onder de fraters die gevaar lopen in het ‘Sperrgebiet’, bevindt zich ook een Oostenrijker. Hij heet Karl Hilferding, de zoon van een Joodse vader en moeder, beiden arts te Wenen. Zijn ouders, atheïstisch van levensovertuiging, zijn politiek actief in de socialistische partij. Vader Rudolf Hilferding is twee keer minister van financiën (1923 en 1928). Karls moeder is een van de eerste vrouwelijke artsen in Oostenrijk. Zij is een leerlinge van Sigmund Freud (1856-1939). Karl laat zich na oriënterende kennismaking met het christendom in verschillende protestantse kerken, op 18 jarige leeftijd dopen in de katholieke kerk. Al eerder gepromoveerd in de scheikunde te Wenen (1930), begint Karl Hilferding kort na het behalen van het doctoraat in de wijsbegeerte te Leuven (juli 1938), aan zijn noviciaat bij de SVD in Helvoirt (september 1938). Hij studeert theologie te Teteringen. Samen met de Poolse medebroeders wijkt hij uit naar Helvoirt om zijn theologiestudie voort te zetten.

24

Direct na een oproep zich in Vught voor ‘Arbeitseinsatz’ te melden, probeert hij per fiets via Frankrijk naar Zwitserland te vluchten (juni 1942). Hij wil onderdak zoeken in het Anthropos Insitituut bij prof. dr. Wilhelm Schmidt svd (1868-1954), te Posieux, Zwitserland. Op doortocht arriveert hij in het missiehuis te Heide Kalmthout (België). Rector Jan van Keulen (1908-2000) vertelt: ‘Karl wilde maar één nacht blijven. Wij raadden hem aan naar de benedictijnen in Affligem, tussen Brussel en Aalst gelegen, te gaan. De abt daar gaf het advies: “Trek ons habijt aan en blijf hier. Geen mens die je vindt”.’ Karl durfde niet. Intellectueel hoogbegaafd, maar onhandig in praktische dingen, loopt hij vlak vóór de Zwitserse grens tegen de lamp. Vanuit het concentratiekamp te Drancy bij Parijs komt hij op 18 september 1942 met 1000 andere gevangenen in Auschwitz terecht. Van hen verdwijnen er 859 onmiddellijk in de gaskamers. Karl wordt samen met 30 mannen en 110 vrouwen geselecteerd om te werken. Op 2 december 1942 sterft hij, 37 jaar oud, in het minder bekende concentratiekamp bij Niederkirch, Kreis Gross Strelitz, Opper Silezië, thans Polen, een ‘Aussenlager’ van Auschwitz. In datzelfde jaar wordt zijn vader dood gemarteld door de Gestapo en verdwijnt zijn moeder naamloos in het doorgangskamp Theresienstadt, Noord Bohemen, Tsjechië. Karl Hilferding was van 17 september 1938 tot aan zijn overlijden op 2 december 1942, ruim vier jaar onze medebroeder in de SVD. Voor meer gegevens over Karl Hilferding zie: Antoon Hullen svd, "Herinneringen aan onze medebroeder frater Karl Hilferding, slachtoffer van Nazi-Jodenhaat", in: SVD Nieuws, nr. 466 (oktober 2001), nr. 467 (december 2001) en in nr. 468 (februari 2002).

Perikelen bij de voedselvoorziening Benedictijnen stelen een koe van het missiehuis Een welvarend benedictijnenklooster (OSB), de Sint Paulus Abdij te Oosterhout, Noord Brabant, heeft bij arme missiepaters, de missionarissen van het Goddelijk Woord (SVD) te Teteringen, een koe gestolen. Dat staat als een paal boven water, volgens pater Klaas Rigter. Het missiehuis bezit een koe, Jacoba geheten. Zij loopt in de wei bij de Moerdijk. Te zijner tijd zal zij het magere oorlogsrantsoen van het missiehuis aanvullen. De koeien van de benedictijnen van de Sint Paulus Abdij lopen daar ook. De voedselcontrole is streng. Je kunt niet zo maar een koe slachten. De monniken verzinnen een list. Een stel ‘veestropers’ krijgt van hen opdracht een van hun koeien bij nacht en ontij te ‘stelen’ en te slachten. De ‘dieven’ maken evenwel in het donker, per abuis, koe Jacoba svd een kopje kleiner. Op zondagmorgen staat in alle vroegte bij het missiehuis een monnik rouwmoedig op de stoep. Hij meldt de tragische vergissing. De SVD laat vervolgens een Jacoba osb stelen en slachten. Zowel de benedictijnen als de missionarissen van het Goddelijk Woord doen, schijnheilig, bij de controledienst aangifte van de ‘vermissing’ van een koe en vragen om opsporing. ‘De rector kroop rustig in zijn eigen bedje’. Vóór de les melden twee fraters bij pater Rigter dat zij een geslachte koe gevonden hebben in het bos, in een bevroren bietenkuil. Natuurlijk weet Rigter waar die koe vandaan komt. Met gevoel voor drama roept hij uit: ‘We zijn verraden!’. Na de les wacht pater provinciaal Jos Boots hem op en zegt: ‘De slachter, broeder Albertus, is betrapt bij het slachten van een koe. Rector Martinus Lucas wil alle schuld op zich nemen, zichzelf gaan aangeven. Hij maakt zich daarvoor klaar. Hij denkt dat hij het concentratiekamp in moet’. Pater Rigter staat op het standpunt dat je voor je geloof een concentratiekamp over moet hebben, maar zeker niet voor een stommiteit. (Een argeloze medebroeder had de controleur, die broeder Albertus wilde spreken, namelijk rechtstreeks naar de boerderij gebracht.) Volgens broeder Albertus van de Wiel (1908-1969) heeft de controleur de koe niet gezien. Toen hij de man door een kier waarnam, had hij de deur meteen voor zijn neus in het slot gegooid. Pater Rigter adviseert: ‘Niet opgeven. Hoog spel spelen’. Broeder Albertus gaat naar het bureau van de controledienst te Bavel, gewapend met een stapel distributiebonnen voor tabak. (De SVD had destijds een rookverbod. ‘We waren toen nog van de strenge observantie’. Deze zin komt herhaaldelijk in de verhalen van pater Rigter terug.) Albertus weet de bureauhouder met de tabaksbonnen om te kopen. ’Die avond kroop de rector (pater Martinus Lucas) rustig in zijn eigen bedje’, besluit pater Rigter zijn verhaal. Omzwervingen van de Nederlandse communiteiten SVD tijdens de oorlog In juni 1940 moet het missiehuis Sint Jan te Soesterberg, onderbouw van een kleinseminarie, op last van de Duitsers worden ontruimd. De leraren, de broeders en 88 leerlingen vinden tijdelijk onderdak in het moederhuis van de SVD te Steyl. Op 13 februari 1941 staan zij weer op straat. De SS neemt dit

25

missiehuis in beslag. Voormalige Duitse kloosterlingen, die zich bij de SS hebben aangesloten, leiden deze operatie efficiënt. Enkelen weten er nog precies de weg. Hauptmann (kapitein) der SS Josef Grave blijkt de ex-broeder Odulphus Grave svd te zijn. Hij verbleef van 1917–1921 te Steyl en Driburg. Hauptmann Grave is niet onvriendelijk. Hij neemt pater rector Otto Miss (1886-1953) in bescherming tegen SS Sturmführer (soort luitenant) Auer. Deze elders weggestuurde kloosterling maakt een hatelijke opmerking over de twijfelachtige vaderlandsliefde van pater Otto Miss. Ex-medebroeder Josef Grave wijst hem er op dat ‘der Orden’ (de SVD) ‘1000 Mitglieder im Felde stehen hat’ (1000 leden op het slagveld heeft staan. Hij zegt er niet bij dat dit gedwongen gebeurt. JH). Hij verlengt de krappe tijd, die SS Sturmführer Auer toestaat om het missiehuis Sankt Michael te ontruimen, met drie uur. Bezorgde vrome medebroeders vragen intussen hun rector Otto Miss om de SS soldaten, die in de Steyler bovenkerk te keer gaan, tot de orde te roepen. De overste, bekend om zijn duidelijk taalgebruik, antwoordt: ‘Meint ihr ich möchte eine Handgranate in die Fresse bekommen?’ (Denken jullie dat ik een handgranaat in mijn bek wil krijgen?). Vóór zijn vertrek vraagt Hauptmann der SS Josef Grave of hij het graf van zijn vroegere novicemeester pater Hermann Bücking (1863-1931) mag bezoeken. Op 21 april 1941, na de paasvakantie, nemen de verdreven Sint Janners hun intrek in Teteringen. Zij blijven tot september 1943. Na hun zomervakantie sluiten zij zich aan bij het missiehuis Sint Willibrord, dat zelf ook verdreven is uit Uden. Het heeft in Veghel op meerdere locaties een onderkomen gevonden. De reden voor het vertrek van Sint Jan uit Teteringen is het bevel van de Duitse Wehrmacht, op 13 september 1943, het missiehuis binnen drie dagen te ontruimen. Mijn geschiedenisleraar pater Bernard Eisink (1913-1971) is als theologant getuige van de militaire inspectie. Alle bewoners moeten zich verzamelen in de sacristie. De soldaten doorzoeken het huis. Het duurt lang. Een van de fraters vraagt aan de bewaker of hij een plasje mag doen. Dat mag. Dan volgen er snel meer. ‘Donnerwetter’, barst de wachtpost uit, ‘hebben jullie allemaal kinderblazen?’. De inboedel van het missiehuis wordt ijlings, goeddeels bij de omwonende boeren ondergebracht. De leiding van deze operatie berust bij de praktisch ingestelde novicemeester van de broeders pater Jan Drost. Hij wordt bijgestaan door pater Piet Nooy (1915-1981). De Hero conservenfabriek (Breda Driesprong) stuurt kisten, de chocoladefabriek Kwatta (Breda) stelt een vrachtwagen ter beschikking. De kapel wordt volgestouwd met kasten en ander meubilair. De huisarts dokter Lieberg brengt ‘Ons Heer’ (de hosties) met zijn auto in veiligheid naar Oosterhout. De eerste ballingen verlaten op 16 september 1943 ’s morgens om half acht het missiehuis te Teteringen, richting het Duitse moederhuis van de SVD te Steyl. Vóór hun vertrek zingen zij nog een krachtig ‘Aan U o Koning der eeuwen’, het triomflied van de Roomse voorman dr. Herman Schaepman (1844-1903), troost voor onderdrukte katholieken. Weinig bekend is dat Schaepman met die ‘Koning der eeuwen’ paus Pius IX (1792-1878) bedoelde, tijdens de belegering van het Vaticaan, bijgestaan door een legertje van 3000 brave Nederlandse zoeaven, onder wie Pieter de Jong, de held van Lutjebroek (+1867). Vrome relecture heeft hier van de paus ‘Christus Koning’ gemaakt.

In totaal trekken 83 paters, fraters en broeders weg uit Teteringen. Van hen worden er 70 ondergebracht in Sankt Gregor, het bejaardenhuis van de SVD, tegenover het moederhuis ‘Sankt Michael’ te Steyl. De 13 pas gewijde priesters, de klas van Jan Tersteeg, krijgen ieder een eigen kamer in het gastenverblijf van het klooster van de slotzusters dienaressen van de heilige Geest. ‘De zusters verwenden ons met goed eten en wij de zusters met plechtige vieringen en zij voelden zich gerust door onze aanwezigheid, want ‘s nachts waren er volop luchtgevechten. Dat was een pracht gezicht, al die schijnwerpers gericht op de wolken om de vliegtuigen van de geallieerden op te sporen. …‘s Nachts hoorden wij dan vaak het belletje van de zusters, die achter de tralies stonden om met ons te overleggen of er gevaar was. In de meeste gevallen moesten we dan Ons Heer uit de kapel naar de kelder brengen, opdat de eeuwigdurende aanbidding door kon gaan. Ondanks de dreiging en het gevaar was het daar voor ons een mooie tijd. Na het ontbijt trokken we dan weer naar het Gregoriushuis (Sankt Gregor) voor de lessen.’ J.Tersteeg, Herinneringen van Jan Tersteeg, Ulvenhout 1997, pagina 32

Geschiedenis op twee sporen Vanaf hier (september 1943) loopt de geschiedenis van het missiehuis Teteringen twee jaar lang over twee sporen. Enerzijds zijn er de lotgevallen van het huis aan de Oosterhoutseweg 114 te Teteringen,

26

waarvan ik ooggetuige ben geweest. Anderzijds hebben we te maken met het wel en wee van de Teteringse communiteit in ballingschap, twee jaar lang ondergebracht in het moederhuis van de SVD te Steyl bij Venlo.

Het éérste spoor van de geschiedenis van het missiehuis Teteringen in oorlogstijd: de lotgevallen van het huis te Teteringen (1943-1945) De achterwacht op de boerderij met Broeder Barnabas Olde Boerrigter als spil Op de boerderij van het missiehuis Teteringen zijn na de verbanning in september 1943, enkele SVD-ers achtergebleven om een oogje in het zeil te houden. Pater Klaas Rigter heeft de leiding. Broeder Barnabas Olde Boerrigter (1888-1972), geboren in De Lutte gelegen tussen Oldenzaal en de Duitse grens, sedert 12 november 1941 koster van het missiehuis Teteringen, fungeert als factotum. Eigenlijk was hij zijn leven lang ‘reisbroeder’ voor de Steyler tijdschriften. De stichter van de SVD, de heilige Arnold Janssen, stelde hem zelf daartoe aan. Broeder Barnabas is de geknipte man voor de ‘buitenlandse betrekkingen’. Hij beschikt over een bijzondere sociale intelligentie. Met de mensen van het dorp Teteringen kan hij even goed overweg als met Duitse soldaten. Perfect Duits sprekend, weet hij die soldaten met zijn ‘Leutseligkeit’ (charme) meer dan eens om de tuin te leiden. Waarschijnlijk gebruikt hij dat talent ook om klassieke oversten als pater provinciaal Lucas en later rector Schoutens om zijn vinger te winden. Hoewel zeer onafhankelijk van geest en non-conformistisch ingesteld, kan hij met autoritaire oversten goed uit de voeten. Buitenshuis draagt broeder Barnabas geen toog, maar een ouderwets soort ‘clergyman’, witte priesterboord en geklede zwarte jas (een ‘billentikker’). Op een stevige herenfiets, met een enorm leren zadel, snelt hij door Teteringen en omgeving om van alles te regelen. De panden van zijn jas wapperen achter hem aan. Aanvankelijk denken sommige dorpsbewoners dat hij een dominee is. Zijn bidprentje spreekt van een ‘vaak te gretig gekoesterd bravoure’. Mijn herinnering kan zich daarbij iets voorstellen. Met slimme behendigheid loodst hij pater provinciaal Martinus Lucas per fiets, zonder geldige papieren, langs smokkelpaden over de grens naar het missiehuis te Heide-Kalmthout in België. Soms trekt hij (55) zijn provinciale overste (49), die niet zo goed van conditie is, aan een touw achter zich aan. In Achterbroek heeft Barnabas, ‘hetgeen zoon der vertroosting betekent’ (Handelingen der Apostelen 4, 36) een vast adres voor een bakje ‘troost’ (koffie). Die koffie wordt geschonken door een gedistingeerde oude dame, in SVD kring bekend als ‘tante Sophie’. Broeder Barnabas schakelt mijn broers, en mettertijd ook mij, de jongste van vier zonen, in voor allerlei karweitjes. Ik denk aan het vervoer van de was van het SVD communiteitje naar wasserij ‘De Zon’ in Breda. In de oorlog zijn we voor transport van goederen aangewezen op een kleine ijzeren handkar. Bart Luyben (1904-1974), inwonend knecht van het missiehuis, gebruikt hem dagelijks om de geschilde aardappels bij de weduwe Buyckx, tegenover het missiehuis, op te halen. Broeder Barnabas geneert zich om die handkar over de openbare weg voort te duwen. Hij kijkt wel uit. Ons, snotjongens, kan dat niks schelen. Zo kom ik vaak in het missiehuis. Ofschoon het huis ‘gevorderd’ is, staat het meestentijds leeg. Op een goede dag ben ik met een klusje in de sacristie bezig, als pater Klaas Rigter binnenkomt. Geenszins op de hoogte van het netwerk aan ‘buitenlandse betrekkingen’ van broeder Barnabas, zegt hij tegen mij: ‘Hoepel op’. Zo verdween ik uit het missiehuis Teteringen, maar niet voor goed. Jaren later, in 1959, mag ik na onze priesterwijding, bij het avondeten een dankwoord tot de communiteit van het missiehuis richten. Ik vermeld mijn vreugde omdat ik onder dezelfde ‘opperpriester’ rector Klaas Rigter, die mij eens als knaapje uit het heiligdom heeft gesmeten, nu zestien jaar later tot het heiligdom ben toegelaten. Pater Rigter reageert geestig en sportief: ’In de middeleeuwen zeiden de mensen: ‘De kelken zijn van goud, maar de priesters zijn van hout’. Nu is de tijd aangebroken dat we kunnen zeggen: ‘De kelken zijn wel van hout, maar de priesters zijn van goud’. Hij verwijst hiermee naar mijn miskelk, met een voet van Afrikaans ebbenhout, uit het atelier van Jan Elders, broer van pater prof. dr. Leo Elders svd. Broeder Jan Hellemons svd, thans te Deurne, die hiervan getuige was, heeft een andere lezing. Pater Rigter zou de hoop uitgesproken hebben dat de priesters van goud zullen zijn (e-mail van 29 november 2005). Dit lijkt mij ook waarschijnlijker.

27

Russen bezetten het missiehuis (september 1943) Twee tot driehonderd Russische krijgsgevangenen, Armeniërs uit Zuid Rusland, de Krim en Kaukasus, betrekken het missiehuis. Het zijn christenen die niets van de idealen van Stalin moeten hebben. Met mooie beloften zijn zij overgehaald dienst te doen in het Duitse leger. Na vijf weken blijken ze plotseling, zonder aankondiging, verdwenen, vermoedelijk omdat de watervoorziening van het missiehuis nogal moeizaam verloopt. Tegen het eind van de oorlog (1945) komen zij op het eiland Texel net te vroeg in opstand tegen de Duitsers. Zij worden massaal afgeslacht. In Teteringen laten de Armeniërs niet alleen een houten altaar in de sacristie, maar ook een verdedigingsloopgraaf achter. Hij loopt van de buitendeur bij de kapel langs de beukenheg, verborgen onder struiken en dennen, tot aan de Oosterhoutseweg. Pater Rigter ziet hierin een gevaar voor het missiehuis. ‘Jarenlang had ik me krom gelopen om ons huis uit de schuld te halen en nu we uit de put waren, dreigden oorlogshandelingen het huis te verwoesten’, schrijft hij. Na Dolle Dinsdag (5 september 1944) verdwijnt de wachtpost van de ‘Feldgendarmerie’. Klaas Rigter ziet zijn kans schoon. Samen met broeder Gonzaga (Jan Meijer) en een knecht gooit hij in razend tempo de loopgraaf dicht. Dit blijkt een goede zet. Bij de bevrijding enkele weken later bieden de Duitsers in de bossen rondom het missiehuis nog hardnekkige weerstand, maar niet vanuit die loopgraaf vlakbij het huis. Vooruitlopend op de afloop van de geschiedenis voegt econoom Rigter er trots aan toe, dat zij, de economen SVD, precies die missiehuizen die verwoest zijn, goed verzekerd hebben: het missiehuis Uden, het huis in Nijmegen (Barbarossastraat) en Steyl. De niet verzekerde huizen (Teteringen, Helvoirt, Soesterberg) komen er zonder een schrammetje van af. Of is dit toch meer geluk dan economenwijsheid geweest?

Het missiehuis in gevaar (1943) De jonge pater Eduard Metzemaekers (1918-1966) helpt de ondergrondse van Oosterhout bij het verbergen van neergeschoten geallieerde piloten. Hij beheert voor dat doel de sleutel van een zomerhuisje in de bossen achter het missiehuis. Een verzetsman komt in gezelschap van een piloot bij pater Metzemaekers de sleutel ophalen. Feldgendarmen betrappen hen op heterdaad. De verzetsman ontsnapt, terwijl de Duitsers zich met de piloot bezig houden. Op hulp aan piloten staat de doodstraf. Als de vluchteling gepakt wordt, kan hij onder foltering de medewerking van het missiehuis verraden. Er volgen enkele angstige weken voor pater Rigter en zijn medebroeders. Het loopt met een sisser af. De Russen zijn inmiddels vertrokken. In die zelfde tijd komt een Duitse officier het leegstaande missiehuis bezichtigen. ‘Daar heb je het gedonder weer’ denkt pater Rigter. Op de bovenste verdieping met zicht op uitgestrekte bossen richting Dorst, roept de officier enthousiast: ‘Wunderbares Gelände!’. Spontaan begint pater Rigter te jammeren dat de watervoorziening zo slecht is. De pompen zuigen met het water zand op. Daar trapt de Duitser niet in: ’Sabotage, sabotage, sabotage’ brult hij. Pater Rigter verwijst hem naar de Herr Kommandant van de vorige bezetting. ‘De edelgermaan bedaarde en droop af’ besluit pater Rigter. Kindertehuis, voorjaar 1944 Ir. Otten, onderdirecteur bij Philips, belt aan. Namens een ministerie in Den Haag vordert hij het missiehuis voor het Bureau Afvoer Burgerbevolking. Hij wil er vrouwen en kinderen onderbrengen. De kuststrook moet ontruimd worden voor militaire doeleinden. Dat klinkt pater Rigter als muziek in de oren. Rigter jubelt: ‘Het mes sneed aan alle kanten: dekking tegen militaire bezetting, een behoorlijke huur, aanleg van stromend water op rijkskosten’. ‘Preuts als we waren, werd de SVD-hoek, vlak bij de kapel op de gangen afgezet met schotten: soort bij soort!’, aldus pater Rigter. Er kwamen baby’s en ander klein grut, maar vol is het missiehuis nooit geworden. Het blijft goed gaan totdat pater Rigter de Duitsers zelf probeert binnen te halen. Piloten vallen uit de lucht bij het missiehuis, voorjaar 1944 Toevallig vangt pater Rigter in het dorp het gerucht op dat het missiehuis twee piloten heeft verstopt. Hij verwacht een scherpe huiszoeking en ondervraging. Tegen een kruisverhoor zijn zeker niet alle medebroeders, een zestal SVD-ers, opgewassen. Onmiddellijk wordt de clandestiene radio onder een hoop kolenslakken bij de keukendeur verborgen. Broeder Albertus heeft inderdaad een piloot achter het heilig Hartbeeld tussen de kerstdennen ondergebracht. Hij wijst de aanstormende Duitsers met grote gebaren de verkeerde kant op, naar ‘Princentafel’, aan de Tilburgse baan gelegen. ‘s Avonds brengen verzetsmensen uit Oosterhout de piloot in veiligheid. Pater Rigter is nog niet van de schrik bekomen, of er duikt een tweede piloot op. In het donker klopt hij bij de buurman, boer Koolen, aan. Die weet niks beters te doen dan de piloot mee te nemen naar de boerderij van het missiehuis.

28

‘Koolen deed de deur open, duwde de piloot naar binnen en ging er zelf vlug vandoor’ (pater Rigter). Het Oosterhoutse verzet voert zijn reddingsoperatie nog eens uit. Van een huisarts krijgen de piloten een burgerpak. Als ‘doofstommen’ worden zij in een Nederlandse politieauto naar de Belgische grens gesmokkeld, de vrijheid tegemoet. Inbraak bij het missiehuis, zondagmorgen 17 juli 1944 Het missiehuis is sedert voorjaar 1944 een kindertehuis, maar de aula dient als een opslagplaats van legergoederen. Op 17 juli, in de nacht van zaterdag op zondag, wordt er in de aula ingebroken. Pater Rigter beseft al gauw: een medebroeder zit in het complot. ’s Avonds tevoren heeft een van hen namelijk gevraagd de hond van de boerderij binnen te houden. De ondergrondse van Oosterhout steelt een auto vol met zeep, kaarsen, dekens en Italiaans linnen uit de aula. De Feldgendarmen verdenken de NSBers. Zij bewaken de aula overdag. Pater Rigter schrijft: ‘Mijn geweten begon te knagen. Ik vond het wel erg, dat onschuldigen zouden moeten hangen voor wat medebroeders deden. Ik sputterde daarom tegen, of het wel zo zeker was. Maar dat prikkelde de Duitse trots. ‘Ja, ja die kerels deugen niet, zij zijn niet te vertrouwen’. Met dit laatste was ik het eens, en zweeg verder, want ieder woord kon teveel zijn. Ik wenste hun succes en groette. Hoe het met die landverraders van de NSB afgelopen is, weet ik niet’. Begin september ontruimen de Duitsers de aula. Pater Piet Nooy (1915-1981), niet bang uitgevallen, vraagt een officier om huur voor de aula. Die antwoordt: ‘Schrijf het maar op de maan’. De Duitsers rekenden echter buiten de waard. ‘Toen de controle verslapte, hebben wij onze huur geïnd… Wij legden beslag op een massa aardewerk, een hele kelderafdeling vol’ (pater Rigter). Twee maanden later zit menig gezin in Terheijden, Wagenberg, Moerdijk zonder keukengerei ten gevolge van de oorlog. Het missiehuis kan grootmoedig helpen. ‘We hebben er niet bij verteld, dat wij het bij de Duitsers gepikt hadden. Wij hadden er recht op, het was de jaarhuur van de aula’ voegt pater Rigter toe. De week van Dolle Dinsdag, 5 september 1944 Pater Rigter reist op 31 augustus naar Steyl om er een retraite voor de fraters te preken. Iedere dag geeft hij bij zijn toespraken een oorlogsbulletin. Hij krijgt dat van een medebroeder die clandestien naar de Engelse zender luistert. Dolle Dinsdag, 5 september, is voor de provinciale econoom SVD Klaas Rigter een zwarte dag. Het missiehuis te Uden gaat in vlammen op. Het vuur is in opdracht van de Duitsers aangestoken. Ondanks de eerder vermelde goede verzekering van het missiehuis te Uden, ziet hij het somber in. ‘Jarenlang had ik krom gelegen en gezwoegd om onze provincie uit de schuld te halen en nu een miljoenenverlies en een nieuwe kruisweg voor jaren.’ Met bovenmenselijke inspanning fietst pater Rigter bij zware tegenwind door de regen, ‘goed voor een hartinfarct’, naar Veghel. Na een overnachting bereikt hij op 10 september Teteringen. Bange weken zullen volgen. Een paard gestolen, september 1944 ‘De beste Pruis heeft nog een paard gestolen’ hoort onze Duitse medebroeder pater dr. Heinrich Grevelhörster (1893-1976) uit de mond van Klaas Rigter. J.A. Houx e.a., Tegels dialect, Tegelen 1968, pagina 147: ‘De bêste Prûus haet nog ’n paerd gesjtaole’.

Pater Rigter belooft hem dit zwart op wit te bewijzen. Ofschoon groot tegenstander van Adolf Hitler, had pater Grevelhörster het tijdens de oorlog in een Nederlandse communiteit niet eenvoudig. Hij was bovendien makkelijk op de kast te krijgen. Frater Jan Fonville (1916-1996), een soort Tijl Uilenspiegel, die wekelijks de tonsuur (kruin) van de paters moest knippen, zei eens: ’Ik zie het hakenkruis door uw kruin heen’. Terug naar dat gestolen paard. Op de boerderij van het missiehuis werkt een paard, zwaar Belgisch ras, een toonbeeld van een kloosterpaard. Hij gehoorzaamt prompt, houdt zich aan de dagorde en bij werelds vermaak is hij nooit te zien. Het beest raakt met zijn achterpoot in het prikkeldraad verstrikt. Vanwege deze verwonding krijgt het vrijstelling van dwangarbeid op het vliegveld Gilze Rijen. Na Dolle Dinsdag (5 september 1944), toen veel Duitsers en NSBers het op hun heupen kregen en op de vlucht sloegen, wordt het paard alsnog gevorderd. De SVD ontvangt een vodje papier met een stempel voorzien van de Duitse adelaar als ontvangstbewijs. Het kreupele paard komt niet verder dan Gorinchem. Zijn verdere lot is onbekend. ‘Maar paters en broeders zijn niet voor één gat te vangen. Wij hadden nóg een paard. Dat mankeerde niets; het bestond eigenlijk niet eens…’ (pater Rigter). Dank zij de welwillende medewerking van de bureauhouder van het landbouwschap te Bavel, die al eerder gevoelig bleek voor tabaksbonnen van de SVD, staat het paard niet geregistreerd. Het leeft als onderduiker in strenge clausuur onder een schelf takkenbossen. Het vodje papier met de Duitse

29

adelaar wordt na de oorlog gehonoreerd met volledige vergoeding, niet door de Pruisen maar door de Nederlandse Staat. Het missiehuis wordt een Duits lazaret, donderdag 26 oktober 1944 Het gedreun van het geallieerde geschut klinkt steeds duidelijker. De bewoners van het missiehuis hebben twee schuilkelders gegraven: één bij de boerderij en één grotere achter het heilig Hart beeld, verscholen tussen de dennen. Rond half vier ‘s middags vallen de eerste granaten op de Oosterhoutseweg. Tegen vijf uur meldt zich een Duitse officier van de geneeskundige dienst. Hij wil in het missiehuis een lazaret inrichten. Dat idee is welkom bij pater Rigter. Hij schrijft: ‘Rode Kruispost, dan geen oorlogsobject, geen bezetting, geen beschieting. Ik werd een en al behulpzaamheid, toonde de aula, de keldervertrekken, prees de dikke muren, onder wel een meter dik’. Dan verschijnt er een ijlbode. Hij overhandigt de officier van het Rode Kruis een strookje papier. De officier ziet er doodmoe uit. Hij steekt een sigaret op, leunt een minuut zwijgend tegen de deurpost en zegt dan dat hij verder moet. Terwijl pater Rigter teleurgesteld met hem bij de voordeur de trappen afdaalt naar zijn legerauto, stormt er een man zonder een woord naar boven. De officier vraagt tot twee keer toe: ‘Wie is dat?’. De man was namelijk op een motor met het Rode Kruis embleem gekomen. Gelukkig weet pater Rigter het echt niet. Dan informeert de Duitser met welke religieuze orde hij te doen heeft. Als hij ‘Steyler’ hoort, veert hij op. ‘Pater Richard Henle svd (1865-1897) die in China tijdens de Bokseropstand vermoord werd, is mijn oom.’ Om zes uur komt officier en Rode Kruis arts Henle gelukkig terug met twee assistenten en begint een lazaret in te richten. Hij zal het missiehuis tot zegen blijken. Een zwaar gewonde Duitse soldaat, Konrad Dahmen, wordt binnengebracht. Hij overleeft een ongeluk bij het mijnen leggen niet. Onder geestelijke assistentie van een pater krijgt hij op 29 oktober 1944, achter het missiehuis in de tuin, links aan het begin van de weg naar de boerderij, een graf. Thans rust zijn lichaam te IJsselsteyn, bij Deurne (NBr.), op het Duitse soldatenkerkhof (informatie van br. Jan Hellemons svd). Voor een verslag van de moord op pater Richard Henle svd zij verwezen naar: Jan Holman svd, Ujöp Freinademetz SVD, 1852-1908, SVD-Geschiedenis II, Teteringen 2003, pagina 17-18. De bloeddoordrenkte Chinese kleding van pater Henle bevindt zich in het missiemuseum te Steyl.

Intussen wordt pater Rigter gewaarschuwd dat iemand hem wil spreken. Het is de man die de trap opstormde. Hij beweert dat hij belangrijke berichten aan Prins Bernhard moet overbrengen. Alvorens door de gevechtslinie te sluipen wil hij overnachten. Dat mag van pater Rigter. Zijn motor wordt verborgen op de boerderij. Hij wil een gids hebben die hem door de bossen begeleidt. Daar begint pater Rigter niet aan. Dat is te linke soep. Als ze gepakt worden, is het hele missiehuis in gevaar. Hij legt de man duidelijk uit hoe hij het reeds bevrijde Tilburg kan bereiken. Een paar weken later komt de geheimzinnige gast de motor ophalen. Jammer dat pater Rigter hem toen niet gesproken heeft. Wellicht is hij van nut geweest voor het missiehuis. De geallieerde Poolse generaal die Teteringen bevrijdde, zei namelijk dat hij wist dat er geen Duitsers in het missiehuis zaten die tegenstand konden bieden. Bij de beschieting had hij daar rekening mee gehouden. De herovering van Breda, zaterdag, 28 oktober 1944 Het is ruim vier en een half jaar na de Duitse verovering van Breda (12 mei 1940). Zoals toen, observeert pater Rigter vanuit de grote slaapzaal aan de zuidzijde van het missiehuis weer urenlang de toestand. De ramen staan ook nu wijd open. De lucht is vuurrood. Het regent lichtende mitrailleurkogels. Links staat het kleinseminarie IJpelaar in lichterlaaie. Dichterbij gaan een boerderij en enkele schuren in vlammen op. Vóór hem woedt een felle brand. Het is wellicht het Luciagesticht (Princenhage). De Polen rukken bliksemsnel op vanuit Alphen. Ze staan al op de Tilburgseweg bij de Viersprong (Heusdenhout). In een nachtelijke aanval proberen ze de Driesprong te veroveren. Om twee uur ’s nachts breken zij het Duitse verzet langs de Moleneindstraat. Pas om kwart voor drie in de morgen zijn de eerste Polen in de buurt van de Driesprong. Kort tevoren, om half twaalf, hebben de Duitsers daar, de toren van de kerk van mijn kinderjaren, Onze Lieve Vrouw van Goede Raad, opgeblazen. Op zondagmorgen bezetten de Polen vanuit Ulvenhout de dorpen Ginneken en Princenhage. Via de Oranjeboomstraat bereiken zij het centrum van Breda.

30

Het is 29 oktober 1944, feest van Christus Koning. Dit alles maak ik, als elfjarige vanuit onze eigengemaakte schuilkelder achter in de tuin van mijn ouderlijke woning bij de spoorwegovergang, Oosterhoutseweg 72, mee. Goed dat we daar zaten, anders had ik dit niet na kunnen vertellen. Ons huis werd aan de achterkant getroffen door een geallieerde voltreffer, precies op de plaats waar ik placht te slapen. De Polen die de Driesprong bevrijdden, spraken Duits tegen ons. Ik herinner mij, dat we een beetje teleurgesteld waren. Onze verwachting was zo op de komst van ‘de Engelsen’ gericht. Daags vóór de bevrijding, zondag Christus Koning, 29 oktober 1944 De bewoners van het missiehuis, en vele buren met hen, brengen de nacht door in hun beide schuilkelders. Twee Duitse infanterieregimenten doen vanuit de Seterse bossen achter het missiehuis een geslaagde tegenaanval op de Polen in Dorst. Het succes is niet van lange duur. Pater Rigter ontdekt tot zijn schrik dat Duitse stafofficieren zich intussen, zonder hem iets te zeggen, op de begane grond aan de voorkant van het missiehuis hebben genesteld. De broeder van de boerderij meldt dat rovende Duitse soldaten appels, wijn, het tuig van zijn paard en een dik lang touw gestolen hebben. Vooral dat tuig en dat touw kan hij niet missen. De directeur van het kindertehuis klaagt dat zijn dekenvoorraad, die op de boerderij lag, verdwenen is. Pater Rigter gaat onmiddellijk met zijn dubbele probleem (die stafofficieren en het gestolen goed) naar Rode Kruis officier Henle. ‘Mij konden die appels en die wijn niet veel schelen. Wij waren vroeger van de strenge observantie en kregen nooit wijn. Alleen bij priesterwijdingen werd aan de wijdelingen en hun familieleden een paar glaasjes geschonken’ (pater Rigter). Met klem beweert pater Rigter (zo zeker was hij ook weer niet) dat het Rode Kruis en de Wehrmacht volgens de Conventie van Genève niet onder één dak mogen huizen. Officier Henle loopt mee naar de commandant van de stafofficieren. Hij is niet onvriendelijk en lacht als hij hoort dat ze de gestolen appels en wijn mogen houden. Maar dat paardentuig, het dikke touw en de dekens voor de kinderen wil pater Rigter terughebben. De commandant zegt tegen zijn adjudant: ‘Heb je het gehoord? Appels en wijn hoeven niet terug, wel tuig, touw en dekens’. Dan komt het moeilijke punt: de stafofficieren moeten het missiehuis uit. ‘Maar waarheen?’ roept de commandant. Pater Rigter antwoordt: ’Hiernaast’. Hij wijst naar de toenmalige speeltuin ‘De Nieuwe Uitspanning’ (later ‘De Hertenroep’) van de Gentse kermisexploitant Piet Xhafflaire (1865-1930), door ons, Teteringse kinderen, uitgesproken als ‘Sjaffelèr’. Rode Kruis officier Henle mengt zich in het gesprek met als resultaat dat de stafofficieren vertrekken. ‘En eer wie eer toekomt, rond elf uur, onder een zware artilleriebeschieting brengen soldaten op de fiets vanuit het Hoeveneind (daar zat die dievenbende) tuig en touw en wat dekens terug’ (pater Rigter). Op deze zonovergoten zondag van Christus Koning 1944 beklimt pater Rigter samen met pater Theo van Eijndthoven (1915-2000) het dak van het missiehuis. Haastig brengen zij aan de zuidzijde met lakens het Rode Kruis embleem aan. Een van de geallieerde jachtvliegtuigen cirkelt treiterend langzaam boven Teteringen. Het loert op alles wat beweegt om zich plotseling gierend met moordende salvo’s op zijn prooi, meestal een Duits legervoertuig, te storten. Zij vliegen zo laag dat wij, kinderen van Teteringen, de piloten kunnen zien zitten. Wij zwaaien naar hen. Zij beantwoorden onze groet, soms door een wiegende beweging van hun vleugels. Voor de veiligheid neemt pater Rigter die nacht zijn intrek in een kamer naast het torentje van de kapel. Later is dat vertrek omgebouwd tot een toiletblok. ‘Hier breng ik het er wel levend af’ is de laatste gedachte van de trouwe bewaker van het missiehuis. Uitgeput door stress valt hij in een diepe slaap. De bevrijding, Maandag 30 oktober 1944 De dag licht reeds aan. Het is volkomen stil. Pater Rigter kijkt zijn kamer rond: alles is nog intact. Bij de deur begroet pater Antoine Verheyen (1919-2004) hem met de kreet: ‘We zijn bevrijd’. Tussen twee en drie uur heeft het Duitse lazaret het missiehuis verlaten. De officier-arts Henle laat pater Rigter hartelijk groeten en bedanken. Hij wilde hem niet storen in zijn slaap. ‘Bevrijding’ is een groot woord. Eigenlijk zijn ze in niemandsland terecht gekomen. Twee Duitse soldaten vragen aan de keukendeur of het lazaret er nog is. Afgemat sukkelen ze verder richting Oosterhout.

31

Rond het missiehuis telt pater Rigter tegen de twintig granaattrechters. Dan gaat hij het huis op oorlogsschade inspecteren. Op de bovenste verdieping raapt hij twee handen vol granaatscherven op. Op het dak constateert hij: één pan kapot. De tweede verdieping levert veel grote scherven op, maar niet de minste vloerbeschadiging, geen enkele ruit aan diggelen. De ramen had hij bijtijds open gezet. Als econoom taxeert Klaas Rigter de schade: hooguit één gulden, zeggen en schrijven: één gulden. Pater Rigter gelooft niet in toeval. Hij gelooft niet in een fantastische mikkunst van de geallieerden: granaten op twee meter afstand van het missiehuis en de scherven precies door de open ramen naar binnen. Wel gelooft hij in Gods bijzondere voorzienigheid. Hij voelt dat zijn gebed is verhoord. Het missiehuis is aan twee levensgrote gevaren ontsnapt: enerzijds aan de geallieerde granaten en Hitlers geheime wapens, de V1 en V2 vliegende bommen, en anderzijds aan de moedwillige, zinloze verwoestingen door het terugtrekkende Duitse leger. Kerken (Driesprong, Teteringen Dorp, deze aanslag mislukte goeddeels) en kerkelijke instituten (seminarie IJpelaar, Lucia Gesticht) vielen daaraan op de drempel naar de vrijheid nog ten prooi. Tegen elf uur in de morgen klinkt er geschreeuw door het huis: ‘Polen op de grote weg!’. De missiehuisbewoners hollen er op af. Het zijn enkele infanteristen. Bij het kruispunt Oosterhoutseweg Sint Josefstraat zijn tanks en veel soldaten te zien. De Polen schreeuwen: ‘mijnen, mijnen’ en maken afwerende gebaren. Een half uur later rijden tanks over de Heistraat. Zij bereiken de opgeblazen brug van Oosterhout. Het missiehuis laat de vaderlandse vlag wapperen. Van het gemeentehuis komt het verzoek om die binnen te halen. Er zitten immers nog Duitsers in de Vraggelse bossen. De Polen waarschuwen: ‘Onze tanks zijn blind’ (ze hebben geen verlichting). Tegen het donker moeten ze terug’. De directeur van het kindertehuis herinnert pater Rigter aan zijn belofte om bij een gelukkige bevrijding op oliebollen te trakteren. Die avond wordt er uitbundig feest gevierd. Luidkeels zingen de bewoners van het missiehuis vaderlandse liederen. Dit alles gebeurt wel in een zaal die niet aan de straatkant ligt, en met verduisterde ramen. De volgende morgen viert het missiehuis een hoogmis met een hartgrondig gezongen Te Deum. Mevrouw Aarden, moeder van dertien kinderen, trapt op een mijn, terwijl zij op weg is om melk te halen. Zij is op slag dood. Ik herinner mij nog de ontzetting hierover in Teteringen. Landmijnen kunnen ook het terrein van het missiehuis onveilig maken. Daarom rijdt pater Rigter heel langzaam op de fiets alle paden af, scherp spiedend naar losgewoelde aarde die op mijnen kan wijzen. Hij bekent: niet zonder angst en beven. Gelukkig vindt hij niets. Een koninklijke badgast, april 1945 Een leidinggevende politieman uit Breda wil pater Rigter spreken. De man heeft een spraakgebrek. Klaas Rigter verstaat zoiets als ‘of een dame in het zwembad van het missiehuis mag gaan zwemmen’. ‘Dat gaat niet’ antwoordt Rigter. ‘Het zwembad is gereserveerd voor heren geestelijken’. ‘Maar het is Hare Koninklijke Hoogheid’ werpt de politieman tegen. Deze laatste herinnering van pater Rigter betreft het bezoek van prinses Juliana (1909-2004) aan het zwembad van het missiehuis. Vóór de bevrijding van Noord Nederland (mei 1945) woonde zij in Huize Anneville te Ulvenhout bij Breda. In alle privacy wil zij er een paar rondjes zwemmen met een hofdame. Pater Rigter schrijft: ‘Ofschoon ik van de strenge observantie ben, ging ik direct door de knieën: “Natuurlijk zij wel”’. Als de bliksem worden de badhokjes geschrobd. De laatste twee zitten vol landmijnen. Het missiehuis had die geërfd van de Polen’. Van buurman Kees Aarts, die instructies van de Poolse soldaten had gekregen, leerde pater Rigter dat je landmijnen altijd bij de hengsels moet aanpakken. Eén voor één deponeert hij de landmijnen in het sint Josefbosje, twintig stuks. ’Ik kneep hem wel’ (pater Rigter). Het koninklijk bezoek duurt een uur. ‘Zorgvuldig waakte ik er over dat niemand naar de zwemvijver ging. De Engelsen (soldaten) had ik gevraagd wachtposten uit te zetten, opdat de prinses geheel ongestoord zou wezen’ vermeldt pater Rigter, hoveling in tijdelijke dienst, even betrouwbaar als ‘de kamerling uit Morenland’, de eunuch van de koningin van Ethiopië (Handelingen der Apostelen 8:27). ‘Uit de natte voetstappen op het cement maakten wij later op dat zij uitgerekend in de laatste badhokjes gegaan zijn, de mijnenhokjes, die helaas niet geschrobd waren’ (pater Rigter).

32

Het twééde spoor van de geschiedenis van het missiehuis Teteringen in oorlogstijd: de ballingschap te Steyl (16 september 1943 - augustus 1945) Het dagelijks leven in Steyl Afgezien van incidentele opwinding over het verloop van de oorlog, kabbelt het leven van de Teteringse communiteit te Steyl vrij rustig voort. Naast de gewone lessen worden er veel ‘lezingen’ gehouden. De Steyler missioloog pater dr. Anton Freitag (1882-1968) treedt geregeld op. Ook pater Leo Jungblut (1906-1979) uit India houdt het missievuur brandend. Fraters presenteren lezingen over allerlei onderwerpen uit de natuur. Er bestaat namelijk een ‘natuurclub’ met statuten, opgericht op 8 april 1943. Pater Adrie Schouten (1914-1993), mijn latere leraar ‘natuurlijke historie’, is voorzitter. De leden daarvan worden oneerbiedig ‘De Kakkerlakken’ genoemd. Op 10 april 1944 laat de secretaris frater Mat van Stijn (1918-1959) weten dat de naam ‘Kakkerlakken’ niet meer gebruikt mag worden. De officiële aanduiding is ‘Natuurclub’ of ‘Trekvogels’. De eigenwijze huiskroniek bezigt voortaan de Latijnse term voor ‘kakkerlak’: periplaneta orientalis. De ‘Trekvogels’ blijken nogal actief. Frater Eddy Francken (1921-1966) houdt een lezing over ‘het leven der planten’ (9 februari 1944). Pater Gerard Smits (1915-1995) geeft een conferentie over ‘het leven der mieren’ (23 februari 1944). Pater Jan Tersteeg spreekt over ‘de bestuiving der planten’ (26 april 1944). Frater Jan Lichthart (*1921) onderbreekt deze serie van de Natuurclub. Hij houdt een causerie over het communisme en socialisme (21 april 1944). De theologie gaf blijkbaar nauwelijks aanleiding tot spreekbeurten. Spannende dagen vóór Dolle Dinsdag (5 september 1944) en daarna Na de invasie in Normandië (6 juni 1944) wordt het leven spannender. Tweemaal weet pater provinciaal Martinus Lucas ‘het vege lijf te redden’ (huiskroniek). Op 8 juni en 5 juli 1944 springt hij uit een trein die beschoten wordt door Engelse Spitfires (uiterst wendbare jachtvliegtuigen). Provinciaal Lucas is niet bang uitgevallen en schuwt het gevaar niet. Pater Johann Unkel (59 jaar) krijgt op 11 juni 1944 een oproep om zich te laten keuren voor militaire dienst. Dit toont aan hoe hopeloos de situatie voor Hitler is. Gelukkig wordt hij afgekeurd. Te midden van de opwinding over de voortgang van de invasie van de geallieerde troepen gaat het provinciaal bestuur SVD gewoon zijn gang, en deelt benoemingen uit. Pater Jan Tersteeg, toekomstig prefect in missiehuis Sint Jan te Soesterberg, krijgt opdracht psychologie te gaan studeren, de paters Jaap Buijs (1918-2006) en Jan Sleumer gaan een speciale missiecursus volgen, pater Piet Poyer (1918-1996) kan kiezen tussen Oude Talen en een missiecursus. De Romeinse theoloog pater Serf Frijnts (1915-1991), op dat ogenblik zeer verdienstelijk economisch directeur van de boerderij SVD te Belfeld en huiseconoom van Steyl, wordt op 9 juli 1944 docent apologetica (thans fundamentele theologie geheten). Hij volgt pater Jan Rutten (1892-1962) op, die gaat rusten (52 jaar oud). Pater Rutten zal zich voortaan nuttig bezig houden met het repareren van klokken en horloges. Jaren later zal apologeet Frijnts tegen mij zeggen: ’Gooi al mijn collegedictaten over fundamentaal maar weg. De beste fundamentele theologie is een gedegen inleidingscursus op de bijbel’. Ondanks alle onrust over de naderende confrontatie tussen de geallieerden en de Duitse troepen houdt frater Frans Mertens (*1920) op 25 oktober 1944 nog een ‘Missielezing over de psalmen, wat bij allen zeer in de smaak viel’ (huiskroniek). Op 12 november presenteren frater Gijs Bouwman (1918-1991) en frater Harrie van de Stappen (*1921) een lezing over ‘Symbolisme’. ‘Zoiets moet je stil op je in laten werken, en de rest erbij denken’ schrijft de huiskroniek een beetje geheimzinnig. Dit is voorlopig de laatste wetenschappelijke activiteit voor de Teteringse communiteit in ballingschap.

De honderd dagen in de kelders van de drukkerij van het missiehuis te Steyl (18 november 1944 - 1 maart 1945) De bronnen De meest voor de hand liggende bron is de uitgave van de Heemkundige Kring Tegelen verzorgd door P.J.W. Poeth, Zij kwamen en gingen, 6 dagboeken over de geschiedenis van Tegelen en Steyl in de Tweede Wereldoorlog, Balans over de jaren 1945-1985, Steyl 1985, 224 bladzijden. Hierin zijn opgenomen de uit het Duits vertaalde dagboeken van pater rector Otto Miss svd en van pater Heinrich Hopster svd, Zur Geschichte von St. Michael in Steyl, Analecta SVD-51, Rome 1980, 150 bladzijden. De publicatie van dr. Frans Verstraelen, Tegelen en Steyl ‘44/’45, Oorlogsbeleving van NoordLimburgse mensen in het laatste oorlogsjaar, Venlo 1985, staat het dichtst bij ons, de Nederlandse

33

Belgische SVD. Het uittreksel van de huiskroniek van het missiehuis St. Franciscus Xaverius van 19411946 is alleen als getypt manuscript voorhanden. Bij kantoorboekhandel Wilbro, Kerkstraat 35, 5931 Tegelen, is verschenen: W.P. Doumen, S.G. Plamper, Tegelen/Belfeld 1944/’45, een heemkundig onderzoek, Tegelen 2004, 173 pagina’s. De hoofdvraag van dit boek is: ‘welke is de rol van het Duitse missiehuis St. Michael te Steyl geweest tijdens de oorlog, speciaal tijdens “de honderd dagen in de kelder”?’. Het antwoord, onderbouwd met eindeloze details, luidt: ‘De Duitse paters en broeders van Steyl en hun Nederlandse medebroeders (de Teteringse communiteit in ballingschap) hebben “veel goeds” gedaan in de oorlog’. Zeer onlangs (2005) kwam het dagboek van pastoor Paul Windhausen (1892-1945), pastoor van Steyl, boven water. Het behandelt de periode van 2 september 1944 tot 5 februari 1945. Het ontroert door pastorale bezorgdheid en persoonlijke vroomheid. Pastoor Windhausen wordt op 11 februari gearresteerd vanwege zijn hulp aan onderduikers. Hij sterft in concentratiekamp Buchenwald, op 28 maart 1945 in het zicht van de bevrijding (11 april 1945). De laatste woorden van zijn dagboek luiden: ‘Moge Maria op voorspraak van Pater Janssen ons toch spoedig redden. Er wordt enorm geleden’. Het manuscript is overgezet in Word 2003, door Huub Sprengers te Velden (L). Niet gepubliceerd maar wel uniek is het dagboek van onze kerkhistoricus pater drs. Josef Boots (18931969). Het is een dik schoolschrift met het opschrift Kroniek van het Missiehuis St. Franciscus Xaverius (tijdelijk in Steyl) vanaf 27 augustus 1944 tot 6 maart 1945. Het bevat 84 klein beschreven pagina’s. Opvallend is de gespierde taal van deze zachtmoedige auteur, zodra de Nazi bezetters ter sprake komen. Op 10 september 1944 schrijft hij ’Ondertusschen wordt Steyl en Tegelen onveilig gemaakt door een nieuw product van Nazi-Duitschland: honderden opgeschoten bengels van de Hitlerjugend - baldadig, brutaal, uitgelaten gespuis - zijn gearriveerd om te werken aan een nieuwe Maaswall’. Op 29 september 1944 noteert pater Boots: ‘Vanmorgen werd op onze boerderij in Belfeld al het rundvee zonder meer in beslag genomen, en naar Venlo gedreven, waar al het gestolen rundvee uit de streek wordt samengebracht. Een dikke, manke bruine S.A. man, Herr Hilgers (pater Boots schrijft foutief ‘Hillege’), een kruising van Goering en Goebbels, is er de baas over het slachthuis’. De S.A. is een afkorting van de ‘Sturmabteilung’. Dat zijn half militaire Nazis in bruin uniform, opgericht om tegenstanders van het Hitlerregime te terroriseren. Hermann Goering (18931946) is de zwaarlijvige rijksmaarschalk van de luchtmacht, berucht kunstrover in de bezette gebieden. Joseph Goebbels (1897-1945), bekend om zijn kreupele voet en grote bek, dient Hitler als minister voor propaganda. Beiden komen door zelfmoord om het leven. Op zondag 19 november 1944 deelt pater Boots mee: ‘Het bruine gespuis met het goud op de petten, de S.A. “goud–fazanten”, d.w.z. het burgerlijk bestuur, is afgedropen’. Uit het leven in de kelder gegrepen Op zaterdag 18 november 1944 is het nachtelijk kanonvuur van de Engelsen zo hevig, dat velen ’s middags al uit voorzorg naar de kelders onder de pakkamers van de drukkerij verhuizen. Ooggetuige Gerard Bus (*1921) beschrijft het ogenblik van zijn ‘onderduiken’. ‘De Engelse beschietingen met mortiervuur waren begonnen, maar wij bleven in Sankt Gregor doorgaan alsof er niets aan de hand was. We zaten ‘s middags aan tafel, en de granaten vielen in de tuin. Wij begonnen schichtig te worden, maar pater Unkel, de ‘voorzitter’ bleef kalm doorkauwen. Toen volgden een paar inslagen vlak bij. Wij sprongen van tafel op en renden weg, de gang in. Met enkelen stond ik even voor de buitendeur, die uitkomt op het pleintje bij de keuken, weer een paar inslagen, toen als de bliksem de deur uit, het pleintje over, achter langs het museum om naar de tunnel die van de tuin van Sankt Gregor naar het grote missiehuis Sint Michaël aan de Maas loopt. We waren nog niet beneden of er volgden achter ons weer enkele knalharde ontploffingen. Later hoorden we dat de granaten op het pleintje bij de keuken waren ontploft: een van de meisjes uit de keuken (Mientje Thissen JH) die daar stonden te kijken, werd gedood. Broeder Petrus Laan (1911-1985), die onderweg was naar de tunnel, kreeg een scherf (splinter) in zijn voet. Van toen af verhuisden we naar de kelder. Aanvankelijk zaten wij met een klein groepje in de kelder onder de zuidelijke hoektoren van Sint Michaël. (Volgens pater Boots ‘het Fort’ geheten. JH) We hadden ons al gauw geïnstalleerd. Onze kunstzinnige frater Harrie van der Stappen (*1921) schilderde enkele fresco’s in een van de ruimtes. Interessant te weten, dat pater Piet Hesen (*1927), ruim 50 jaar later, die fresco’s terugvond, nog goed zichtbaar, hoewel de kelder twee maal bij de overstromingen van de Maas in de negentiger jaren, onder water had gestaan. Er zijn toen foto’s van genomen. Ook Harrie heeft ze gezien, toen hij eens op verlof was. Maar na enkele dagen in die kelder, vond pater provinciaal Lucas het toch beter dat we allemaal bij elkaar kwamen in de kelders onder de drukkerij van het missiehuis’.

34

Niemand beseft dat het verblijf daar, ruim drie maanden, om precies te zijn honderd dagen zal gaan duren. Op woensdag 22 november 1944 vermeldt de huiskroniek een betrekkelijk rustige nacht, maar om vier uur ’s morgens beginnen de Engelsen weer te schieten. Er heerst een sfeer van intense godsdienstigheid. De ‘levende rozenkrans’ (het ononderbroken bidden van de rozenkrans door elkaar aflossende medebroeders) gaat weer verder. Pater Provinciaal heeft een mooi Mariakapelletje in de kelder ingericht. De fraters wonen 8 à 9 missen bij (ondenkbaar in onze huidige tijd). Vier missen vóór het ontbijt en vier of vijf na het ontbijt. De keuken produceert als middageten ‘zwaar geladen’ erwtensoep met kuch (keihard, zwaar, donker kazernebrood). Iedereen staat in de rij met bord en bestek. ‘Ondanks de miserie hebben we ontzettend veel plezier’ voegt de huiskroniek er aan toe. De fraters zingen de vespers van sint Cecilia (22 november). Het lijkt op de catacomben van de eerste christenen te Rome. In de vrije tijd wordt veel geschaakt, Engels gestudeerd en gelezen. De hoogste cursus krijgt nog gedurende een hele tijd lessen in praktische theologie van pater Unkel. De medebroeders leven dicht op elkaar. Alles krijgt een meer intiem karakter. Niemand kan in zijn doen en laten veel verbergen voor de anderen. Het is vochtig in de kelder, ondanks de kachel. Kleren en schoenen zijn heel gauw wit, schimmelig uitgeslagen. Ieder heeft zijn eigen karweitjes. Broeder Maurus Wirsig (1905-1965) zorgt voor de kachel. Nadat de waterleiding is uitgevallen, haalt broeder Gosbert Halm (1902-1978) water. Broeder Sanctus Hausen (1891-1953) en broeder Egbert Kessler (1890-1967) mogen ‘de ton’ (wc) lichten, een taak die hun niet benijd wordt. De Nederlandse fraters verzorgen met gevaar voor eigen leven de voedseldistributie, van de keuken in Sankt Gregor naar de kelderbewoners van de drukkerij. Willy P. Doumen, geboren 5 mei 1924, destijds woonachtig Parkstraat 2, Steyl, ondergedoken in een kelder van het missiehuis (bewoner van ‘Ziekenhuis’ Rode Kruis in kelder ‘Hotel Luxor’) schrijft als twintigjarige jongeman in zijn dagboek onder Woensdag 29 november 1944 (zie de bronnen van de ‘Honderd dagen in de kelder’: W.P. Doumen, pag. 87): ’Zo af en toe verschijnt er een pater of frater, die belangstellend naar onze (gefingeerde JH) ziekte informeert. Ja, dat zijn eerst prachtkerels met eenzelfde idealisme bezield: Te dienen en niet gediend te worden, alles tot meerdere glorie en uitbreiding van het Rijk Gods. Steeds opgewekt, ondanks moeiten en lasten, die zij zich onzentwille dagelijks moeten getroosten. Ik help hen soms wel een handje, bij het afruimen, opdekken, verzorgen van de oudjes enz. Met zulke mensen bij je overwin je alle moeilijkheden. Zij tonen in woord en daad, dat het leven dik en dwars waard is, geleefd te worden. Een van de meest bekenden is Pater Blanken (19171994 JH), een jongeman uit Twello die zeer goed bespraakt is en zich niet op afstand houdt, zoals de anderen gewoonlijk wel doen. Hij is reuze in den omgang. Komt dikwijls buurten en vertelt dan over dit en dat, de Missiën, de belevenissen van Missionarissen, de christelijke moraal en andere interessante onderwerpen. Ook Pater von Ville (bedoeld is Jan Fonville, 1916-1996, eerder gekarakteriseerd als een ‘Tijl Uilenspiegel’ JH) is een prachtman. Hij kan zo mooi preken. En heeft altijd zo’n mooie gebedjes voor het eten, na de H.Mis. Iemand waarmee iedereen makkelijk kan omgaan.’ Eervolle vermelding krijgen verder pater Jan Tra (‘plezierig in de omgang’), pater Henk Maathuis (‘onze pastoor die voor ons zorgt als was hij onze vader’), pater Mat. van Stijn (‘een keukenman’), frater Piet Ottenheijm, (‘de kok’), de fraters van Hoef, van Steen, Meyer, Eugène Verstraelen, pater Boost (bedoeld is Boots JH), frater Jan Laan (‘vriendelijk iemand, die frater Laan’). Ook de leerling van missiehuis Sint Willibrord, Uden/Veghel Frans Verstraelen (*1927) krijgt een eervolle vermelding: ‘Zo’n onderhoudje (over “onze studies”) doet je werkelijk goed’. De razzia van 27 november 1944 De voortdurende dreiging van razzia’s en evacuaties door de Grüne Polizei (Duitse marechaussee) hangt van het begin tot het einde in de lucht. Op 27 november is het dan zo ver. Gerard Bus schrijft: ‘Toen het bericht kwam dat er bovengronds gezocht werd naar mannen, overlegden we wat we konden doen. Enkelen verstopten zich in de gangen of gleuven waarin gewoonlijk de grote papierrollen werden opgeslagen, maar die onder de matrassen verborgen zaten. Dit wel tegen het advies in van pater provinciaal Lucas, die van mening was dat je beter gewoon kon blijven zitten, want “als je je verstopte en werd gevonden, dan kon dat uitgelegd worden dat je wat te verbergen had”, iets van dien aard. Uitgerekend de “gehoorzame” fraters werden opgepikt!’. De Grüne Polizei op zoek naar mankracht voor de Duitse oorlogsindustrie dringt de donkere kelders binnen. Ze zijn verrast daar zo waar een compleet mannenklooster aan te treffen. Er zijn ook burgers van Steyl bij. Om de zaak eenvoudig te houden liegt pater provinciaal Martinus Lucas tegen de politiemannen: ‘Einige

35

Priester und dort einige Kranken, weiter nichts’. Daar trappen de ‘Grünen’ niet in. Ze gaan rond met zaklantaarns, speurend, vragen stellend. Zij selecteren op leeftijd en gezondheid. Hitlers trawanten zijn als de dood voor besmettelijke ziekten, ‘der Führer’ zelf trouwens ook. Enkele kelderbewoners veinzen akelige ziekten en mogen blijven. Pater Boots vermeldt een jonge man (Pierre Thissen, JH) die mee naar boven moet, naar het daglicht, voor nader onderzoek. ‘Hij weet zich echter zoo misselijk voor te doen, staat op het punt om flauw te vallen. “De Groenen” sturen hem terug naar beneden. “Gehen Sie nur zu Ihren Bazillenträgern zurück”.’ Over zichzelf schrijft pater Boots: ‘Ik ben maar op bed gaan liggen, en tracht al een zoo meewarig en ziek mogelijk gezicht te zetten… Ze komen ook bij mij langs, vragen mijn leeftijd, de kwaal waaraan ik laboreer, en laten me dan met rust’. Iemand schijnt zich gered te hebben door op bed te gaan liggen met een waskom rode inkt (!) op het nachtkastje naast zich, open tbc met bloedspuwing suggererend. Van zoveel ellende hebben zelfs de genadeloze Duitse dienders niet terug. Een van hen tiert: ‘Alles Scheisse hier... Da unten sind alle krank und hier oben sind alle vom Roten Kreuz’. De Duitsers nemen uiteindelijk acht jonge priesters mee: Groot, Lauran, Meyer, van Zijl, Stiphout, Th. Janssen, Soree, Smits (rouge). (De Nederlandse SVD maakt onderscheid tussen een zwarte, witte en rode (rouge) pater Smit(s), al naargelang de kleur van ieders haar.) Van de fraters worden er 18 op transport gesteld. Het zijn: Gijs Bouwman, Bus, Hermus, Kramer, Mertens, van de Schoor, Vergoossen, Heijne, Koninckx, van Lieshout, Meulendijk, Jan Möhlmann, Scholten, Frijters, Marinus Krol, de Rijk, Tinus Roelofs, Schrömbges. Hun Duitse prefect, pater Johann Unkel, sluit zich vrijwillig bij hen aan. De gearresteerden moeten naar Kaldenkirchen marcheren, vijf kilometer van Steyl verwijderd. Met gevoel voor hiërarchie zetten de politiemannen de priesters voorop, daarachter de fraters theologanten. Een auto met Grünen sluit de colonne. Het weer is triest, de regen striemt. Af en toe worden ze bestookt door Engelse granaten. ‘Zouden we ze nog ooit terug zien?’ (Jos Boots). Fraters gedeporteerd van Kaldenkirchen naar Wuppertal De Duitse provinciaal Josef Wegener (1889-1962) en ‘Pater Druckereidirektor’ Hugo Bücking (18861946) gaan, ondanks de granaten, per fiets op pad om de gevangen genomen medebroeders vrij te krijgen. In Kaldenkirchen en Venlo worden ze van het kastje naar de muur gestuurd. Uiteindelijk komen de priesters vrij. De Führer sloot tenslotte, toen hij net aan het bewind was, een verdrag met het Vaticaan waardoor de kerk haar belangen (met name het katholiek onderwijs) hoopte te beschermen (concordaat van 1933). Soms proberen Hitlers dienaren de schijn te wekken dat zij een fatsoenlijk regime vertegenwoordigen dat zich aan afspraken houdt. Daags na de razzia komen alleen de jonge priesters samen met pater Unkel druipnat van de regen weer in Steyl aan. De fraters (studenten in de theologie) moesten achterblijven. In een grote oude zuurkoolfabriek te Kaldenkirchen hebben zij een onrustige nacht doorgebracht, opeengehoopt met enkele honderden mannen uit de regio Venlo. Onder hen bevindt zich een stel heren met hoge hoeden en in plechtige zwarte pakken. Het zijn ‘aansprekers’ en lijkdragers, die in functie zijn opgepakt. Ze vormen een welkome bron van vermaak. In de fabriek is het erg smerig, benauwd en gevaarlijk, blootgesteld als ze zijn aan de Engelse beschieting. Er is één lichtpuntje: ‘Ze hadden een portie zeer goede snert gehad’ (Jos Boots). In de kelders onder de drukkerij van het missiehuis te Steyl wordt intussen een grote koffer ingepakt met voor iedere weggevoerde frater een metalen eetbakje en een lepel. ‘Want in Kaldenkirchen was het een hele toer geweest om de soep te eten, bij gebrek aan eetinstrumenten’ (Jos Boots). Verder worden er levensmiddelen, ondergoed, en een zaklantaarn toegevoegd. ‘Pater provinciaal gaf een bemoedigende brief mee. Het waren voor hem die de verantwoordelijkheid had, zware dagen’ (Jos Boots). Pater Antoon Soree (1919-1977) en pater Henk Maathuis (*1916) brengen de koffer per fiets naar Kaldenkirchen. Ze nemen ook hosties mee. Helaas blijken de fraters al op transport gesteld naar Wuppertal. De reis naar Wuppertal is geen pretje. ‘s Avonds om zeven uur worden de fraters op station Kaldenkirchen naar een open kolenwagen gedreven met een ‘Grüne’ als bewaker. De regen stroomt, de wind is fel. De trein rijdt de nacht in. Iemand zet het Nederlandse volkslied, het ‘Wilhelmus’ in, allen zingen mee. In Dülken worden ze overgeladen in een beestenwagen, met de vermelding ‘bestemd voor 14 paarden’. Met 110 man staan ze op elkaar gepakt. In Krefeldt stopt de trein. Bommen vallen links en rechts. De bewakers slaan op de vlucht. De wagon schudt heen en weer. Met geen geweld zijn de deuren open te krijgen. De angst is wurgend. Dan neemt het lawaai af en rijdt de trein verder. Onderweg houden ze halt op een groot spoorwegemplacement van 11 uur ‘s morgens tot 7 uur ’s avonds. Er is geen eten, geen drinken, geen sanitair. Na 30 uur staan in die beestenwagen, onder voortdurende luchtaanvallen (vijf keer), wacht hun in Varresbeck bij Wuppertal-Barmen een

36

‘Arbeitserfassungslager’, een opvangkamp voor dwangarbeiders. In het Roergebied mogen zij een bijdrage aan Hitlers oorlogsindustrie gaan leveren. Gijs Bouwman (1918-1991) en zijn doodservaring In zijn vele boeken en artikelen verwijst Gijs Bouwman maar één keer naar zijn eigen leven. Het laatste hoofdstuk van Paulus en de anderen, Averbode 1978, draagt de titel ’Op weg naar het einde’. Daarin schrijft Gijs: ‘Dorothee Sölle zegt dat alle mensen die geloven, al eens gestorven zijn. Ze hinken een beetje zoals Jakob na zijn worsteling met de engel. Paulus spreekt van de necrosis, “versterf” in de medische vaktaal, die hij voortaan meedraagt in zijn lichaam (2 Kor. 4,10)’. Gijs vervolgt: ’Zelf heb ik dat “sterven” ervaren tijdens een transport naar Duitsland op het eind van de tweede wereldoorlog. Vanuit de katholieke spiritualiteit waarin ik was opgevoed, had ik het woord van Jezus over ’zijn leven verliezen om het te winnen’ altijd opgevat in termen van opofferen, afzien van, prijsgeven. Toen in die kille donkere novembernacht, met welgeteld 110 man opgesloten in een veewagen - bestemd voor 14 paarden stond er op -, terwijl links en rechts de Engelse bommen explodeerden, toen heb ik begrepen dat ’je leven verliezen’ heel iets anders is. Paulus heeft God gevraagd - tot driemaal toe - om de gezondheid en de kracht die hij nodig had voor zijn werk, voor Gods werk (2 Kor. 12, 8). En de oppermachtige God (ik citeer nu weer Sölle) die duizenden gezondheid, een lang leven en welzijn schonk, had voor Paulus niet meer over dan een spreuk, die de ondraaglijke werkelijkheid niet veranderde, maar juist vastlegde: ’Mijn genade is u genoeg’. Men zegt, dat mensen die eenmaal een stervenservaring hebben doorgemaakt, nooit meer bang zijn voor de dood. Paulus was met Christus gestorven, niet in een moment van sublieme zelfovergave voor het heil van de wereld, maar in de radeloosheid en doodsangst van een man die het gaat verliezen. Zo verrichtte de dood zijn werk in hem (Paulus) en toen pas kon hij spreken: “Ik heb geloofd, daarom heb ik gesproken” (2 Kor. 4, 13)’ (aangehaald werk, pagina 240-241). Voor een uitvoerige levensbeschrijving van prof. dr. Gijs Bouwman svd (1918-1991) zij verwezen naar: Jan Holman, ‘Gijs en de anderen’ in: Habakuk, faculteitsblad theologische faculteit Tilburg en participerende opleidingen, 1983-1984, nummer 1, bladzijde 1-15 en naar Jan Holman, ‘Gijs Bouwman SVD, zijn bloeitijd (1918-1983)’ in: Spijkers in de muur, Tilburg 1994, pagina 14-27 en de aanvulling: ‘Gijs Bouwman SVD, zijn herfsttij (1983-1991)’ in: Spijkers in de muur, Tilburg 1994, pagina 28-32, gevolgd door ‘Homilie bij de uitvaart van Gijs Bouwman SVD op derde kerstdag 1991’ in: Spijkers in de muur, Tilburg 1994, pagina 33-35

De voedselsituatie in de kelders Op 7 december 1944 meldt pater Boots dat ‘den heelen dag bijna gewerkt wordt, onder leiding van pater provinciaal [M.Lucas], aan de fabricatie van ‘Jan in de zak’. Dit is een oud West-Fries meelproduct met rozijnen, klaar gemaakt in een kussensloop of in een luier, bereidingstijd: 4 uur. Pater Boots voegt er veelbetekenend aan toe: ‘Men zegt, dat ie goed smaakt: er blijft veel van over’. De keuken in Sankt Gregor, de bejaarden- en ziekenafdeling van het missiehuis Sankt Michael, voedt iedere dag enkele honderden mensen, gratis. Ze hoeven zelfs hun distributiekaarten niet in te leveren. Pater rector Otto Miss (1886-1953) preciseert dat circa 400 mensen van voedsel worden voorzien: 114 medebroeders SVD van Steyl, 10 knechten van de boerderij en het missiehuis, 90 medebroeders uit Teteringen, 106 mensen uit de buurt, 74 zieken en bejaarden die door het Rode Kruis bij de SVD ondergebracht waren, 7 zusters en vier meisjes die in de keuken werken. Die zeven Duitse missiezusters dienaressen van de heilige Geest (SSpS), bijgestaan door vier meisjes uit het dorp, spannen zich onder leiding van zuster Elisabethis, tot het uiterste in. Zij verdienen een aparte eervolle vermelding met naam en toenaam, opdat de herinnering aan ieder van deze sterke vrouwen niet verloren ga. Dit keuken-team bestond uit: zuster zuster zuster zuster zuster zuster zuster

overste Elisabethis, Pauline Bischofsberger (1895-1981) uit Mieterkingen, Edelreta, Agnes Lange (1891-1984) uit Bochum, Kordiana, Franziska Wigger (1899-1960) uit Metelen, Michaelis, Anna Maria Küskens (1911-1978) uit Oberkrüchten, Georgis, Anna Brackland (1913-1997) uit Wöstendöllen, Gabrielis, Maria Johanna Sieler (1911-2000) uit Finnentrop, Augustilde, Johanna Maria Südbeck (1911-1995) uit Calveslage.

37

Pater Heinrich Hopster (1901-1981) getuigt: ‘De zusters hebben zich werkelijk uitgesloofd’. Rector Otto Miss (886-1953) schrijft: ‘Bijzondere lof verdienen onze zusters in de keuken, die ondanks het gevaar van granaten werkten om de 400 hongerige magen te stillen’. Broeder Aquaviva (Heinrich) Henneken (*1909), uit Walsum, Muenster, Duitsland, zelf kok en banketbakker (Konditor) van beroep, voert de etenswaren aan (‘das Ernährungskommando’). Tegelijk ondersteunt hij het Nederlandse verzet, met name door hulp aan onderduikers zoals de burgemeester van Tegelen mr. Felix M.C. Pesch en de Belfeldse burgemeester Harbers. Hij verstopt hen in afgelegen kelders van het missiehuis. Aquaviva draagt een vals Nederlands paspoort /persoonsbewijs, waarin hij ‘Martien van Hoogendorp’ heet. Hij is immers voor de Duitsers een ’dienstweigeraar’. Geallieerde piloten verbergt hij op het kerkhof in de grafkapel van Arnold Janssen en zorgt voor hun eten en medicijnen. Datzelfde doet hij ook voor ondergedoken piloten in Horst /Griendtsveen. Deze Duitse broeder Aquaviva ontvangt onderscheidingen van generaal Eisenhower en de Britse luchtmachtcommandant maarschalk Tedder. Broeder Aquaviva Henneken staat te boek als een uitstekende medebroeder. Pater Heinrich Hopster, zijn novicemeester, beschrijft hem als: ‘Ein edler ausgeglichener Mensch und ein guter Ordensmann… Er ist seinen Mitarbeitern ein besorgter Mitbruder’. Pater Joannes Gietmann (1900-1972), overste van de broeders (‘spirituaal’) getuigt: ‘Ein sehr guter Beruf. Durchaus reif in seinem Urteil, klar und bestimmt in seinem Tun… Ich empfehle ihn sehr’. Na de oorlog wordt Aquaviva als kok verplaatst – waarschijnlijk op zijn verzoek – naar het generalaat SVD te Rome (1946). Hij wil, na de woelige oorlogsjaren, naar eigen zeggen ‘zijn religieuze leven weer op de rails zetten’. Op 3 maart 1951 wordt hij gedispenseerd van de eeuwige geloften en verlaat hij de SVD vanuit het Anthropos Instituut (het studiehuis van de volkenkundige professor Wilhelm Schmidt svd cum suis) te Froideville, Posieux, Zwitserland. Hij treedt in het huwelijk (1952). Helaas zal dit voor hem rijmen op ‘afschuwelijk’ en ‘gruwelijk’. Zijn beeldschone vrouw blijkt hem herhaaldelijk ontrouw, zijn enige kind sterft, 14 jaar oud (1968). Ook na de dood van Aquaviva (jaartal onbekend) houden inwoners van Steyl, zijn naam liefdevol in ere. In de bronnen wordt Aquaviva beschouwd als de enige actieve Duitse verzetsstrijder SVD te Steyl tegen Hitler-Duitsland. Toch mogen we hier broeder Agnellus (Heinrich) Bitterschulte (1906-1985) niet vergeten. Deze Duitse broeder boekbinder wordt in 1942 opgeroepen voor militaire dienst. Hij blijft in Nederland voor de bewaking van (krijgs)gevangenen. De legerleiding denkt dat een ‘kloosterling’ daar bijzonder geschikt voor is. Broeder Agnellus helpt 40 Nederlanders de vrijheid te herwinnen. Hij laat aan 90 onderduikers doorsijpelen dat ze gevaar lopen. Geholpen door twee Nederlandse medebroeders verdonkeremaant hij 350 arrestatiebevelen voor onderduikers. Broeder Agnellus laat twee Joden op hun eigen verzoek arresteren, om hen zo aan deportatie naar Auschwitz te onttrekken. Na Dolle Dinsdag (5 september 1944) deserteert broeder Agnellus en zit acht maanden bij een familie in Hilversum/Blaricum ondergedoken. Vleeswaren Hoe kwam het missiehuis te Steyl aan vleeswaren voor zo veel mensen? Het vee in Belfeld is niet voldoende, als het niet reeds in beslag genomen is. Op 22 december 1944 schrijft pater Boots: ‘Gisteravond om 10 uur kwamen 8 soldaten uit Waldniel in St. Gregorius met een brief van Herr Hillege, (dit moet ‘Hilgers’ zijn, ‘de kruising van Goering en Goebbels’, eerder vermeld bij de bespreking van onze bronnen voor de ‘Honderd dagen in de kelder’ JH), waarin hij 22 koeien en 1 stier van onze boerderij opeischte. Pater Frijnts zeide hun, dat die al lang door de Wehrmacht waren opgegeten. Na geducht opgespeeld te hebben, trokken ze naar Belfeld, waar ze drie koeien meenamen’. Pater Heinrich Hopster (1901-1981) en pater Serf Frijnts (1915-1991) zorgen samen in het diepste geheim, buiten weten van de oversten om, voor de vleesvoorziening. Na de oorlog openbaren zij dit complot. Vanuit het missiehuis Sankt Arnold, Neuenkirchen bij Rheyne (Duitsland), stuurt pater Heinrich Eidens (1904-1971) geregeld Duits geld. Novicemeester Heinrich Hopster bewaart het geld, in totaal tussen de 100.000 – 200.000 Mark. Pater Serf Frijnts wisselt het om in guldens en geeft het uit. Bij bevriende Nederlandse boeren koopt hij af en toe een varken of een rund. Twee broeders, die over een Duits militair uniform beschikken, onder wie broeder Elias Göpfert (19081985), ons welbekend als ziekenoppasser in Sankt Gregor, halen het vlees bij nacht en ontij op. Tijdens de riskante tocht bidt broeder Aloysianus Becker (1895-1950) de hele nacht door voor het

38

welslagen van de onderneming. Hij is blind en zegt: ’De andere broeders moeten acht uur per dag werken, ik wil acht uur per etmaal bidden’. En hij doet het nog ook. Dreigende hongersnood De voedselsituatie wordt al door nijpender. Koren, aardappelen en bonen moeten op de boerderij van de SVD te Belfeld worden gehaald. Broeder Dismas Buss (1906-1992), naamgenoot van de ’Goede Moordenaar’ uit het evangelie, en zijn knechten, Jacques Peters en Piet en Hubert Ernst, maken zich zeer verdienstelijk. Elke tocht met paard en wagen is levensgevaarlijk. Om de Engelse beschietingen uit de weg te gaan, rijden zij zo dicht mogelijk langs de Duitse grens. De maaltijden in de kelder zijn sober: ’s morgens drie sneden brood, ’s middags ‘eenheidssoep’ (erwten of bonen) of stamppot, in de namiddag één snee brood, ’s avonds drie sneden brood. Boter en vlees behoren tot de zeldzaamheden. Maar op kerstmis krijgen de kelderbewoners voor het ontbijt zelfs boterhammen belegd met ham. In plaats van de dagelijkse ‘eenheidssoep’ eten ze dan bij het middageten bouillonsoep, aardappelen, vlees en een appel als dessert. Op nieuwjaar komen er ook nog oliebollen op tafel, waaraan de hele dag is gewerkt. In Tegelen is het broodrantsoen rond die tijd 1000 gram per week. In Venlo daalt het broodrantsoen op 18 januari 1945 tot 400 gram per week. ‘De fourage wordt steeds moeilijker, en onze voorraad is spoedig uitgeput, als hij niet aangevuld wordt.’ (Jos Boots op 24 januari 1945). Pater Hopster vertelt in zijn mémoires hoe pater Frijnts hem in de kelder van de keuken een heel klein hoopje aardappels laat zien. ‘Als Onze Lieve Heer ons niet helpt, dan moeten we Steyl van honger verlaten’ zegt pater Frijnts. Kort daarop, 1 maart 1945, is Steyl bevrijd. ‘We hoeven niet meer met honger van tafel op te staan’ (Jos Boots, 4 maart 1945). De rol van pater Serf Frijnts (toen 29 jaar oud!) bij het beheer van de SVD boerderij te Belfeld en voor de voedselvoorziening, vooral tijdens de periode van ‘honderd dagen kelder’ is niet te onderschatten. Het overleven van de SVD communiteit in Steyl en van vele dorpsbewoners is in belangrijke mate mede aan hem te danken. Vlak na de oorlog zal hij tevens het missiehuis van Steyl met zijn grote drukkerij uit de handen van de Nederlandse regering weten te houden. Pater Heinrich Hopster schrijft: ’Dass Pater Frijnts in dieser turbulenten Zeit den Steyler Besitz auf holländischem Boden gerettet hat, das ist sein grosses Verdienst’. H.Hopster e.a., Zur Geschichte von St. Michael in Steyl, Analecta SVD - 51, Rome 1980, p. 68

Dreigende evacuatie van Steyl Tijdens de hoogmis op 8 december 1944 komt broeder Maurus Wirsig (1905-1965) binnen en fluistert: ‘Razzia in Tegelen’. ‘Naar alle kanten stuiven de devote mishoorders uit elkaar’ (Jos Boots). Drie soldaten brengen een boodschap die erger is dan de aankondiging van een razzia. Alle mensen tussen de Maas en de rijksweg Venlo - Roermond moeten vóór twee uur namiddag geëvacueerd zijn. Dat is precies het gebied waarin het missiehuis en zijn bijgebouwen liggen. Wie zich na twee uur daar nog ophoudt, wordt ‘erschossen’. Pater Unkel stapt ondanks dreigende granaten op zijn fiets. (Dit zegt alleen degenen iets die hem ooit hebben zien fietsen, met zijn grote vilten hoed als een zinkend slagschip achter op zijn hoofd, steeds moeizaam trappend alsof hij tegen sterke tegenwind optornt.) Hij gaat bij de trappisten in Tegelen vragen of daar nog plaats is voor de bewoners van Steyl. Hij komt terug met de mededeling dat zij eventueel nog terechtkunnen in de bijgebouwen van de abdij. Maar die zijn niet beschermd tegen beschieting. Het duo pater Wegener en pater Bücking bereikt intussen bij de militaire commandant uitstel van evacuatie. Tot de bevrijding (1 maart 1945) zal de dreiging van verbanning telkens weer de kop op steken en het toch al moeilijke leven in de kelders nog meer vergallen. Het leven in Varresbeck, het opvangkamp voor dwangarbeiders Op 10 december komt er een lange brief van frater Arnold van Lieshout (1919-1995) uit WuppertalBarmen, gedateerd op 7 december 1944, bezorgd door het Rode Kruis. Ondanks alles maken de fraters het beter dan verwacht. Ze slapen aanvankelijk op hun zij, op de planken vloer, want er is maar 46 centimeter ruimte voor ieder. Het eten is erbarmelijk: ’s morgens een stuk ‘kuch’ en een halve liter bruin water (‘koffie’), rond het middaguur water en koolsoep. Het ziet er uit als varkensvoer en smaakt dienovereenkomstig. ’s Avonds krijgen ze weer die soep. In het kamp zitten Russen, Polen, Kroaten, Fransen, Italianen, Duitsers en nu ook Nederlanders. Het is er vreselijk vies.

39

Een Duitse priester adviseert de fraters zich te beroepen op het concordaat tussen Hitler en het Vaticaan van 1933. Theologen kunnen daardoor werk weigeren, hoewel dit niet zonder risico is. De fraters krijgen een speciale bewaker toegewezen. Zijn vrouw is katholiek. Hij is hun welgezind. Deze oppasser geeft toestemming om in de stad ‘te gaan bidden’. ‘Hetgeen we dan ook vurig gedaan hebben’ (Gerard Bus). Minstens één (de senior) moet in het kamp achter blijven en garant staan voor de terugkomst van de anderen. De ‘biddende’ fraters kloppen aan bij de zusters franciscanessen (van Heijthuizen en Denekamp) te Wuppertal. De zusterkloosters, met name ook de missiezusters dienaressen van de heilige Geest (SSpS) te Haan, ontvangen hen goed. Zij stoppen hun brood, worst en op Sinterklaas zelfs speculaas toe. Op 8 december zingen zij de hoogmis bij de zusters te Elberfeld. Dit wordt beloond met een goede maaltijd en een stapel boeken. De zusters uit de buurt helpen hen waar het maar kan. Zij doen voor hen de was. Ook Duitse burgers trekken zich het lot van de fraters aan. Op 13 december 1945 schrijft frater Wim Vergoossen (1921-2005) dat het leven in het kamp onveranderd slecht is: geen tafel, geen stoel, geen bed. Intussen trekken die achttien jonge mannen in hun zwarte togen op straat wel de aandacht van de SS. Dank zij de tussenkomst van een katholieke (!) SS kolonel mogen de fraters na vier weken naar huis. Misschien wil hij vlak voor de ondergang door ‘goede werken’ alsnog zijn hachje redden. Een Duitse kapelaan vertrouwt de zaak niet. Hij waarschuwt de fraters dat ze wel eens in het concentratiekamp Dachau zouden kunnen belanden in plaats van in de Heimat. De gewapende bewaker krijgt opdracht hen tot Oldenzaal te begeleiden. Frater Jan Heijne (1921-2004), de goden verzoekend, wijst op de revolver en vraagt of de oppasser er wel mee kan schieten. De fraters komen terecht in het nog bezette gebied van Nederland, boven de grote rivieren, midden in de hongerwinter. Op 17 mei 1945 zullen deze vrijgelatenen weer bij de medebroeders in Steyl zijn. De bevrijding van Steyl Op donderdag 1 maart 1945 is Steyl bevrijd, plotseling, zonder slag of stoot. Het is bijna niet te geloven. De bevrijding is eerder een kwestie van woorden dan van daden. Venlo en Tegelen zijn door de Amerikanen ingenomen. Als de bewoners van Steyl dat horen, stellen zij vast dat ook zij bevrijd zijn. Er zijn nog drie Duitse soldaten te Steyl, in de Parkstraat, overgebleven. Jos Boots schrijft: ‘Ze worden klein’. Hij citeert hen: ‘Ich lasse mich 5 Minuten vor 12 nicht mehr kaputt schiessen’ en ’Der Krieg ist aus, Kamerad, mich brauchst du nicht mehr zu begraben’. De soldaten gooien hun wapens weg. Verzetsstrijders uit Tegelen nemen hen gevangen. Het zal nog drie dagen (4 maart) duren voor Amerikaanse soldaten Steyl binnen rijden en het missiehuis betreden. Dankbaar vermeldt pater Jos Boots dat de hele Teteringse communiteit ongedeerd door die honderd dagen onder de grond is heen gekomen. Ondanks hun verblijf in de onhygiënische kelders, uitgerekend gedurende de wintermaanden, is er geen enkele medebroeder ernstig ziek geweest. Er zijn zelfs minder zieken geteld dan er ’s winters normalerwijze zijn. Wel zijn ze allemaal bleek en mager vanwege het gebrek aan frisse lucht en door de ongezonde voeding. Het hele gebied ten oosten van de Maas werd geëvacueerd, maar Steyl, met Tegelen en Belfeld, kon zich goeddeels aan het evacuatiebevel onttrekken. Dat bevel kwam van hogerhand, de uitvoering ervan door gewone soldaten van de Wehrmacht liet echter te wensen over. Zij waren te druk met de redding van hun eigen vege lijf uit de geallieerde tangbeweging. De 18 fraters die ten prooi vielen aan een razzia zijn ook heelhuids teruggekeerd. De Nederlandse provincie SVD heeft uiteindelijk twee medebroeders als slachtoffer van de oorlog te betreuren: frater Karl Hilferding (1905-1942), vanwege zijn Joodse afkomst en pater Piet Peters (1912-1945), kapelaan te Steyl, wegens hulp aan onderduikers. Beiden kwamen om in een Nazi concentratiekamp. Karl Hilferding vindt de dood in een ‘buitenverblijf’ van Auschwitz (2 december 1942), Piet Peters sterft op 6 april 1945 te Buchenwald aan uitputting en een acute bloedvergiftiging, vijf dagen voor de bevrijding door de Amerikanen op 11 april 1945. Pater provinciaal Martinus Lucas (1894-1969) pauselijk gezant (apostolisch delegaat) Kort na de bevrijding van Steyl wordt pater Lucas naar Rome geroepen (17 juni 1945). Aan boord van een Amerikaanse bommenwerper vertrekt hij op 8 juli uit Venlo richting Vaticaan. De traditie, door Gerard Bus bevestigd, wil dat de ‘alleskunner’ pater Piet Smits (1916-2004), ‘de zwarte’ Smits, dit uitzonderlijk vervoer voor pater Lucas regelt. Smits krijgt dat voor elkaar, dank zij de goede contacten die hij aan zijn verzetswerk tijdens de oorlog heeft overgehouden. Het dagblad de Tijd publiceert op 7 oktober 1945 de benoeming van pater Lucas tot apostolisch delegaat in Zuid Afrika. Feitelijk heeft die aanstelling al op 14 september 1945 plaats gehad.

40

De benoeming van pater Lucas op een Vaticaanse post moet al tijdens de oorlog zijn voorbereid. Volgens pater Serf Frijnts zei bisschop Gulielmus Lemmens (1884-1960) van Roermond toen reeds, wijzend op pater provinciaal Martinus Lucas: ’Op dat hoofd past een mijter’. Oorspronkelijk was het Vaticaan op zoek naar een kandidaat voor een vertegenwoordiger van de heilige Stoel in Nederlands Oost Indië. Toen daar de republiek Indonesia op 17 augustus 1945 uitgeroepen werd, was een pauselijke gezant van Nederlandse huize niet wenselijk. De voorgenomen benoeming van pater Martinus Lucas kwam zo in de lucht te hangen. Bovendien verzette de vertegenwoordiger van de Nederlandse bisschoppen bij het Vaticaan Mgr. B. Eras (1876-1952), rector van het Nederlands College te Rome, telg uit een geslacht van Tilburgse textielbaronnen, zich hiertegen. Zijn (onzinnige) argument was dat een broer van pater Lucas, directeur van de drukkerij Spaarnestad, tijdens de Duitse bezetting wel eens niet helemaal zuiver op de graat geweest zou zijn. Interessant is dat professor Willem Grossouw (1906-1990) in zijn mémoires de fascistische sympathieën van Mgr. B. Eras bespreekt. Misschien vond Mgr. Eras, ‘grand seigneur van het ancien régime’ (Grossouw), eigenlijk dat het Vaticaan wel eens aan hem, met zijn diplomatieke ervaring, had mogen denken in plaats van aan een volslagen onbekende pater uit Teteringen, of all places, die nog nooit in Rome was geweest. De dood van de apostolisch delegaat voor Zuid Afrika, de Nederlandse dominicaan aartsbisschop Bernardus Jordanus Gijlswijk (1870-1944), betekent voor het Vaticaan en voor pater Lucas dé oplossing. Hij neemt de plaats van Mgr. Gijlswijk in. W.K. Grossouw, Alles is van u, Baarn 1981, pagina 110.

Op 29 oktober 1945 ontvangt Martinus Lucas, statige zoon van een Haarlemse koster, uit handen van kardinaal Pietro Fumasoni Biondi (1872-1960), prefect van het Vaticaanse departement voor missiegebieden, De Propaganda Fide, de bisschopswijding als titulair aartsbisschop van Adulis. De apostolische successie van monseigneur Lucas is te traceren tot ene Scipione Rebiba (1504-1577), bisschop gewijd in 1541. De antecedenten van deze illustere voorganger, met zijn maffioso klinkende naam, zijn in duisternis gehuld. Als kardinaal was hij bisschop van Albano (1573-1574), waaronder Nemi valt. Hij stierf als bisschop van Sabina e Poggi Mirteto. Verrassend is dat de apostolische successie van onze studiegenoot bisschop Henk te Maarssen svd (*1933), sedert 2000 bisschop van Kundiawa, Papua Nieuw Guinea, langs een heel andere weg toch ook naar dezelfde Scipione Rebiba leidt. Na deze Romeinse bliksemcarrière bezoekt monseigneur Lucas het missiehuis te Teteringen, op 5 december (sinterklaas!) 1945. In Steyl celebreert hij op 8 december 1945 de eerste pontificale mis na de oorlog in de provisorisch herstelde bovenkerk van Sint Michaël, het moederhuis van de SVD. Als beginnend Steyler leerling kijk ik mijn ogen uit naar zoveel pracht en praal. Ik denk terug aan zijn paarse cappa magna met een grote kraag van wit bont en een sleep van vier meter. Achtereenvolgens zal aartsbisschop Lucas de heilige Stoel in Zuid Afrika (1945-1952), India (1952-1956) en Scandinavië op waardige wijze en met de grootst mogelijke toewijding vertegenwoordigen. In Zuid Afrika genoot hij de bijnaam ‘novicemeester van de bisschoppen’. Zijn Vaticaanse chef monsignore Giovanni Battista Montini, (1897-1977), de latere paus Paulus VI (1963-1977), waardeert hem zeer, vooral omdat hij zijn problemen niet naar Rome stuurt maar zelf oplost met gezond verstand vergezeld van een goede dosis intuïtie. Monseigneur Lucas blijkt een natuurtalent in de pauselijke diplomatie. Na zijn overlijden te Kerkrade in het Sint Jozef ziekenhuis van de Zusters SSpS (3 maart 1969) vindt hij zijn laatste rustplaats op het kerkhof van het missiehuis te Teteringen. - Over bisschoppen gesproken: missiehuis Teteringen heeft negen bisschoppen, drie quasi bisschoppen (apostolische prefecten) en een (gemijterde) abt voortgebracht. Allen hebben minstens een deel van hun opleiding daar genoten. We noemen: Jacques Pessers (1896-1961) apostolisch vicaris te Atambua. (Timor), Indonesia; Martinus Lucas (1894-1969) achtereenvolgens apostolisch delegaat voor Zuid Afrika, internuntius in India, apostolisch delegaat voor Scandinavië; Antoon Thijssen (1906-1982) achtereenvolgens bisschop van Ende (Flores), Larantuka (Flores), Den Passar (Bali), Indonesia; Willem van Bekkum (1910-1998) bisschop van Ruteng (Flores), Indonesia; Frans Simons (1908-2002), bisschop van Indore, India; Paul Sani (1924-1972) bisschop van Den Passar (Bali), Indonesia; Donatus Djagom (*1919) aartsbisschop van Ende (Flores), Indonesia; Frans Hoenen (1919-1997) bisschop van Kenge, voormalig Belgisch Congo; Henk te Maarssen (*1933) bisschop van Kundiawa, Papua New Guinea. Als bijna-bisschoppen gelden de volgende drie: Willem van Baar (1899-1981) apostolisch administrator van Papua Nieuw Guinea; Jan van der Heyden (1900-1988)

41

apostolisch prefect van Kenge, voormalig Belgisch Congo; Huub Hermens (1904-1987) apostolisch prefect van Bali, Indonesia. Dick Fagel (*1934) ontvangt in 2001 als dom Wiro Fagel, trappist, de abtswijding in de abdij van Maria Toevlucht te Zundert. Hij maakt echter geen gebruik van zijn recht op pontificalia (bisschoppelijke eretekens, als mijter, borstkruis etc.).

42

Het tweede blok van dertig jaren (1945-1975) Karakteristiek Het missionair élan dat tijdens de Tweede Wereldoorlog geen uitweg vond, krijgt na 1945 volop kans. Het begin van dit tweede blok draagt het stempel van het rectoraat van de enthousiaste pater dr. Gérard Schoutens (1896-1967), dat zich uitstrekt over de jaren 1945-1951, de tijd van herrijzend Nederland. Schoutens past helemaal bij de euforie van de naoorlogse jaren. De alom heersende opgewekte missionaire stemming komt tot uitdrukking in het triomflied ‘In dichte drommen staat o Heer’, dat het afscheidsfeest van de bekende klas van 18 wijdelingen op 29 juni 1946, afsluit. De laatste strofe veronderstelt echter een wereldbeeld dat steeds meer definitief tot het verleden gaat behoren: De kruisvlag wappert hoog, die ons Naar ’t kleurende Oosten wijst; Wijl boven onze hoofden de zegezon De stralende hostie rijst. De hierop volgende dertig jaren zullen geen ongebroken opgaande lijn meer laten zien. Er is eerder sprake van een tweedeling. De eerste 15 jaren tonen nog een redelijk stabiele situatie. Maar vanaf 1960, of eigenlijk al eerder, constateren we een duidelijk neergaande trend. De tweede helft van het derde tijdvak (1945-1975) eindigt met de opheffing van de missionarisopleiding in het missiehuis Teteringen. Maar voor het zover is, zijn er nog meerdere positieve ontwikkelingen te melden, zoals de oprichting van een Nederlandse missieprocuur, de uitbreiding van het docentencorps, serieuze toeleg op de studie van missietheologie en een rijk cultureel leven met velerlei facetten op het gebied van toneel en muziek en het geschreven woord.

De missieprocuur Het begin In Teteringen manifesteert zich de naoorlogse missieijver onder meer in de stichting van een eigen missieprocuur, een bureau dat de materiële belangen van de missiegebieden behartigt. De inrichting van een Nederlandse missieprocuur (1948) voegt een nieuwe internationale schakering toe aan de plaatselijke kleur van het missiehuis. De naam van het dorp Teteringen wordt er nog bekender door, tot in de uithoeken van de wereld. De nu volgende gegevens zijn door pater Antoon Verschuur (*1926) verzameld. Hij heeft ook geprobeerd te achterhalen waarom in betrekkelijk korte tijd in de SVD meerdere missieprocuren buiten Steyl worden opgericht. Hij vermoedt dat men tijdens en na de Tweede Wereldoorlog heeft ingezien dat er meer dan één missieprocuur (die van Steyl) nodig was. Al vanaf 1935 (in 1933 kwam Hitler aan de macht) moesten allerlei dingen, zoals paspoorten, deviezen en verzending van goederen naar overzee, niet langer in Nederland (te Steyl) maar in Duitsland, via het missiehuis Sankt Augustin bij Bonn, worden afgewikkeld. Op 10 Augustus 1948 benoemt pater generaal dr. Alois Grosse Kappenberg (1890-1957) pater Jan Drost (1910-1991) tot missieprocurator te Teteringen. Op 24 Juli 1951 krijgt hij een herbenoeming in deze functie. In 1954 wordt pater Jan Drost provinciale overste van de Nederlandse provincie SVD. Pater Cees Helsdingen (1916-1988) volgt hem op in de missieprocuur te Teteringen. Hij leerde ‘het vak’ in de missieprocuur van Steyl waar hij 12 jaren werkte (1942-1954). De eerste acht jaar was hij medewerker van de lange tijd enige missieprocurator in de SVD, de sympathieke pater Heinrich Meyer (1890-1950). In een brief van 19 juli 1955, gepubliceerd in de Nuntius SVD 1956, pagina 96, zegt pater generaal Grosse Kappenberg, terugblikkend, dat gedurende de laatste decennia de toename van onze missieactiviteiten (auctis operibus nostris missionalibus) en andere ontwikkelingen (aliis rerum eventibus) meerdere missieprocuren verspreid over de wereld, nodig gemaakt hebben. Pater dr. Johann Schőttte (1913-1971), uit Honan, China, een door de communisten verdreven missionaris, wordt benoemd tot algemeen missieprocurator met de titel van ‘missiesecretaris’ van het generalaat SVD te Rome. Het gevaar dat nationale missieprocuren als een ‘staat in de staat’ gaan functioneren, wordt hier nog niet onderkend.

43

Voorlopige huisvesting De behuizing van de missieprocuur is aanvankelijk provisorisch. In het missiehuis wordt het achterste gedeelte van de gang, naast de grote leszaal, tot eerste kantoor ingericht. Een houten schot van vloer tot plafond, voorzien van een deur, vormt de afscheiding. De aula van het missiehuis dient in het begin als pakkamer en verzendloods. Dat kan natuurlijk niet zo blijven. Op 15 September 1949 worden de fundamenten van een stenen loods gelegd, aangeduid met het Indonesische woord gudang (‘goedang’). De fraters helpen mee. De broeders Paulus Broekman (1924-1993) en Benedictus de Graaf (ingetreden 1946, uitgetreden 1962) verzorgen het timmerwerk, de paters Jan Drost en Klaas Rigter leggen de dakpannen. In 1962-1963 wordt tegenover de goedang, aan de andere kant van de weg, een houten gebouw neergezet dat als kantoor dient. Het voorlopige kantoor van de gang naast de leszaal verhuist naar dit optrekje dat tot 1975 de missieprocuur tot onderdak dient. De missieprocuratoren Na Jan Drost (1948-1954) en Cees Helsdingen (1954-1961) functioneren achtereenvolgens als missieprocurator de paters Joep Hoeymakers (1961-1965), Henk Maathuis (1965-1966), Ben Sanders (1966), Jan Laan (1966-1974), Richard van Schie (1974-1989) en Leo van der Helm (1989-heden). Medewerkers van de missieprocuur Boekhouding Broeder Jan (Clemens) Hellemons (*1924) is vanaf 1950 de eerste medewerker van de Nederlandse missieprocurator. In 1955 verhuist hij naar Deurne voor zijn tweede noviciaat ter voorbereiding op de eeuwige geloften. Broeder Piet (Willibrord) van der Peet (*1924) neemt zijn plaats voor één jaar in. Op het kantoor functioneert de heer Alex Dunk (1927-2005) broer van broeder Henk (Deodatus) Dunk (*1928), thans vice-rector van het missiehuis te Teteringen, ruim tien jaar (van 1959 tot 1970) als zeer toegewijde secretaris. Alex Dunk beëindigt in 1970 zijn dienstverband, omdat er niet genoeg werk meer is. Pater Martien Gerrits (1913-1997) voert van 1950-1975 de boekhouding. Broeder Jan (Bosco) de Jonge (1910-1988) werkt van eind 1955 tot eind 1959 op het kantoor van de missieprocuur. Na de verhuizing in oktober 1975, vanuit het houten gebouw tegenover de goedang naar de nieuwbouw (verbouwde boerderij), neemt pater Martien Gerrits afscheid. Zijn opvolger, de heer Leo de Kuijer (1917-2003) werkt er van 1975 tot 1982 als fulltime boekhouder. Broeder Leo van Klaveren (1926-2003), oud-missionaris in voormalig Belgisch Congo, neemt de taak van de heer de Kuijer over, na diens pensionering in 1982. Van 1982 tot 2003 is broeder Leo van Klaveren in dienst van de missieprocuur. Mevrouw Toos Knipscheer-van Leijsen doet feitelijk de boekhouding van 2000-2005. Drs. Paul Veugelers, provinciaal econoom van de Nederlandse Belgische provincie SVD, pleegt tot nu toe in de missieprocuur de laatste hand aan de boekhouding te leggen. Fondsenwerving en Projecten Vanuit het Missiecentrum Soesterberg bezoekt de heer Frans Breuer, voormalig ontwikkelingswerker van de SVD missie in Papua Nieuw Guinea, regelmatig Teteringen om bestellingen te noteren. Frans Breuer neemt in mei 1971 ontslag. Hij emigreert naar Australië. Het Missiecentrum Soesterberg draagt met ingang van 15 juni 1983 zijn werkzaamheden over aan de Missieprocuur in Teteringen. Mevrouw Annemiek Kraaymaat en de heer Th. van Schoonhoven die vele jaren met liefde voor het Missiecentrum hebben gewerkt, willen in Soesterberg blijven wonen. Mevrouw H.J.T. (Lène) van Zijverden-Corver (*1931) neemt in Teteringen hun werk over. Zij verzorgt de projectenafdeling en de rondzendbrieven van missionarissen van 1983 tot 2004. Verzending van goederen In de goedang werken, voor het inpakken en verzenden van goederen, de gebroeders broeder Paulus Broekman (in 1949) en broeder Cleophas Broekman (van 1983 tot 1985), pater Niek Kuijper (van 1967 tot 1969), broeder Hilarius van den Bogaard (van 1970 tot 1975), broeder Arnold (Crispinus) Steenbergen (van 1951 tot 1957 en van 1963 tot 1967). Bijstand verlenen broeder Theo Tobé (van 1968 tot 1984), en pater Rud van der Velden (van 1975 tot 1992). Jan Horsten (van 1955 tot 1969), beter bekend met de achternaam van zijn tante Buyckx, bij wie hij inwoonde, verlaat in 1969 deze werkkring. Dit hangt samen met de sterke afname van de verzending van goederen. Strengere invoerbepalingen zijn hiervan de oorzaak. Bovendien kan veel materiaal ook ter plaatse in de missiegebieden gekocht worden.

44

De buitendienst In de buitendienst zijn achtereenvolgens werkzaam: pater Cees Bogaard (1968-1980), pater Sjef van Paridon (1980-1995) en broeder Piet (Plechelmus) van Uffelen (1995-heden). Zij verzorgen het afhalen en wegbrengen van missionarissen en bezoeken de families van missionarissen bij begrafenissen en jubilea. Verdienstelijke medebroeders Kort vermelden we hier nog, in alfabetische volgorde, de medebroeders die, soms ondanks een beschadigde gezondheid, toch nog in deeltijd zich korter of langer voor de missieprocuur verdienstelijk gemaakt hebben. Het zijn pater Piet Barendse (1970), pater Ben Blanken (1971), pater dr. ir. Jan van Doormaal (1975-1981), broeder Marius Duykx (1978), pater Ben Jansen (1985-1999), broeder Piet (Lucas) Klören (1972-1974), broeder Petrus Laan (19621963), pater Niek Kuijper (1968-1969), pater Jacques Schneiders (1983-1988), pater Piet Wildenburg (1978-1983). Terugblik In het werk van de missieprocuur verschuift het accent van aanschaf en verzending van goederen naar begeleiding van missionarissen, al dan niet op verlof, (beheer van missiegiften, gezondheidszorg, updating cursussen, subsidie aanvragen voor projecten). Tijdens de 57 jaar van het bestaan van de missieprocuur van Teteringen hebben veel medebroeders, soms ondanks hun persoonlijke problemen, belangrijk werk verzet, samen met meerdere zeer toegewijde mannen en vrouwen, die in dienstverband werkten.

Theologiebeoefening na de Tweede Wereldoorlog Docenten Op 9 juli 1947 vertrekt pater Niek Apeldoorn, die van 1941-1947 moraal doceerde, naar de missie (Flores, Indonesië). De kerkjurist pater dr. Marinus Verbaarschot neemt de moraaltheologie van hem over met lessen over de naastenliefde. Op 8 januari 1948 staat pater Verbaarschot (*1916) ‘voor het eerst achter de katheder’ (huiskroniek). Hieraan komt na vier jaar een eind door zijn vertrek naar Zuid Afrika op 4 juli 1951. Hij wordt als secretaris van de apostolische delegaat monseigneur Martinus Lucas svd. Op 10 september 1951 treden vier nieuwe docenten aan. Het zijn pater dr. Ton de Rijk (*1923) voor moraaltheologie, pater drs. Gijs Bouwman (1918-1991) voor bijbelexegese, pater drs. Jaap Buijs (1918-2006) voor missiologie. Na het vertrek van pater Verbaarschot komt pater drs. Piet Luypen (1912-1997) msf (missionaris van de heilige Familie) vanuit Oudenbosch kerkelijk recht geven. Pater Buijs combineert zijn docentschap missiologie met de redactie van De Katholieke Missiën, destijds het meest vooraanstaande tijdschrift op dit gebied in Nederland en België. Opeenvolgende generaties van fraters, helpen in hun vrije tijd de redactie. Ook ik mocht daar handen spandiensten verrichten. Dit werk draagt bij aan onze missionaire vorming. Na fusie met andere tijdschriften wordt De Katholieke Missiën voortgezet onder de naam Bijeen (december 1967) en in België als Wereldwijd. Vanaf september 1953 doceert pater drs. Chris Brekelmans msf (1922-2004) oude testament aan de theologanten SVD, destijds tijdelijk in Helvoirt gevestigd (1952-1954). Pater dr. Gijs Bouwman svd geeft les in het Nieuwe Testament aan de fraters van de MSF te Oudenbosch. Deze vruchtbare samenwerking zal tot 1963 duren en de geboortekiem zijn van het Gemeenschappelijk Instituut voor Theologie te Tilburg (1964). In diezelfde tijd doceert pater drs. Gerard Peeters msf (1929-1976) theologie van de sacramenten aan de fraters SVD. Van 1961 tot 1964 geeft de benedictijn pater Cor Damen (Oosterhout) de lessen kerkgeschiedenis van dr. Jules Ypma svd, die naar het grootseminarie te Vigan, Philippijnen, vertrekt. Bisschop H.C. Ernst (*1917) doceert in de jaren kort voor zijn bisschopsbenoeming (1967) moraal theologie aan de fraters SVD. Toen ik Teteringen verliet (1959) waren er circa tien docenten. Dat blijft zo, met kleine variaties, tot 1964. Ter vergelijking: de Nijmeegse theologische faculteit, waaraan ik in 1959 verder ging studeren, telde destijds eveneens een tiental professoren. Daarna neemt het Gemeenschappelijk Instituut voor Theologie (GIT), de filosofische en theologische opleiding over van Teteringen, Oudenbosch en andere seminaries (Haaren, Hoeven, Liesbosch, Oirschot, Udenhout, Stein). Pater Gijs Bouwman svd is de eerste en enige rector van dit instituut. Na drie jaar is het GIT uitgegroeid tot de Theologische Faculteit Tilburg (TFT), die tegen de Katholieke Economische Hogeschool (thans Universiteit van Tilburg) aanleunt. In 2006 wordt de TFT volledig in de universiteit opgenomen.

45

Accenten Zoals eerder vermeld, doen in 1940 de menswetenschappen hun intrede in de theologische opleiding: volkenkunde en psychologie. In mijn studietijd te Teteringen (1955-1959) volgen sociologie, pedagogiek en catechetiek. Pater Gijs Bouwman noteert op 30 juni 1962 in het notulenboek van de lerarenconferentie, dat het docentencollege van Teteringen dogmatiek, exegese, fundamentaal en moraal als hoofdvakken beschouwt. Ik zie dat moraal van de eerste plaats (vóór de oorlog 19401945) naar de vierde en laatste is gezakt. Het Tweede Vaticaans Concilie (1962-1965) voegt daar liturgiewetenschap als hoofdvak aan toe. Academische opleiding? We kunnen de theologische vorming zoals het missiehuis Teteringen die gaf, rangschikken onder de categorie van de hogere beroepsopleidingen (HBO), een theologische onderbouw. In dit type studie wordt de aandacht gericht op de praktijk van het betreffende vak. Bovendien krijgt de student een overzicht van zijn studie mee en een samenvatting van de stand der wetenschap op dat gebied. Dit zijn niet te onderschatten voordelen. In een academische opleiding maakt de student uitvoerig kennis met zijn discipline en leert daarin zelfstandig wetenschappelijk onderzoek te doen. Nadelen hiervan zijn dat dit minder praktijk gericht is, en dat het dikwijls aan een goed overzicht ontbreekt. Het vak ‘encyclopedie’ van het eerste universitaire studiejaar is daarvoor te summier, zoals de naam al doet vermoeden. In de colleges aan een universiteit worden de studenten vaak gevoed met de kruimels die vallen ‘van ’s meesters dis’, van het zeer specialistische wetenschappelijk onderzoek van de professor. Een hoogleraar kan zo soms wel door zijn aanstekelijke ‘Entdeckerfreude’ gemakkelijker enthousiasme voor zijn vak overdragen. Missietheologie Sommige oud-studenten van Teteringen betreuren dat de opleiding niet academisch (genoeg) was, blijkt uit de correspondentie die ik met hen voer. Wel zijn er voortdurend pogingen gedaan om boven het HBO niveau uit te stijgen. Ik denk hierbij aan opdrachten aan studenten om een lezing over een specifiek onderwerp te houden (Thomasviering, Mariafeesten, missiefeesten) en aan enkele studieclubs. Pater Johan Umans (*1926), al 53 jaren werkzaam in Japan, bericht met name over een club voor missietheologie (1948-1952) onder leiding van pater Serf Frijnts (brief van 15 augustus 2005). Pater Umans vertelt: ‘Kort na aankomst in Teteringen zocht ik Serf Frijnts op met de vraag of het mogelijk zou zijn een studiegroep voor missiologie op te richten. Hij vond het een mooi plan en onder zijn leiding startten we onvervaard met acht leden: Klaas Beutener (1923-1977), Ad de Groot (1926-1998), Jan Simmers (*1925), Jan Verschuren (1924-1972) en nóg enkelen van de derdejaars. In de loop van vier jaar werd eerst een boek gepubliceerd over de missiegedachte in het Oude en Nieuwe Testament en daarna een missiedogmatiek. Dit laatste werk verscheen in de tijd dat wij in het Missionspriesterseminar Sankt Augustin bij Bonn onze studie afrondden (1952). Met deze publicatie en het afstuderen van onze klas ging het project ter ziele.’ Ook Jan Simmers herinnert zich deze studieclub. ‘Ik kreeg op eigen verzoek de Paulus-brieven. Er waren in huis verschillende gezaghebbende commentaren. Ik heb een jaar niks anders gedaan.’ In merkwaardige tegenstelling met dit streven om studenten tot eigen onderzoek aan te zetten, staat de ontoegankelijkheid van de huisbibliotheek, die gewoonlijk op slot zat. Studenten moesten telkens om de sleutel vragen. De fraters hadden wel een beperkte handbibliotheek ter beschikking. All-round theologische vorming Ook het uitvoerig overzicht van het theologisch vakbedrijf, zoals dat op de grootseminaries alom geboden werd, is niet te onderschatten. Ik heb academische docenten gekend, die geen afgeronde seminarieopleiding hadden genoten en leemten in zijn/haar theologische kennis toonden. Ze wisten alles van steeds minder, maar allround theologisch gevormd kon je hen niet noemen. Zij misten de theologische onderbouw. De afgestudeerden denken over het algemeen niet met enthousiasme aan hun theologische studie te Teteringen terug. Voor hen die studeerden aan het GIT (Gemeenschappelijk Instituut voor Theologie, Tilburg 1964-1967) ligt dat anders. Toch is een gematigd positieve benadering van de Teteringse theologie mogelijk. Je kunt de neoscholastieke theologie, waar je niet warm voor liep, ook beschouwen als een ‘slijpsteen voor de geest’ (reclame slogan van NRC Handelsblad). Bovendien kan een gedegen kennismaking met één bepaalde periode van de theologie, de neoscholastiek, een goed uitgangspunt vormen voor de ontwikkeling van een eigen standpunt in de theologie. Degene die het verleden met al zijn struikelblokken en beperkingen niet kent, is gedoemd het te herhalen. Het fundament van een verwerkte traditionele theologie kan nuttig zijn bij het theologisch handwerk in het

46

latere leven. Dit veronderstelt wel dat je de habitus (gewoonte) ontwikkeld hebt, je blijvend in theologie te verdiepen. Degenen die dat niet doen, zien zich vaak met lege handen in de kerk van vandaag staan. De ontwikkelingen in kerk en maatschappij gaan zo razend snel, dat een blijvend ‘theologisch buitenspel’ voor hen op de loer ligt. Een ‘ontijdige apostolische arbeidsongeschiktheid’ kan daarvan het gevolg zijn. Pater provinciaal Gerard Teeuwen heeft ooit een poging gedaan om samen met pater August Tellkamp (1885-1950) een soort Theology Digest voor missionarissen te lanceren. Helaas is dat niet gelukt. Degenen die nog een inhaalslag willen maken, verwijs ik graag naar het zojuist (november 2006) verschenen boek van Marcel Heyndrikx svd, Towards Another Future, On the Christian Faith and Its Shape between Yesterday and Tomorrow, Louvain Theological & Pastoral Monographs 34, Peeters Louvain/ W.B. Eerdmans 2006, 358 pagina’s.

Ter verontschuldiging van genoemde afgestudeerden is echter aan te voeren dat met name de dogmatiek zich destijds graag presenteerde als theologia perennis (een theologie met eeuwige houdbaarheidsdatum) waar uiteraard niets nieuws aan toe te voegen is. Vergelijk het necessarium (het noodzakelijke) waarvan pater Unkel in zijn eerder geciteerde brief spreekt (Kerkrade, 9 december 1960). Bovendien vermocht die eeuwige theologie, uitzonderingen daargelaten, niet te boeien. Er werd in de lessen massaal geslapen. Symptomatisch is dan ook dat fraters zich in de veertiger jaren buiten het verplichte studieprogram wel uitgebreid bezig hielden met allerlei kwesties van plant- en dierkunde, maar in mindere mate met theologische onderwerpen. Men beperkte zich blijkbaar liever tot het necessarium (noodzakelijke). Ook het rijke culturele leven in de vijftiger jaren bloeide meer dan eens ten koste van de aandacht voor theologie. Theologische terugblik Als we terugkijken vanuit het heden (2006), blijkt de rangorde op de apenrots van de godgeleerdheid grondig gewijzigd. Deze verandering is in de voorafgaande jaren met kleine, maar gestage stapjes tot stand gekomen. Een vergelijking van de theologische actualiteit (2006) met de Teteringse theologie van 1945 tot 1964 laat de betrekkelijkheid van zo’n hiërarchische ordening zien. Lange tijd zat de dogmatiek op de top, de moraaltheologie daar vlak onder, met weer daaronder de bijbelwetenschappen als knechtjes van dogmatiek en moraal. ‘Houthakkers en waterdragers’ noemt Abraham Kuyper (1837-1920) de bijbelexegeten. Dan kwamen vakken als kerkgeschiedenis en liturgie, en helemaal onder aan de pastorale theologie. Dit soort academische seksuele voorlichting werd als sluitstuk bewaard voor ná de priesterwijding. Niet ervóór, je zou eens op andere gedachten kunnen komen. Intussen blijkt de dogmatiek van de top gerold. De moraal is vrijwillig wat lager gaan zitten om te kunnen flirten met profane vakken, de menswetenschappen. De bijbelwetenschappen en de liturgiewetenschap zijn daarentegen behoorlijk hoog opgeklommen. De kerkgeschiedenis beschouwt zich als een allesomvattende cultuurgeschiedenis. De pastorale theologie heeft zich, met behulp van psychologie en sociologie, ontwikkeld tot een nieuw vak, praktische theologie geheten. Feitelijk zit zij thans in veel opleidingen op de top van de theologische apenrots. De rode draad in deze ontwikkeling is: de bevrijding van de theologie uit haar kerkelijk isolement. Het kan verkeren.

Contemplatief leven Arnold Janssen De spiritualiteit van Arnold Janssen valt op door zijn theologische ‘Gediegenheit’ (degelijkheid) in een kerkelijk tijdvak (1800-1900) waarin soms zoetelijke randdevoties, laatbloeiende uitlopers van het leerstuk der Menswording, welig tieren. Arnold Janssen gaat terug naar het begin en houdt zich met de hoofdzaak bezig: het Goddelijk Woord van het eerste hoofdstuk van het Johannes-evangelie. Dat is het Mensgeworden Woord, oftewel Jezus van Nazareth ‘in de eeuwigheid geprojecteerd’. Deze laatste specificatie door een pater jezuïet, die in Steyl de retraite preekte, was voor hem een troost en opluchting. Hij hoefde daardoor het ‘Gezelschap van het Goddelijk Woord’ (SVD) niet als een dubbelganger van het ‘Gezelschap van Jezus’ (SJ) te beschouwen. Het is natuurlijk moeilijk met zekerheid na te gaan, in hoeverre het stevige accent dat Arnold Janssen op spiritualiteit legde, medebroeders en voormalige studenten van het missiehuis Teteringen geholpen heeft bij hun keuze voor een radicaal contemplatief leven. We noemen met respect, in chronologische volgorde, enkele markante persoonlijkheden die daarvoor kozen. Hun geestelijke wortels in de SVD dateren min of meer uit de tijd van het tweede blok van de geschiedenis van missiehuis Teteringen (1945-1975), de keuze voor het contemplatieve leven echter valt bij enkelen op een later tijdstip.

47

Pater Wiro (Piet) Segers (1918-1984), trappist (1941) Frater Piet Segers, geboren op 6 juli 1918 te Montfort (Limburg), begint in 1929 aan zijn opleiding bij de SVD te Uden. Van jongsaf heeft hij maar één oog. Zijn studie verloopt in ieder opzicht voortreffelijk (gymnasium, filosofie en theologie). Na drie jaar theologiestudie komt zijn toelating tot de eeuwige geloften en vooral de wijdingen aan de orde. In de zitting van de provinciale raad SVD van 7 april 1941 wordt hij unaniem door pater provinciaal Jos Boots, de paters Martinus Lucas, Marinus Bouwmans, Jan Rutten en Gerard Teeuwen toegelaten tot de eeuwige geloften. Dan pas rijst er bezwaar inzake zijn priesterwijding vanwege zijn toenemende slechthorendheid. Achteraf zeg je: daar hadden ze eerder aan kunnen denken. Blijkbaar is de prognose van een oorarts zo ongunstig, dat Piet uiteindelijk toch niet geschikt voor het missionarisleven gevonden wordt. Uit mondelinge overlevering heb ik vastgehouden dat Piet Segers als niet-gewijd lid in de SVD zeer welkom was. Hij zou zelfs een vak van zijn eigen keuze mogen studeren, maar de rest van zijn leven feitelijk ‘broeder’ zijn. Op 1 juni 1941 verlaat Piet Segers Teteringen om als 23-jarige in te treden bij de trappisten van Koningshoeven, Berkel Enschot (Tilburg). Hij neemt de kloosternaam Wiro aan. De keuze van de naam Wiro is wonderlijk. Wiro is een Ierse monnik uit de 6-7e eeuw, die missionaris wordt onder andere in Limburg. Piet Segers echter is een missionaris die monnik wordt. Een reden voor zijn keuze kan zijn dat in 1881 het graf van Wiro ontdekt wordt te Sint Odilienberg, dat is als het ware in ‘de achtertuin’ van de familie Segers uit Montfort (informatie van drs. Louis Janssen). Na vijf jaar (15 juni 1946) wordt pater Wiro, in ’s-Hertogenbosch priester gewijd. Eén jaar na zijn priesterwijding benoemt de abt dom Willibrord van Dijk (1903-1989) pater Wiro tot zijn plaatsvervanger, tot prior. De abt is vaak op reis in verband met het stichten van nieuwe abdijen (Indonesië en Kenia). De 29-jarige pater Wiro heeft de dagelijkse leiding over ongeveer 150 monniken. Na enige jaren (ca. 1952) loopt hij vast in deze zware taak. Hierover bestaan twee lezingen. Van de kant van de familie denkt men dat ‘Piet (Wiro) te onervaren was voor de problematiek van deze mensen en daardoor overspannen werd’ (prof. dr. Jo Segers, brief van 7 juni 2006). Vanuit de abdij Koningshoeven bereikt mij een andere visie, via mijn oud-student drs. Herman Lenting, als vrijwilliger-bibliothecaris verbonden aan de abdij. Hij heeft op mijn verzoek een interview met de bekende oudtestamenticus pater Pius Drijvers (*1925), tijdgenoot van pater Wiro, op 28 juni 2006 in de bejaardenafdeling van de abdij, gehuisvest bij de missionarissen van Scheut, ‘Sparrendaal’, te Vught. Hij bericht het volgende. ‘Toen dom Willibrord van Dijk in 1945 tot opvolger van dom Simon Dubuisson (bijgenaamd ‘IJzeren Simon’ JH) werd gekozen, wilde hij een nieuwe geest in de communiteit brengen. Strengheid moest plaats maken voor zachtmoedige overreding. Omdat dom Willibrord zelf het zachtmoedige deel voor zijn rekening wilde nemen, zocht hij een prior die in staat zou zijn om de toch noodzakelijke kloostertucht te handhaven. Hij meende die in pater Wiro gevonden te hebben, vooral omdat die net als hij voorstander was van vernieuwing. Pater Pius heeft een zeer positieve kijk op pater Wiro en noemde hem geestdriftig en waardevol. Maar... ook een zeer driftig man! Als typerend voorbeeld haalde hij één gebeurtenis aan. Bij een discussie over de vraag of allerlei zoetelijke devotionalia bewaard moesten blijven, sloeg hij een kruisbeeld in stukken en legde de brokstukken voor de deur van de abtskamer op de grond. Dom Willibrord kon daar wel overheen komen, maar een groot gedeelte van degenen die erbij waren, of er ondanks het toen nog heersende absolute stilzwijgen van hoorden, niet. Merkwaardigerwijze waren in de communiteit nog vele bewonderaars en volgelingen van dom Simon, die het liefst alles bij het oude wilden laten. Zij waren in de abdij gekomen om te boeten en daar pasten zulke radicale acties niet bij. Dat heeft zijn positie als prior ernstig belast, zodat hij tenslotte zijn functie en ook zijn lidmaatschap van de communiteit moest opgeven. Dat hij 'overspannen' werd genoemd, was de bekende mantel der liefde, die alles moest bedekken. Pater Pius is van de contemplatieve roeping van pater Wiro vast overtuigd.’ Pater Wiro Segers is daarna eerst een jaar bij professor Christine Mohrmann aan de Katholieke Universiteit Nijmegen oudchristelijk/middeleeuws Latijn gaan studeren. Dit houdt verband met zijn belangstelling voor de geschriften van Bernardus van Clairvaux (1091-1153), in het kader van de

48

ontluikende herbronning van het trappistenleven. Vervolgens komt hij via een vakantie in de Eifel, Duitsland, toch in de zielzorg terecht. Een tijdje later is hij pastoor in Thiersee, Tirol, Oostenrijk. Zo wordt hij diocesaan priester van het bisdom Salzburg. Ook is hij in Brandberg, Forsau, Schleedorf en Landl pastoor geweest. Op 15 mei 1984 sterft hij na een kleine, ongevaarlijk lijkende niersteenoperatie, ’s nachts in het ziekenhuis van Kufstein, bijna 66 jaar oud. In zijn testament van 3 augustus 1969 spreekt Pfarrer Piet Segers uitdrukkelijk zijn dank uit jegens de SVD en de abdij Koningshoeven. Dit levensverhaal overziende past ons slechts de eerbiedige reactie: ’Gods wegen zijn wonderbaar’. Tegelijk vallen de overeenkomsten op met het leven van de vernieuwer van de abdij Maria Toevlucht te Zundert dom Emmanuel, de jurist mr. Jan Schuurmans (1909-1995). Was pater Wiro Segers, als prior van 1947-1951 in Tilburg, zijn tijd zéér ver vooruit, dom Emmanuel Schuurmans, abt te Zundert van 1958-1966, bleek tien jaar later toch nog té ver vooruit. Abt Schuurmans is trappist geweest van 1933-1968. In 1966 treedt hij gedwongen af als abt. Vanaf 1968 is hij priester van het bisdom Breda en tot zijn pensionering gevangenisaalmoezenier te Alkmaar. Bij het zilveren ambtsjubileum (1992) van zijn opvolger abt Jeroen Witkam (*1931), sedert 1951 trappist en van 1961-1963 mijn medestudent in het Bijbelinstituut te Rome, bevat het feestlied het volgende couplet, dat een tragedie welwillend relativeert. En toen kwam Dom Emmanuel, komeet en vader-abt-rebel, verlichtte klooster en kapel, verdween weer even snel.’ Ook na de laatste renovatie van de kapel van de abdij te Zundert (2005) draagt het stijlvolle hoogaltaar nog steeds de veelbetekenende woorden Nomen ejus Emmanuel (‘Zijn naam is Emmanuel’, Jesaja 7:14 en Matteus 1:23). Dit was destijds een theologische knipoog van de architect dom Hans van der Laan osb naar zijn opdrachtgever abt Emmanuel. De abdij houdt dom Emmanuel blijkbaar in ere. Beiden, pater Wiro Segers en abt Emmanuel Schuurmans, zijn slachtoffer geworden van hun inzet voor de vernieuwing van het monastieke leven, die botste op de halsstarrige weigering van sommige medebroeders om de tekenen van de tijd te verstaan. (Ook in de SVD zijn hiervan parallellen te vinden. Vergelijk de geschiedenis van het missiehuis Sint Jan te Soesterberg dat in 1961 ‘Kontakt der Kontinenten’ werd.) Deze uitvoerige vermelding van abt Emmanuel is functioneel, omdat hij de geestelijke leidsman was van verschillende fraters SVD en daardoor zeker invloed gehad heeft in Teteringen. Paul Gillhaus, Veertig jaar Kontakt der Kontinenten, Soesterberg 1961, 156 bladzijden

Dom Wiro (Dick) Fagel, trappist (1958), abt van Maria Toevlucht te Zundert Telg uit de bekende familie van restauranthouders Fagel, broer van een zus en zes broers, trendsetters voor culinair Nederland, schreef op verzoek de volgende herinneringen. ‘Geboren te Amsterdam op 12 juli 1934 in de Vincent van Goghstraat (Oud Zuid) woon ik nu sinds 1957 in Zundert waar Vincent van Gogh geboren is. Over coïncidentie gesproken! Vanuit Utrecht begon ik in 1947, dus 13 jaar jong zoals veel roomse jongetjes van die tijd met het verlangen heel de wereld te bekeren, in het missiehuis sint Jan (thans conferentieoord ‘Kontakt der Kontinenten’, Soesterberg) mijn opleiding als jong-SVD-er. Omdat mijn ouders er eigenlijk fel tegen waren, was ik des te fanatieker in mijn keuze om missionaris te worden. Maar omdat rector pater Piet van Baal een oud-klasgenoot van mijn vader was, (‘ben jij de zoon van Rooie Fagel?’ was zijn eerste vraag aan mij) werd de sfeer wat minder grimmig. In 1953 trad ik in het noviciaat te Helvoirt onder ‘Vondeliaanse’ leiding van pater Jan van de Laar svd (1895-1985). Na een jaar moesten we al verhuizen naar Teteringen, omdat Helvoirt verkocht werd aan de Broeders van sint Jan de Deo. Dus vanaf 1954 volgden we daar ons tweede noviciaatsjaar dat tegelijk ons eerste jaar filosofie was. Iedereen uit die tijd heeft zijn speciale herinneringen aan de Duitse filosofiedocent pater dr. Heinrich Grevelhörster svd (1893-1976) en zijn dictatuur met het Latijnse handboek van Joseph Gredt. Joseph Gredt osb is een Luxemburgse benedictijn (1863-1940), bekend om zijn werk Elementa Philosophiae Aristotelico-Thomisticae, twee delen, eerste druk 1899-1901.

49

Ik hoor het nòg: ‘Probatur thesis!’ (De stelling wordt bewezen). Toen begonnen de ‘droogmatieklessen’ (dogmatiek) van pater dr. Johann Unkel svd (1885-1976). Maar in andere lessen begon de nieuwe tijd al aardig door te breken. Nu, wat mijn contemplatieve aspiraties betreft, daar was het ‘gevaar’ van de benedictijner Sint Paulusabdij in Oosterhout waar wij als fraters regelmatig de vespers of de hoogmis volgden. Zo’n leven van totale toewijding aan God en puur religieus-zijn was voor mij een ontdekking. Alleen vond ik het daar veel te plechtig en dat zou ik niet iedere dag kunnen volhouden. Het radicale trappistenleven trok mij méér aan. Op het feest van sint Thomas van Aquino, 7 maart, gingen wij als filosofiestudenten volgens traditie naar de abdij Koningshoeven te Tilburg. Intussen worstelde ik ook met mijn missionarisroeping. Pater Unkel, mijn geestelijke leider, vond dat ik daar aan vast moest houden. Aanvankelijk had ik daar wel vrede mee. Ik deed mijn tijdelijke professie, dat wil zeggen: ik legde de drie geloften af telkens voor een jaar, maar mijn verlangen om monnik te worden bleef. Het religieus–zijn van een missionarisroeping leek mij toch te mager, teveel gebonden aan een missiehuis, maar niet aan de realiteit van het verdere leven in de missie. Na mijn eerste jaar theologie nam ik de beslissing. Pater Unkel gaf mij het groene licht met de woorden dat ik zowel geschikt was om missionaris te worden als monnik. Hij bleef mij daarin altijd steunen. Er kwam toen een moeilijke tijd omdat mijn ouders, die zich eindelijk verzoend hadden met mijn SVD-er zijn, nu mijn ‘absurde’ keuze voor het te strenge en wereldvreemde trappistenleven (ook in die tijd) moesten aanvaarden. Na veel gezoek in andere abdijen ontdekte ik pas op het allerlaatst dat er vlakbij, in Zundert, ook een abdij was. Hoewel deze mij door zijn wat al te boerse en rigide mentaliteit nogal afstootte, trad ik daar in vanuit een soort ascetische bevlogenheid. Dat was in 1958. In het begin keek ik wel eens bij het werk op het land richting Teteringen met een zeker verlangen naar de ‘droogmatieklessen’ van pater Unkel. Maar echt spijt heb ik van mijn keuze nooit gehad. Ik had de overtuiging dat mijn leven van gebed en afzondering in het hart van de kerk en de wereld zeker zo vruchtbaar was als dat in de missie. Wat mij de eerste jaren het moeilijkst viel, was dat ik zo vlak bij de priesterwijding in Teteringen, mijn zo bevochten verlangen om priester te worden steeds meer moest loslaten. De nieuwe abt (1958) dom Emmanuel Schuurmans dwong ons, jongeren, allereerst te kiezen voor het leven van een monnik. Een juiste visie, maar in die tijd revolutionair, want normaal werd iedere koormonnik vanzelf priester, al was het maar om het klooster van voldoende inkomsten door misintenties te voorzien. Het was de tijd van ‘terug naar de bronnen’ en inderdaad: priester-worden is een gemeenschapsroeping en niet alleen voor de dagelijkse mis op een zij-altaar. In een lezing over het monastieke priesterschap noemde professor Schillebeeckx dit laatste ‘op de rand van de orthodoxie’. Die lezing deed veel priestermonniken op hun grondvesten schudden. Wij kozen in Zundert duidelijk voor de nieuwe visie. Iemand zou alleen priester worden wanneer de gemeenschap het uitdrukkelijk nodig heeft en er om vraagt. Voor mij was dit aanvankelijk een beproeving. Ik zou nog 13 jaren moeten wachten voor ik gevraagd werd. In 1971 werd ik priester gewijd. Achteraf ben ik er dankbaar om. Ik kreeg ook de kans te Tilburg aan het GIT (Gemeenschappelijk Instituut voor Theologie) en de TFT (Theologische Faculteit Tilburg) nieuwe filosofie en theologie te studeren. Een onbezorgd monnikenleven werd mij bepaald niet gegund. Al gauw werd ik onder-novicemeester en novicemeester, in 1969 werd ik benoemd tot prior, dat is de plaatsvervanger van de abt. Deze taak vervulde ik bij abt Jeroen Witkam tot 2001, dus 32 jaar lang. In 2001 werd ik zelf tot abt gekozen voor 6 jaar. In maart 2007 hoop ik eindelijk als ‘gewoon soldaat’ verder te mogen leven. Mijn vooropleiding bij de SVD heeft dus ook vruchten opgeleverd. Broeder Alexius (Gerard) van Leeuwen svd deed voor mij in 1947 te Soesterberg als pas geprofeste huisbroeder de deur open. Ik deed als novicemeester in 1966 voor broeder Alexius van Leeuwen svd te Zundert de deur open, toen hij daar intrad om trappist te worden. Overigens, de kloosternaam Wiro heb ik overgenomen van pater Wiro Segers, een oud-SVD-er en vroegere prior van de abdij Koningshoeven, te Berkel Enschot, Tilburg. Teteringen en Zundert vormen blijkbaar twee geschiedenissen binnen één groot en sterk verhaal!’. Broeder Alexius van Leeuwen, trappist in de abdij Maria toevlucht, Zundert Broeder Alexius (Gerard) van Leeuwen, bij de SVD van 1944-1966, is een broer van mijn (JH) klasgenoot pater Ab van Leeuwen svd (*1928), missionaris op de Filippijnen. Broeder Alexius

50

reageert op mijn vraag als volgt. ‘Altijd heb ik een behoefte gevoeld te mogen wonen in een grote communiteit met een sterke religieuze inslag en beleving. In de vespers en de completen voelde ik mij echt thuis. Toen de gemeenschap van het missiehuis sint Jan te Soesterberg steeds minder in aantal werd, voelde het klimaat voor mij ook killer aan. Ik verlangde meer en meer naar het volledige koorgebed. Omdat ik helemaal vastliep in mijzelf, kwam ik in een diepgaande crisis terecht. Zo werd ik tenslotte echt ziek met een acute oorontsteking. Dat bracht mij in het ziekenhuis te Amersfoort, zeven weken lang. De secularisatietendensen van onze nieuwe maatschappij hebben mij in mijn contemplatieve verlangen erg versterkt. Toen ik op 6 mei 1944 bij de SVD intrad, kende ik feitelijk niets van het geestelijk leven. Bij novicemeester pater Jan Drost te Teteringen kon ik in het geheel geen aansluiting vinden voor wat mijn hart zo verlangde. Dat gebeurde later wel bij pater Huub van Wees. Die voelde mij goed aan. Maar ik twijfelde steeds meer vanwege de vraag of contemplatieve kloosters stil staan in de traditie of ook mee evolueren. Zij hoefden voor mij evenwel geen koplopers te zijn. Toen ik daarover een positief antwoord kreeg, stond mijn besluit vast. Ik ben ingetreden in de abdij Maria Toevlucht te Zundert op 6 februari 1966. Nu voel ik mij hier nog steeds echt thuis in mijn roeping, al is daarna heel wat anders op mijn levenspad gekomen. Leven is verandering, is daaraan en daarin groeien. Ik voel mij zo werkelijk gelukkig en meer en meer op mijn plaats gekomen.’ Broeder Theo Rozing, kartuizer (sinds 1968) in de Kartause Marienau-Seibranz, Bad Wurzach, Duitsland Geboren in 1937 te Schagen, N. Holland, wordt hij kleermaker. Theo is een ‘late roeping’. Daarom studeert hij humaniora aan de Latijnse School te Horst. Tegelijk met Jacques van Soest, Jos Poodt, Bert Meerts, Jan de Beer en broeder Ben Kursten treedt hij in het noviciaat bij de SVD te Heide Kalmthout, België (1965). Hun novicemeester is pater Johan Peters (*1928). Na zijn filosofiestudie volgt frater Rozing de opleiding aan het Gemeenschappelijk Instituut voor Theologie (GIT) te Tilburg tot en met de propedeuse. In Teteringen komt hij tot de overtuiging dat het drukke missionarisleven niet geschikt is voor zijn contemplatieve geest. Na een oriëntatie bij de benedictijnen gaat hij op zoek naar een radicalere vorm van contemplatief leven. Het toenmalige samen optrekken van de trappisten (gemeenschappelijke slaapzaal, studiezaal, eetzaal) ligt hem niet zo. Tijdens de grote vakantie van 1967 gaat hij vanuit Teteringen een week ter kennismaking naar de kartuizers in Zuid Duitsland. Dit leven van ‘topatleten’ van de ascese trekt hem aan. Op instigatie van rector Jaap Buijs legt hij, op 8 september 1968, zekerheidshalve nog voor een jaar de geloften af in de SVD. Als je binnen dat jaar terugkomt naar Teteringen, hoef je het noviciaat niet over te doen. Hij verlaat Teteringen (21 november 1968) om als 31 jarige in te treden bij de kartuizers van Kartause Marienau-Seibranz, Bad Wurzach, Zuid Duitsland, tussen München en het meer van Konstanz (Bodensee) gelegen in de bossen. Pater rector Jaap Buijs en frater Jacques van Soest vergezellen hem op zijn reis naar de kartuizers. Na vier jaren noviciaat, waarin hij zijn theologische opleiding voor het priesterschap voltooit, besluit hij geen priestermonnik te worden. Als broeder blijft hij bij de kartuizers. Theo is tot het besef gekomen dat het leven van de kartuizer broeders beter bij hem past. Hij noemt het ‘ausgeglichener’ (evenwichtiger). Daartoe moet hij opnieuw met het noviciaat beginnen. De prior geeft hem daarvan één jaar cadeau. De priesters brengen 18 uur per etmaal in de afzondering van hun kluis door. Van de resterende zes uren besteden ze een aanzienlijk deel in de kerk aan koorgebed, gedeeltelijk bij nacht en ontij. Mijn (vrijmoedige) suggestie dat het leven van de kartuizer priestermonniken tot psychische afwijkingen zou leiden, kan Theo niet beamen. Gevraagd naar de verstoring van het bioritme door het nachtelijk koorgebed (van 22:30 – 2:00 uur in de morgen), zegt Theo dat hij er in drie weken aan gewend was. Anderen wennen er nooit aan, maar het is niet ongezond. Ze gaan ’s avonds om half zeven naar bed en, na de niet bepaald ‘korte metten’ (soms 12 lezingen), begeven zij zich nóg een keer te ruste, rond twee uur in de morgen. Om vijf uur beginnen de Lauden. Je hebt zo twee keer de diepe beginslaap met zijn heilzame werking. Hij voelt er zich wel bij. De regel van de stichter van de kartuizers sint Bruno van Keulen (1032-1101), van ca. 1084, zit bijzonder goed in elkaar. Zo moeten de priesters nog steeds hun eigen kachel stoken met boomstammetjes van een halve meter, die ze zelf in stukken moeten zagen en kapot hakken. De reden is dat ze anders in de winter niet genoeg lichaamsbeweging krijgen, vooral als er vier maanden sneeuw ligt. Iedere vrijdag vast het klooster op water en wat brood. Dit klinkt zelfs modern (‘ontslakken’). De regel van sint Bruno is in duizend jaar niet wezenlijk

51

veranderd. Numquam reformata, quia numquam deformata (paus Innocentius XI, 1611-1689), nooit ‘ge-reformeerd’, want nooit ‘ge-deformeerd’, luidt hun ferme devies. Vaticanum II heeft echter wel degelijk veranderingen voor de kartuizers meegebracht. Hun leven werd daardoor in zeker opzicht strenger. Een aantal feestdagen is afgeschaft. Dat betekent nog minder gemeenschappelijke recreatie en een grotere afzondering voor de monniken. De broeders mogen voortaan wel een ontbijt (opgespaard brood en kaas van de vorige dag) nemen. De paters moeten nog steeds wachten tot na 11 uur in de voormiddag eer ze wat te eten krijgen. Dat is dan tevens hun middagmaal, een soort ‘brunch’ avant la lettre. Een brunch veronderstelt echter lang uitslapen. Dat is er in een kartuize natuurlijk niet bij. De broeders van de nieuwe kartuizen in de Derde Wereld hebben ook een eigen tuintje, zoals de priesters. Als kleermaker beschikt Theo over de modernste apparatuur (‘Husqvarna komputergesteuert’). Hij heeft al zeven kartuizers in het kleermakersvak opgeleid, in Duitsland (Marienau), Frankrijk (La Grande Chartreuse, Grenoble) en in Engeland (Parkminster, Horsham, West Sussex). De duur van die opleiding is ca. vier maanden. Als portier verkoopt hij het geheime ‘élixir de longue vie’ (sterk geneeskrachtig extract van 130 kruiden, 71 % alcohol), de grondstof voor de beroemde likeur Chartreuse. De formule is sedert 1605 in bezit van de kartuizers. Slechts twee monniken in het moederhuis, een pater en een broeder, kennen het geheim (le mystère). La formule reste un mystère que les méthodes modernes d’investigation n'ont pu percer, ‘ De formule blijft een mysterie dat moderne onderzoeksmethoden niet hebben kunnen doorgronden’, laten de kartuizers in hun spaarzame informatiemateriaal weten om speurneuzen bij voorbaat te ontmoedigen. Vanuit hun kluis in de Grande Chartreuse, ‘waar eeuwenlang niet aan munt, wijn en vrouwen was geraakt’ (Frits van der Meer), besturen zij per computer en televisieverbinding een fabriek met 50 arbeiders te Voiron, 25 kilometer van hen vandaan. Op deze manier houden die twee kartuizers als ‘thuiswerkers’ zo veel mogelijk tijd en aandacht over voor contemplatie. Bijna de hele kartuizer orde leeft van de inkomsten van die unieke drank. Zijn kartuize Marienau vindt Theo de ‘prettigste’. Marienau is een jonge communiteit met zeven nationaliteiten. De gemiddelde leeftijd is 45 jaar (de oudste 78, de jongste 21). Tot voor kort waren er 37 monniken en 9 nationaliteiten. De prior heeft echter een viertal broeders ‘weggegeven’ (sic!) aan de jonge kartuizen in Korea, Brazilië, en Argentinië. Nu zijn er 33 monniken waarvan 12 broeders en 13 priesters en 8 monniken in opleiding. De kartuizer orde telt 175 priesters, 145 broeders en 70 zusters over de hele wereld verspreid. Enkele ‘sleutelposities’ zijn in Nederlandse handen. In Marienau zijn pater prior (doctorandus in de Duitse letteren, voormalig monnik van de benedictijner abdij te Vaals) en broeder portier Theo Rozing Nederlanders. De algemene overste, de prior van het moederhuis ‘La Grande Chartreuse’, is ook een Nederlander: dom Marcellinus Theeuwes uit Rijen, NBr., ooit cisterciënzer van Nieuwkuik. Door hen kan wellicht de Nederlandse spiritualiteit, bekend als de ‘Moderne Devotie’ (ca. 1400) met zijn humane inslag, een matigende invloed uitoefenen op het spartaanse kartuizer leven. (Ten tijde van de ‘Moderne Devotie’ waren de 220 kartuizen in Europa centra van humanisme. Nu zijn er nog 18 op de hele wereld.) Tot slot: broeder Theo Rozing, volgend jaar 70, is nog steeds blij en trots dat hij kartuizer is. Hij is niet uit een stil protest tegen de ontwikkelingen in Tilburg en Teteringen naar de kartuizers vertrokken, maar omdat hij zich positief geroepen voelde tot deze vorm van contemplatief leven. De indrukwekkende film ‘Die grosse Stille’ oftewel ‘Into great silence’, duur:164 minuten (!) van Philip Grönig, die een half jaar (2005) in het moederhuis ‘La Grande Chartreuse’ in zijn eentje mocht filmen, draait nu (najaar 2006) al weken in Nederlandse bioscopen. Wonder boven wonder heb ik broeder Theo Rozing op 13 en 14 oktober 2006 per telefoon uitvoerig kunnen interviewen, dank zij een tip van Mieke Peters, echtgenote van zijn helaas jong overleden klasgenoot Jacques van Soest, ex-svd (1947-1977).

Het ‘Meditation House’ in Tokyo (1983) van pater Jan Umans svd Het begint allemaal in de herfst van 1980 tijdens een stimulerend gesprek in Tokyo met pater generaal Heinrich Heekeren svd. In Japan krijgt de beschouwende beleving van het christendom, naast zijn verdienstelijke activiteiten in onderwijs, zieken-, bejaarden- en kinderzorg, te weinig aandacht, vindt Jan Umans (*1926). Op 29 januari 1983 opent hij in het centrum van Tokyo een

52

Meditation House, waar ook ‘mensen van buiten’, christenen en niet-christenen, vrije toegang hebben. Hierbij staat pater Umans de figuur van Dag Hammarsköld (1905-1961) voor de geest: een contemplatief die invloed uitoefent op de gebeurtenissen in de wereld. De naam van het Meditation House luidt in het Japans Tõkõan. Dat betekent: hermitage (kluis) van het Licht uit het oosten. Christus is het Licht uit het oosten, het Licht uit de gedachtenwereld van het oosten, Licht dat de oostelijke hoofdstad (Tokyo) verlicht. (Peking is de noordelijke, Nanking is de zuidelijke hoofdstad). Op de benedenverdieping van het Japans ingericht huurhuis vinden dagelijks drie bijeenkomsten plaats, elk van twee uur. Vóór de eerste bijeenkomst is er om tien uur ‘s morgens een meditatieve eucharistieviering, waarin delen van de Japanse theeceremonie verwerkt zijn. De theeceremonie is in Japan van oudsher een oefening in beschouwende concentratie. Ieder van de drie bijeenkomsten streeft naar een harmonisch geheel van persoonlijke inkeer, meditatie van een korte Schrifttekst, beide in volkomen stilte, een kort gesprek tussen de deelnemers en een verdiepend slotwoord van Jan Umans dat aansluit bij de actualiteit. Per jaar komen er ca. 500 keer mensen naar zijn Meditation House. Daarnaast heeft Jan Umans door de vertaling van drie werken van Jan van Ruusbroec (12931381), Die geestelike Brulocht, Van den blinkenden steen en Boecsken der verclaringhe (1997) voor Japanners de toegang geopend tot Nederlandstalige mystieke literatuur. Jan Umans zet met zijn introductie van Nederlandstalige spirituele literatuur in Japan een oude traditie voort. Eeuwenlang (1641-1859) mocht kennis van de Westerse cultuur alleen via een Nederlandse handelspost van 20 personen, gevestigd op het eilandje Desjima in de Baai van Nagasaki, Japan binnenkomen. ‘Moderne wetenschap’ heette in het Japans ‘Holland studie’. De Nederlandse Belgische provincie SVD heeft de onderneming van pater Umans financieel gesteund. Pater Theo van Eijndthoven svd en zijn ’huisje van gebed’ (1983). Dorus (1915-2000), zoals hij in de wandeling heet, kiest na een veelbewogen leven als missionaris in Ghana (1945-1968) en missie-animator in Nederland en België voor een ‘freelance’ contemplatief leven in India. Hij trekt zich eind 1978 als 63 jarige terug in een ashram (meditation center) te Kankria, Indore, onder leiding van de Ier pater Thomas Lynch svd. De zomerse temperaturen van 46o Celsius blijken fnuikend voor zijn gezondheid. Na vijf jaar vestigt Theo van Eijndthoven zich voorgoed in zijn geboorteplaats Vianen, in een aanleunwoninkje van het zorgcentrum Batenstein. Van 1983 tot zijn overlijden, 17 jaren later, leidt Theo daar een meditatief leven onder het motto: ‘Mijn ashram langs de Lek, een huisje van gebed’. Hij leeft eenvoudig, ontvangt iedere bezoeker met open armen. Theo bidt met elke gast en brengt met hem/haar een tijd in stilte door. Graag zingt hij daarna samen met de visite: ‘Heer, ik heb U lief, mijn sterkte zijt Gij, ik verlang naar U’. Er vormen zich om hem heen meditatiegroepjes. Sleutelwoorden voor Theo zijn: ‘stil worden - loslaten - je voor God openstellen’. Wekelijks schrijft hij een column in het streekblad Vijfherenlanden. Iedere bijdrage is een vrucht van zijn eigen urenlange peinzen aan de oever van de Lek. De columns zijn gebundeld in het boekje De peinzende reiger. Theo laat weten dat het ‘gratis’ verkrijgbaar is ‘voor tien gulden’. Ook dit is Theo ten voeten uit. De opbrengst gaat naar zijn goede doelen, dat weten de mensen in Vianen. Naast zijn contemplatief leven zet hij zich namelijk in voor de armsten der armen in Afrika, India en Zuid Amerika. Hij heeft een legertje vrijwilligers verenigd in de stichting Pro Deo, die gebruikte spullen (fietsen, naaimachines, schoolbanken enzovoort) ophalen en versturen. Want zo zegt Theo: ‘Ik wil niet zelf ieder ogenblik aan de telefoon hangen. Dan komt er van mediteren niets terecht’. Die combinatie van sjacheren voor de goede zaak én contemplatie zit van jongs af in zijn bloed. Tijdens de Tweede Wereldoorlog zorgt hij als jong priester voor de voedselvoorziening van onze slotzusters SSpS achter de tralies van het Cenakel te Soesterberg. Theo pleegt de omwonende boeren tot goedgeefsheid te bewegen met het argument: ’Die zusters bidden voor jullie en nu fladderen ze tegen de tralies omhoog van de honger’. Peter Mertes svd en het ‘Kloster Sankt Raphael’, Montenau, Belgische Ardennen, (1987) De grond waarop een contemplatieve communiteit binnen de SVD kon ontstaan, vinden we in een samenloop van omstandigheden van persoonlijke en sociaal-culturele aard. Vanaf zijn noviciaat in de SVD (1958) heeft Peter Mertes svd (*1937), een Duitstalige Belg uit Montenau, belangstelling voor de figuur van Charles de Foucauld (1858-1916), Frans officier, aardrijkskundige, trappist, taalkundige, kluizenaar, priester, vermoord en thans zaligverklaard (2005). Vooral de ‘woestijn gedachte’ van Charles de Foucauld fascineert Peter Mertes.

53

Pastorale ervaringen van Peter Mertes met studerende jeugd (Leuven, Overijse) versterken bij hem het besef dat we leven in een cultuuromslag, in een cultuur–in-beweging. De toestand in de kerk, in de kloosters en religieuze gemeenschappen, in het bijzonder in de kleine Belgische provincie van de SVD, waarvan Peter Mertes negen jaar provinciale overste is (1971-1980), doet hem heel scherp zien waar het eigenlijk om dient te gaan in ons gemeenschapsleven, wat de hoofdzaak is van ons religieus-missionaire bestaan als SVD. Op 2 april 1976 ontvouwde de provinciale raad van de Belgische SVD in een brief aan zijn generale overste John Musinsky svd, reeds een plan voor een speciale gemeenschap die enkele belangrijke waarden van de SVD duidelijker onderstreept. ‘Centraal zou in deze communiteit moeten staan: o

Gebed, meditatie, stilte en studie.

o

De medebroeders van deze communiteit zouden er voor moeten zorgen, dat niet alleen een huis ter beschikking staat, maar levende mensen, een levende gemeenschap waar anderen tijdelijk aan deel kunnen nemen voor gebed en herbronning.

o

Het zou een groep van medebroeders moeten zijn die zeer eenvoudig leeft.

o

Zij zouden als groep moeten zoeken naar wat het tegenwoordig betekent missionaris te zijn, wat het beduidt in internationaal verband te leven en wat de verhouding kerk en wereld inhoudt.’

In 1980-1981 brengt Peter Mertes een jaar van bezinning door in Frankrijk, bij de zusters van Bethlehem, een nieuwe stichting in de geest van de kartuizers. Op 14 september 1981 betrekt Peter Mertes een oud boerderijtje in Moresnet-Kapelle, België, dicht bij Vaals (NL). Voorjaar 1987 blijken broeder Max Staudinger svd (*1926) uit Beieren, de eerste broeder die lid van de generale raad van de SVD was (1977-1987), Flores-missionaris pater Jan Wijs (*1922) en pater Niek Apeldoorn (1913-1996), eveneens uit de Flores-missie, bereid met Peter Mertes te Montenau zijn experiment van Moresnet voort te zetten in de oude villa van het missiehuis te Montenau, vanaf 8 september 1987. Op hun kapittel van 1982 overwegen ‘Zusters van de christelijke scholen van Vorselaar’ een soortgelijke communiteit te beginnen als in Moresnet/Montenau. In 1987, vanaf de opening van het contemplatieve ‘Kloster Sankt Raphael’ te Montenau, sluiten vier zusters zich bij de SVD gemeenschap aan. De vrouwelijke aanwezigheid is tot op heden voortgezet. De gemeenschappelijk gedragen verantwoordelijkheid en de wederzijdse aanvulling van man en vrouw blijken een positieve bijdrage aan het missionaire contemplatieve ideaal van deze communiteit te Montenau. De missionaire betekenis van de communiteit te Montenau blijkt uit de bezoeken van missionarissen (SVD en talrijke zusters SSpS) voor bezinning, en van andere mensen betrokken bij de Derde en Vierde Wereld voor herbronning. Broeder Max formuleerde de missionaire betekenis van Montenau aldus: ‘Wij hopen door intensieve en rustige geloofsmeditatie in het hart van de kerk golfslagen in beweging te brengen tot in de frontsituaties’. Na bijna twintig jaar kunnen we het experiment ‘Montenau’ geslaagd noemen. De communiteit bestaat thans uit pater Peter Mertes, praeses, de drie ervaren Duitse missionarissen broeder Michael Ertl (Chili en India), broeder Hubert Jacobs (Paraguay en Bolivia) en broeder Max Staudinger (Spanje, Japan, generale raad SVD) en twee zusters, zuster Elisabeth Ossemann en zuster Leta Slegers, van de zusters van Vorselaar. Pater Niek Apeldoorn in Montenau Het volgende berust op informatie van Pater Jan Weijs, die van 1987-1996 in Montenau woonde. Niek Apeldoorn (1913-1996) vertelt hem, dat het initiatief voor een contemplatief leven in Montenau niet van hem zelf is uitgegaan maar van pater generaal Heinrich Heekeren svd (1931-2004). Hij maakt hem attent op deze mogelijkheid. Niek kan zich er meteen in vinden en brengt een contemplatief proefjaar door in de trappistenabdij Sion te Diepenveen.

54

In de gemeenschap van Montenau voelt hij zich helemaal thuis. Niek wordt er door de hele gemeenschap zeer gewaardeerd, vanwege zijn prettig opgewekt karakter, omwille van zijn wijsheid en ook door zijn uitgebreide kennis op allerlei gebied. Hij past helemaal in een contemplatieve gemeenschap. Niek verblijft vijf jaar in Montenau (1987-1992). Jan Weijs heeft hem vaak met bewondering gadegeslagen als hij 's middags bezig was in de siertuin opzij van het huis. Van iedere plant en bloem kent hij de naam. Als een bloem of plant het minder goed doet, wordt die niet meteen uitgehaald en weggeworpen. Zij krijgen dan extra zorg om er weer bovenop te komen. Ze hoeven trouwens niet allemaal volmaakt te zijn. Zo was Niek. (Ik vermoed dat hij ook op deze manier met mensen omging. JH) Hij houdt van zijn planten en het maakt indruk. Het bukken en knielen bij de planten wordt op de duur echter te zwaar voor zijn oude stijve benen. Op zijn eigen verzoek wordt de zorg voor de tuin door iemand anders overgenomen. Niek gaat weg uit Montenau, niet omdat hij al meer medische zorg nodig heeft, maar omdat het zich laat aanzien dat het binnen afzienbare tijd wél zo zou kunnen zijn. Hij wil geen last worden voor anderen. De provinciaal drong er destijds sterk op aan om je vooral tijdig op te geven voor Zuiderhout en vooral niet te wachten tot je dringend op hulp bent aangewezen. Niek is 15 jaar provinciaal geweest in Indonesië. Uit die ervaring heeft hij voor zichzelf de conclusie getrokken dat hij zich tijdig zou terugtrekken, beter om half twaalf dan vijf óver twaalf, beter een jáár te vroeg dan een wéék te laat, vóórdat je een last wordt voor anderen. Verschillende keren wisselen Jan Weijs en Niek daarover van gedachten. In de tijd dat hij een leidende functie (vicaris generaal) had op het eiland Flores, Indonesië, heeft Jan Weijs precies dezelfde ervaring opgedaan en dezelfde conclusie getrokken. Sinds 1996 leidt Jan Weijs, met zijn handicap van een verzwakt gehoor, in missiehuis Deurne een contemplatief leven. Terugblik op deze verschillende vormen van contemplatief leven Speciale persoonlijke Godservaringen kwamen hier niet ter sprake. Meerdere van mijn gesprekspartners sloten die bij voorbaat uit van de gedachtewisseling of wensten daarover geen publiciteit. De bonte verscheidenheid van contemplatieve vormen valt op. Voor de een is het priesterschap belangrijk, voor de ander juist niet. De een beleeft zijn beschouwend leven bewust in de context van gastvrijheid, de ander houdt gasten principieel buiten de deur. De een combineert het contemplatieve element met het missionaire belang, voor de ander speelt dat geen zichtbare rol. Opvallend is hierbij dat ieder net zo lang manoeuvreert, totdat hij precies de vorm gevonden heeft, die bij hem als individu past. De gemeenschappelijke noemer echter is treffend weergegeven in de oneliner van de Franse politicus Charles de Montalembert (1810-1870): ‘De kloosters zijn de omhoog geheven armen van een wereld die niet bidt (les bras élevés d’un monde qui ne prie pas)’.

Cultureel leven Toneelstukken Met de komst naar Teteringen van de cursus van Ben Sanders (*1923) cum suis, wijdingsjaar 1950, breekt een kleine ‘Gouden Eeuw’ op cultureel gebied aan. Het begin vormt de nog clandestiene opvoering van Jozef in Dothan (1640) van Joost van den Vondel (1587-1679). Volgens Ben Sanders was Vondel erg geschikt: weinig spelers, een bijbels gegeven, nauwelijks decor. Dit is ideaal in deze omstandigheden. De spelers waren gauw gevonden: Toon van Bijnen (*1924) als Jozef, Piet van der Thiel (*1923), Johan Deuling (1920-1980), Wiel Wiertz (*1923) en anderen. Ze gaven Ben Sanders de opdracht de regie te voeren. Om niemand te ergeren, beginnen ze de repetities in de bossen buiten het grondgebied van het missiehuis. Het gaat voorspoedig. Als plaats voor de opvoering blijkt het terrein rond het eigen openlucht zwembad zeer geschikt; aan de ene kant van het water de spelers en aan de andere kant de toeschouwers. Op de bewuste dag (29 maart 1948) wordt er een briefje op het mededelingenbord gehangen met de aankondiging: ‘Vanmiddag om 3 uur opvoering van Jozef in Dothan op het terrein van het zwembad; iedereen is welkom; stoel s.v.p. zelf meebrengen’. De toeschouwers stromen op tijd toe, ook de leraren. Eén ontbreekt: de prefect (pater Johann Unkel). Tenslotte moet iemand ‘het verbodene’ aan de kaak stellen. Wat dat ‘verbod’ betreft: in de vooroorlogse jaren meldt de huiskroniek de opvoering van bescheiden toneelstukken als van Henri Ghéon. De fraters kunnen met dit stille protest van het bevoegd gezag leven. De kroniek schrijft

55

lyrisch: ’Een amateursgroepje van muze-minnende fraters toverde de zanderige vijverheuvelen enkele uren om in Dothans groene weiden’. Het succes van Jozef in Dothan motiveert de spelers om het jaar daarop het toneelstuk Jeremias (1917) van Stefan Zweig (1881-1942) op te voeren (Palmzondag 10 april 1949). Weer krijgt Ben Sanders de regie. Ben vermoedt dat hierbij het feit dat hij als toneelspeler in het kleinseminarie telkens zijn tekst kwijt was, geholpen heeft. Ad de Groot (1926-1998) vertolkt de rol van Jeremia. De regisseur brengt hem bij dat hij als ‘ziener’ over het volk heen moet kijken, naar de verte, van waaruit God tot hem spreekt. Deze ‘profetische blik’ behoudt Ad de Groot zijn hele leven lang tijdens toespraken. Sommigen ergeren zich daaraan. Ben Sanders heeft dan zo zijn binnenpretje en denkt bij zichzelf: ‘Goed geleerd, jongen’. Alleen, Ad de Groot kan dat ‘profetische schouwen’ niet meer afgeleerd krijgen. Het middeleeuwse spel- en zangstuk Ludus Paschalis (Paasspel) over de Emmausgangers (Lucas 24, 13-34) wordt het volgende culturele evenement. Het is ontleend aan een manuscript uit de 12e eeuw van de Sint Benedictus Abdij ‘ad Ligerim’ (aan de rivier de Loire, Frankrijk, dat is l’Abbaye de Fleury, F-45730 St-Benoit-sur-Loire), uitgegeven door E. de Cousemaker, Drames liturgiques du Moyen-Age, Parijs 1861. In Teteringen wordt het op Pasen 27 maart 1932 voor het eerst opgevoerd. De Latijnse tekst en de Gregoriaanse muziek danken de fraters SVD destijds aan de benedictijner monniken van Affligem, België. Op eerste paasdag, 17 april 1949, volgt opnieuw een uitvoering in de aula van het missiehuis. Antoon Verschuur (*1926) vervult daarin met zijn prachtige zangstem de hoofdrol van Christus. Coen Classens (1924-1985) en Ben van den Boom (*1927) vertolken de twee Emmausgangers. In het SVD huis te Montenau, Belgische Ardennen, achter de villa met de fraaie trap als decor, heeft op 16 augustus 1949 een reprise plaats. Met assistentie van enkele Duitse klasgenoten SVD geeft Antoon Verschuur in 1952 nog een uitvoering te Sankt Augustin, bij Bonn, in het Missionspriesterseminar SVD. Onder regie van pater Arie Snijders (1914-1976) en pater Jan van de Laar (1895-1985) en met een nieuwe bezetting krijgt dit ontroerende Ludus Paschalis op 14 april 1952 in de kapel van het missiehuis Helvoirt nogmaals vorm. Nico Berends speelt de Christusrol, Henk Giezeman (1925-1993) en Mathieu Opdenacker zijn de Emmausgangers. Cor Jooren (* 1927) heeft de rol van de ongelovige Thomas. Dan volgt op 14 april 1950 Moord in de kathedraal (1935) van Thomas Eliott (1888-1965). Ben van den Boom vertolkt de hoofdrol: Thomas Becket (1117-1170), aartsbisschop van Canterbury. ‘Deze prestatie, die boven dilettantenwerk uitging, kon met recht een “eer voor het Teteringse scholasticaat” worden genoemd’ (SVD Nieuws nummer 48, 3 juli 1950, pagina 5). Pater Unkel, de prefect, gaf aan de regisseur Ben Sanders zelfs verlof in Concordia, de stadsschouwburg te Breda, te gaan kijken naar de opvoering van dit stuk. Albert van Dalsum (1889-1971) heeft daar de hoofdrol. Het initiatief ‘van onderen’, de studenten, om het verbod op toneelspelen af te schaffen blijkt vrucht te dragen. De tijden veranderen, maar wel moeten er mensen zijn die een verandering in gang durven te zetten. Revues Daarnaast zijn er de zogeheten ‘revues’ (geestige sketches) van eigen makelij bij gelegenheid van het Sinterklaasfeest, afscheidsfeesten en jubilea. Zij hebben een belangrijke functie als uitlaatklep voor wat er leeft onder het voetvolk. Volgens ooggetuigen bereiken zij ongekende hoogten van subtiele humor, mede door het creatieve vernuft van Ben van den Boom en Ben Sanders. Zij spelen trefzeker in op de huiselijke actualiteit. Hier volgt een staaltje daarvan. Rector Gérard Schoutens is eind veertiger jaren een van de eerste bromfietsbezitters. Hij is er heel zuinig op. Als pater Schoutens voor een paar weken op reis gaat, moet een medebroeder die brommer vanuit de fietsenkelder naar de rectorskamer op de tweede verdieping slepen. Volgens het plan van de rector dient dat onopgemerkt te blijven, hetgeen natuurlijk onmogelijk is. Rond 1950 zijn vooral de heren geestelijken berijders van bromfietsen. (Gangbaar is het grapje: ’Als ik een brommer hoor, weet ik dat er een pastoor aankomt’.) Zij zijn enerzijds financieel niet voldoende draagkrachtig voor een auto en anderzijds is hun fysieke conditie te zwak om per fiets langere afstanden te overbruggen. De brommer is voor hen de ideale oplossing. Hoewel: opvallend veel geestelijken verongelukken in die tijd dodelijk op hun ‘rijwiel met hulpmotor’. Dit gebeurt vooral als zij na een conveniat (pastoorskrans) met een slok op naar huis rijden. Ook in SVD kring is een dode te betreuren: de Teteringse docent en Nijmeegse hoogleraar in de culturele antropologie (volkenkunde) prof. dr. Bernard Vroklage

56

svd (1897-1951). Na een zondagsassistentie, genoeglijk afgerond met een neutje bij de pastoor, verongelukt hij op het Keizer Karelplein te Nijmegen. Hij verleende geen voorrang. Op soortgelijke wijze verongelukt jaren later de Flores-missionaris pater Ing. Jan Loeters svd (1913-1987). Uit deze tijd stamt een onvergetelijke ‘revue’ die gebaseerd is op een film over Chopin. Ben van den Boom speelt Chopin en Frans Verstraelen treedt op als Liszt. Op een gegeven moment zakt Ben aan de piano in elkaar. Frans vraagt: ‘Heb je nog een wens?’ Ben: 'Zet mijn bromfiets op mijn kamer'. Doordat de ‘ontknoping’ van de ‘revue’ totaal niets met dat wat er aan voorafgaat te maken heeft, zet zij juist des te scherper een naïef staaltje van behartiging van het eigenbelang door een overste te kijk. Het verrassingseffect op het publiek is enorm. ‘They brought down the house’ zeggen de Engelsen bij zulk een stormachtige bijval. Met andere woorden: de onderdanen braken de tent zo wat af. Een tweede beroemd voorbeeld is de revue die de klas van Jan Simmers (wijdingsjaar 1950) speelt, voordat zij naar het Duitse grootseminarie SVD te Sankt Augustin bij Bonn verhuist. Teun Ekkelboom (1924-2002) maakt het script. Jan Niessen (*1924) speelt eerst de rol van pater Johann Unkel. Daarna treedt hij op als rector van Sankt Augustin. Op het eind verschijnt Jan Niessen als de Duitse broeder Gottlieb, samen met Jan Simmers die broeder Wunibald vertolkt. Hun slotzin luidt: ‘Teteringen sehen und dann ...sterben’. De hele zaal valt bij dat laatste woord spontaan in. Vermelding verdient ook de serie opvoeringen van Godfried Bomans’ ‘Kopstukken’ door Ben van den Boom en Ben Sanders. Zij ontwikkelen een techniek waardoor zij de tekst niet van buiten hoeven te leren. Op een tafel, op de rand van een soepbord, of in de binnenkant van een hoed schrijven ze hun teksten. Muzikale prestaties Boeiend en bloeiend koorleven Pater Toon van Bijnen (*1924) bericht met verve dat het missiehuis in de jaren die hij in Teteringen doorbracht (1946-1950), een bloeiend koorleven kende. Iedere zondagavond na het eten werd er, met volle maag en uit volle borst, in de refter gezongen dat het een lieve lust was: ‘Alle man van Neerlands stam’, ‘De zilleveren (sic!) vloot’, ‘De schoentjes die gaan er met paren en jammer de mensen ook’ (alsof zij al de gouden bruiloft gevierd hadden), ‘Hollands vlag je bent mijn glorie’, ‘Maaaaaaaaar, die kat kwam weer de vollegende (sic!) dag’. Het werd allemaal met daverende overtuiging ten beste gegeven. Frater Eugène Verstraelen (*1922) kon al dat jonge-mannen-geweld met zijn stuwend en krachtig pianospel de baas. Het waren heerlijke avonden. De theologanten namen na de Teteringse jaren een schat aan liederen mee. De gestencilde bundel met cijfernoten kreeg in menig koffer een plaats als een blijvend bezit. In de nalatenschap van pater Jan Goeman (1910-1996) werd nog zo’n bundel gevonden. Bij de dagelijkse Gregoriaanse zang ging het er heel wat gematigder en gedisciplineerder aan toe. Pater Arie Snijders (1914-1976) was een heerlijke dirigent met een fijn gevoel voor liturgie. De fraters theologanten zongen, alsof zij koorheren of monniken waren, alle zondagen de hoogmis en de vespers en ’s zaterdags de completen. Met slechts een half uur repetitie per week was dit een hele prestatie. Af en toe kon er natuurlijk wel eens en grapje vanaf. Zoals die repetitie, toen alle zangers onder het zingen bij het Latijnse woord salutari (‘heilzaam’) tegelijk de kapel uitliepen, wuivend naar Arie: ‘saluut, Arie!’. Aan weerskanten kon er hartelijk om gelachen worden. Aan die goeie Arie danken zij een uitstekende vorming in de Gregoriaanse zang. Alsof het nog niet genoeg was, gingen zij dikwijls op donderdag, de klassieke vrije dag in seminaries, ook wel beata feria quinta (‘gelukzalige vijfde dag’) geheten, na het ontbijt, naar de Paulusabdij in Oosterhout om zich tijdens de hoogmis te stichten aan het volmaakte gezang van de benedictijnen. Dat beschouwden zij als het non plus ultra. Even te voet op en neer naar Oosterhout gold in die tijd als een kleinigheid. Vooral de voorzangers oftewel de Schola Cantorum, hebben van pater Arie Snijders leren zingen. Het was een groepje van zes of zeven zangers (Jan Laan, Toon Verschuur, Albert van der Heijden, Nico Berends, Jan van Zeeland, Ben van Beek, Ben van den Boom en Toon van Bijnen). Hij bracht hun bij hoe de stem plooibaar te maken. Een generatie later openbaart zich de voorzanger Wim Brabander (1931-2006) als een uitstekend vertolker van het Gregoriaans.

57

Maar Arie Snijders had meer noten op zijn zang. Naast de volkszang en de kleine Schola Cantorum leidde hij ook het ‘grote’ koor, waarvan 20, 25 fraters, die wat beter dan gewoon konden zingen, deel uit maakten. Dat koor zong op feestdagen een meerstemmige Latijnse mis, soms ook een meerstemmig ‘lof’, de voorloper van de tegenwoordige ‘Dienst van Woord en Gebed’. Volgens van Dale is een ‘lof’: ‘(r.-k.) godsdienstige namiddag- of avondoefening (laudes vespertinae), die met de zegen van het sacrament besloten wordt. Met Kerstmis, op het Mariafeest van 8 december en bij jubilea vertolkten zij liederen of een cantate tijdens de actus. De term actus is Latijn voor ‘handeling’. In het SVD-jargon staat hij voor ‘viering’, dat is concreet ‘een feestelijke bijeenkomst in de aula volgens de oudste Steyler traditie’. Actus behoort bij de vierde declinatie naar het voorbeeld domus (huis), enkel- en meervoud zijn hier identiek. De meesten zijn zich hiervan niet meer bewust en mishandelen de term actus en schrijven ‘actes’ of iets dergelijks. Bij voorbeeld studeerden ze het Weihnachtsoratorium van Müller in. Ook een hele prestatie, als je bedenkt dat dit koor gerecruteerd moest worden uit een populatie van 50 tot 60 fraters. Het koor mocht er zijn. In de kerk van de parochie Driesprong te Breda zongen zij met behoorlijk succes onder andere een feestelijke mis van Hubert Cuypers. Pater Jaap Buijs (1918-2006) nam de leiding van dit koor over. Nieuwe Latijns meerstemmige missen kwamen op het program. Hij durfde nog meer aan, zoals het slotkoor uit de Messiah van Georg Friedrich Händel (1685-1759), getransponeerd voor vierstemmig mannenkoor, op de piano ondersteund door frater Eugène Verstraelen (*1922). Echt ontroerend mooi, maar niet gemakkelijk, was Psalm 23 van Franz Schubert (1797-1828) Gott ist mein Hirt, opus 132, uit 1820, eveneens prachtig begeleid door Eugène Verstraelen. Pater Toon van Bijnen is nog altijd dankbaar dat hij dit heeft mogen meezingen. Het zilveren priesterfeest van pater Eugène Lampe svd (1893-1967) was een soort examen. Op het feest van Maria Onbevlekte Ontvangenis, 8 december 1947, werd dat gevierd. Pater Jaap Buijs pakte uit met het Tota Pulchra es van Anton Bruckner (1824-1896). Toon van Bijnen zong de tenorsolo. De zangers werden gewaarschuwd. Iemand met fijne smaak, een broer van jubilaris Lampe, zou komen luisteren. Hij was gewend het rijke concertleven van den Haag van nabij te volgen. Het koor moest dus op zijn tenen lopen. Het ging goed en de heer Lampe zei welwillend dat hij het mooi vond. Pater Arie Snijders leerde de theologanten niet alleen zingen, maar ook luisteren naar de muziek van J.S. Bach: zijn suites (op grammofoonplaat) en de jaarlijkse Matthäus Passion via de radio in de refter. Hij sprak dan bewonderend over Theodora Versteeg, Louis van Tulder en Jo Vincent. Misschien genoten de fraters toen intenser van die zeldzame muzikale onderbrekingen van hun vrij eentonige seminarieleven dan wij nu van de meest verfijnde muziek, ieder ogenblik van de dag in overvloed met een druk op de knop verkrijgbaar. Door het ‘gebrek’ aan apparatuur stond de actieve muziekbeoefening centraal. Zij werd bevorderd doordat een aantal ‘verse’ paters na hun priesterstudies een ‘postgraduate’ opleiding volgden aan de kweekschool (pedagogische academie) te Breda. (Dat was belangrijk voor de opbouw van een katholiek onderwijsnet in Indonesië, het toenmalige Nederlands Oost Indië.) Zij verbleven tijdens deze studie in Teteringen. Een grotere keus uit goede stemmen kwam zo ter beschikking. Er werd een klein ‘kamerkoortje’ opgericht met puike zangers als Wim Koninckx (*1921), Jan Laan (1920-1987), Jan Struylaard (1918-1999), Cor Kooy (19171995), de reeds vermelde scholazangers en nog enkele anderen. Toon van Bijnen trad op als dirigent. Zij zongen a capella, zonder instrumentale begeleiding. Problemen met de legendarische, excentrieke huisorganist de heer Hein van Aspert (1888-1966) werden zo voorkomen. In goede herinnering blijft een schitterend ‘lof’ met onder andere het vijfstemmig Hortus conclusus (‘Besloten Hof’, eretitel van Maria de moeder van Jezus, een citaat uit Hooglied 4:12) van Orlandus Lassus (1532-1594). Vanuit zijn privé kapel op het zangkoor

58

toonde professor B.A.G. Vroklage svd, minzaam naar hen buigend, zijn bewondering voor Toon van Bijnen en zijn zangers. Het was voor hen wel de mooiste zangervaring in Teteringen. Niet lang na dat memorabel ‘lof’ vielen op een zondagmiddag weer eens de gebruikelijke gregoriaanse vespers uit. Tot veler verrassing leidde frater Jean (toen Joep) van Baal (*1925), bij wijze van ‘lof’, een groepje zangers, buiten de bestaande koren en koortjes om. Zij zongen gezangen uit de Oosters orthodoxe liturgie. Het klonk niet slecht. Prompt werd dat zanggroepje het ‘Balilofski-koor’ gedoopt. Het bleef bij dit eenmalig optreden. Ook het optreden van frater Jan Lichthart (*1921) was eenmalig. Onder zijn leiding werd een cantate gezongen, bij het afscheidsfeest van een klas. Een welgemeend ‘Hou je taai taai taai’ klinkt sommigen nog in de oren. Het had ook een Sinterklaascantate kunnen zijn op de bekende tekst van taaitaai. Bij zo’n beperkt aantal potentiële zangers en dirigenten is die veelzijdige verscheidenheid aan koorzang indrukwekkend te noemen. Een verhaal apart vormen de concerten in de aula van het missiehuis. Zijn bewoners waren wel gewend aan het jaarlijkse optreden van het orkest van de kweekschool uit Breda, onder leiding van broeder Efrem. Elke keer was dat een feest met succesnummers als Der alte Brumbär van Julius Fucik, de ouverture van Der Kalif von Bagdad van Boieldieu, Donauwellen van Ivanovici, walsen van Strauss, Emil Waldteufel en zo meer. Het was altijd een heel prettig programma. Toen kwam er op een dag ook een concert door het zangkoor Aurora (‘Dageraad’) uit Oosterhout. Het was bekokstoofd door rector Gérard Schoutens samen met de broers en een zus van frater Toon van Bijnen, die als solisten optraden. Er werd vooral uit Haydns (1732-1809) Die Jahreszeiten gezongen. Het klonk echt mooi. Rector Schoutens, in de wolken, dankte het koor uitbundig. Met zijn bekende stemvolume, sprak hij daarbij het woord Aurora jubelend, onnavolgbaar en onvergetelijk uit. De dirigent werd geprezen: ‘Hij hàd ze eronder. Dat stòkje: ik hèb er op gelet’. Deze korte, staccato uitgesproken retorische zinnen van rector Schoutens zijn bij veel toehoorders nog jaren blijven hangen. Pater Schoutens dankte met name ‘de gouden solist’, een bassolist, 50 jaar koorlid, de drijvende kracht achter dit koor. Deze solist zong uit Die Jahreszeiten de aria Erblicke hier, betörter Mensch (Kijk hier, verdwaasde mens). De weemoedige woorden Wo sind sie nun die Wonnetagen? Verschwunden! Nur Tugend bleibt! (Waar zijn ze die genotvolle dagen? Verdwenen! Alleen deugd blijft!) werden door de gouden solist zo hartstochtelijk ten beste gegeven, dat hij navolging kreeg. Frater Jacques Kamstra (*1926) kon het niet laten om er bij een familiefeest een bisnummer aan te wijden. Hij deed dat heerlijk parodiërend, zoals alleen studenten dat kunnen. Het optreden van Aurora, mèt Schoutens’ dankwoord, behoort nu nog voor menigeen tot de aangenaamste Teteringse herinneringen. Naar een concert buiten het missiehuis gaan, was er in die tijd niet bij. Enkelen lukte het niettemin naar een uitvoering van Mozarts Requiem, door het koor Aurora, in Oosterhout te glippen. Wel mocht, op een vrije donderdagnamiddag, Coos van Overbeek zijn orgel demonstreren aan een hele groep fraters in de Theresiakerk, Tramsingel, te Breda. Zij volgden zijn fijnzinnig spel van op de ‘Orgelbühne’. Dat is nu niet bepaald de meest geschikte plaats om van orgelspel te genieten. Naar het schijnt, keken zij hem liever op de vingers. Volleerde concertgangers waren ze zeker niet. Zelf actief musiceren deden zij des te meer. De techniek schrijdt intussen voort. Een of andere jonge missionaris laat een koffergrammofoon of een muziekinstallatie in de ‘goedang’, de loods van de missieprocuur, inpakken. Pater Toon van Bijnen herinnert zich nog de dag dat pater Jan van Roosmalen (*1920) naar Flores vertrekt. Na het ontbijt fietst hij zo snel mogelijk naar muziekhandel Spronk in Breda om voor van Roosmalen grammofoonplaten te kopen van de Danse macabre van Camille Saint Saëns en de Bolero van Ravel. Steeds meer missionarissen nemen grammofoonplaten mee. De muziekcultuur, die ze in Teteringen hadden opgedaan, maakte een blijvend deel uit van hun leven. Pater Richard Nieuwendijk (1913-1998), novicemeester op Flores, bestelt de Dream of Gerontius van Elgar. Hij wil de Indonesische fraters op Flores met dit vrome meesterwerk uit Europa kennis laten maken. Zo vertrekken missionarissen vanuit Teteringen zeker niet zonder muzikale bagage naar verre landen. Getuige hiervan is het legendarische mannenkoor in het Jappenkamp Paré Paré (Sulawesi/ Celebes) onder leiding

59

van pater Cor Does svd (1903-1990) en pater Piet Hilberts svd (1906-1946), dat uit het geheugen gereconstrueerde klassieke muziekstukken ten gehore bracht. Instrumentale lichte muziek De naoorlogse periode was qua instrumentale muziek niet zo indrukwekkend. Wel was er een orkestje dat de feesten heel onderhoudend opvrolijkte. Ben van den Boom (*1923) weet daarover uitvoerig te informeren. Tijdens het rectoraat van pater Gérard Schoutens (19451951) ontstaat ‘Het Orkest’. Cees Frijters (dirigent), Ton de Rijk (viool), Wiel Wiertz (viool), Piet Nooyen, op verlof uit Indonesië (viool), Ad de Boer (contrabas), Jan Laan (trompet), Tjeu Suntjens (klarinet), Eugène Verstraelen (piano), Ben van den Boom (accordeon) vormen de bezetting. Iedere keer als ‘het orkest’ speelt, glimt rector Schoutens van trots en genoegen. Het repertoire is omvangrijk en beweegt zich vooral in het lichte, amoureuze genre, zoals uit een greep van enkele nummers blijkt: Olé Guapa (Spaans voor: Bravo knappe vrouw) een tango van Malando; Wiener Blut, een wals van Strausz; Bésame mucho, (Spaans: Kus mij veel); In the mood, van Glenn Miller, jazz; Donauwellen, wals; An der schönen blauen Donau, wals van Strausz; Ain’t she sweet, jazz; Bei mir bist du schön, jazz; O sole mio (‘O mijn zon’), Italiaanse potpourri van Marinella; Somewhere over the rainbow; het hele krontjongrepertoire, waaronder het geliefde Larantuka pantai besar (Larantuka groot strand)... uit Flores naar Teteringen meegebracht door frater Paul Sani svd (1924-1972), later eerste bisschop van Bali. Concerten werden vrij vaak gegeven (op familiefeesten, verjaardagen en bij gelegenheid van priesterwijdingen), ‘want rector Schoutens lustte er wel pap van’ (Ben van den Boom).

Het geschreven woord Het tijdschrift De Vlam Enkele fraters publiceren het eerste nummer van De Vlam op 1 november 1929. Het is het schooljaar waarin de paters Marinus Bouwmans (1901-1983), Frits Fliervoet (1899-1990) en Cees Robben (1904-1998) hun studie in Teteringen afsluiten (1930). De huiskroniek vermeldt: ‘Het in- en uitwendig goedverzorgde àllereerste nummer van “De Vlam”, periodiek tot zelfontwikkeling licht (sic! JH) op de leeszaal’. Twee tot drie keer per jaar zal het verschijnen in een oplage van één enkel fraai verlucht exemplaar. Helaas beschikken we niet meer over deze unieke bron voor de intellectuele geschiedenis van het missiehuis Teteringen. De hele kostbare verzameling schijnt tijdens ‘De Exodus’ van de fraters uit Teteringen naar ‘De Sluis’ in Breda (1970) spoorloos verdwenen te zijn. Uit brokstukjes geschiedenis proberen we hier een beeld van dit onvergetelijk huisorgaan te reconstrueren. Onder 21 september 1941 (tijdens de Duitse bezetting) lezen we in de huiskroniek: ‘De “Vlam” komt uit, maar hij moet binnen enkele dagen verdwijnen. Et factum est ita (En aldus is geschied)’. Waarschijnlijk werd er kritiek op de Nazi’s geleverd. De oversten waren als de dood dat die in verkeerde handen zou geraken. De kroniekschrijver herinnert zich op 5 april 1942 dat De Vlam twaalf en een half jaar bestaat. ‘Welk heugelijk feit herdacht wordt met een jubileumnummer van ons eigen blad.’ Op 25 april 1943 bericht de huiskroniek: ‘Pasen! Alleluia. De Vlam verschijnt. Lucas wint ‘de Vlam prijs’. Met ‘Lucas’ is wel bedoeld pater Theo Lucas (1918-1993), de latere leraar Nederlands van het SVD College te Overijse, bij Brussel, België. Waarschijnlijk is het een literaire prijs. Deze paaseditie van 1943 is vermoedelijk het laatste nummer vóór 1949. Jan Simmers (*1925), student te Teteringen van 1948-1952, gunt ons een blik in de keuken van de nieuwe redactie van de Vlam. Hij hoopt dat het ‘naar Teteringen ruikt’. ’Het moet in of omtrent 1949 zijn geweest dat ik van de Vlam hoorde; hij was een tijd niet verschenen. Ben Sanders heeft mij waarschijnlijk voorgesteld aan een herstart mee te doen.’ Ze hadden dan wel een interessant thema nodig, het liefste iets ‘van buiten het missiehuis’. Kranten en tijdschriften hebben de fraters echter niet, radio en televisie evenmin. Alleen in de patersrefter kunnen zij, na hun corvee, het afruimen van de tafel van de docenten, de krant van de leraren stiekem doorbladeren. Op die manier komen de fraters er achter dat te Eindhoven, in het Van Abbe museum, een opzienbarende tentoonstelling van Franse religieuze kunst uit de oorlogstijd en uit enkele naoorlogse jaren gaande is. Ze gaan met zijn drieën liften, Ben Sanders, Jan Simmers en Leo Elders. Hoe ze aan geld kwamen voor entree, een catalogus en

60

enkele illustraties in de vorm van prentbriefkaarten, weet Jan Simmers niet meer. ‘We werden zeer geraakt’ schrijft hij. Namen die hem te binnen schieten: Rouault met heel ruige, expressionistische Christusbeelden, Le Corbusier, Léger, Matisse en Manessier. Het verslag in de herrezen Vlam telt ongeveer 12 pagina’s (A4-formaat). De hele oplage, één exemplaar, komt ter inzage te liggen op een plank in de leeszaal. ’s Avonds laat maken ze met potlood een klein streepje op die plank. ’s Ochtens vóór het morgengebed controleert de redactie of de leraren er aan geweest zijn. De Vlam heeft een soort functie van deurtje ‘naar buiten’; vandaar komt de informatie en de inspiratie. De redacteuren leggen onder meer bezoeken af aan de letterkundige Pieter van der Meer de Walcheren (1880-1970) in zijn huis bij het Mastbosch te Breda, aan de architect dom Hans van der Laan van de Sint Paulus Abdij te Oosterhout, aan een landschapsschilder in Oosterhout en een glazenier te Dongen. Op 21 september 1950 noteert de huiskroniek: ‘Enkele vereerders van Jacques Maritain brengen een bezoek aan diens vriend Pieter van der Meer de Walcheren. Ze bieden hem de herfsteditie van de Vlam aan’. Acht dagen later (29 september 1950) krijgt pater Johann Unkel bij gelegenheid van zijn veertigjarig priesterjubileum een exemplaar van de (zelfde?) Vlam aangeboden ‘als dank voor zijn grote verdiensten jegens de fraterscommuniteit’ (huiskroniek). Op 13 januari 1951 meldt de huiskroniek mysterieus: ‘De nieuwe Vlam brengt de communiteit in opspraak’. De Vlam had ook ‘naar binnen’ iets te betekenen. In bedekte termen kon je er een en ander kwijt over het gehalte van de lessen. Pater Unkel censureerde nooit iets. Hoogstens achteraf, als ‘medebroeders’ (docenten) geklaagd hadden. Het werk van de redacteuren gaf eens aanleiding tot een wel zeer onverwachte klacht die niets met de inhoud van de Vlam te maken had. Ter voorbereiding van een nieuw nummer van de Vlam placht de redactie vaak twee aan twee op te trekken. Pater Unkel kreeg de verdachtmaking van ‘particuliere vriendschap’ (homofielgetinte genegenheid) te horen. Unkel reageerde nuchter door de ‘aangeklaagden’ afzonderlijk op de man af te vragen: ’Kus je wel eens een frater?’. De stomverbaasde reactie van de ‘verdachten’ was voor pater Unkel voldoende om de zaak als afgedaan te beschouwen. De concrete aanleiding schijnt geweest te zijn, dat twee redactieleden tijdens overleg in de bloementuin naast het missiehuis overvallen werden door een stortbui. Zij hadden hun bespreking in de kleine bloemenserre van broeder Vincent Alkemade (1893-1978) aan de zuidkant van het huis voortgezet. ‘Het was niet onopgemerkt gebleven’ (slotzin van Gerard Reve’s, De avonden). Jan Simmers schrijft tot besluit: ‘Werk zoals aan de Vlam gaf je kans je breder te ontwikkelen. Tegen Ben Sanders heb ik over de Teteringse jaren wel eens gezegd: wat een verkwisting van tijd. En tegelijkertijd heb ik nooit meer zoveel tijd gehad om heerlijk rond te freewheelen’ (brief van Jan Simmers geschreven tussen 16-19 september 2005 aan JH). De Bullebijter en De Kuitenprikker Sommige fraters misten een uitlaatklep voor hun gedachten en emoties inzake hun eigen onmiddellijke actualiteit. Ben Sanders, student te Teteringen (1947-1951), vertelt: ‘Ik zocht de discussie en meningsuiting en begon daarom zelf een eigen blad uit te geven en vol te schrijven. De naam van het blad was “De Bullebijter”. Het bestond uit aaneen gehechte bladen gevuld met artikelen, kreten, losse opmerkingen, pikante vragen en zo voort. In een reuze documentenmap werd het in de studiezaal neergelegd. En nu maar afwachten. ’s Nachts stond ik af en toe op om te zien of de map er nog lag, want het was aan te nemen dat de docenten ook wel eens wilden weten wat er “in de soep” zat. Overdag konden ze hun belangstelling niet tonen door de map mee te nemen. Toen de klas boven ons begon te reageren door een soortgelijk product uit te geven, “De Kuitenprikker” genaamd, was de discussie op gang gebracht. Jammer genoeg werden beide bladen teruggetrokken op last van hogerhand. De tijd was er nog niet rijp voor’ (brief van Ben Sanders aan JH op 28 mei 2005). De Raaskal Op 14 september 1952, tijdens de ballingschap van de theologen van Teteringen te Helvoirt, ziet het blad ‘De Raaskal’ het licht. ‘Doel: meer leven in de brouwerij brengen. Nu eens niet tegen de “Vlam”. Omtrent de redactie tast men in het duister’ (huiskroniek). Vagelijk herinner

61

ik mij uit mijn Helvoirtse-Teteringse tijd (1952-1959) dat de naam van Teun Ekkelboom (1924-2002) met dit initiatief in verband gebracht werd. ‘t Vonkje Een groepje fraters begint in 1969 een intern blaadje. De naam moet een zinspeling zijn op De Vlam. Het opschrift luidt: ‘TVONKJE: onafhankelijk, onregelmatig pamflet. Redaktie: paul mak en ben sleumer’. Het Vonkje verwijst ook naar het vuur van Arnold Janssen: gaat het uit of sticht het brand? De teksten bevatten nieuwe ideeën over het engagement voor de kerk in het algemeen en voor de missie in het bijzonder. Ook doen de auteurs suggesties voor alternatieve leefvormen binnen de SVD. De stijl, ‘van dik hout zaagt men planken’, doet soms denken aan een ultimatum aan het adres van de oversten. Beeldende kunst De Beaux Arts (Schone Kunsten) was een atelier achter houten schotten op zolder. Kunstzinnige fraters ontplooiden er hun talenten ten dienste van de communiteit. Jan Simmers schrijft hierover: ‘Je kwam erbij door jezelf te melden. Er bestonden geen cursusleiders of zo. Het was een soort huishoudelijke dienst; naast bakkerij, wasserij etc. De Beaux Arts verzorgde de versiering en aankleding van het huis zoals bij ‘actus’ op Mariafeesten, kerstmis en bij een priesterwijding. Grote talenten herinner ik me er niet van. Het voordeel was dat je – als er een festiviteit naderde ‘s morgens gedurende een uur boven op de “bozaar” mocht werken, terwijl anderen voor hun studieboeken zaten. Het moest wel in silentio (in stilzwijgen), zodat van de vier of vijf fraters die er werkten er altijd wel een of twee om stilzwijgen vroegen’ (brief van Jan Simmers, 16-19 september 2005). Sport Sport heeft in Teteringen van oudsher een aanzienlijke rol gespeeld. Aanvankelijk beperken de fraters zich tot lange afstandswandelingen onder leiding van pater Johann Unkel. De traditionele jaarlijkse voettocht van Teteringen naar Helvoirt en terug op één dag is tot de opheffing van het noviciaatshuis te Helvoirt (1954) in ere gebleven. Later komen daar andere takken van sport bij zoals: voetballen, volleybal, zwemmen in het eigenhandig aangelegde openluchtbad van het missiehuis, roeien in de Biesbos en fietstochten naar België. De SVD cineasten, de paters Simon Buis (1892-1960) en Piet Beltjens (1901-1965), in Hollywood opgeleid om missiefilms te maken, brengen in 1925 vanuit Amerika volleybal naar Nederland. Dat weet hier te lande niemand meer, vandaar deze uitdrukkelijke vermelding. Deze sport, uitgevonden in 1895 door ene heer Morgan in de USA, wordt eerst bij de leerlingen van het missiehuis Sint Willibrord te Uden ingevoerd. Vanaf 8 september 1926 speelt ook het missiehuis Teteringen volleybal. Voor de Nederlandse SVD is volleybal een typische sport gebleven. Pater Jos Boots noteert in zijn Franse dagboek onder 1 juli 1929 het gedenkwaardige feit dat men begint met de eigenhandige aanleg van een zwemvijver (‘On a commencé à creuser un étang’). Hiermee eert het missiehuis Teteringen een SVD traditie die op de stichter de heilige Arnold Janssen teruggaat. Hij vond dat missionarissen goed moeten kunnen zwemmen. In deze geest zal de Teteringse communiteit in ballingschap te Helvoirt (1952-1954) dan ook vrijwel onmiddellijk na aankomst een openluchtbad naast het voetbalveld laten graven, deze keer met behulp van een dragline. De theologanten van het grootseminarie Haaren bij ’s-Hertogenbosch, maakten ook dankbaar van dit bad gebruik. Belangrijk in de herinnering van velen zijn de zomerse roeitochten in de wateren van de Biesbos. Het protestantse gezin Ruitenberg in Raamsdonkveer stelde jarenlang gratis een roeiboot ter beschikking. De Ruitenbergs vormden een godvrezend geslacht met meerdere dominees in de familie. Het Jaarboek Nederlandse Hervormde Kerk voert thans nog twee predikanten op met de naam Ruitenberg: een geboren in 1920, blijkens een advertentie in dagblad Trouw overleden (2006) en een geboren in 1944. De SVD toont zich dankbaar door aan de familie Ruitenberg rond kerstmis een envelop met bijzondere postzegels, geplukt van brieven van missionarissen, te sturen. Ondanks een decreet van de Romeinse Congregatie voor Religieuzen (11 juni 1932) dat het voetballen van de fraters verbiedt, wordt er toch sinds mensenheugenis gevoetbald door de SVD in Teteringen. Tot 1952 gebeurt dit nog in opgeschorte togen. Kort daarna komen stevige kaki pakken met lange broeken, sinds de Tweede Wereldoorlog eigenlijk bedoeld voor missionarissen in de tropen, in gebruik.

62

Wel valt het op dat de SVD in de jaren 1952- 1954 nogal eens een smadelijke voetbalnederlaag lijdt: tegen het grootseminarie Haaren met 3-0 en tegen de Priesters van het heilig Hart (SCJ te Liesbos, Breda) met 6–5. Van Huize Assisië in Udenhout, tehuis voor mensen met een geestelijke beperking, kunnen de fraters SVD wèl winnen: met 7-4 (27 mei 1953), met 5-3 (2 juni 1954) en met 4-3 (4 juli 1954). Vooruitlopend op de geschiedenis kunnen we melden dat de laatste Teteringse fraters (19641968) bijna elke dag van de week voetbalden. Vanaf 1966 wordt er iedere zaterdag de judosport beoefend onder leiding van Wim Cobben. Achter de schermen De notulen van de 53e studieconferentie van het lerarencorps (22 september 1950) laten ons zien wat de negen docenten van al die culturele en andere activiteiten vinden. Rector Schoutens noteert, waarschijnlijk tandenknarsend: ’Er wordt nogmaals op gewezen, dat de fraters niet zoveel tijd en belangstelling moeten wijden aan bijkomstigheden als verzorging van feesten, dat bij sommigen de studie er merkbaar onder lijdt. Toch vindt men het leerzaam en vormend, dat hun te gelegener tijd de kans gegeven wordt zulks éénmaal in de twee jaar toe te staan.’

De opleiding van de broeders SVD in context Wat zeggen de broeders zelf hierover? Broeder Piet (Baptist) van Rooijen (*1923) had bij zijn intrede (1942) in Teteringen als geestelijke bagage vier jaar gymnasium en één jaar ervaring in een garage als machinebankwerker bij zich. Hij herinnert zich van zijn opleiding tot broeder SVD dat de novicemeester pater Jan Drost van hem en zijn medenovicen vooral brave kloosterlingen probeerde te maken. De novicemeester gaf op werkdagen na het ontbijt een conferentie over het geestelijk leven en legde de constituties van de SVD uit. Zij leerden ongeveer wat ‘mediteren’ inhield, dat je je aan de regels diende te houden, waarom je niet buiten de maaltijden mocht eten en zo voort. Maandelijks had je de ratio bij de novicemeester. Dat is een gesprek waarin je vertrouwelijke rekenschap aflegde van je vooruitgang in het religieuze leven. Aan vakopleiding kwam toen nog niemand toe. Je kreeg direct werk toegewezen. Dat kon op de boerderij, in de tuin of in de keuken zijn. Als je daar helemaal geen aanleg voor had, kwam je in de schoonmaak van het huis terecht. Broeder Piet van Rooijen prijst zich gelukkig dat hij broeder Athanasius Roelands (1899-1971) in de bakkerij mocht helpen. Daar viel tenminste nog iets te leren. Helemaal op zijn plaats voelde hij zich daar eigenlijk niet. Maar het was er voor hem in ieder geval beter dan in huis, tuin, keuken of op de boerderij. Na het gewetensonderzoek (examen particulare) rond het middaguur en de aansluitende warme maaltijd mochten de broeders novicen de afwas doen (’spoelen’, van het Duitse ‘spühlen’, heette dat in het Germanistisch taalgebruik van de Nederlandse SVD). Daarna kregen de novicen een uur recreatie. Als het meezat, speelden ze volleybal. Maar heel vaak was het groenten schoonmaken geblazen onder het ‘genot’ van geestelijke lezing. Een van de novicen las een vroom boek voor, terwijl de anderen hun handjes lieten wapperen. Na de recreatie ging ieder weer naar zijn eigen werk. Voor broeder Piet was dat ’s namiddags de fietsenkelder. Pater Drost had hem het onderhoud van de huisfietsen toevertrouwd als een soort troostprijs ter compensatie van zijn werk in de bakkerij. De novicemeester dacht (terecht) dat broeder Piet beter met sleutels en schroevendraaiers overweg kon. Toen de Teteringse communiteit in september 1943 naar Steyl moest evacueren, kwamen de novicen daar in de werkplaatsen broeders SVD tegen die hun ambacht beheersten als de besten. Ze waren meestal gediplomeerd ‘Meister’ in een vak. Broeder Piet van Rooijen schrijft in zijn brief van 28 november 2005: ‘Zo kon het dus ook. Deze ervaring gaf de Nederlandse broeders moed om aan te dringen op meer vakopleiding. Het ging niet zonder slag of stoot. Veel paters verzetten zich daartegen. Zo kostte het broeder Tarcisius (Chris) de Ruyter (*1925) moeite om op de vakschool voor orthopedisch schoenmaker te mogen lessen! Gelukkig waren er ook paters die hem steunden. Sinds jaar en dag bestuurt broeder Tarcisius, drager van meerdere hoge Nederlandse en buitenlandse onderscheidingen, een orthopedische opleiding in Ghana, die een zegen is voor de gehandicapten in Afrika. JH Broeder Bernulphus (Adri) van Schagen (*1921) mocht uiteindelijk, dank zij zijn tekentalent, toch naar de kunstacademie in Maastricht. Dat gaat natuurlijk niet goed, zeiden paters hier, want daar moet hij blote meiden tekenen!…

63

Adri van Schagen heeft jarenlang voortreffelijk de typografische vormgeving van de SVD uitgaven in Nederland [Katholieke Missiën, Sint Michaëls Almanak, de missiekalender enzovoort] verzorgd. JH Hoe dan ook na onze terugkeer uit Steyl in Teteringen (1945) is er toch wel een en ander veranderd. Zelf kreeg ik gemakkelijk verlof om een paar schriftelijke cursussen te doen bij PBNA om mijn kennis op motor- en autogebied wat bij te spijkeren. Ik kon tijdens mijn verlof constateren dat er veel veranderd was.’ (In 1952 vertrok broeder Piet van Rooijen naar de voormalige Belgische Congo. JH) Wat de vakopleiding van de broeders in de Nederlandse Provincie SVD betreft, deelt ook broeder Jan Hellemons (*1924) mee dat die niet zo geweldig was. Als je een vak beheerste bij je intrede dan had je geluk. Broeder Paulus Broekman (1924-1993) was een geweldige timmerman en kon meteen aan de slag. Jan Hellemons had wel enige kantoorervaring bij zijn intrede in Teteringen (1946), maar nauwelijks papieren. Degenen die geen diploma’s hadden, kwamen allemaal in de keuken of als huisbroeder in de schoonmaak terecht. Toen pater Huub van Wees (1913-1997) novicemeester werd in 1948, wilde hij de broeders toch wel iets meer opleiding geven. Hij begon met Latijnse les en had de bedoeling ook nog andere taallessen te geven. Onder de druk van een stel oudere broeders, die gretig gehoor vonden bij de toenmalige huisraad, is die vorming gewoon stopgezet. Tegenwoordig staat de Bijbellezing nogal in de aandacht. Als broeders hebben ze nooit ook maar enige bijbeluitleg of bijbelles gehad. Toen broeder Jan Hellemons in 1947 van wat geld dat hij gekregen had, een Canisiusbijbel mocht kopen, kreeg hij een briefje van novicemeester Huub van Wees waarop stond welke delen hij beter niet kon lezen. Alles bij elkaar moeten we zeggen dat de opleiding van de broeders in de Nederlandse provincie SVD niet goed was. Tijdens een verblijf van een half jaar in het missiehuis Sankt Augustin, Siegburg bij Bonn, in 1956 staat broeder Jan Hellemons ervan te kijken hoe geweldig de vakopleiding van de broeders in Duitsland is geregeld. ‘Dat hebben wij bij ons nooit zo gekend op een enkele uitzondering na. In 1946 stond iemand als broeder Piet (Baptist) van Rooijen met al zijn capaciteiten gewoon in de keuken te Teteringen. Dat dit niet zo erg lukte met zijn technische kwaliteiten vonden de heren paters niet zo geweldig. Hij moest dus bij pater Schoutens op het matje komen, maar Piet deed al zijn uiterste best. Later is het iets beter geworden met de opleidingen. Er hebben toen verschillende mensen een goede tuinopleiding gehad.’ Broeder Jan Hellemons heeft in Deurne een behoorlijke vakschool voor koks mogen volgen, ofschoon hij daar niet op zat te wachten. Onder pater Joep Hoeymakers (1913-2002), die in 1954 na de verhuizing van het noviciaat voor de broeders naar Deurne, novicemeester werd, is er veel verbeterd, maar toen was het voor een aantal broeders al te laat. Er waren bovendien in Teteringen, in tegenstelling met onze Duitse huizen, ook nauwelijks werkplaatsen. Rector Gérard Schoutens svd (1896-1967) De Limburger Gérard Schoutens wordt geboren te Weert, op 30 december 1896, maar verhuist weldra naar Roermond. Daar bezoekt hij enkele jaren het Bisschoppelijke College alvorens naar Steyl (Nederlandse afdeling) te gaan. Hij studeert theologie te Rome, waar hij aan het Angelicum, de universiteit van de dominicanen, op 22 juni 1921 promoveert tot doctor in de godgeleerdheid, op een studie getiteld De efficacia petitionis (Over de werkzaamheid van het smeekgebed). Vijf en twintig jaar daarna houdt pater Schoutens nog gloedvolle lezingen over de grote stad Rome, en dan vooral over de immense afmetingen van de Sint Pieter. Daarbij wekt hij de indruk dat prelaten in roeiboten spelevaren op de wijwaterbakken van deze pauselijke basiliek. Pater Schoutens is 24 jaar achter elkaar rector van missiehuizen in Nederland en België. Hij is van nature gesteld op grootse gebaren. Daardoor ontstaat er in huis ruimte voor allerlei culturele evenementen en grote feesten, met vooral veel genodigden. Hij heeft gevoel voor public relations. Graag beweegt hij zich in wat heet ‘de betere kringen’. Binnenshuis wordt dit gerechtvaardigd doordat dit zou bijdragen aan het financieel economisch welzijn van het missiehuis. Ik heb dit overigens door econoom pater Klaas Rigter horen betwijfelen.

64

Rector Schoutens handhaaft ‘law and order’ in huis. Naast het vanzelfsprekend strenge rookverbod van de SVD (tot 1968), bestaat er voor medebroeders in opleiding een ongeschreven verbod op alcohol. Beroemd is de uitspraak van pater Schoutens, in een donderpreek te Teteringen over een incidentele overtreding: ‘Wacht tot gij pater zijt’. De Bourgondiër Gérard Schoutens pleegt zelf graag een goed glas cognac te drinken met de protestantse buurman van missiehuis Teteringen, de eigenaar van het landgoed Oosterheide (170 hectaren), Karel J.C. del Court van Krimpen. Als deze aristocraat voelt dat hij gaat sterven, vraagt hij ‘den Rector’ (zo heet pater Schoutens bij de Teteringse bevolking) hem de laatste sacramenten toe te dienen. Cuius regio, illius et religio (wie de baas is, bepaalt ook de godsdienst) heeft deze reformatorische broeder waarschijnlijk gedacht. Rector Schoutens heeft geen enkel theologisch bezwaar om hem deze vriendendienst te bewijzen, alle strenge beperkende Vaticaanse voorschriften inzake communicatio in sacris (gemeenschap in godsdienstige vieringen) ten spijt. Na het overlijden van de heer del Court van Krimpen ‘bestellen’ zijn twee dochters, in de geest van hun vader, missen voor zijn zielenrust bij ‘den Rector’. Bij een soortgelijke gelegenheid – een deftige mevrouw vraagt missen door een heilige priester op te dragen – verzekert rector Schoutens dat niemand minder dan hij zelf dat zal doen. Door die contacten met rijke vrienden neemt pater Schoutens hun feodale allures jegens ondergeschikten over. De broeders SVD, aan wie de stichter van het Gezelschap van het Goddelijk Woord, de heilige Arnold Janssen (1837-1909), een volwaardige rol in het missiewerk toekent als vaklieden, hebben het niet gemakkelijk onder rector Schoutens. Dat oorspronkelijke gedachtegoed van Arnold Janssen ontgaat hem ten enenmale. ‘Jullie zijn hier voor ons’ (paters, fraters theologanten) zegt hij tegen de broeders. Overleggen met de broeders is er niet bij. Een van hen schrijft mij: ‘Ik kan alleen maar zeggen dat ik de jaren van pater Schoutens als de zuiverste dictatuur ervaren heb’. Maar ook: ‘Gelukkig hadden we andere paters zoals Rigter, Drost, Unkel en zelfs (sic! JH) Teeuwen die de broeders op hun waarde wisten te schatten’. Bij het optreden van pater Schoutens moeten we ook een zekere mate van naïviteit verdisconteren. ‘Hij weet niet beter’ karakteriseert de nuchtere timmerman broeder Paulus Broekman (1924-1993) het gedrag van zijn overste. Er zijn ook missiehuisbewoners die zich Schoutens herinneren als een mens met een dosis argeloze goedmoedigheid. Bekend is het verhaal van pater Jan Fonville (1916-1996), eerder beschreven als een soort Tijl Uilenspiegel. Hij wil verlof vragen aan rector Schoutens voor een of andere onderneming. Fonville, een uitstekend biljarter, gaat met zijn rector een spelletje biljarten. Hij laat hem winnen en doet vervolgens met succes zijn verzoek aan pater Schoutens, die inmiddels in opperbeste stemming verkeert. Pater Jaap Buijs schrijft: ‘Zo was Schoutens: een kinderlijk-blije, enthousiaste man, die zijn eigen enthousiasme op anderen wilde, maar ook kon overbrengen’ (SVD Nieuws, nummer 250, 4 april 1971, pagina 12). Het indrukwekkend stemvolume van pater Schoutens speelt daarbij een rol. Dat bezorgde hem ooit de bijnamen ‘de zoetgevooisde’ (Homerus) en ‘pater Davermans’. De Wereldomroep zendt tijdens zijn rectoraat in Teteringen meer dan eens een eucharistieviering uit. Rector Schoutens neemt de preek voor zijn rekening. In de sacristie zegt een geluidstechnicus tegen zijn collega: ’Gooi de microfoon maar dicht. Ze horen het zo ook wel’. De dankwoordjes van Schoutens bij culturele evenementen zijn staaltjes van retorische kleinkunst. Een fraai voorbeeld is de fameuze speech van rector Schoutens (1947 te Teteringen) na het solo optreden van voordrachtskunstenaar Albert van Dalsum (1889-1971) in. Hij declameerde ‘Gijsbrecht van Aemstel’ van Vondel. Het dankwoord van pater Schoutens had de cadans van de Maria-litanie, maar dan uitgesproken met het aanzwellend stemgeluid waarop pater Schoutens het patent bezat: ‘Góede van Dalsum, gróte van Dalsum, gewéldige van Dalsum’, héérlijke van Dalsum, máchtige van Dalsum’. Een Teteringse boer blijkt bij het verlaten van de aula een andere mening toegedaan. ‘Ik heb wel eens een betere komiek gehoord’ zei hij.

Kort voor zijn dood (18 april 1967) getuigt pater Schoutens: ’Ik heb het nooit slecht gehad’. Degenen die hem van nabij kenden, kunnen zich daarbij iets voorstellen. Pater Schoutens overlijdt plotseling. Hij is dan praeses van het SVD huis ‘De Open Deur’, een klein informatiebureau voor belangstellenden in de katholieke kerk te Amersfoort. Volgens zijn

65

compagnon pater Piet van Enckevort svd kon hij daar zijn charisma voor gastvrijheid, zij het op kleine, individuele schaal, ten volle uitleven. Het levensbeeld van Pater Gérard Schoutens is niet compleet zonder het volgende getuigenis. Tijdens zijn rectoraat van het missiehuis SVD te Helvoirt (1939-1945) had hij een heel bijzondere relatie met de befaamde toneelspeler Albert van Dalsum en zijn vrouw. Tijdens de Tweede Wereldoorlog vonden zij bij hem niet alleen materieel maar ook geestelijk onderdak. Mevrouw van Dalsum woonde de begrafenis van pater Schoutens bij. Zij deed een grote bos rode rozen vergezeld gaan van de volgende regels. 'Ik dank u, lieve pater Schoutens, voor alles wat gij voor de Joden hebt gedaan. Gij hebt uw leven geriskeerd om zowel de christenen als de niet-christenen onder ons Joden iets terug te geven van onze vertrapte menselijke waardigheid. Ik zou willen dat er uit uw dood een organisatie geboren kan worden die niet tot doel heeft het opsporen van oorlogsmisdadigers, maar van verborgen oorlogshelden.'

Teteringen in Helvoirt, van januari 1952 tot november 1954 De ene ‘volksverhuizing’ na de andere Op 6 november 1951 wordt officieel bekend gemaakt dat de gymnasiale opleiding van het missiehuis Sint Willibrord, die na de verwoesting van het missiehuis te Uden tijdelijk (1945-1951) in het moederhuis SVD te Steyl is ondergebracht, naar Teteringen zal verhuizen. Daar zal zij de voltooiing van het nieuwe missiehuis te Deurne (NBr.) afwachten. Begin januari 1952 arriveren in Teteringen ruim 120 leerlingen met hun leraren. Als zesde klasser van Sint Willibord, maak ik dit mee. De fraters van de eerste drie jaren theologie gaan naar Helvoirt, waar het noviciaat en de filosofiestudie gevestigd zijn. Dat is mogelijk doordat die drie cursussen relatief klein zijn in aantal. Het vierde jaar theologie neemt de wijk naar het Missionspriesterseminar Sankt Augustin, Siegburg bij Bonn (D). Gedurende de jaren van het verblijf van Sint Willibrord te Teteringen is de leraar Nederlands, pater Jan de Hosson (1915-1998), rector. Pater Gerard Teeuwen volgt (na zijn provincialaat 1945-1951) pater Gérard Schoutens in 1951 als rector van het theologicum te Teteringen op. Hij continueert aanvankelijk zijn rectoraat in Helvoirt, tot 13 januari 1953. Vanaf die datum gaat hij (48 jaar) in Leuven dogmatiek studeren. De natuurkunde docent van het filosoficum pater Jan Aarts (1912-2002) neemt tijdelijk het rectoraat waar. Noviciaat en theologicum onder één dak Op 8 september 1952 word ik met mijn klasgenoten in Helvoirt ‘ingekleed’ in de SVD. Als novicen zullen wij de ‘ballingschap’ van de Teteringse fraters theologanten van nabij meemaken. De novicemeester pater Jan van de Laar (1895-1985) prent ons in, dat wij geen contact met hen (de zogeheten professi, die al de tijdelijke geloften telkens voor een jaar hebben afgelegd) mogen onderhouden. Niettemin verloopt ons noviciaat door hun aanwezigheid aanzienlijk minder saai dan dat van voorgaande generaties in Helvoirt. Op 29 januari 1953 viert onze novicemeester zijn zilveren priesterfeest. Hij is van huis uit neerlandicus en gedegen Vondelkenner. Samen met klasgenoot Leo Brouwer (1929-1994) draai ik voor de feesteling een ‘revue’ in elkaar. Het recept is heel eenvoudig. We plunderen de verzamelde werken van Joost van den Vondel (1587-1679). De namen van oorspronkelijke personages vervangen we door die van novicen en andere huisgenoten. Zo brengen we een aantal sketches op de planken. Het wordt een daverend succes. De ouderejaars koesteren hoge verwachtingen omtrent ons, eerstejaars novicen, voor de show business in de komende jaren. Ik ben er niet zeker van of die ook zijn uitgekomen. Een nieuwe rector Op 15 maart 1953 wordt de docent bijbelexegese pater dr. Klaas Rigter (1902-1979) als rector van de gecombineerde communiteit Helvoirt en Teteringen geïnstalleerd. Met hem komt een stuk menselijke eenvoud en oprechtheid aan het roer. ‘Dat is nu een echte Israëliet, een mens zonder bedrog’ (Johannes 1,47). In zijn intredetoespraak vermeldt hij openhartig het feit dat hij (51) tot dan systematisch is gepasseerd bij de bezetting van het rectoraat. (Hij behoort nu eenmaal niet tot de inner circle van vanzelfsprekend roulerende oversten in de SVD, die aan ‘boompje wisselen’ doen.) Vervolgens stelt hij de vraag ’Wat verwachten jullie van mij? Brood en spelen?’. Brood kan hij ons toezeggen, spelen zeer met mate. Iedereen zit te gnuiven bij dit heerlijk stukje retoriek à la Klaas Rigter. Hij zal het ambt van rector, ook na de terugkeer van de theologanten naar Teteringen (oktober

66

1954), op zijn geheel eigen, nuchtere en sympathieke wijze bekleden tot 1959. Velen bewaren daar uitstekende herinneringen aan. Noviciaat met afwisseling Bladerend in de huiskroniek van die tijd kom ik allerlei evenementen tegen waar wij als novicen aan deel mochten nemen. Ik herinner mij nog levendig een bekende spreker als de priester Willem Bekkers (1908-1966), volle neef van de drie gebroeders Krol SVD: Marinus (*1922), Antoon (*1928) en onze te jong, als novice na de dertig daagse retraite in Helvoirt, overleden klasgenoot Bert Krol (1934-1952). Bekkers, de latere bisschop van ’s-Hertogenbosch (1960-1966), spreekt op 5 januari 1953 over de Katholieke Arbeiders Beweging (KAB) waarvan hij geestelijk adviseur is. De Nijmeegse historicus professor L.J. Rogier (1894-1974) houdt op 7 maart 1953 een boeiend betoog over de tragische Franse priester Félicité de Lammenais (1782-1854). Een man die zijn tijd ver vooruit is en slachtoffer wordt van de Romeinse Curie. ‘De slachtoffers van Rome’ vormen, naar we nu weten, een lievelingsthema van de hooggeleerde, trouwe, maar kritische en mondige, katholieke leek Rogier. Voor het Vaticaan zijn die eigenschappen niet in één persoon verenigbaar. Hij krijgt dan ook tegenwind uit Rome om zijn felle afrekening met het ‘integralisme’. Dat is een venijnig soort rooms katholiek fundamentalisme met veel ‘verklikkers’ zoals de beruchte Rotterdamse priester Marie Anthonius Thompson (1861-1938) van De Maasbode (begin 1900). De redenaar Rogier is te vergelijken met een ouderwetse locomotief: hij komt langzaam op stoom, om je dan door zijn beeldende taal in volle vaart mee te sleuren naar een slotconclusie die steeds duidelijker in zicht komt en bij het eindstation definitief staat als een huis. - Overigens leefden wij toen nog in een soort ‘stenen’ tijdperk. De huiskroniek (19 november 1953) vermeldt: ‘Mijnheer van Ginniken, directeur van de Udenhoutse steenfabriek, leverancier van het missiehuis Deurne in aanbouw, en bezitter van een televiesie– apparaat (sic! JH) spreekt over PBO (Publiekrechtelijke Bedrijfsorganisatie)’. Op 21 februari 1954 schrijft de kroniekschrijver: ‘De Philips bandrecorder komt aan. De eerste opname wordt gemaakt in de huisraadsvergadering, maar wordt weer uitgewist’. Einde van de Teteringse ballingschap te Helvoirt Aan de Teteringse ‘ballingschap’ te Helvoirt komt op 30 oktober 1954 een eind. De ziekenhuisbroeders van Sint Johannes de Deo huren het missiehuis in Helvoirt. Later wordt het hun eigendom. De gymnasiasten van Sint Willibrord zijn intussen uit Teteringen vertrokken naar hun nieuwe huis te Deurne (NBr.). Rector Klaas Rigter leidt met verve de verhuisoperatie van Helvoirt terug naar Teteringen. Drie jaar eerder organiseerde hij de ‘uittocht’ van Teteringen naar Helvoirt. Uit voorzorg had hij toen alle Teteringse meubels die mee naar Helvoirt gingen, voorzien van een grote zwarte ‘T’. Achteraf blijkt dat niet nodig geweest. Het hele hebben en houden van Helvoirt wordt bij Teteringen ingelijfd. Typerend voor die tijd is dat bij de verhuizing een aantal levensgrote gipsen heiligenbeelden ‘per ongeluk’ van de bovenste verdieping ‘vallen’. Na zoveel jaren trouwe dienst in het noviciaat hebben zij ‘het beloofde land’ van Teteringen nooit mogen zien. Terugblik op Teteringen in Helvoirt (1952-1954) Van deze bijna drie jaren van de Teteringense theologen in Helvoirt en het aansluitende schooljaar herinner ik mij als ‘buitenstaander’, dat wil zeggen als novice en geprofeste filosofiestudent (19521954), vooral twee dingen. Dat zijn de missiologische onderwerpen die de fraters theologanten in lezingen voor de communiteit behandelen. Ik noem: Frans Verstraelen (*1927): ‘Onze missieplicht’ en ‘Buiten de kerk geen heil’; Jacques Kamstra (*1926): ‘De missiemiddelen’; Harrie de Werd (*1931): ‘Personeelsvoorziening in de missie’ en Wim Brabander (1931-2006): ‘De missiegedachte in de geschriften en toespraken van Pius XII’. Ze blijken de intellectuele arbeid van de begaafde en actieve klas van Ad de Groot (wijdingsjaar 1951) voort te zetten. Pater Serf Frijnts stimuleerde die missiologische belangstelling. Wim Brabander heeft ook nog een lezing gegeven op het feest van Sint Cecilia (22 november 1953), over de mogelijkheid van het gebruik van de landstaal in de misviering, in verband met de gregoriaanse zang. Daarnaast herinner ik mij de prominente plaats die de sportbeoefening bij het theologenvolk innam. Die omvatte vooral voetballen (zie boven onder het opschrift ‘Sport’), zwemmen in het openluchtbad van het missiehuis Helvoirt en wandelingen in de Drunense duinen (Giersbergen), door de fraters ‘de Gobiwoestijn’ genoemd. Daar genoot men van eigengebakken pannenkoeken. De gulle broeder kok Hubertus Mannens (1903-1973) gaf het ‘beslag’ in thermoskannen mee. Tijdens de vakanties werden verre fietstochten ondernomen. Volgens mijn waarneming zijn die missiologische activiteit en de sportbeoefening na de terugkeer naar Teteringen (1954) minder prominent geworden.

67

Terug in Teteringen (1954) Pater Gerard Teeuwen en zijn tweede periode als prefect (1955-1960) Op 8 november 1954 worden de lessen voor de fraters (64 in getal, inclusief de filosofen) te Teteringen hervat. Pater dr. Ad de Groot (1926-1998) geeft op die dag zijn eerste les als docent dogmatiek. Pater drs. Serf Frijnts (1915-1991) neemt op 28 juni 1955 afscheid. Hij gaat in Rome de leiding op zich te nemen van het Economato Generale van de SVD. Dit heeft tot gevolg dat pater licentiaat theologie Gerard Teeuwen (toen net 50+) op 11 juli 1955 weer aantreedt als prefect van de fraters theologanten. Zijn eerste ambtsperiode als prefect duurde van november 1934 tot september 1941. Dit tweede tijdvak (1955-1960) verloopt moeizamer, voor hemzelf en ook voor onze klas. Veranderingen in kerk en wereld voltrekken zich gedurende het grootste deel van het leven van pater Teeuwen zó langzaam dat hij wel moet denken dat stilstand normaal is. De bewegingen die gedurende de jaren vijftig in geloofsbeleving en maatschappij versneld op gang komen, betekenen voor hem geen vooruitgang, eerder een bedreiging van wat voor hem onaantastbaar en dierbaar is. Zijn theologiestudie te Leuven (1953-1955) heeft geen merkbare openheid voor de tekenen des tijds bewerkt. Pater Teeuwen en ‘nieuwlichterij’ Wij doorlopen de vierjarige cursus theologie (1955-1959) onder zijn leiding. Het zijn de jaren voorafgaand aan het Tweede Vaticaans concilie (1963-1965). ‘Nieuwlichterij’ was toen in Teteringen uit den boze. Zoals in de antieke godsdienst van de Romeinen gelden innovatores, ‘de vernieuwers’, als een gevaar voor de gemeenschap. Zij krijgen het etiket ‘onevenwichtig’ of ‘onvolwassen’ opgeplakt, dat conservatieven zo graag gebruiken. Tegenwoordig wordt dit onderkend als een begin van ‘demonisering’ om tegenstanders uit te schakelen. Achter lopen op je eigen tijd was feitelijk een aanbeveling. Je kwam er door in een goed blaadje bij sommige oversten. Op grond daarvan gebeuren er benoemingen van jonge medebroeders, die niet gelukkig uitpakken. Intussen wordt de kloof tussen wat prefect Teeuwen wil en hetgeen de tijdgeest biedt, steeds dieper. Een voorbeeld: tijdens een conferentie van docenten SVD in het Missionspriester-seminar Sankt Augustin bij Bonn houdt de moraaltheoloog rector dr. Heinrich Hansen svd (1904-1995) een pleidooi voor de studie van psychologie. Pater Teeuwen is daar tegen: ‘Dat hebben onze fraters niet nodig’. Lichtpuntjes Niettemin zijn er ook enkele lichtpuntjes uit onze opleidingsjaren (1955-1959) in Teteringen te melden. Een uitgetreden klasgenoot wijst op de hechte kameraadschap onder de fraters. Belangrijk is ook de verandering in huisvesting. Op 13 juni 1955 maken de fraters een begin met het afbreken van de grote slaapzaal. Er worden 19 kamertjes gebouwd, door de Teteringse metselaars Guus van Alphen en zijn zoon. Op 16 oktober 1955 zegent rector Klaas Rigter de nieuwe kamertjes in. De bewoners voelen zich de koning te rijk. Vervolgens is vermeldenswaard dat de bijbelvakken vier jaar lang up-todate gegeven worden door de twee specialisten dr. Gijs Bouwman svd (Nieuwe Testament) en dr. Chris Brekelmans msf (Oude Testament), die beiden ook internationaal naam hebben gemaakt. Pater drs. Serf Frijnts is wel een ras theoloog, maar kan in onze tijd niet tot zijn recht komen. Hij mag en passant (!) het nieuwe missiehuis Sint Willibrord te Deurne bouwen. Pater dr. Ad de Groot staat nog helemaal aan het begin van zijn loopbaan. Hij is theologisch wel bij de tijd maar als docent geen great communicator. Ad de Groot zal zich ontpoppen als uitstekend bestuurder, theoloog en manager in de wereld van het missionaire ontwikkelingswerk. Hij zette missionair Nederland op het spoor van het Tweede Vaticaans concilie. Ad de Groot is van 1964-1968 directeur van het conferentieoord ‘Kontakt der Kontinenten’, van 1965-1986 voorzitter van het Centraal Missie Commissariaat, van 1965-1986 voorzitter van het Centraal Missionair Beraad Religieuzen, van 1976-1988 bestuurslid van Mensen in Nood/ Caritas Nederland, van 1980–1986 vice-voorzitter van Cebemo, dat is de afkorting van Centrale Bemiddeling Ontwikkelingssamenwerking (nu Bilance/Cordaid geheten), van 19841992 voorzitter van de Stichting Bijeen (Het tijdschrift Bijeen is de voortzetting van De Katholieke Missiën). Ook als provinciaal overste van de Nederlandse provincie SVD (1968-1977) en van de Nederlandse Belgische provincie SVD (1983-1989), alles bij elkaar gedurende 15 jaar, zal hij zijn sporen verdienen. Met name zet hij de bejaardenzorg voor SVD-ers (Zuiderhout) tijdig en met visie op de rails. Binnen de SVD zal met bewondering en soms met afgunst vanuit andere provincies naar zijn beleid gekeken worden.

68

Mijn jaargenoot pater Wim Wijtten (*1933), vele jaren missionaris op de Filippijnen met als specialiteit het bijbelapostolaat, vult dit beeld aan. Voor hem waren de catechetieklessen in Teteringen belangrijk als een deur naar de maatschappij en een bijdrage voor de geloofsgemeenschap te Oosterhout. Daar horen ook jeugd- en woonwagenwerk bij. Tijdens zijn pastorale jaar in München (1959– 960) blijkt hoe belangrijk onze catechismuslessen in Oosterhout onder begeleiding van pater Jan Tersteeg geweest zijn. Wim Wijtten vraagt zich af op welke seminaries ze destijds een dergelijke opleiding in catechetiek hadden. Bovendien kregen we onderricht in etnologie van pater dr. drs. Cor van der Linden (1914-1988) en sociale wetenschappen van pater dr. Josef Funk (1907-1980). Afgezien van de kwaliteit van die lessen die nogal kon variëren, is het te waarderen dat toenmalige verantwoordelijken het belang van die vakken inzagen. ‘Als ik onze Teteringse opleiding - het is maar een spontaan, niet onderzocht inzicht - vergelijk met andere SVD opleidingen wereldwijd (ik kan niet oordelen over Sankt Augustin bij Bonn en Sankt Gabriel bij Wenen), heb ik de indruk dat wij een opleiding kregen die er mocht zijn’ (Wim Wijtten, e-mail, 1 februari 2006). Teteringse theologie in Nederlandse context Wat de strikt theologische vakken betreft, vormde de opleiding in Teteringen toen geen uitzondering op de situatie in Nederland. In 1980 zal mijn huisgenoot in de Kerkelijke Leefgemeenschap te Tilburg, Poirtersstraat 6, drs. Jan Huysmans, priester van het bisdom Breda, van zijn eigen seminarietijd in Hoeven zeggen: ‘Wij hebben elkaar opgeleid met allerlei moderne lectuur die we uitwisselden’. In het grootseminarie Hoeven hadden ze een docent (dr. Leonard Smit,*1906, oom van pastoor Mgr. Ruud Smit, oud-rector van het Nederlands College te Rome), die zelfs buiten de lessen de taal van theologische handboeken sprak. Als hij een hekel aan een student had, dan zei hij: ’Meneer, ik bemin u slechts met een bovennatuurlijke liefde’. De bovennatuur had blijkbaar voor deze docent niet zo veel met de werkelijkheid te maken. Typisch voor dit tijdsgewricht vind ik dat de eerste cursus die ik in Nijmegen bij professor Schillebeeckx in 1959 zal volgen ‘Theologie van de aardse waarden’ heet. Het is voor iedereen een tijd van stilte vóór de storm. De oude theologie voldoet niet meer. De nieuwe heeft nog niet zodanig vorm gekregen dat zij ingevoerd kan worden op de seminaries. Contacten naar buiten zoals met andere seminaristen, werden destijds niet graag gezien. De vereniging van grootseminaristen Vindicamus (Wij handhaven) heeft niet de sympathie van onze prefect pater Teeuwen. Een soort vakbond als Vindicamus kan kritiek binnenshuis alleen maar aanwakkeren, vreest hij. Teeuwen is allergisch voor een kritische geest onder de fraters SVD. Maar hij kan die contacten toch ook niet helemaal verhinderen. Van 4-6 april 1956 heeft er zelfs een Vindicamus treffen plaats in Teteringen. Rector Klaas Rigter, tevens provinciaal econoom, houdt een uitstekende slottoespraak. Zijn ‘postscriptum’ voor de gasten, na zijn tafelspeech, doet ons echter de tenen krommen: ‘Het verblijf in ons huis is gratis geweest’. Een Vlaamse medebroeder reageert: ‘Het klonk als “De koe had eigenlijk moeten kalven”’. Moraaltheologie van pater Teeuwen Wij volgen intussen braaf de lessen moraaltheologie bij pater Teeuwen, aan de hand van het Latijnse handboek van Aertnijs–Damen, met af en toe een scheutje van Bernard Häring’s Das Gesetz Christi. Over de lessen van pater Teeuwen vóór diens studie te Leuven (1953-1955) schrijft pater Marcel Heyndrikx: ‘Hij was gewoon beneden peil. Saai, verward, wel getuigend van een grote belezenheid, maar volstrekt ongenietbaar’ (brief van 2 dec. 2005). Helaas is het met de lessen van pater Teeuwen in onze tijd, dus ná zijn studie te Leuven, niet anders gesteld. Tegelijkertijd lezen we ijverig tijdschriften als De Bazuin, G3 (voor katholieke militairen) en Dux. Eigenlijk liggen zij ónder het voor ons gewenste niveau. Toch spelen zij blijkbaar in op interesses die bij ons leven. Schillebeeckx in Teteringen Degenen die wat dieper willen graven en het ook aandurven, grijpen naar boeken van de Leuvense dominicaan Edward Schillebeeckx, met name De sacramentele heilseconomie en Christus sacrament van de godsontmoeting. Op 14 november 1955 houdt pater Schillebeeckx (*1914) te Teteringen een gedenkwaardige conferentie over ‘De methode in de theologie’. In de discussie krijgt hij het met pater dr. Heinrich Grevelhörster (1893-1976) aan de stok. Hij bestookt Schillebeeckx met grote lappen Latijnse citaten uit Denzinger, Enchiridion Symbolorum, (Samenvatting van alle leerstellige uitspraken van de kerk) woordelijk uit het hoofd voorgedragen. Zo iets had Schillebeeckx nog niet meegemaakt. Ik zie nog voor me hoe rector Klaas Rigter pater Grevelhörster met krachtige gebaren tot stoppen dwingt.

69

De theologische week van Nijmegen Enkelen van ons halen bijvoeding uit De theologische week. Dit is een summer school die de universiteit van Nijmegen over een bepaald onderwerp organiseert op initiatief van professor Willem Grossouw (1906-1990). In 1957 is het thema ‘De Kerk’ en het jaar daarop, als teken aan de wand voor de theologie: ‘De Mens’. Naast de bekende priester-hoogleraren als de dominicaan magister G. Kreling, Willem van de Pol, (auteur van Einde van het conventionele christendom) treden ook ‘leken’ op (Rogier, Delgaauw, Spaemann). Edward Schillebeeckx mag daar van de faculteitsvoorzitter Grossouw voor de Nijmeegse goegemeente proef draaien. In december 1957 begint hij (43) te Nijmegen als hoogleraar. De theologie kan ook anders beoefend worden dan wij in Teteringen gewend waren. In deze overtuiging worden we bevestigd tijdens die Theologische Weken van 1957 en 1958. Pater Teeuwen en kritiek Pater Teeuwen lijdt intussen periodiek aan nerveuze maagklachten en gordelroos. Hij begint te stotteren in zijn lessen. Een gelukkige samenloop van omstandigheden wil dat pater Frans Heines (1882-1973) de klaagmuur van pater Teeuwen is, en ik de koster van het privé kapelletje van pater Heines ben. Dit ‘ambt’ brengt voor mij (22+) een dagelijks gesprek met pater Heines (73+) mee. Wanneer ik aan het ‘uitleggen’ ben (SVD jargon voor het klaarleggen van de liturgische gewaden voor de volgende dag), komt hij altijd ‘toevallig’ even kijken. Pater Frans Heines houdt mij op de hoogte van wat prefect Teeuwen van ons vindt. En dat is niet best. In de katholieke seminaries bestaan twee hoofdzonden: de geest van kritiek en de particuliere vriendschap (aldus Willem Grossouw). Oversten dienen beide euvels met wortel en tak uit te roeien. Van particuliere vriendschap staat mij niets bij, van de geest van kritiek des te meer. Pater Teeuwen is er zich nauwelijks van bewust dat er een nieuwe tijd aanbreekt die niet tégen te houden is. Hij denkt dat na het vertrek van onze klas uit Teteringen, de rust van vroeger vanzelf zal terugkeren. In een emotionele bui speelt hij zelfs met de gedachte enkelen van ons ‘er uit te gooien’. Rond 1940 was dit nog het probate middel om ‘de tucht’ te handhaven (zie de ‘Frankrijkgangers’ uit Teteringen). Ik vermoed dat pater Heines hem van dit plan heeft afgebracht. Pater Teeuwen en het verdriet in de familie van fraters De manier van omgaan van pater Teeuwen met verdriet in de familie van fraters was in onze tijd niet anders dan vóór zijn studie in Leuven. Pater Teeuwen zelf was bijzonder aan zijn familie gehecht. Ben Sanders meldt dat zijn novicemeester pater Teeuwen vlak na de oorlog (1945) de novicen zes weken aan hun lot overliet om zijn bloedverwanten in Duitsland bij te staan. Berucht is het geval van frater Dorus Bruin (*1926) die in 1953 van rector Teeuwen geen verlof kreeg om zijn stervende moeder te bezoeken. ‘Laat de doden hun doden begraven’ (Matteus 8:22) sprak de overste. ‘Er is geen opstand uitgebroken, maar het was er nu ook niet ver van af’ (Marcel Heyndrikx, brief van 2 dec. 2005). Toen de vader van frater Fons Ruijter (*1934) in april 1956 op sterven lag, deed prefect Teeuwen moeilijk over een bezoek. Dat vond hij niet nodig. Volgens Fons is het pater Ad de Groot geweest, die pater Teeuwen tijdens de recreatie, uiteraard in de beslotenheid van de zaal gereserveerd voor de paters, daarover hardhandig gekapitteld heeft. Het gevolg was dat frater Fons Ruijter, toen zijn moeder op 6 juni 1958 overleden was, van pater Teeuwen spontaan verlof kreeg zo lang thuis te blijven als hij dat nodig vond, hoewel de examenperiode in aantocht was. Rector Klaas Rigter was in deze dingen heel wat soepeler. Na mijn priesterwijding zei hij meer dan eens op zondag: ’Ga jij vanmiddag het lof doen bij de zusters op de Driesprong (Breda). En vergeet niet je vader en moeder goede dag te zeggen’. Pater Gerard Teeuwen in België (1962-1973) Volgens Marcel Heyndrikx (*1931) was pater Teeuwen in België een goed, begrijpend en meelevend bestuurder (negen jaar regionaal/provinciaal overste [1962-1971] en daarna tot zijn dood twee jaar rector te Montenau [1971-1973]). Hij is maar één keer tegen het advies van zijn raad ingegaan, en die beslissing was, gezien de omstandigheden, ook nog wel te begrijpen. Marcel zelf ging met Teeuwen op vakantie en dat beviel uitstekend. Pater Teeuwen werd soepel in het beoordelen van anderen, en gaf toe dat hij in een bepaald geval (in België) een fout begaan had. Deze positieve verandering zou volgens Marcel Heyndrikx teweeggebracht zijn door de theologiestudie van pater Teeuwen te Leuven (1953-1955). Pater Frijnts relativeert dat positieve Belgische getuigenis enigszins: ’Zijn diepe gerichtheid op het goede en het allerbeste was soms door zijn emotionaliteit niet reëel genoeg …’ en ‘ook het feit van te moeten sterven, heeft hij maar moeilijk reëel onder ogen kunnen zien’ (bidprentje van pater Teeuwen). Ik denk dat vooral dit gebrek aan werkelijkheidszin pater Teeuwen én ons in Teteringen danig parten heeft gespeeld.

70

Ter illustratie van de afstand die pater Teeuwen scheidt van de realiteit, diene zijn preek die hij op Maria Hemelvaart, 15 augustus 1958, in Montenau voor de dorpsbewoners houdt. Ik was onder zijn toehoorders. Zijn ‘praktische’ conclusie luidt: ‘Seien wir sittsam in unserer Kleidung’ (Laten we zedig zijn in onze kleding). En dat zegt hij tegen die, ook in de zomer, stevig ingepakte boerinnen van Montenau. Het verschil tussen het optreden van pater Teeuwen in Nederland en in België verklaar ik uit zijn gebrekkig contact met de werkelijkheid, in combinatie met zijn rol van ‘eeuwige overste’, waarvan hij bepaald niet afkerig was. Vrijwel vanaf zijn priesterwijding tot zijn dood was hij op een of andere manier aan het bewind (1932-1973). Hij begon direct na zijn priesterwijding als overste van de broeders (‘spirituaal’ geheten) in het missiehuis te Uden. Dit kwalijke verschijnsel kan tot gevolg hebben dat de overste het vanzelfsprekend vindt dat hij het alleen voor het zeggen heeft. Hij is zich totaal niet bewust van zijn mogelijke blinde plekken. Kortom: het deugdzame van pater Teeuwen zou daarin kunnen liggen, dat hij zich door zijn medebroeders heeft laten opvoeden tot een gedrag waartoe hij van nature niet geneigd was. Het besef dat hij als overste buiten spel dreigde te komen staan, kan bij deze humanitaire inhaalslag tijdens zijn herfsttij (van 57-68 jaar) een krachtig handje geholpen hebben. In België mochten ze daarvan de late vruchten plukken. Pater Frijnts beschrijft die opvallende ommekeer in het leven van pater Teeuwen (met de welwillendheid eigen aan een bidprentje) als volgt. ‘Bij de vernieuwing van Kerk, leven en theologie was hij zeer persoonlijk betrokken, zéér voorzichtig, maar toch eerlijk open voor het goede en betere in het nieuwe; had hij dit eenmaal op een bepaald punt verwerkt, dan kon hij het ook met overtuiging vóórleven en vóórhouden. Vroegere conflicten kon hij daarbij vergeten met een welhaast naïeve beminnelijkheid’. Terugblik op Teteringen 1955-1959 Een floers van spijt om gemiste kansen ligt over onze studiejaren te Teteringen. Het uitzichtloze gehakketak over meer openheid voor ontwikkelingen in kerk en samenleving verspilde meer dan eens onze energie. Deze overgangsperiode is cultureel en theologisch bepaald geen ‘Gouden Eeuw’. Kenmerkend voor die tijd is ons vurig verlangen naar een theologie die relevant is voor de pastorale praktijk ‘in de wereld’ hier en nu. Het is de tijd van de ‘priester-arbeiders’ in Frankrijk. De periode waarin het Vaticaan moeizaam met hen afrekent, valt precies samen met onze vier jaren theologie te Teteringen. Gretig luisterden wij tijdens onze maaltijden naar het voorlezen van de bevindingen van de karmeliet Irenaeus Rosier, Ik zocht Gods afwezigheid, psychologische peilingen inzake religieussociale toestanden in Europa, deel 1: Frankrijk-Spanje en deel 2: Italië-Oostenrijk. Het conflict tussen een traditionele en een bijdetijdse vorm van kerk zijn zit in de lucht. Een week vóór onze priesterwijding, op 1 februari 1959 door aartsbisschop Martinus Lucas svd, kondigt paus Johannes XXIII een concilie aan. Hij wilde de kerk bij de tijd te brengen (aggiornamento). Vaticanum II (19621965) staat voor de deur. In terugblik blijken onze bezwaren tegen de opleiding van toen slechts onschuldig gerommel in de marge van de traditie vergeleken bij het onweer dat in 1963 te Teteringen zal losbarsten. Na onze priesterwijding (1959), die volgens het dagboek van pater Boots ‘zeer waardig verliep’, zei monseigneur Martinus Lucas svd dat hij in zijn leven vaker bisschoppen dan priesters gewijd had. De wijdelingen mochten daaruit opmaken dat hun wijding een klusje was dat eigenlijk beneden de waardigheid van monseigneur lag. Het crisisjaar 1963 De jaren zestig zijn maatschappelijk woelige tijden. Ook aan Teteringen gaan ze niet onopgemerkt voorbij. De fraters die in Heide Kalmthout, België, verblijven voor het noviciaat en de filosofie (19571960), krijgen nauwelijks verlof om naar Teteringen te gaan. Volgens onofficiële bron dient dit verbod om een negatieve invloed van de fraters theologiestudenten op de novicen uit te sluiten. Wat die negatieve invloeden zouden kunnen zijn, wordt de novicen nooit helemaal duidelijk, maar dat het in Teteringen aan het gisten is, begrijpen ze wel. Wanneer de cursus van Bert Wooning cum suis (wijdingsjaar 1964), in Teteringen aankomt (september 1960), treffen zij dan ook een opstandige stemming onder verschillende fraters aan. De nieuwelingen krijgen dingen te horen als: ’De oversten kunnen zeggen wat ze willen, maar wij denken dat ze de nieuwe tijd niet begrijpen. Dus wij doen de dingen zoals het ons goeddunkt…’. Velen voelen

71

dat pater prefect Gerard Teeuwen (55) niet meer opgewassen is tegen zijn taak. De gistende beweging onder de fraters kan hij niet in goede banen leiden. Een wisseling van de wacht vindt plaats. De prefect van de fraters wordt ‘gepromoveerd’ tot rector van het missiehuis Teteringen. In een theologische opleiding als bij de SVD is een prefect belangrijker dan een rector. De functie van rector is vergelijkbaar met die van het staatshoofd in Nederland. De jonge theologiedocent dr. Ad de Groot (1926-1998) neemt in 1960 het ambt van prefect van pater Teeuwen over. Ze hebben hem, zoals Ad de Groot zelf vertelt, op een ‘zwak’ moment gevraagd, namelijk op het einde van zijn jaarlijkse retraite. Hij ‘moest’ wel ja zeggen. Het is een moeilijke periode in de theologieopleiding van Teteringen. Andere Nederlandse grootseminaries kampen met dezelfde problemen. De oversten verwachten dat Ad de Groot de studenten wel weer in het gareel kan krijgen. Hij heeft het er niet gemakkelijk mee. De oudere paters, onder leiding van pater provinciaal Marinus Bouwmans (1901-1983) en pater rector Gerard Teeuwen, kijken over zijn schouder mee. Zij willen dat de vertrouwde tradities in ere gehouden worden. De fraters (zo’n 30 man) proberen vernieuwingen met zachte of soms met harde hand door te drukken. Bij de paters en broeders heerst verdeeldheid over de te volgen koers. Bovendien bestaan er onder de fraters verschillende gewoonten, niet officieel erkend, al jaren gepraktiseerd, maar nu in verhevigde vorm, zoals bijvoorbeeld het houden van ‘hesbays’. Dat zijn informele klasbijeenkomsten, één keer per week in de avondrecreatie, na het avondeten tot aan het avondgebed (19:30-20:30 uur). Het Franse ‘La Hesbaye’ staat voor ‘Haspengouw’, een van de vruchtbaarste landstreken van België, gedeeltelijk gelegen in de provincie Brabant en voor een deel in de provincie Luik. ‘La Hesbaye’ is bekend om zijn overvloedige fruitproductie. Deze regio grenst aan Nederland, Duitsland en Luxemburg en wordt geprezen als centrum van communicatie. De SVD kronieken vermelden de term ‘hesbay’ voor het eerst op 7 juni 1937. Het verschijnsel zelf is al ouder. In 1963 duren de ‘hesbays’ soms tot in de kleine uurtjes, onder het genot van streng verboden sterke drank en sigaretten. Sommige fraters maken het de prefect Ad de Groot tamelijk lastig. Zij lappen dagelijkse regels min of meer aan hun laars. Op tijd opstaan, meditatie houden, de eucharistie mee vieren, de lessen bijwonen of verlof vragen om het huis te verlaten, dit alles geldt blijkbaar niet langer voor hen. Enkele fraters hebben ‘heilige huisjes’ in de buurt die ze regelmatig bezoeken. Voor pater Ad de Groot is het dikwijls moeilijk om het gedrag van de fraters te verdedigen. Nochtans probeert hij dat tegenover zijn oversten te doen. De fraters hebben de indruk dat hij méér weet over wat er allemaal gebeurt, maar dikwijls zijn mond houdt ten einde erger te voorkómen. In zijn conferenties vraagt hij de fraters om niet te ver te gaan. Het resultaat laat nogal eens te wensen over. In juli 1963 komt deze beweging, een subcultuurtje dat al jaren aan het gisten is, tot een uitbarsting. Een of andere frater en broeder informeren uit gewetensnood pater provinciaal Marinus Bouwmans (1901-1983). Zij attenderen op verschillende misbruiken, zoals roken, consumptie van sterke drank en zonder verlof bij de buren op bezoek gaan. Tijdens de beraadslagingen van de provinciale raad over de toelating van de fraters tot de tijdelijke en eeuwige geloften komt een en ander ter tafel. De positie van Ad de Groot in de provinciale raad is niet benijdenswaardig. Hij is de verantwoordelijke voor de fraters. Hem wordt min of meer verweten dat hij niet genoeg gedaan heeft om mistoestanden tegen te gaan. Hij probeert te redden wat er te redden valt. Maar hij kan niet voorkomen dat rector Jaap Buijs (ambtsperiode 1962-1971) van de provinciale raad opdracht krijgt om alle fraters van hun vakantie terug te roepen. De rector moet ieder persoonlijk vragen of hij zich bezondigd heeft aan genoemde overtredingen. Het wordt een soort ‘Bloedraad’. Rector Buijs deelt het resultaat aan de provinciale raad mee. Wim Donkers en Piet Zijp worden voorlopig niet tot de eeuwige geloften toegelaten. Zij moeten een soort proefjaar doen, alvorens zij opnieuw in aanmerking kunnen komen voor definitieve toelating tot de SVD. Dit voorstel wordt aan het generalaat voorgelegd. Rome neemt die suggestie niet over, beide fraters worden weggestuurd. Dit is volgens ingewijde kring de gang van zaken. Dezelfde bron neemt het de provinciale raad kwalijk, dat die zo onnozel is de hele affaire niet binnenskamers te houden maar aan het generalaat door te geven. Wim Donkers vertrekt onmiddellijk. Hij wordt een zeer goede catecheet en begeleider van jongeren in Eindhoven. Hij betreurt de gang van zaken ten zeerste. Op aandringen van verschillende medebroeders, die niet gelukkig zijn met de beslissing van Rome, krijgt Piet Zijp verlof om zijn theologiestudie in Teteringen af te maken, onder voorwaarde dat hij zich strikt aan de huisregels houdt. Hij wordt diocesaan priester in het Noorden van Argentinië, maar is later uitgetreden

72

en getrouwd met een Argentijnse. Toon Somhorst, reeds priester en benoemd voor Papua Nieuw Guinea, mag niet naar Engeland voor de studie van het Engels. Hij moet eerst ‘onder toezicht’ een jaar in de parochie van Gilze Rijen werken. De Vlaamse priesters Piet Hermans en Karel Abbeloos, toegewezen aan de pas opgerichte regio België, worden door hun regionale overste pater Gerard Teeuwen veel milder behandeld. Als net aangestelde overste, bovendien buitenlander, kan hij moeilijk meteen de boeman gaan spelen. Hans Louws mag de tijdelijke geloften niet vernieuwen en wordt priester van het bisdom Breda. Hetgeen zich in augustus 1963 te Teteringen afspeelt, is geen incident, maar eerder de ontknoping van een jarenlange voorgeschiedenis. De jaren zestig zijn zo woelig, bijzonder op kerkelijk gebied, dat het bijna wel tot zo’n crisis moest komen. Velen, zowel oversten als onderdanen, zijn daar niet op voorbereid. Zij weten niet goed welke kant op te gaan. Het is moeilijk om een gulden middenweg te vinden. Tragisch is, dat enkele zeer goede mensen slachtoffer worden van een situatie die ze zelf niet geschapen hebben. Zij hebben die in Teteringen aangetroffen en zijn daar ‘ingestapt’, met droevige gevolgen voor henzelf en voor de SVD. De periode 1964-1968 Dit zijn jaren van ingrijpende veranderingen voor de Teteringse SVD. Pater dr. Ad de Groot dient naar aanleiding van de gebeurtenissen in 1963 zijn ontslag in als prefect van de fraters. De noodzakelijke vertrouwensband tussen fraters en prefect is, naar zijn mening, tijdens de crisis, niet aanwezig gebleken. Pater dr. Ton de Rijk (*1923) neemt in 1964 de prefectuur van Ad de Groot over. Deze laatste wordt per 1 september 1964 directeur van het missionair vormingscentrum ‘Kontakt der Kontinenten’ te Soesterberg. Hij blijft dat tot 1968, het jaar waarin hij provinciale overste wordt van de Nederlandse provincie SVD. Theologie buitenshuis: het GIT en de TFT In het missiehuis komt steeds meer ruimte vrij. De missieprocuur, tot dan provisorisch ondergebracht in het missiehuis, krijgt op 26 juni 1963 een eigen gebouw dat ruim 20 jaar dienst zal doen. Het is een ‘prefabricated’ optrekje tegenover de ‘goedang’, de opslagruimte van de missieprocuur. Klaslokalen staan leeg doordat het slinkend aantal fraters vanaf 24 september 1964 hun lessen volgt aan het Gemeenschappelijk Instituut voor Theologie (het GIT) te Tilburg. Het ontstaan van dit instituut gaat terug op een vruchtbare samenwerking, sedert 1952, tussen de Teteringse nieuwtestamenticus pater dr. Gijs Bouwman svd (1918-1991) en de oudtestamenticus pater dr. Chris Brekelmans msf (19222004) van Oudenbosch. In Helvoirt gaf hij op 9 september 1953 zijn eerste les aan de Teteringse theologanten die daar tijdelijk verblijven. Dr. Gijs Bouwman svd wordt de eerste en enige rector van het GIT (1964-1967). Volgens Paul Wensing was het contingent fraters dat in september 1964 naar het pas opgerichte GIT ging als volgt ingedeeld. Eerstejaars: Sjaak van der Geest, Jan van der Heijden, René Parren, Paul Wensing; tweedejaars: Tom Nouwes, Helmuth Renard; derdejaars: Henk Bekker, Leo van der Helm, Hans Lous; vierdejaars: Peter Mertes, Ko Smal, Ad van de Ven, Paul Ekkers. Hier zijn waarschijnlijk nog enkele namen aan toe te voegen. In september 1965 arriveren, vanuit Heide-Kalmthout (België), in Teteringen drie klassen fraters tegelijk. De klas van Ben Sleumer, oomzegger van pater Jan Sleumer, Wim Tobé, oomzegger van broeder Theo Tobé (1907-1987) en Manu Zantkuijl, oomzegger van broeder Henk (Raphaël) Zantkuijl (1916-1985), heeft slechts één jaar noviciaat achter de rug. De klas van Gerard Meezenberg heeft bovendien een jaar filosofie gestudeerd. De klas van Guus Cremers, Theo Wijnker cum suis heeft de filosofie in Heide afgerond. De laatstgenoemden vormen een groep van zes fraters. Bij het begin van het noviciaat in Heide waren het er nog elf. Zij studeren van meet af aan theologie aan het GIT te Tilburg. De theologie krijgt daar een meer academische aanpak en pretentie. Aanvankelijk reizen de fraters met een grote bus naar Tilburg. Dat is een Zeeuwse touringcar die ’s morgens arbeiders uit Zeeland naar de Hero-fabrieken in Breda (Driesprong) vervoert en daarna als extra klusje de fraters naar Tilburg brengt. Cabaret Van 8 tot 12 september 1965 viert het missiehuis zijn gouden jubileum onder grote deelname van de Teteringse burgerij. De fraters zijn daar intensief bij betrokken. De MIKODA (Missionarissen Kontaktdag) op het patroonsfeest van het missiehuis Sint Franciscus Xaverius (3 december) is in 1966 voor de fraters aanleiding om een cabaret te presenteren. Onder regie van Sjaak van der Geest en op

73

de piano begeleid door Wim Romme brengen Manu Zantkuijl, Ben Sleumer en Theo Wijnker ‘De wringende schoentjes’ op de planken. Pater Cees Bogaard (1916-2000), eeuwig jong van geest, zorgt voor het decor. De pil, het celibaat etc. worden op de korrel genomen. Sommige missionarissen vinden het cabaret shockerend. Bewoners van het missiehuis ervaren het als een verademing, uiteraard niet allemaal. Met name pater provinciaal Marinus Bouwmans (1901-1983) ‘was not amused’. De fraters treden met hun programma op te Breda in het Ignatius ziekenhuis, voor de katholieke gezinsdag van Teteringen, voor Katholieke Plattelands Jongeren, de Memisa te Rotterdam en de Zusters Franciscanessen te Roosendaal. Leo van Dijk herinnert zich van die MIKODA (Missionarissen Kontaktdag) 1966, dat bij de borrel een aantal SVD missionarissen op verlof de sigaretten te voorschijn halen. De zaal staat in de kortste keren vol blauwe rook. Rector Jaap Buijs komt binnen, hij ziet wat er gaande is en maakt rechtsomkeert. Na het generaal kapittel SVD van 1968, dat het rookverbod afschaft, kan ook hij onbezwaard genieten van een welverdiende goede sigaar, tot zijn dood (2006). Zijn rectoraat in Teteringen (1962-1971) is immers een aaneenschakeling van ‘tropenjaren’ geweest. Liturgie Intussen is het Tweede Vaticaans concilie al lang en breed afgesloten (1962-1965). Ook in Teteringen beginnen de resultaten daarvan door te werken. De liturgische vieringen krijgen een eigentijdse invulling. Dat vraagt veel tijd en inzet. In de eerste jaren mag zeker de rol van Jan Huisman, als opvolger van dirigent pater Arie Snijders, niet onvermeld blijven. Wim Tobé volgt Jan Huisman op, na diens vertrek. Dé grote liturgische roerganger is Ben Sleumer. De fraters Paul Mak, Theo Wijnker, Jos Poodt, Ben Sleumer, Alo Besembun schrijven eigen liederen, eucharistische gebeden (Servaas Bellemakers) en andere teksten. Zij zetten een en ander ook op muziek en brengen het ten gehore. Bij het samenstellen van een Nederlandstalige liedbundel laat Ben Sleumer zich inspireren door de liederen van de Amsterdamse Studenten Ecclesia (Oosterhuis en Huijbers) en door De adem van het jaar, van protestantse zijde, met teksten van Willem Barnard en Jan Wit. De oecumenische beweging doet zich hiermee gelden. De bundel Een nieuw lied van de Vlaming Ignace de Sutter is ook een muzikale bron. Hij is een oude bekende vanuit het noviciaat te Heide, België. Het overschrijven van de notenbalken met de tekst erbij blijkt een ‘heidens’ karwei. Deze Nederlandstalige liedbundel voor eigen gebruik groeit gestaag. Voor het gemak is het een losbladige bundel om de wekelijkse aanvullingen te bewaren (bruine kaft en een wit plastic ruggetje). Op de duur wordt die rug te zwak. Wie de bundel iets te ver open doet, ziet prompt 150 velletjes wijd en zijd onder de knielbanken verdwijnen. Om ook de vele eigengemaakte teksten hanteerbaar te maken, komt er een ringband. Paters, broeders en fraters omarmen de veranderingen en werken er geestdriftig aan mee. Intussen sneuvelen vele heilige huisjes van religieuze autoriteiten. De togen worden minder vaak gedragen. Jongerendiensten doen hun intrede. Moderne muziekbandjes ondersteunen de jongerenkoren, die als paddenstoelen uit de grond schieten. Het jongerenkoor van Teteringen wordt bijgestaan door enkele fraters. Theo Wijnker en Alo Besembun spelen mee in de band. Wim Tobé en Servaas Bellemakers dirigeren het koor. Het krijgt, mede dank zij hun medewerking, een bekende naam. Het treedt op voor de radio, en wint zelfs prijzen op festivals. Verbouwing De veranderingen binnenshuis gaan door. De redactie van De Katholieke Missiën, van oudsher gevestigd in het missiehuis, verhuist in oktober 1965 naar Soesterberg. De kapel ondergaat in 1966 een drastische renovatie, onder leiding van dom Hans van der Laan, (1904-1991), benedictijner monnik en architect van de Bossche School. Intussen groeit het GIT uit tot de Theologische Faculteit Tilburg (1967). De leslokalen hebben daardoor definitief hun functie verloren. De grote leszaal van het missiehuis wordt in juli 1967 omgebouwd. Er komen vier ziekenkamers met douche en een bergruimte voor in de plaats. De verbouwingen (zeker het afbreekwerk) zijn voor een groot deel het werk van de fraters. In de vakanties pijnigen zij hun jonge ruggen. Zij hanteren boormachines, maar vooral vuisthamers. Via de trap en de lift verslepen ze heel wat stenen en cement. De lastige stukken neemt Jan van der Heijden (thans priester svd in Brazilië) met zijn reuzenkracht voor zijn rekening. Ook René Parren (nu pastor in Brazilië) kan er wat van. Ben Sleumer herinnert zich dat de gladde donkerbruine kerkbanken worden geloogd en afgekrabd door broeder Silvester (Pierre) van Soest (1915-2004). Dat betekent maandenlang (ongezond) werk voor Silvester. De kapel knapt wel op van de vernieuwingen, maar de akoestiek blijkt hopeloos. Ben Sleumer helpt intussen bij het aanleggen van de leidingen in de gang. Elke kamer zal een belletje krijgen voor het contact met de verpleging. Eerst slijpt hij staande op een rolsteiger één sleuf hoog in

74

de gangmuur. Gevolg: overal steenstof tot ver buiten de gang. Een week later zegt broeder Dirk Mooy (*1925): ‘Er moet nog een sleuf bij’. Gevolg: weer steenstof overal in huis en vooral in de longen van Ben. Twee weken later, moet er nog een dérde gleuf bij, met het bekende resultaat. Iedereen klaagt over de stofzooi, die zelfs tot in de kamers doordringt. Een maand later valt de beslissing: er komt een verlaagd plafond in de gang. Al het werk was voor niets. Ben Sleumer besluit om voortaan in de zomer kersen te gaan plukken met de broeders van de tuin. Heerlijk, en daarna lekker zwemmen in het zwembad van het missiehuis. Eind 1967 nemen twee zusters SSpS, zuster Rosalina Dittel en zuster Walfrida Drijver de zorg voor de oudere medebroeders op zich. Vanaf 1969 wijdt ook zuster Clementildis Glandorf zich aan deze taak. Zr. Rosalina Dittel gaat in 1967 naar Teteringen. Zij blijft er maar kort. Ze overlijdt 10 juli 1984 te Baexem. Zr. Walfrida Drijver (geboren 12-12-1912, eerste geloften afgelegd 2-1-1940) ging eveneens in 1967 naar Teteringen. Zij werkt er tot haar pensioengerechtigde leeftijd (1977). Op 10 augustus 1991 overlijdt zij in Treebeek. Zr. Clementildis Glandorf (geboren 16-5-1920, eerste geloften afgelegd 2-7-1949) verhuist in 1969 naar Teteringen. Ze overlijdt daar op 22 augustus 1992 en is in Baexem begraven. De nestor pater Frans Heines (1882-1973) opent officieel, op 20 april 1968, de ‘bejaardenafdeling’. De ‘bejaarden’ die tot dan toe samen met de fraters aten en recreëerden, lijken opeens veel ouder. Zij gaan zich ook ouwelijker gedragen. Hun gesprekken gaan over kwalen, ziekten en operaties. Per week lopen ze krommer en strammer. Tezelfdertijd gaat de ‘postzegelafdeling’ van de fraters, die op de bovenste verdieping van het missiehuis haar werkruimte heeft, over naar broeder Antonius Veldt (1912-1992), hoofd van de boekhandel in het missiehuis te Deurne. Bibliotheek Bij de verwerkelijking van die ‘bejaardenafdeling’ vormen de bibliotheek en het missiemuseum een apart probleem. Op verzoek van rector Jaap Buijs gaat Manu Zantkuijl, de bibliothecaris van de fraters, aan een deel van de oplossing werken. Hem danken we de volgende gegevens. Vanuit de grote leszaal verhuist de fratersbibliotheek naar een klaslokaal, op de eerste verdieping, met uitzicht op de kastanjebomen achter het missiehuis. Pater dr. Jules Ypma (1927-1994) volgt destijds pater Arie Snijders op als bibliothecaris van de grote huisbibliotheek. Om ruimte te maken voor de ‘bejaardenafdeling’, krijgt Manu Zantkuijl van Jaap Buijs de opdracht om die hele huisbibliotheek af te stoten. Het is daarvoor een slechte tijd. Alle Nederlandse grootseminaries koesteren tegelijk hetzelfde plan. De prijzen kelderen snel. Door antiquariaten in binnen- en buitenland aan te schrijven slaagt hij er in toch nog redelijke bedragen binnen te halen. Als de boeken met meer beleid en vooral meer rust verkocht waren, hadden er tienduizenden guldens extra in het vat gezeten. Uiteindelijk zijn ook grote collecties van de bibliotheek (patristiek, liturgie, exegese) terechtgekomen in de bibliotheek van de nieuwe Theologische Faculteit Tilburg. De oude collectie van professor Bernard Vroklage svd gaat naar het Anthropos Instituut van de SVD te Sankt Augustin bij Siegburg (Bonn). Manu Zantkuijl wordt in die jaren, heel begrijpelijk, de beste maatjes met de procuratoren pater Klaas Rigter (1902-1979) en broeder Vincent Alkemade (1893-1978), liefkozend maar veelbetekenend ‘broeder Cent’ genoemd. Als Manu’s schoenen versleten zijn, krijgt hij zonder morren – en dat wilde wat zeggen – meteen een paar nieuwe zwarte schoenen. Die slijten overigens weer snel. De grote voorraden schoenen van broeder Vincent vielen, door het veel te lange staan, aan totale uitdroging ten prooi. De Duitsers noemen zoiets ‘Klosterwirtschaft’. Missiemuseum De opheffing van het missiemuseum (rond 1970) verloopt minder gelukkig. Niemand neemt er de eindverantwoordelijkheid voor. ‘Schandalig hoe in al die jaren daarmee omgesprongen wordt’, vindt Manu Zantkuijl, toekomstig cultureel antropoloog. Alles ligt schots en scheef door elkaar op zolder. Iedereen kan er naar hartenlust in graaien. Er raken heel wat voorwerpen beschadigd. Geregeld zijn er dingen zoek. Oude boekwerken en stukken afkomstig uit de collectie van het missiemuseum verhuizen naar de kamers van paters, fraters en broeders. Uiteindelijk laat rector Jaap Buijs alles in een keer verkopen of ophalen, aldus Manu Zantkuijl.

75

Een nieuw soort fraters Na de verbouwing krijgen de fraters ieder een kamer op de derde verdieping. Daar wordt heel wat afgestudeerd. Guus Cremers, Theo Wijnker en Manu Zantkuijl discussiëren er tot diep in de nacht. De rode Spaanse Rioja wijn vloeit er rijkelijk, fles na fles, ja na mandfles. De jongere fraters doen hetzelfde op het gangetje rond de toneelkamer. Dat noemen ze ‘Het Geniep’. Het zijn de kamertjes die in 1955 door rector Klaas Rigter in de ruimte van de grote slaapzaal werden gebouwd. Een verdere verbouwing van het missiehuis volgt. Ook het provincialaat zal in 1971 Teteringen verlaten en de wijk nemen naar Soesterberg. Door het concilie krijgen leken een belangrijkere plaats in de kerk. Naast de klassieke missionaris verschijnen de leken-missionaris en de ontwikkelingswerker in dienst van de missie op het toneel. De gehuwde permanente diaken treedt aan de zijde van de priester. Dit blijft niet zonder gevolgen voor de fraters van het missiehuis Teteringen. Traditiegetrouw gaven fraters catechismuslessen in de omgeving van Teteringen. Zij assisteerden zo de parochiepriesters. De lichting fraters (Guus Cremers, Theo Wijnker cum suis) die in 1965 in Teteringen aankwam, zet deze traditie niet voort. Zij leggen meer nadruk op maatschappelijke betrokkenheid. Wekelijks krijgt het jongerenwerk in het buurthuis ‘Heidehof’ op ‘de Voorhei’ te Oosterhout en het buurthuis ‘De Gildewijk’ in Breda hun aandacht. Fraters organiseren vakantiekampen voor jongeren, onder andere in de blokhut te Soesterberg. Ook het gezinsvervangend tehuis ‘Maria Rabboni’, ‘Laanzicht’, voor ‘justitiekinderen’ (van ouders die uit de ouderlijke macht gezet zijn), behoort tot het werkterrein van de fraters. Droppings en andere nachtspelen worden op touw gezet, in de bossen van Oosterhout (Calix Berna) maar ook veel verder weg. Voorts is er ieder jaar de ‘Zonnebloemweek’. Chronisch zieken krijgen een week vakantie aangeboden in het missiehuis. Na een paar jaar neemt frater Theo Wijnker de leiding. Frater Ben Sleumer functioneert als hoofdbrancardier, pater dr. Jules Ypma is hoofdaalmoezenier. Na hem vervult pater Piet van der Thiel verschillende keren die taak. Tijdens de verbouwing van het missiehuis in 1968 wijkt de ‘Zonnebloemweek’ uit naar het ‘Huis Stapelen’ in Boxtel. Daar fungeert pater Kaptein, assumptionist, als aalmoezenier. Lieftallige verpleegsters komen helpen. Gedurende de opeenvolgende ‘Zonnebloemweken’ bloeit de liefde er bij het leven. Frater Sjaak van der Geest en Betty ontdekken elkaar. Een broer van Manu Zantkuijl, Frans, vindt daar zijn vrouw Lia van Dam. Manu Zantkuijl en Anneke van Luijken ontmoeten elkaar op het Zonnebloemkamp in het klooster van de paters passionisten te Haarsteeg (1972). Het is echter niet altijd rozengeur en maneschijn, zoals tijdens de ‘Zonnebloemweken’. De fraters laten zich hun sociale bewogenheid ook wat kosten. Van de avond vóór kerstmis 1968 tot en met de avond van tweede kerstdag zitten zij met negen man, zonder eten, in de vrieskou, onder een spandoek: “Hongeren naar vrede”, in een tent voor de Teteringse parochiekerk. Veel mensen komen langs om te horen waarom zij dat doen. Overdag discussiëren ze met de parochianen. Die zijn onder de indruk. ’s Avonds trekken de fraters zingend door het dorp. De tweede avond worden ze bij mensen binnen genood en krijgen op hun lege maag cognac te drinken, met alle gevolgen van dien. Een foto van deze ‘hongerstaking’ is te vinden in het driedelige standaardwerk van H. van den Eerenbeemt (red.), Geschiedenis van Noord Brabant, deel 3: Dynamiek en expansie 1945-1996, uitgeverij Boom, pag 43. De foto is van P. Mijzen, fotocollectie GAB. De bijgevoegde tekst luidt: ‘Los van de hier besproken bestuurlijke instellingen en politieke besluitvorming stond de toenemende mondigheid en actiebereidheid van de burgerij, zoals hier bij een vredesdemonstratie in de vorm van een hongerstaking door studenten in Teteringen, Kerstmis 1968’. Op de foto staan: René Gijsel, Bert Meerts (nog steeds als arbeider missionaris werkzaam in Manilla), Jos Poodt, Manu Zantkuijl, Ben Sleumer (met gitaar), Paul Mak, Joos Lamers, een onbekende student van buiten, Piet Stolwijk.

De Gelderlander noemde René Gijsel de auctor intellectualis van deze hongerstaking met kerstmis. Broeder Sebastiaan den Brok (1918-1996), de kok van het missiehuis, verrast de uitgehongerde fraters bij thuiskomst alsnog met een warme kerstmaaltijd. Het generalaat SVD te Rome daarentegen heeft weinig waardering voor deze hongerstaking van de fraters. Enige maanden later zijn de fraters regelmatig op de ‘Karl Marx Universiteit’, de in mei 1969 zo omgedoopte Katholieke Hogeschool te Tilburg. Tijdens de bezetting door studenten maken ze een aantal plenaire sessies in de aula mee.

76

Het missiehuis ‘revisited’ Het wordt stiller in het missiehuis. De klassieke missionarisroeping, die zo menig jongeling ooit vernam, laat zich steeds zeldzamer horen. Er vertrekken meer fraters dan er bij komen. Het voormalige ‘elftal’ van 1965 (Guus Cremers, Theo Wijnker..) slinkt gestaag. Druppelsgewijs presenteren zich nieuwelingen. In 1966 arriveert de laatste lichting uit het missiehuis te Heide Kalmthout, België: een broeder en vijf fraters clerici. Het noviciaat in Heide sluit in 1966. Pater dr. Jules Ypma wordt in Teteringen novicemeester van een zestal oud-leerlingen van het gymnasium van het missiehuis Sint Willibrord, Deurne: Wim Romme, Rob Giebels, Piet Stolwijk, Piet Vreeswijk, Jan de Goeij en Leo van Dijk. Ze zijn gehuisvest in de kleine kamers aan de voorkant van het missiehuis te Teteringen, ooit gereserveerd voor de neomisten. De novicen krijgen een tweedehands toog. Een nieuwe toog vindt men te prijzig. Hieruit spreekt een tanende waardering voor het ‘heilig kleed’. Of rekenden de oversten er al mee dat veel novicen geen blijvertjes zouden worden? De school van het missiehuis Sint Willibrord, Deurne, leeft met ingang van het schooljaar 1966 voort als een categoriaal gymnasium voor de Peel regio. Leerlingen uit Deurne die na 1967 in Teteringen verschijnen, beginnen niet meer onmiddellijk met het noviciaat en studeren niet vanzelfsprekend filosofie en theologie. Ze gaan onder andere naar de Sociale of Pedagogische Academie in Breda. Hun aantal blijft afnemen. Vanaf het schooljaar 1967 heeft het missiehuis een volkswagenbusje in gebruik voor de dagelijkse rit van de fraters naar Tilburg. Frater Jacques van Soest (1947-1977, door een hersenbloeding), oomzegger van broeder Silvester (Pierre) van Soest (1916-2004), is de eerste chauffeur. Dat busje maakt de actieradius van de fraters tijdens de vakanties groter. Zuid Duitsland is een van de reisdoelen van Theo Wijnker, Guus Cremers, Leo van Dijk, Ad van de Werf, Jacques van Soest en Manu Zantkuijl. Op de heenreis verliest Jacques van Soest even de macht over het stuur. Zo’n ervaren chauffeur is hij nu ook weer niet. Hij keek naar een trein met ‘Panzer’ (pantserwagens). Alleen het rechter voorwiel is beschadigd. Onbekommerd reizen ze van missiehuis naar missiehuis. Ze logeren in de tuin van een zusterhuis te Ravensburg, waar pater Henk Maathuis (*1916) ziekenhuispastor is. Ze maken uitstapjes naar Oostenrijk en Zwitserland. Het busje krijgt overigens geen lange staat van dienst. Al spoedig zijn gewone auto’s voldoende voor het aantal fraters dat de lessen in Tilburg bezoekt. Zoals elders organiseert ook de kerk in Teteringen gespreksgroepen. Kwesties van geloof en zeden staan centraal. Gelovigen, mannen en vrouwen, jongens en meisjes discussiëren hierover fel. Ook fraters mengen zich in het debat. De bijeenkomsten worden bij de mensen thuis gehouden, soms ook in het missiehuis. De jongerengespreksgroep waar frater Theo Wijnker en zijn vrouw Mieke van den Broek elkaar vonden, bestaat nog steeds, nu als vriendenclub. Het celibaat komt steeds zwaarder onder vuur te liggen. De kapelaan van Teteringen, Jacques van de Veeken, wil ondanks zijn voorgenomen huwelijk in het ambt blijven. De parochie raakt hierdoor in rep en roer. Het SVD Nieuws, nummer 249, 2 maart 1971, pagina 3 schildert de consternatie nauwkeurig. ‘Op zondag 14 februari, terwijl pater Martien Gerrits de ciborie na het communie uitreiken, gedurende de parochiemis in onze kapel, in het tabernakel zette, liep mijnheer van de Veeken, kapelaan van Teteringen, naar voren het priesterkoor op, en deelde de gelovigen mede dat hij ontslag gekregen had van het parochiële werk en zijn priesterambt had moeten neerleggen in verband met zijn voorgenomen huwelijk. Enige aanwezigen liepen onmiddellijk de kapel uit.’ Een deel van de parochie staat achter de kapelaan. Het missiehuis ondervindt er de weerslag van. Ook daar kan hij op steun rekenen. Het celibaat wordt in toenemende mate voor een aantal missiehuisbewoners een aanvechtbare zaak. Verschillende medebroeders vertrekken. Sjaak van der Geest wordt nog diaken gewijd (1967). Hij loopt stage in Ghana en verlaat er de SVD. In 1968 wijdt de emeritus bisschop van Breda Huub Ernst (*1918) de laatste twee priesters in het missiehuis te Teteringen: pater Jan van der Heijden en pater René Parren. Beide priesters vieren ieder in hun eigen dorpsgemeenschap de eerste mis. In de plaatselijke ‘sufferdjes’ presenteren zij zich uitsluitend als ‘geestelijke ontwikkelingswerkers’. Typerend voor die tijd vermijden zij stelselmatig het woord ‘missionaris’. (Zij gaan in Brazilië werken.) Aan de Katholieke Economische Hogeschool te Tilburg was de ontwikkelingswerker helemaal in de mode. De kwalificatie ‘missionaris’ gold toen (1968) ronduit als gênant (Peter Hendrix, brief van 19 februari 2006). Precies 53 jaren na de stichting van het missiehuis Teteringen droogt deze bron van priesters voor de wereldkerk op. Volgens pater Jozef Boots worden in die periode van 53 jaar (1919-1968) 502

77

priesters gewijd: 442 Nederlanders en 22 Belgen en 38 van diverse nationaliteit (Duitsers, Polen, Indonesiërs). De laatste twee echte fraters die in aanmerking komen voor de priesterwijding, Theo Wijnker (*1942) en Guus Cremers (*1943), schrijven het jaar daarop aan het generalaat van de SVD dat zij afzien van de wijdingen. Theo Wijnker gaat in Tilburg sociologie studeren buiten SVD-verband. Ook bij die ene, overgebleven Nederlandse frater Guus Cremers is de wijding er nooit van gekomen. Hij specialiseert zich aan de Katholieke Universiteit te Leuven in filosofie. Jarenlang doceert hij als ‘broeder Guus’ op Flores, Indonesia, wijsbegeerte aan priesterstudenten. Maar dit betekent nog niet het einde van de missionarisopleiding van het missiehuis Teteringen (1969). Dat zal in 1972 haar beslag krijgen. Theologie in Tilburgse context (1967) Gedurende de academische jaren 1967-1968 en 1968-1969 functioneert pater drs. Peter Hendrix svd (*1928) te Tilburg als stagebegeleider van degenen onder de vierdejaars theologiestudenten, die missionaris willen worden. Hij doet dat als ervaringsdeskundige (Zuid Amerika) samen met Theo Bosman, capucijn (Azië), en Piet van der Thiel svd (Afrika). De volgende gegevens zijn ontleend aan herinneringen van Peter Hendrix (augustus 2006) en drs. Pierre Brouns, destijds student van de montfortanen. Zoals te verwachten, gaat het bij de nieuwe opleiding in Tilburg niet alleen om een verplaatsing van leerstoelen maar ook om een grootschalig spiritueel avontuur. De kennismaking met het universitaire milieu blijkt een verrijking. De sociale en geestelijke horizon van de seminaristen wordt er aanzienlijk door verruimd. Dat zij de enge sfeer van klein- en grootseminarie nu definitief achter zich kunnen laten, ervaren zij als weldadig. Daarom gaan ook velen bij voorkeur in gemeenschappen buiten het seminarie wonen. Drs. Pierre Brouns, oud-student van het GIT (1967) en oud-novice van de montfortanen (SMM) te Oirschot, laat de andere kant van de medaille zien: ‘De verhuizing van een grootseminarie-met-park naar een oud pand in de binnenstad van Tilburg of naar flatjes in de huizenwoestijn van Tilburg-Noord door “de heilige rest”, was uitstel van executie. Achteraf een begrijpelijke noodsprong, maar destijds gezien als de beste weg’. De Katholieke Economische Hogeschool te Tilburg biedt de studenten van missiecongregaties nóg iets: een grote belangstelling voor alles wat met ontwikkelingswerk in de Derde Wereld en in het Westen te maken heeft. Zo wordt er in 1967 een congres gewijd aan de encycliek van paus Paulus VI (18971978) Populorum Progressio (‘Vooruitgang van de volkeren’). De Tilburgse geleerden heten de encycliek van harte welkom. De Hogeschool manifesteert hiermee haar eigen identiteit, die zowel katholiek als maatschappelijk geëngageerd is. Een paar toekomstige katholieke kopstukken laten flink van zich horen, zoals een zekere drs. Ruud Lubbers (*1939) econoom, en de politicus mr. Joep Mommersteeg (1917-1991), lid van de Tweede Kamer der Staten Generaal voor de Katholieke Volks Partij. Hij is een broer van pater Adriaan Mommersteeg svd (1910-2002), missionaris op Flores. Joep Mommersteeg zal, als staatssecretaris van defensie, een beetje geschiedenis schrijven door de groetplicht voor militairen af te schaffen (1973), geheel overeenkomstig de geest van zijn tijd. Drs. Arie Kramer, broer van pater Gerbrand Kramer svd (*1920), nu nog steeds missionaris op Flores, doceert in Tilburg geschiedenis van de ontwikkelingshulp. Arie Kramer is oud-leerling SVD van Uden, Veghel, Steyl. Vanwege een besmetting met tbc moet hij voorjaar 1947 Steyl verlaten. Hij gaat in Nijmegen geschiedenis studeren. Arie Kramer ontwikkelt zich, door zijn vele publicaties in landelijke kranten en tijdschriften, tot een bekend missioloog. Hij hoopt dat het missiewerk zich zal integreren in een sociaaleconomische omwenteling van wereldwijde allure. De Parijse studentenopstand (1968) vindt weerklank in Tilburg Dan breekt het gedenkwaardige jaar van de Parijse studentenopstand aan: 1968. Het spook van de ‘Revolutie’, rechtstreeks overgewaaid uit het ‘Communistisch Manifest’ (1848) van Karl Marx (18181883, Marx heeft een Nederlandse moeder!) waart rond. Het zit gewoon in de lucht. De Tilburgse studenten en een aantal jonge docenten begroeten de ‘Revolutie’ niet als spook maar als bevrijdende engel. Het sleutelwoord is weliswaar niet ‘communisme’ maar ‘sociaaldemocratie’. Het verhaal van Lou Keune (* 1938), docent sociologie van het ontwikkelingswerk, illustreert dit treffend. In 1969 promoveert Lou Keune tot doctor in de sociale wetenschappen met een proefschrift getiteld: Gemeenschapsontwikkeling - Theorie en practijk van een nationaal beleid, met bijzondere

78

verwijzing naar Columbia. Hij bepleit de noodzaak van een revolutie in Zuid Amerika. Peter Hendrix svd, die al een aantal jaren in Argentinië werkte, vindt dit voor een heel continent nogal ongenuanceerd. Maar Lou Keune wordt mèt zijn these te Tilburg op handen gedragen. Voor zijn promotie verschijnt hij niet in de vereiste kleding (jacquet), maar in een gewoon donker pak. Je bent tenslotte revolutionair of je bent het niet. Tijdens het beraad van de professoren over de verdediging van het proefschrift gaat het alleen over het colbertje van de promovendus. De promotor, de populaire jezuïet professor dr. Leon Janssen, in de Hogeschool bekend als ‘de pater’, komt met een vuurrood hoofd uit de overlegkamer van de hoogleraren. Hij deelt de aanwezigen mee dat hij de kandidaat graag de hoogste waardering (cum laude) had toegekend, maar dat zijn collega’s dit tegenhouden vanwege het jasje van de doctorandus. Het publiek in de aula beloont de moedige promotor en de jonge doctor Lou Keune met applaus. Voordat Peter Hendrix in Tilburg les mag gaan geven, moet hij voor een commissie van studenten verschijnen. De eerste vraag luidt: ‘Ben jij (niet u!) vóór of tégen de “Revolutie”?’. ‘In Zuid Amerika’ wordt er niet eens bijgezegd. Nog mooier wordt het aan het eind van het academisch jaar. Er zijn geen examens. Het zijn de studenten die aan de docenten een rapport geven. Het bevat drie cijfers: één voor de kwaliteit van de stof, één voor de manier van lesgeven (didactiek), en één voor de sociale houding jegens de studenten. Dit alles gebeurt met een lichte, ludieke ondertoon. Niemand krijgt een onvoldoende. Na afloop van de ‘Bloedraad’ nodigen de studenten hun docenten uit om met hen Chinees te gaan eten. De studenten betalen. ‘Karl Marx Universiteit’ Kort daarna houden studenten de bestuurskamers van de Katholieke Economische Hogeschool bezet. Zij dopen de Katholieke Hogeschool om in ‘Karl Marx Universiteit’. Een onderzoek van Tilburgse journalisten heeft uitgewezen dat de raddraaiers van toen, thans gezeten heren zijn, veelal in keurig maatpak, met een riant salaris. Zouden zij zich niet met terugwerkende kracht enigszins belachelijk voelen? De bezetters krijgen van de theologiestudenten een telegram, waarin hun succes wordt gewenst en meegedeeld dat de theologie ‘al gedemocratiseerd is’. Volgens Peter Hendrix is die zogeheten ‘democratisering van de theologie’, voor zover zij al iets voorstelt, te danken aan de gemoedelijke, informele sfeer die de theologiestudenten uit hun seminaries meebrengen èn aan hun behoefte niet voor andere studenten onder te doen. Aanvankelijk worden er kennismakingsgesprekken van economen, sociologen en theologen georganiseerd. De welwillendheid van beide kanten schijnt groot. Ze stellen zinnige vragen aan de orde over de motivatie van missionarissen en over het missiewerk. Veel indruk maakt dat handjevol theologie-mensen overigens niet op de Hogeschool. Daar hebben ze ten gevolge van de studentenrevolte (1968) wel wat anders aan hun hoofd. De docenten van de Hogeschool doen met de dag minder moeite om hun groeiende minachting voor de clerus en toekomstige priesters te verbergen. Hun belangstelling en hun bereidheid tot dialoog, die aanvankelijk oprecht lijkt, verandert in een ongegeneerd ‘aapjes kijken’. Er worden suggestieve vragen gesteld, zoals ’Hoe weten jullie dat theologiestudenten geen homo’s zijn’ en ‘Is het wel raadzaam om zo jonge mensen geloften te laten afleggen zonder een voorafgaand grondig psychologisch onderzoek?’. Men verbaast zich er over dat de ouderejaars theologiestudenten vrijpostiger zijn dan de studenten van andere faculteiten. Ze houden zich aan geen orde of afspraken. De vervreemding is totaal. Bij dit alles speelt, volgens Peter Hendrix, de steeds onkerkelijker sfeer binnen de Katholieke Economische Hogeschool een rol. Bij de docenten leeft geen enkel positief besef meer van kerk, ook niet van kerk in beweging, kerk in vernieuwing, en, zo mogelijk, nog minder van zielzorg, roeping, celibaat. Missiewerk wordt er sowieso als een bejaarde, verouderde concurrent van ontwikkelingswerk gezien. Pater Piet van der Thiel svd, die missionaris in Ghana is geweest, probeert hier tijdens een van de kennismakingsgesprekken iets aan te doen. Improviserend begint hij aan een mooie, hoogdravende beschouwing over het evangeliewoord ‘Gaat en onderwijst alle volkeren…’ en over het heil bedoeld voor alle mensen (Paulus). Piet gebruikt hierbij de destijds modieuze term ‘heilseconomie’ (Schillebeeckx). Als de geld-economen dit horen, vallen zij in een deuk van het lachen. De vervreemding is totaal. De sociale en economische wetenschappers van de Katholieke Hogeschool vinden het een schandaal dat in Tilburg zoveel kerken (destijds 14 parochies!) alleen ’s zondags een paar uur in gebruik zijn. Deze stad heeft behoefte aan plaatsruimte voor maatschappelijk werk, jeugdcentra, buurthuizen,

79

discotheken en schouwburgzalen, vinden de Tilburgse geleerden. Zij eisen dat die kerken onmiddellijk multifunctioneel worden. Zoals gezegd, de ‘Revolutie’ zit in de lucht. Dus wordt de wereld ingedeeld in kapitalisten aan de ene kant en niet-kapitalisten aan de andere kant. Deze laatsten zijn uiteraard de enige ‘politiek correcte’ mensen, althans volgens de revolutionairen. De genoemde dr. Lou Keune vertelt de theologen, met een onschuldig gezicht, dat parochies als geheel eigensoortige ‘ondernemingen’ wat moeilijk te plaatsen zijn. In elk geval moeten pastoors, ‘puur sociaal–economisch gezien’, als ondernemers worden beschouwd. De theologen, betrokken bij het parochiewerk als zij zijn, weten nu dat ze echt aan de verkeerde kant zitten. Zij gaan zich steeds ongemakkelijker voelen. Het is fnuikend dat uitsluitend de geseculariseerde partij het initiatief in handen heeft. Van priesterkandidaat tot pastorale werker in opleiding Op de informatie dat er 300 theologiestudenten in de Tilburgse universiteit rondlopen, reageert de faculteit sociologie van de Katholieke Economische Hogeschool, tegenwoordig ‘Universiteit van Tilburg’ geheten, met de mededeling, dat zij 3000 studenten telt. Van de 300 theologiestudenten zijn er in de kortste keren nog maar 150 over. ‘Sociaal’ is in, ‘kerkelijk’ is uit. De decaan van de Theologische Faculteit Tilburg (sedert 1967 voortzetting van het GIT) professor magister dr. Luchesius (Ton) Smits, capucijn, laat het er niet bij zitten. Hij stuurt een enquête naar de afgehaakte studenten met als hoofdvraag: ‘Waarom ben je er mee gestopt?’. De respons ligt zeer hoog. Daarin valt onder meer een teneur te beluisteren die samengevat neerkomt op: ‘Ik wilde priester worden en verwachtte dus van de theologie hanteerbare, bezielende concepten inzake geloof en pastoraat te horen. En die kwamen niet’. Klinkt deze verwachting ons nu wat naïef in de oren, je kunt ook de vraag stellen of voor deze jongens, die nog met één been in het seminarie staan, een eenzijdig wetenschappelijke theologische vorming wellicht minder geschikt was. Bovendien kan voor een nog grotere groep een groeiende onzekerheid over hun roeping en toekomstig beroep een rol gespeeld hebben. Die onzekerheid werd gevoed door een drietal bronnen. Ten eerste devalueerden religieuze waarheden en waarden in snel tempo door een groeiend seculariseringsproces. Ten tweede bood de universiteit opleidingen aan in de sociale sector, die net zoals het priesterschap, mens- en gemeenschapgericht waren, maar geen ingrijpende verplichtingen voor het persoonlijke leven (celibaat) meebrachten. Ten derde is hier het maatschappelijk klimaat te verdisconteren. Deze derde factor is echter wellicht niets anders dan de concrete vormgeving van de twee eerder genoemde bronnen. Tijdens de zomer van 1966 zet vrijwel heel katholiek Nederland een punt achter het bestaan van zijn klein- en grootseminaries. Theologanten hebben intussen en masse hun seminaries verlaten. Een meerderheid van de diakens vraagt dispensatie aan van hun nog verse diakenwijding. Kardinaal Bernard Alfrink (1900-1987) en andere Nederlandse bisschoppen vullen de ontstane leemte op met een voor Nederland nieuw type katholieke zielzorger: de pastorale werker (mannen èn vrouwen). Velen van hen bewijzen de kerk onschatbare diensten. Zij worden echter aanvankelijk niet zonder meer geaccepteerd. De pastoor van Schalkwijk (Utrecht), geboortedorp van Gijs Bouwman svd, gaat aan een bejaarde veeboer uitleggen dat geen kapelaan maar een ‘pastoraal werker’ de parochie komt helpen. ‘Als ik het goed begrijp’, zegt de boer, ‘dan krijgt u een knecht die niet kan melken’. Drs. Pierre Brouns, destijds behorende bij de montfortanen, plaatst de volgende kanttekeningen. ‘Wij (eerstejaars 1967) volgden een hoorcollege Inleiding in de sociologie (De Moor) samen met alle eerstejaars sociologie. Wij volgden een college Inleiding in de psychologie (Van Doorn) met alle eerstejaars psychologie. Wij legden daar ook tentamens over af (waar we heel erg tegenop zagen: multiple choice was ons onbekend).We hadden weliswaar veel filosofie, maar ook Hebreeuws (van Niek Poulssen), kerkgeschiedenis (Bornewasser en Bredero), exegese, en een beetje theologie. ‘Dat heel veel van mijn eerstejaars medestudenten afhaakten in het eerste of tweede jaar is vooral te wijten aan de "tijdgeest", niet aan de inhoud van de studie. Wie met een beetje twijfel aan zijn roeping, vanuit Oirschot of Teteringen, dagelijks naar de grote stad Tilburg toog, raakte in de ban van de woelige jaren zestig wat niet bevorderlijk was voor het cultiveren van priesteraspiraties of heroïsch missionarisdom.’

80

Van missionair opleidingshuis tot Kloosterbejaardenoord (KBO) (1968-1973) Een missionaris kijkt naar Teteringen Pater Piet van der Thiel (*1923) keert in 1968, na 14 jaren missiewerk in Ghana, terug naar Teteringen. Er is na zijn vertrek uit Teteringen in 1950 enorm veel veranderd. Toen was het een huis vol paters, fraters, broeders, broedernovicen en postulanten. Het missiehuis herbergde de redactie van de Katholieke Missiën, het economaat van de provincie, de missieprocuur en het provincialaat met een provinciaal (pater Gerard Teeuwen) die, volgens Piet van der Thiel, ‘Gods wil nog op zak had’. Nu in 1968 woont er een bescheiden twintigtal fraters. Het valt hem op dat er nogal wat oudere paters en broeders door het huis sloffen. Jong en oud, allemaal samen één communiteit vormen is het streven. Dat betekent: samen bidden, samen eten in één zaal (vroeger had iedere groep een eigen eetzaal) en samen recreatie houden. Het blijkt een moeilijk haalbaar ideaal. De fraters studeren immers theologie buitenshuis (Tilburg). Sommigen gaan naar een Pedagogische of Sociale Academie of volgen een opleiding tot verpleegkundige in Breda. De fraters beginnen een eigen bar in de kelder van het missiehuis. ’s Avonds laat wordt er eindeloos gediscussieerd over theologie, kerk en maatschappij. Van de vertrouwde Teteringse sfeer is niets meer overgebleven. In deze situatie neemt Piet van der Thiel de prefectuur over de twintig fraters op zich. De nieuwe prefect is tevens de laatste De nieuwe prefect krijgt onmiddellijk met huiselijke problemen te maken. De eucharistieviering ‘s morgens schiet er voor de fraters nogal eens bij in, tot ergernis van oudere en sommige jonge medebroeders. Studenten brengen vriendinnen mee naar hun kelder. Dat is nog moeilijker te verteren. Pater van der Thiel vraagt de fraters om enige terughoudendheid in acht te nemen. Een nieuwe orde stichten met andere geloften, maar met dezelfde toewijding aan de vestiging van het Rijk van God dat, zoals ze ontdekken, niet samenvalt met de kerk, dàt vinden de jongelui de juiste oplossing. Ze hebben veel kritiek op de kerk als instituut, vaak terecht vindt Piet van der Thiel. Hij probeert die kritiek wat te matigen door er op te wijzen dat er ondanks die kerkelijke zwakheden toch veel goeds tot stand is gebracht. Sjaak van der Geest maakt hierbij de volgende kanttekening. ‘Ik ben van mening dat de geleidelijk groeiende afwezigheid van de fraters tijdens de liturgische diensten in de vroege ochtend een van de pijnlijkste ontwikkelingen was voor de oudere generatie van broeders en paters. Het leek iets kleins en alledaags maar had een onheilspellende lading. Ik denk vooral aan het wanhopig en ontroerend gebel van de oude broeder Matteus (1891-1980), die het elke morgen als zijn taak zag de fraters in de kapel te krijgen. Bij enkelen van ons betrad hij zelfs met zijn luide bel de kamer en sprak ons toe met hartstochtelijke aanmoedigingen om toch asjeblieft op te staan. Dat wij dan toch nog bleven liggen moet het hart van deze onbekend gebleven heilige gebroken hebben.’ De Exodus-beweging (1969-1972) Het plan van 1968 om ook de kamers van de gang bij de kapel van het missiehuis in te richten voor bejaarde medebroeders is niet aantrekkelijk voor de jonge garde. Het is geen bemoedigend noch een uitnodigend vooruitzicht, te moeten wonen in een huis dat meer en meer een bejaardenoord zal zijn. Daarom wordt er gezocht naar een nieuw onderkomen voor de fraters. Volgens Leo van Dijk is het rector Jaap Buijs geweest die dit plan opperde. Deze beweging ‘van boven’ krijgt een versterking ‘van beneden’. Boeiend is het te zien hoe bliksemsnel, binnen een half jaar tijd (voorjaar 1969), de ontwikkelingen zich voltrekken. Begin 1969 is onder de studenten al veel discussie gaande over de autoritaire kerk en over restauratieve tendensen na het Tweede Vaticaans concilie (1965). Het oude onbehagen dat enige jaren tevoren leefde en toen een tijd lang met veel extra sport (judo, op zaterdagochtend en dinsdagavond in de aula, eigen dojo met Wim Cobben als trainer) bestreden was, steekt in 1969 weer de kop op. De zinvraag Tijdens een discussieavond op dinsdag 25 februari 1969 is de richtvraag: ‘Gaan we in Tilburg (Breda) wonen: ja/ nee?’. Een concreet antwoord komt nog niet uit de bus. In een gesprek op 3 maart 1969 wordt de sprong van de vraag naar de locatie (Tilburg/Breda) naar de zinvraag gemaakt: ‘Waarom zitten we hier?’. Drie stellingen worden ter bespreking aangeboden: ‘I. Er is geen hiërarchie meer: Ieder, die meer capaciteiten heeft, ieder die op een meer verantwoordelijke post zit, is daardoor noch meer, noch minder dan een ander! Ieder zet zich in naargelang zijn capaciteiten;

81

II. Majestueuze kerken zijn een overbodige luxe geworden. Scheiding van kerk en wereld in die zin, dat de kerk zich een eigen wereld in de wereld opbouwt, is een farce! De mensen zijn de kerk!!; III. Geloften, zoals die nu met kunst en vliegwerk ‘zinvol’ gemaakt worden, zijn uit den boze. De waarden, die ermee bedoeld zijn, zijn inherent aan een religieus leven. Zij moeten geen harnas vormen, maar vrijheid.’ Die stellingen geven de richting aan van de gedachten. Het volgende citaat, een toelichting op de gepresenteerde stellingen, vult concreet in wat er toen leefde onder de fraters. ‘Democratisering van de kerk, van de congregatie. Weg met alle pompa. Geen dure sleeën en vervelende dinees voor prominente figuren. Weg met kathedralen, paarse buiken, kerkelijke schatten. Priesters moeten een vak leren. In hun werk en privé leven zullen ze waar moeten maken, dat ze kristen zijn. (Dat is dan verkondiging!) Religieus leven is geen kaars onder de korenmaat, geen geestelijke verheffing binnen een ommuurde vesting. Het is leven, samen met anderen en daar laten zien, dat christendom voor jou een inspiratiebron is. Sacramenten zijn geen hemelse perkjes, waar je reeds de hemelse zaligheid toute pure krijgt aangeboden. Ziekenbezoek is ziekenzalving, elkaar vergeven is biechten….’ Er wordt in Deurne een werkweek belegd (van 7 tot 12 april 1969). Die gaat gepaard met veel creativiteit, muziek, en nachtelijke bosgevechten. De trainer Ad Konings beschikt nog over een heel fotoboek van die werkweek. ‘Democratisering!’ luidt de slogan van de deelnemers . ‘Weg met de hiërarchie’ voegen ze er voor alle duidelijkheid aan toe. ‘Wat is de functie van een congregatie en klooster?’ is de grote vraag. Ze hebben last van het groepsleven en het groepsgevoel. ‘Waarom worden we niet een actiegroep en gaan de diaspora in?’. De worsteling om los te komen van groep en klooster/congregatie duurt van 1969 tot 1971. ‘Zijn we daar niet al té lang lid van geweest en daardoor gehospitaliseerd?’. (‘Hospitaliseren’ betekent in dit verband ‘vervreemd raken van het eigen milieu door langdurig verblijf in een ziekenhuis of vergelijkbare woonomgeving’.) Met pater provinciaal Ad de Groot heeft er een groepsgesprek plaats vóór de retraite van april 1969, begeleid door Ad Konings. Internationaal contact met andere jeugdige SVD-ers komt op gang (zomer 1969). Fraters uit diverse Europese missiehuizen (België, Duitsland, Nederland en Oostenrijk) ontmoeten elkaar in het missiehuis te Montenau in de Belgische Ardennen. Theo Wijnker en Jos Poodt nemen daaraan deel. Ze bespreken nieuwe ideeën over missioneren, over de opleiding tot missionaris. Ook komen nieuwe, gedifferentieerde vormen van verbondenheid met de SVD ter sprake. De fraters sturen een stuk naar de generaal van de SVD in Rome. Het generalaat SVD was in 1968 al geschrokken van de studentenopstand (Parijs, Berlijn, Amsterdam, en Tilburg). Het antwoord van het Romeins bestuur van de SVD op de democratiseringsbeweging binnen de congregatie is dan ook teleurstellend. Uiteindelijk verbiedt het generalaat van de SVD verdere internationale contacten van de fraters. De twee latere initiatiefnemers van de Exodus beweging, Theo Wijnker en Ben Sleumer, wonen de provinciale vergadering van de Nederlandse SVD in oktober 1969 namens de fraters bij. Samenwerking tussen diverse religieuzen en pluriforme banden met de SVD komen aan de orde. Ten slotte blijken de resultaten van die besprekingen onvoldoende inspirerend. Op 13 februari 1970 presenteren Jos Poodt, Ben Sleumer, Theo Wijnker en Manu Zantkuijl het ‘Aktieplan Exodus (over de toekomst van de missionerende ordes en congregaties, wat er wèl en niet gedaan moet worden)’ in: Tvonkje: onafhankelijk, onregelmatig pamflet: 2e jaargang, no 5, Ekstra Editie. (Het eerste nummer van Tvonkje verscheen al in 1965 te Heide, België.) Daarna volgen communiteitsgesprekken en een werkvergadering voor de Nederlandse provincie SVD, in maart 1970. Het genoemde pamflet ‘Aktieplan Exodus’ is ingeslagen als een bom. Een nadere uitleg wordt gegeven in het discussiestuk ‘Plannen en verantwoording van de beweging Exodus, voor te leggen aan de werkvergadering 20 – 22 maart 1970’.

82

‘De Sluis’ (1970-1972) Door de opheffing van de Theresiaparochie, Tramsingel te Breda, komt het kloostertje van de zusters van Oudenbosch, Etnastraat 20, vrij. Vier fraters studenten en een broeder trekken daar in. Jan de Wit (*1946) studeert aan de Pedagogische Academie te Breda, Harry Smits (*1949), neef van pater Marinus Verbaarschot, Theo Hoes (*1950), een nieuweling zonder Teterings verleden, en Leo van Dijk (*1946) studeren aan de Theologische Faculteit Tilburg. Broeder Ad van de Werf (*1943) werkt als verpleegkundige in het Ignatiusziekenhuis te Breda. Dit zijn dus vijf jongeren in opleiding. Ze vragen Piet van der Thiel (*1923) mee te gaan. Zijn positie van prefect en novicemeester maakt dat blijkbaar niet vanzelfsprekend. Piet verklaart zich bereid, op voorwaarde dat de fraters nog twee oudere medebroeders vinden die mee willen verhuizen. Ze kiezen pater Jan Karsten (1913-1975) en pater Cees Bogaard (1916-2000). Het blijkt een uitstekende keuze. Als communiteit van acht personen zullen zij er een goede tijd hebben (1970-1972). Naast woonruimte krijgen ze nog drie eerwaarde zusters erbij: een moeder overste, een raadszuster en een onderdaan. Zij zorgen voor de huishouding. Maar de zusters passen niet bij elkaar. Na wat schermutselingen eindigt het verhaal als dat van de tien kleine negertjes: ‘en toen was er nog maar één’. Dat is de ‘onderdaan’, zuster Ambrosia. Zij krijgt de koosnaam ‘Broos’. Als een moeder zorgt zij voor de studentencommuniteit. Enkele leegstaande kamers worden aan studenten verhuurd die geen relatie met het SVD project hebben. Niet ver van dit klooster wonen op een zolder Jos Poodt (*1946), Joost Lamers en Chris Rozier, studenten aan de Sociale Academie te Breda. Pater Cees Bogaard doopt het nieuwe huis met de naam ‘De Sluis’. Hij verklaart: je vaart een sluis binnen op een bepaald niveau en je komt er op een ander niveau weer uit. Welk niveau dat zal zijn, weet aanvankelijk nog niemand. De verandering verloopt als in een sluis: rustig en geleidelijk. Voor alle duidelijkheid: de Exodusbeweging is breder dan het communiteitje dat zich in ‘De Sluis’ vestigt. Intussen is Manu Zantkuijl (*1948) al naar Soesterberg verhuisd (augustus 1969). Hij houdt de theologie voor gezien en studeert vanuit het missiehuis Sint Jan aan de Rijksuniversiteit Utrecht culturele antropologie. Hij blijft weekendlid van de Teteringse communiteit. Theo Wijnker (*1942) studeert wel af als theoloog. Hij gaat vervolgens sociologie studeren in Tilburg. Bert Meerts (*1947) vertrekt in het najaar van 1970 naar Ghana. Hij heeft zich later verbonden met Calama, een kleine basisbeweging. Leo van Dijk (*1946) zal in mei 1972 vanuit De Sluis als lid van de SVD (tot 8 september 1972) naar Australië reizen om vandaar als lekenmissionaris in de SVD-missie van Papua Nieuw Guinea te gaan werken. Tussen september 1970 en februari 1971 houden de Exodus-aanhangers enkele vergaderingen op verschillende locaties: in ‘De Sluis’ te Breda, bij Jacques Kamstra, in Soesterberg (woonstee Manu Zantkuijl). SVD-ers die regelmatig aanschuiven zijn: de paters Piet van der Thiel, Jacques Kamstra, en Jan Karsten en de vier Exodus initiatiefnemers de fraters Theo Wijnker, Jos Poodt, Ben Sleumer en Manu Zantkuijl. Met hen praten mee Joos Lamers, Jacques van Soest, Ad van de Werf, Chris Rozier, Harry Smits (een of twee keer als auditor), Paul Mak (een keer als gast), Co van Bekkum en René Gijsel. Een aantal jonge dames zijn ook van de partij: Mieke van den Broek, later getrouwd met Theo Wijnker, Mieke Peters, de toekomstige echtgenote van Jacques van Soest, Nel Lourijssen, die de vrouw van broeder Ad van de Werf wordt en Hanny Strooband, later gehuwd met René Gijsel. Frans Zantkuijl, niet SVD-er, broer van Manu, en diens vrouw Lia van Dam nemen ook deel aan het gesprek. Waar de bewoners van ‘De Sluis’ na twee jaar samen uitkomen, heet niet alleen SVD. Het is meer een tienstromenland. De paters Jan Karsten, Cees Bogaard en Piet van der Thiel blijven in het vaarwater van de SVD. De studenten daarentegen kiezen ieder op zijn eigen tijd een eigen richting. Het aantal wordt in de loop van het tweede jaar steeds kleiner. De een na de ander komt tot duidelijkheid. Degenen die aan de Theologische Faculteit Tilburg studeren, gaan daar op kamers. Zij blijven wel maandelijks bij elkaar komen. Ook het contact met het missiehuis te Teteringen is goed. In mei 1972 is de uittocht (‘Exodus’) voltooid. Drie van die studenten sluiten zich bij de clerus van het bisdom Breda aan, als gehuwde permanente diakens. Enkele anderen worden pastorale werkers of catecheten. Twee van hen doen enkele jaren pastoraal of catechetisch werk in een van onze missiegebieden. Eén wordt lid van een religieuze basisbeweging (‘Calama’) die zich inzet voor gemarginaliseerden te Rotterdam. Anderen kiezen een vrij beroep. Ook al hebben zij de gelederen van de SVD niet blijvend versterkt, allemaal, op één na, komen zij goed terecht.

83

Thans (2006) is van de Exodusbeweging een vriendengroep overgebleven. In 2004 was er ten huize van Jos Poodt in Heesbeen bij Heusden nog een bijeenkomst. Daar waren aanwezig Sjaak van de Geest (*1943) die tijdens de Teteringse Exodus in Ghana op stage was, Theo Wijnker, Ben Sleumer, Manu Zantkuijl, Leo van Dijk, Chris Rozier en Piet Stolwijk, Joos Lamers met hun respectieve echtgenotes. Evaluatie Prefect Piet van der Thiel spreekt positief over deze laatste Teteringse fraters. Hij vindt dat ze inhoud hebben en veel talent. Hij wijst op het afscheidsfeest van de twee laatste jonge priesters die het missiehuis heeft voortgebracht (Jan van der Heijden en René Parren), op de alternatieve viering van het kerstfeest van 1968 met twee dagen van hongerstaking. Het generalaat SVD oordeelt anders. Het kan weinig of geen waardering opbrengen voor die alternatieve kerstviering. De generale visitator SVD vindt hen maar een ongemanierd stelletje. De achterblijvende SVD-ers Pater Jan Karsten en pater Cees Bogaard keren terug naar hun missiehuis in Teteringen. Pater Piet van der Thiel wordt pastoor van de nieuwe Heilig Kruis parochie in Breda Noord. Hij woont als kostganger bij het jonge gezin van pastoraal werker drs. Arthur Polspoel (*1943), dat de pastorie betrekt. Dit blijkt een even praktische als prettige oplossing voor beide partijen. Op zondagmiddagen gaat hij samen met rector Jaap Buijs van het missiehuis Teteringen de vaders en moeders van de studenten bijpraten over de keuze en vooruitzichten van hun zoon. De ouders stellen dit zeer op prijs. Het seculariseringsproces maakt hiermee na 57 jaren een definitief einde aan de missionaire priesteropleiding van het missiehuis Teteringen (1915-1972). Merkwaardigerwijs blijven de niet bejaarde, actieve medebroeders in Teteringen zich nog enkele decennia ‘de middengroep’, noemen. Alsof zij zich tussen de bejaarden en de fraters studenten in bevinden. Deze laatsten zijn echter in geen velden of wegen meer te bekennen. In juni 1973 neemt ‘de middengroep’ zijn intrek in de bungalows achter het missiehuis. Door de bouw van de bungalows voor ‘de middengroep’ (1973) en de verbouwing van de boerderij van het missiehuis tot provincialaat, provinciaal economaat en missieprocuur (1976) komt het gehele oude missiehuis vrij voor de bejaarden. De SVD legt vast dat rond de 40 kamers ter beschikking zullen blijven voor SVD-ers. De overige zijn voor leden van andere congregaties en inwoners van Teteringen, aangeduid als ‘leken’. De gedachte in het missiehuis een bejaardencentrum te openen waarin zowel de bejaarde SVD-ers als bejaarden uit het dorp Teteringen onderdak vinden, is aanvaard. In de kring van de medebroeders heerst er aanvankelijk nogal wat tegenstand. De heer Piet van Hal (1895-1976) is de eerste ‘leek’ die er een kamer krijgt (17 maart 1971). Hij werkte jarenlang als knecht op de boerderij van het missiehuis. De afdeling van de bejaarden en ‘de middengroep’ krijgen ieder een eigen overste. Pater drs. Serf Frijnts (1915-1991) is van 1971-1973 praeses van de bejaarde SVD-ers en pastor van alle andere bejaarden. Pater Jan Tersteeg (*1918) volgt hem op in de functie van rector (1973-1980). De ‘middengroep’ krijgt aanvankelijk een praeses in de persoon van pater Joep Hoeymakers (19132002). Hij bekleedt dit ambt van 1972–1974. Een ‘praeses’ is een plaatselijke overste door de provinciaal met instemming van zijn raad benoemd, na de gemeenschap gehoord te hebben. Hij is uitgerust met een door de provinciaal gedelegeerd gezag. Een praeses is niet aan de ambtstermijn van drie jaar gebonden. Terugblik op het tweede blok van dertig jaar (1945-1975) Ter afsluiting van het éérste tijdvak van onze geschiedenis (1915-1945) citeerden we uit de viering van het afscheidsfeest (29 juni 1946) van de grootste klas ooit (Gijs Bouwman cum suis) dit stukje lyriek: De kruisvlag wappert hoog, die ons Naar ’t kleurende Oosten wijst; Wijl boven onze hoofden de zegezon De stralende hostie rijst. Hoe dit sacrale wereldbeeld gedurende het twééde blok (1945-1975) veranderd is, blijkt uit de slotwoorden van het laatste priester- en afscheidsfeest te Teteringen op 1-2 juni 1968:

84

Ook voor een pater komt na het feest de kater en toch is dit bi-zon-dèr want die kater is celibatèr. Hier wordt de draak gestoken met het bijzondere karakter van het verschijnsel ‘pater’. Deze seculariserende, ontmythologiserende mentaliteit heeft ook praktische gevolgen voor het dagelijks leven van het missiehuis.

85

Het derde blok van dertig jaar (1975-2005) Karakteristiek Buiten onze landsgrenzen heerste al jaren weinig begrip voor de ontwikkelingen in Nederland. Andere SVD provincies vinden dat er in Nederland te weinig aan de werving van roepingen voor het missiewerk wordt gedaan. Reeds op 12 maart 1957 komt de missiesecretaris pater dr. Joannes Schütte (1913-1971) vanuit Rome naar Teteringen om Nederland een lesje te leren. De meeste van zijn ideeën worden hier echter al uitgevoerd, of zijn in voorbereiding. Pater Ben Sanders (*1923), destijds leider van het roepingenapostolaat van de Nederlandse provincie SVD, merkt op dat de man uit Rome met geen woord rept over het gebed voor goede roepingen. Deze constatering overvalt pater Schütte. Zij verleidt hem tot de ongelukkige uitspraak, (althans voor vrome oren): ‘Bidden helpt niet, we moeten eindelijk eens wat doen’. Waarop Ben Sanders antwoordt: ’Ik begrijp van u dat gebed voor roepingen geen zin heeft. Ik ga onmiddellijk mijn zus Els (zuster Luca) uit het Cenakel van de aanbiddingszusters dienaressen van de heilige Geest in Soesterberg ophalen. Zij zit daar namelijk in opdracht van Arnold Janssen te bidden voor goede roepingen’. Hierop bindt pater Schütte in. Achteraf vertrouwt hij pater Serf Frijnts toe dat hij Ben Sanders ‘ein gefährlicher Mensch’ vindt. Het incident is exemplarisch voor de oplopende spanning tussen Rome en Nederland. Het merkwaardige bij deze botsing met de man uit Rome is, dat hij een geseculariseerd standpunt vertegenwoordigt en Ben Sanders het traditionele. Een nieuw tijdperk heeft zich aangediend in de Westerse wereld: de secularisatie. Het begint met een periode van paniek, onbegrip en verwijten over en weer. Bij de een valt het kwartje nu eenmaal eerder dan bij de ander. Het seculariseringsproces blijkt niet te stuiten. Het is onomkeerbaar. Dat komt in dit derde blok van de geschiedenis van het missiehuis te Teteringen overduidelijk aan het licht. De lokale oversten in het missiehuis Teteringen Pater Paul Evers (1929-2000) die bijna 20 jaar in Brazilië gewerkt heeft, neemt begin 1981 de taken van pater Jan Tersteeg (*1918) in Zuiderhout over. Jan Tersteeg begint in juni 1981 samen met de medebroeders Kees Maas (*1938), Martien van Dijk (*1934) en Wim de Leeuw (*1935) in de troosteloze huizenwoestenij van Nieuwegein bij Utrecht de Missionaire Leefgroep SVD. In 1986 volgt pater Gerrit van Uden (*1936), na 16 jaar emigrantenzielzorg in Australië, Paul Evers op. Destijds is Gerrit van Uden op verzoek naar Australië gegaan en op verzoek is hij teruggekeerd om pastor-rector te worden van Zuiderhout. De SVD bepaalde daar het klimaat nog zeer sterk. Bij zijn vertrek naar Australië binden wijze oversten hem op het hart er rekening mee te houden dat hij in een behoudende kerk terechtkomt en dus voorzichtig moet zijn met het 'exporteren' van de Nederlandse kerk. Bij zijn terugkomst in Teteringen krijgt Gerrit precies dezelfde raad: ‘wees voorzichtig, je komt te werken in een communiteit van oudere missionarissen’. Zijn streven is altijd geweest om iedereen minstens geestelijk in beweging te houden. Over de snelheid heeft Gerrit van Uden zich nooit zo bekommerd. Van 1975-1977 functioneert pater Serf Frijnts als rector van ‘de middengroep’. Pater Cees Bogaard (1916-2000) vervult dat ambt van 1978-1980. De ongebruikelijke korte ambtsperioden van telkens twee jaar duidt er op dat het hier noodoplossingen betreft. Pater drs. Johan Stockmann (*1917) verhuist vanuit het missiehuis Sint Willibrord te Deurne naar Teteringen. Hij fungeert de gebruikelijke periode van tweemaal drie jaar (1980-1986) als rector. Als assistent provinciale overste en vanaf 1989 als provinciaal van de herenigde Nederlandse Belgische provincie blijft hij in Teteringen wonen (1989-1995). Zoals bij onze bronnen al vermeld, houdt pater Cees Bogaard, aanvankelijk als rector, gedurende een periode van bijna 19 jaar (van 21 september 1979 tot en met 16 maart 1998), een dagboek bij over de lotgevallen van de ‘middengroep’. In zijn kroniek rondt Cees Bogaard het levensverhaal van zijn belangrijke voorganger pater Klaas Rigter (1902-1979) af. Bij hem stonden we eerder uitvoerig stil (zie het missiehuis van Teteringen in oorlogstijd 1940-1945). ‘Vrijdag 12 Oktober 1979. ’s Morgens het droevige bericht dat Pater N. Rigter overleden is. Zat dood in zijn stoel op z’n kamer, zo aangetroffen door Toos. Hij is 77 jaar geworden. Liep gisteren nog te wandelen. Klaagde toch wel over pijn in zijn borst. Hoelang al in Teteringen geweest? In Dongen assistent en hier econoom in de donkere tijd van crisis en oorlog. Zijn zusters hier geweest. Mevr. Tromp en Anna Maas erg bedroefd. Het heeft zwaar geregend in de vóórmiddag, naderhand mooi weer.’

86

‘Dinsdag 16 Oktober 1979. ’s Middags om 15 uur begrafenis van Pater N. Rigter. Zeer veel belangstellenden van familie en medebroeders en vele Zusters uit de omtrek, die veel met hem ophadden als hun raadsman, ook uitgetreden Zusters. P. Joh. v.d. Heyden sr (19001988) houdt een gloedvolle toespraak om zijn vriend “in ’t geloof en de missieliefde” te dienen. Geheel naar zijn wens was er een Latijnse requiem, veel bloemen. Zacht herfstweer met gesluierde zon.’ Pater Cees Bogaard is van 1968 tot 1980 in de missieprocuur te Teteringen verantwoordelijk voor de ‘buitendienst’. Die bestaat uit het afhalen en wegbrengen van missionarissen, het onderhouden van contacten met hun familieleden en het begeleiden van missieprojecten in parochies. In 1980 draagt hij zijn taak over aan pater Sjef van Paridon (*1923), om het wat rustiger aan te doen. Daar komt niet veel van terecht. Toch heeft Cees Bogaard die laatste twintig jaar van zijn oude dag in Teteringen genoten. Tegelijkertijd ziet hij kans op zijn manier nog veel mensen in het missiehuis en daarbuiten een plezier te doen. Hij weet de belangen te combineren. Zijn devies schijnt te luiden: ‘Moet kunnen’. Constant is hij bezig en vooral onderweg. ‘Het is zo heerlijk om telkens weer thuis te komen’ zegt hij op de vraag waarom hij zo vaak uithuizig is. De organisatie van zijn activiteiten laat wel eens te wensen over. Tijdens een van mijn bezoeken vanuit Rome (Nemi) sprak hij mij op een zaterdagmiddag aan. ‘Ik zie dat ik voor morgen drie assistenties tegelijk aangenomen heb. Wil jij voor mij naar Rijsbergen gaan? Ik ben als de dood voor godsdienstwaanzin.’ Nog volop bezig met de voorbereiding van het ludieke gedeelte van de provinciedag SVD (12 juli) glijdt Cees Bogaard (84) op 7 juli 2000 tijdens de avondrecreatie, te midden van zijn medebroeders uit het aardse leven weg. Het gesprek gaat over de eerbied - of het gebrek daaraan - voor de eucharistie bij hedendaagse gelovigen. Plotseling zwijgt hij, zucht diep, zijn hoofd zakt achterover en Cees is thuis bij zijn Gastheer die hij, eeuwig jeugdige grensganger, zo vaak heeft mogen vertegenwoordigen. Kerkelijke Leefgemeenschap in Tilburg 1980-1990 De priesteropleiding te Teteringen ging in 1972 ter ziele, zoals destijds in praktisch alle bisdommen en religieuze gemeenschappen van Nederland gebeurde. Bisschop Huub Ernst (*1918) van Breda stelt in 1974 voor om een séminaire universitaire bij de Theologische Faculteit Tilburg te beginnen. Dat is een huis voor priesterkandidaten die theologie studeren aan een universiteit. Onafhankelijk hiervan opperen in 1978 pater provinciaal Antoon Verschuur (*1926), ambtsperiode 1977-1983, en pater Jan Tersteeg (*1918), lid van de provinciale raad SVD, rector en pastor van de bejaarden in het missiehuis te Teteringen van 1973-1980, een soortgelijk plan in samenspraak met de missionarissen van het heilig Hart (MSC) en de priesters van het heilig Hart van Jezus (SCJ). Op 3 december 1980 betrekken drs. Jan Huysmans, priester van het bisdom Breda, pater Henk Arts msc en pater Jan Holman svd het voormalige klooster van de zusters franciscanessen van Etten in de Poirtersstraat 6 te Tilburg, om een Kerkelijke Leefgemeenschap te vormen. Op 12 februari 1981 meldt zich de eerste student. Hij heet Ludo Baeten (18), een Brabantse jongen, uit Valkenswaard, eigenlijk Belg van de derde generatie. Per 1 september 1981 vestigt hij zich metterwoon in onze communiteit. Op 20 mei 1989 leg ik hem mede de handen op in de Sint Jan te ’s-Hertogenbosch tijdens zijn priesterwijding. In verschillende parochies in Brabant functioneert hij als pastoor tot tevredenheid van de mensen. Hij wordt deken van Veghel en zelfs vicaris (1999) van de bisschop van ’s-Hertogenbosch. Op 15 oktober 2005 verschijnt het Brabants Dagblad met de kop op pagina 8-9: ‘De vicaris die aan de vrouw geraakte is gelukkig’. Op 5 december 2001 legt Ludo Baeten het priesterambt neer. Bisschop Hurkmans verleent hem eervol ontslag. Ludo prijst zijn menselijkheid. Tegenwoordig is hij als godsdienstleraar verbonden aan het d’Oultremontcollege te Drunen. Het artikel eindigt met: ‘Zijn kelk staat prominent in een vitrinekast in de huiskamer. De roeping blijft weerklinken. “Het priesterschap zit in je wezen’’’ zegt Ludo Baeten’. Het vrijwel parallel lopende verhaal van een tweede oud-student van de Kerkelijke Leefgemeenschap te Tilburg, drs. Antonie Zopfi, priester van het bisdom Breda, tot 2005 zeer gewaardeerde pastoordeken van Zevenbergen en omgeving, kan ik hieraan toe voegen. In het parochieblad Tot uw dienst, van de Immanuël parochie, Zevenbergschenhoek, 32e jaargang No.2 (oktober 2005), pagina 9-10 neemt Antonie Zopfi afscheid van het priesterschap. Zeven alinea’s in zijn afscheidsbrief beginnen met de woorden: ‘Met pijn in het hart…’ Hij schrijft: ’In mijn werken als priester was ik gelukkig, in mijn leven als celibatair priester niet’.

87

Naast deze twee jonge, begaafde priesters staan twee niet zo jeugdige en uiteindelijk niet zo geslaagde studenten van de Kerkelijke Leefgemeenschap. Beiden zijn voormalige kloosterlingen. Zij verblijven thans al jaren op onduidelijke titel als priester buiten hun eigen bisdom. Het gebrek aan priesters was zo groot dat bezwaren tegen hun priesterwijding niet gehoord werden. In het katern ‘De Verdieping’ van dagblad Trouw (zaterdag 8 juli 2006) lees ik over bijna de volle breedte van pagina 10 en 11: ‘Drievoudige doop in Kamp Holland, Missie Uruzgan, Afghanistan’. Daaronder staat: ’Drie Nederlandse militairen hebben zich tijdens hun uitzending naar Uruzgan door de aalmoezenier laten dopen’. En wie is die aalmoezenier? Niemand minder dan mijn Poolse oudstudent drs. Czarek Lubinski (44). Hij woont ettelijke jaren in de Kerkelijke Leefgemeenschap als priesterkandidaat. Daar komt een abrupt eind aan doordat hij huisvader wordt. Een grote foto van de doopviering illustreert het verslag in Trouw. De aalmoezenier getooid met een fraaie stola (ecclesia supplet [de kerk vult aan] voor de goede verstaander) tekent de drie dopelingen, een kapitein, een korporaal en een soldaat, met het kruis. De commandant, kolonel Morsink, leest het verhaal voor van de hoveling uit Ethiopië, die na een ultrakorte voorbereiding gedoopt wordt: ‘Zie, daar is water; wat is er tegen dat ik gedoopt word’ (Handelingen 8:26-40). Deze opmerkelijke gebeurtenis schrijft kolonel Morsink mede toe aan ‘de uitnodigende houding van de aalmoezenier’. Zelf zegt de aalmoezenier bescheiden dat Onze Lieve Heer de beslissende factor is: ‘Ik heb misschien wel een zetje gegeven, maar ook niet meer dan dat. ‘s Avonds heerst hier stilte, onder een heldere hemel vol sterren. Dan kom je tot verstilling. Dat geeft je de kans dichter bij je hart te komen en na te denken over het leven dat je hier intenser beleeft’. Een hoofdaalmoezenier oordeelt over aalmoezenier Lubinski: ’De jongens hébben wat met die man’. - De Kerkelijke Leefgemeenschap in Tilburg heeft blijkbaar meer opgeleverd dan enkele priesters. Toch mag deze oprechte poging tot een priesteropleiding, mede vanuit Teteringen ondernomen, geen succes heten. Hoe dat zo gekomen is, staat te lezen in: Jan Holman, Spijkers in de muur, Tilburg 1994, pagina 73 –101, met name pagina 99-100 en 113.

Priesteropleiding Bovendonk 1983-1993 Bisschop Huub Ernst van Breda besluit in 1983 een deeltijd-seminarie voor late roepingen te beginnen in het leegstaande gebouw van het grootseminarie Bovendonk te Hoeven. De eerste directeur is de augustijn pater dr. Ad Vermeulen. Hij nodigt mij uit lessen in het Oude Testament te geven. Dat moet in de weekends gebeuren, want sedert 1980 ben ik, Jan Holman, fulltime docent aan de Theologische Faculteit Tilburg. Tien jaar lang, tot 1993, verleen ik als onbezoldigd medewerker mijn diensten aan de Priesteropleiding Bovendonk. Het bestuur van de Theologische Faculteit Tilburg vindt in 1993, dat mijn agenda te vol is. Zo komt er een definitief einde aan deze directe bijdrage van het missiehuis Teteringen aan een alternatieve priesteropleiding in Nederland, dat intussen ook door de SVD tot missiegebied is verklaard (Roscommon [Ierland] Consensus 1990). Voor mijn ervaringen in Hoeven kan men terecht in: Jan Holman, Spijkers in de muur, Tilburg 1994, pagina 105-107.

Van 1986 tot 2005 Begin 1986 loopt de tweede ambtstermijn van pater rector Johan Stockmann ten einde. Het huiskapittel van de zogeheten ‘middengroep’ in de bungalows zoekt naar een opvolger. Binnenshuis is geen geschikte kandidaat te vinden. De communiteit telt echter ook nog een twintigtal ‘buitenpoorters’. Dat zijn paters die buitenshuis meestal in parochies van Nederland en Duitsland (‘de Duitse herders’) werken. De ‘middengroep’ doet een beroep op pater Piet van der Thiel (*1923). Hij is pastoor van het West Brabantse dorp Sint Willebrord, bekend om zijn wielrenners en smokkelaars en ook vanwege de inmiddels overleden legendarische kapelaan Ad de Bok (1943-2003). Pastoor Piet van der Thiel heeft het in Sint Willebrord zowel binnen als buiten de pastorie niet gemakkelijk. Het Bisdom Breda is hem dan ook zeer erkentelijk voor zijn inzet op een niet zo gemakkelijke plaats. Op 7 september 1986 doet Piet van der Thiel zijn intrede als rector in Teteringen. De eerste twee jaren rijdt hij ieder weekend per bromfiets (!) naar Sint Willebrord om afwisselend in één van de twee kerken voor te gaan. Voor iemand die het leven van de parochianen niet deelt, wordt dit steeds minder bevredigend. Piet maakt in 1989 van zijn 65e verjaardag gebruik om de assistentie in St. Willebrord te beëindigen. Hij neemt vervolgens een deeltijd functie aan in Dongen (16 werkuren). Ze hebben daar geen priester meer. De combinatie van de functie van rector en deeltijdpastor is tekenend voor het rustige vaarwater waarin het missiehuis inmiddels terecht is gekomen.

88

Het provinciaal bestuur SVD had oorspronkelijke de bedoeling dat de bungalows maar een jaar of tien (1973-1983) bewoond zouden blijven. Iedere medebroeder wordt geacht op zijn 65e verjaardag naar het bejaardenoord in het oude missiehuis te verhuizen. Pater Rud van der Velden (1906-1992), verdienstelijk Flores missionaris, en broeder Stanislaus van der Weerden (1908-2000), jarenlang succesvol manager van de boerderij van het missiehuis, vertrekken precies op de dag waarop zij ‘van Drees gaan trekken’ (65), niet geheel tot hun genoegen, naar ‘de overkant’, het bejaardenhuis. Pater van der Velden, maakt zich als bejaarde nog 21 jaren (1975-1991) nuttig. Hij timmert kisten voor de missieprocuur en verzorgt liefdevol gehandicapte medebroeders, met name pater Barto Peters (19281982). Broeder Stanislaus besteedt nog een groot deel van zijn 27 jaren in Zuiderhout aan hand- en spandiensten in de huishouding. De opstellers van dit ouderenbeleid houden zich echter zelf niet aan deze regeling (met 65 jaar naar Zuiderhout) als hún uur gekomen is. Zij blijven in de bungalows zitten en verroeren zich niet. Volgens Piet van der Thiel gebeurt dit tot schade van beide communiteiten. De bungalows van de ‘middengroep’ ontwikkelen zich tot een tweede bejaardenhuis. Er is steeds meer hulp nodig. De instroom van jong-bejaarden in het oude missiehuis stagneert. Voor de officiële bejaarden wordt het leven er daardoor ook niet prettiger op. Tot op de dag van vandaag blijkt het een moeizaam karwei medebroeders, vooral de priesters, te overtuigen dat zij zich tijdig dienen aan te melden voor opname in Zuiderhout. Dikwijls vragen zij pas om een kamer als zij al vastgelopen zijn. Ten onrechte rekenen zij dan op een snelle voorkeursbehandeling. Zij denken dat Zuiderhout nog steeds van de SVD is, aldus pater van der Thiel. Dank zij de steeds weer welwillende medewerking van de directie van Zuiderhout, de indicatie commissie, de inspanning van pater Johan Stockmann, de SVD gedelegeerde voor het ouderenbeleid, en van de rector/pastor van de bejaarde SVD-ers, lukt het in veel gevallen medebroeders toch nog op korte termijn een plaats te bezorgen. Pater van der Thiel is er trots op dat hij indertijd zijn handtekening heeft gezet onder de verkoopakte van het missiehuis aan de Stichting Zuiderhout (1992). Het was zijn laatste daad als rector van het missiehuis Teteringen. Rector Piet van der Thiel merkt in Teteringen niet veel van de nieuwe aandacht die de wereldwijde SVD heeft voor spiritualiteit. Het verlangen naar vernieuwing, naar iets experimenteels, naar enige verdieping is er verre van algemeen, zelfs minder dan in de parochies. De mogelijkheden om wat verfrissende geest in- en uit te ademen zijn uiterst beperkt. Er zijn lange tenen en deze ledematen hebben de neiging te groeien. Onder elkaar is de sfeer goed en dikwijls ook gezellig, als er maar nergens over gepraat wordt. Inhoudelijk is het leven weinig inspirerend, een beetje zelfvoldaan, niet communicatief eerder consumptief, liever de oude kost herkauwend dan genietend van hedendaagse rauwkost. Wel heeft bijna iedereen binnenshuis een eigen taak, die trouw wordt vervuld. Er zijn medebroeders die geestelijk gewoon in hun missiegebied zijn blijven voortleven. Zij corresponderen met hun vroegere parochies en schrijven bedelbrieven. Degenen die dieper willen graven, zoeken elkaar in een groepje regelmatig op. Aanvankelijk is er voor 12 tot 15 man een middag voor bezinning (recollectie) in een zusterklooster, later in Bavel bij de paters van de heilige Harten. Daar wordt opener gepraat, getuigd en uitgewisseld. Uiteindelijk blijven er maar 8-10 deelnemers over. De kaars begint te flakkeren en dooft uit. Eén van de doelstellingen van de ‘middengroep’ is het ondersteunen van de ouderen in Zuiderhout. Enkelen nemen deze opdracht serieus en voeren die ook uit. Anderen bezoeken af en toe een oude bekende. Weer anderen mijden Zuiderhout als een schrikbeeld. Voor een huisoverste is het onbegonnen werk hier verandering in aan te brengen. In een sombere bui denkt Piet van der Thiel wel eens: ‘Vroeger had je in een missiehuis één overste. Nu zijn er evenveel oversten als huisbewoners en is er maar één onderdaan: dat is de rector. Gelukkig heeft die nog wel een huisraad’. De poging om de ‘buitenwacht’ (de medebroeders die buitenshuis wonen voor hun werk) meer bij de communiteit te betrekken, mag geslaagd heten. De gemeenschappelijke vieringen van verjaardagen en feesten (sinterklaas, patroonsfeest) worden goed bezocht. Dat is een positief punt, aldus Piet van der Thiel. Rector Piet van der Thiel pleegt géén nieuwbouw. Dit gaat geheel tegen een oeroude traditie van de SVD in, volgens sommige spotters. Een beetje rector bouwt! De voorganger van pater Piet van der Thiel, pater Johan Stockmann heeft een nieuwe gebedsruimte en leeszaal aan de bungalows toegevoegd. Op 8 maart 1985 worden zij in gebruik genomen. Deze nieuwbouw heeft meer dan genoeg deining onder de medebroeders veroorzaakt, vindt Piet. Hij laat wel enkele bezoekkamers op

89

de bovenste verdieping van Zuiderhout (het oude missiehuis) opknappen. Feitelijk zijn het vaak ‘wachtkamers’ voor SVD-ers en andere religieuzen die nog geen vertrek kunnen krijgen in het bejaardenhuis. Piet van der Thiel wil met deze karakteristiek van de ‘middengroep’ gedurende zijn ambtsperiode als rector, geen negatief oordeel vellen. Alles bij elkaar was het er goed te leven. Veel is ook best te begrijpen en te verklaren uit het verleden van de enkeling. Wel ontbrak het nog al eens aan een volwassen verwerking van dat verleden. De tijdgeest laat wellicht niemand helemaal onberoerd. Voor spiritualiteit biedt de groep in zijn geheel echter geen inspiratie. Wel vind je er hulpvaardigheid als je die nodig hebt. Ten diepste gaat een en ander wellicht terug op de ‘erfzonde’ van de SVD. Die bestaat in de spanning tussen het missionaire ideaal, zoals beleefd door seculiere priesters, ‘wereldheren’ (Mill Hill, Witte Paters, SMA), en datzelfde ideaal nagestreefd door broeders en reguliere priesters, met elkaar verbonden door dezelfde drie religieuze geloften als in de SVD. Aan het einde van de ambtsperiode van pater Piet van der Thiel gaat ‘de middengroep’ op zoek naar een opvolger. Weer is een ‘buitenpoorter’ bereid het rectoraat op zich te nemen. Pater Henk Giezeman (1925-1993), oud-missionaris in voormalig Belgisch Congo, Zaïre, thans Democratische Republiek van Congo, pastoor van Berkel en Rodenrijs in het bisdom Rotterdam, treedt in oktober 1992 aan. Hij is de 18e rector van het missiehuis te Teteringen. Nog geen vier maanden later sterft hij totaal onverwacht (24 februari 1993). Terwijl hij in de middag bezig is tuinman broeder Jan Vernooy te helpen bij het opschonen van het wandelbos achter het missiehuis, wordt hij onwel. Een uur later overlijdt hij aan een inwendige bloeding (aneurysma) in een ziekenhuis te Breda. Hij leeft in de herinnering voort als een energieke, resolute, menselijke pastor en rector. Pater Leo van der Helm (*1941), missieprocurator, maakt als vice-rector de ambtstermijn van Henk Giezeman vol, volgens constitutie 613 van de SVD. Gelukkig is pater Herman Wijtten (*1936), coördinator voor ‘Gerechtigheid en Vrede’ bij het generalaat van de SVD te Rome, bereid het rectoraat van de missieprocurator over te nemen voor de ambtsperiode 1995-2001. Pater Gerrit van Uden die van 1986-1992 de gecombineerde functie van rector van de bejaarde SVD-ers en pastor van alle bejaarden van ’Zuiderhout’ bekleedt, stelt voor die twee ambten te scheiden. Het provinciaal bestuur van de Nederlandse provincie SVD stemt daarmee in. De bejaarden laten weten dat pater Piet van der Thiel als hun praeses zeer welkom is. Hij is trouwens de enige kandidaat. Piet van der Thiel zal zonder onderbreking van 1992-1999 praeses van de SVD-ers in Zuiderhout zijn. Van Kloosterbejaardenoord Zuiderhout tot Woonzorgcentrum Zuiderhout Bij het aantreden (1992) van Piet van der Thiel is de bejaardencommuniteit te Teteringen de grootste gemeenschap van de Nederlandse Belgische provincie SVD. Zij is dan nog zeer actief, mede dankzij het eerder vermelde instroombeleid van de 65-jarigen. Door de steeds strenger wordende normen voor indicatie betekent een nieuwkomer steeds vaker niet een aanwinst maar een zorg méér. Ziekte en overlijden bepalen voor een groot deel het werk van de praeses. (Dit zal ook gelden voor pastor pater Gerrit van Uden en zijn collega pastor mevrouw Lia Epskamp.) De directie vraagt praeses van der Thiel of hij bereid is de ruime dubbele rectorskamer ter beschikking te stellen voor de inrichting van een eet- en huiskamer voor dementerenden. De altijd creatieve pater Cees Bogaard doopt deze gesloten afdeling met de naam ‘Het Hoekske’. Hoewel: voor deze vondst is niet zoveel originaliteit nodig. Al in het eerste jaar (1992) van zijn tijd als praeses bemerkt Piet van der Thiel hoe belangrijk zijn voortdurende aanwezigheid voor de bejaarde medebroeders is. Daarom neemt hij met pijn afscheid van zijn pastoraat in Dongen. Ter compensatie gaat hij twee keer per maand voor in een eucharistieviering in Oosterhout. Door een goede samenwerking met het pastorale team bestaande uit mevrouw Lia Epskamp en pater Gerrit van Uden en door een nauw contact met de snel opeenvolgende rectoren (Giezeman, Stockmann, Herman Wijtten) van ‘de middengroep’ is het een bevredigende tijd voor pater Piet van der Thiel. De snelle vergrijzing van de communiteit blijkt echter pijnlijk duidelijk wanneer er vijf afgevaardigden voor het provinciaal kapittel te Deurne gekozen dienen te worden. Met moeite worden die gevonden. Tegen het eind van het kapittel moeten twee van de vijf het laten afweten. Het is hun teveel geworden. Het verloop onder de leden van de huisraad is dramatisch. In het begin zijn er vijf man. Ten gevolge van sterfgevallen blijven er na een tijdje nog drie over. De tweede ambtstermijn (1995) starten ze met zijn drieën, maar inbreng is er niet meer. Piet hoort een of ander raadslid in de koffiekamer luid kritiek leveren op de gang van zaken in huis. De praeses

90

vraagt in de volgende raadszitting uitdrukkelijk naar eventuele wensen. ’Nee hoor, alles is dik in orde.’ Dit heeft geen zin meer, denkt Piet. Hij laat de huisraad een natuurlijke dood sterven. Zijn zevende jaar als praeses valt hem, inmiddels 76 jaar oud, erg zwaar (1999). Hij voelt zich onzeker worden. Door vergeetachtigheid kan hij fouten maken bij begrafenissen en dergelijke. Dat zou natuurlijk bijzonder pijnlijk zijn. Hij gebruikt daarom zijn gouden priesterfeest (1999) om af te treden als praeses. Piet van der Thiel laat zich onmiddellijk indiceren voor opname als zorgbehoeftige in Zuiderhout. Hij ervaart wat ouderdom met zich meebrengt. Achteruit gaat vlugger dan vooruit. De provinciale raad vindt pater Johan Stockmann (82!) uit Deurne en de rector van ‘de middengroep’ pater Herman Wijtten (63) samen bereid om de ontstane leemte op te vullen, totdat een opvolger gevonden wordt. Dit zal nog twee jaar duren. In de provinciale raad was het wel of niet doorgaan met twee communiteiten in Teteringen al aan de orde geweest. Het eerste voordeel van één gemeenschap is natuurlijk dat je maar één rector nodig hebt. Na de verbouwing van het oude missiehuis zullen de bungalows en het provincialaat met de missieprocuur afgebroken worden. Alle betrokken SVD-ers, alsook de missionarissen van de heilige Familie (MSF) en de benedictijnen (OSB) van de Sint Paulus Abdij te Oosterhout vestigen zich najaar 2006 in het gerenoveerde oude missiehuis. Dat is wel eigendom van de stichting Zuiderhout, maar geldt voor de staat niet als ‘bejaardenhuis’. De geïndiceerde bejaarden van die drie religieuze gemeenschappen wonen in de aangrenzende nieuwbouw van Zuiderhout. Deze samenvoeging betekent dat allen praktisch in één huis ondergebracht zijn. Het besluit valt om alle SVD-ers in één communiteit onder te brengen met één rector. Broeder Jeu Bouten svd (*1939), missionaris in Papua Nieuw Guinea, treedt in 2001 aan als rector, met dispensatie van het Vaticaan. In een clericale congregatie als de SVD is het ambt van overste (rector etc.) eigenlijk aan priesters voorbehouden. Al jaren probeert het generaal bestuur van de SVD daar verandering in te brengen. Rector Jeu Bouten wordt in zijn dagelijks werk bijgestaan door mevrouw Ria Franken. Zij is de assistente van de rector, niet de assistent-rector. Dat is broeder Henk Dunk svd (*1928), die vooral in de bungalows zijn werkterrein had. In mei 2002 is dit de situatie die de generale visitator, de Indonesiër pater dr. Leo Kleden svd (*1950), afkomstig uit Larantuka, Flores, lid van het generale bestuur van de SVD, aantreft. Tijdens zijn bezoek aan Teteringen is zijn eerste gang die naar het kerkhof, waar veel Floresmissionarissen begraven liggen. Hen wil hij eerst groeten. Hij vindt er 80 SVD-ers, hem persoonlijk bekend. Een bijzondere groet brengt hij aan pater Jan Krol svd (1906-1989), die hem doopte, en aan pater Jan van Asten svd (1907-1995), die het huwelijk van zijn ouders inzegende. Bij dit ontroerende, stille eerbetoon aan vele missionarissen die van Teteringen zijn uitgegaan, komt Psalm 126:6 bij mij op: ‘Hij gaat en schreit bij het gaan die het zaaizaad draagt en het zaait; hij keert met jubelen, hij keert – een die mag dragen zijn schoven’. Bij de eerste twee keer ‘hij’ denk ik aan de missionarissen, van wie meerderen sparso Verbi semine (‘het zaad van het Woord uitgestrooid zijnde’) de ellende van het jappenkamp meemaakten. Bij de laatste twee keer ‘hij’ gaan mijn gedachten uit naar pater Leo Kleden en zijn talrijke Indonesische medebroeders (1502 SVD-ers). Zij maken thans een vierde deel uit van de hele SVD (6102 leden). In een christelijke relecture van de psalm is mijn onderscheid tussen ‘hij die zaait’ en ‘hij die maait’ mogelijk, omdat zij beiden één lichaam vormen in het Gezelschap van het Goddelijk Woord (SVD), met elkaar verbonden door die éne opdracht van de Zaaier (Matteus 13:18-23). De afbeelding van Jezus Christus als de Zaaier bij de ingang van het moederhuis SVD te Steyl is waarschijnlijk uniek in de beeldende kunst, volgens drs. Louis Janssen (geboren in Steyl) die onderzoek hiernaar heeft gedaan.

Intussen willen we de talrijke missionarissen van missiehuis Teteringen, die niet in Indonesië maar in andere landen van Azië, Afrika, Zuid Amerika, Oceanië en Europa de hitte van de dag gedragen hebben en op het kerkhof van het missiehuis rusten, niet vergeten. Ook hun graven worden bezocht door missionarissen SVD, geboren en getogen in de missiegebieden waar de overleden missionarissen gewerkt hebben, en die nu op hun beurt uitgezonden zijn over de hele wereld, Nederland incluis. Hier in het land heten deze Indonesische, Filippijnse en Indiase priesters SVD ‘nieuwe missionarissen’. Zij zijn ‘nieuw’ in de zin dat zij tot een jonge, nieuwe generatie SVD-ers behoren. Bovendien is het ‘nieuw’ dat zij vanuit ‘de missie’ naar de oude Europese moederlanden gaan, die voor de SVD thans als ‘missiegebied’ gelden.

91

In de ‘Roscommon Consensus’ (1990) verklaren de provinciale oversten SVD van Europa, bijeen te Roscommon (Ierland), dat het geseculariseerde Europa ook een missiegebied is, vergelijkbaar met de missiesituaties in Afrika, Azië en Latijns Amerika. Ook Europa heeft daarom het recht om missionarissen te vragen en te ontvangen.

In verband met de gezondheidstoestand (longkanker) van rector Jeu Bouten en met het oog op de toekomstige situatie in het verbouwde missiehuis, besluit de provinciale raad SVD in mei 2005 de schoonzoon van mevrouw Ria Franken, de heer Michel van Duuren, in dienst te nemen. Hij zal zich vooral met logistieke taken bezig houden. Op 30 november 2005 legt broeder Jeu Bouten zijn ambt van rector neer. De samenvoeging van religieuzen van een orde (OSB) en verschillende congregaties (MSF en SVD) in het oude missiehuis, officieel vanaf 7 oktober 2006 verwerkelijkt, is een uitdaging om het psalmvers ‘Hoe goed is het, hoe heerlijk als broeders bijeen te wonen!’ (Psalm 133,1) waar te maken. In Zuiderhout gaven vrouwen al tientallen jaren hiervan het goede voorbeeld. Al vanaf het begin van dit zorgcentrum wonen er vrouwelijke religieuzen van verschillende congregaties met SVD-ers in harmonie samen. Zij bidden, vieren en eten samen in hetzelfde huis tot tevredenheid van allen.

Slotbeschouwing ‘De jaren van ouderdom kunnen ons in staat stellen de hoge waarden te verwerven, waar wij ons niet van bewust waren, de inzichten die wij gemist hebben, de wijsheid die wij veronachtzaamden. Het zijn inderdaad vormende jaren, rijk aan mogelijkheden om de dwaasheden van een mensenleven af te leren, om diepgeworteld zelfbedrog te doorzien, om begrip en mededogen te verdiepen, om de horizon van eerlijkheid te verbreden, om het gevoel van rechtvaardigheid te verfijnen. Men zou de ouderdom moeten ingaan op de wijze waarop men zijn laatste jaar aan de universiteit begint: in gespannen vooruitzien naar de bekroning’ (Abraham Joshua Heschel (1907-1972), Onzekerheid in vrijheid, Houten 1989, p. 98). © Jan Holman svd Hilversum, 8 november 2006

92

Colofon: Auteur: Jan Holman Verwerking en lay-out: Marijke Tuinenburg-van Oort Druk: Grafisch Centrum - Oosterhout

December 2006

Uitgave: Provincialaat van de Nederlands-Belgische provincie SVD - Teteringen

93