Medisch. Conlact EEN MEMORANDUM REDACTIONEEL

O F F I C I E E L ORGAAN VAN

DE K O N I N K L I J K E

NEDERLANDSCHE

MAATSCHAPPIJ

TOT B E V O R D E R I N G DER G E N E E S K U N S T

Medisch Conlact

REDACTIONEEL

EEN M E M O R A N D U M Een memorandum inzakede eerbiediging van hetmenselijk leven,aan StatenGeneraalen pers aangeboden door een zichstuurgroep noemend groepjevan vijftien artsen,dat tervolledige in-

26e J A A R G A N G

- No. 50 - 17 D E C M E B E R

1971

INHOUD Een m e m o r a n d u m . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1315 H a a r l e m is nuofficieel zijnn i e u w e St. Elis a b e t h ' sof G r o o t e Gasthuis rijk . . . . . . 1317 Vervolgcursussen s o c i a l eg e n e e s k u n d e . . 1321 Brief aan de m i m s t e r van E c o n o m i s c h e Z a k e n o v e r het i n k o m e n s b e l e i d v o o r 1972 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .1322 .. G e n e e s k u n d e en g e z o n d h e i d s z o r gin de k o m e n d e d e c e n n i a . . . . . . . . . . . . . . . . . .1323 N i e u w e of o u d e m o t i e v e n bij e u t h a n a s i e en a b o r t u s p r o v o c a t u s ? . . . . . . . . . . . . . .1327 Eerste K a m e r l i d over o p n e m i n g a b o r t u s p r o v o c a t u sin het r e g e e r a k k o o r d. . . . . . 1330 Informatorium M e d J c a m e n t o r u m . . . . . . . . . 1330 Open a n t w o o r d o p een open brief . . . . . . 1331 M e m o r a n d u m van de , , S t u u r g r o evan p bet A b o r t u s P r o t e s t "inzake de e e r b i e d i g i n g van hetm e n s e l i j kleven . . . . . . . . . . . . . .1333 Brieven in de B i b l i o t h e e kvan de Maats c h a p p i j (XXV) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .1334 . S e k s u o l o g i e . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .1335 . Uit de a f d e h n g e n . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .1338 . P e r s o n a l i a . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .1339 .. B n e v e n aan de r e d a c t i e. . . . . . . . . . . . . . . .1340 V a r i a . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .1341 .. HoofdredacteurF A Bol,arts Redactie.J. J.van Mechelen (secr.), C en R A. te Velde Colofoonop bladzl]de 1342

C.Jansens G.

formatievan de lezer staatafgedruktop blz. 1333 van ditnummer, geeft ons a,anleidingtot enkeleopmerkingen. Ontdaan van allefranjeiser een drietal stellingenin de opvattingen van bovengenoemde artsenaan te wijzen. De eerste setlling luidt,dat de bevruchte vrouwelijke eicelwat betreft het leven gelijkis aan de mens. Abortus provocatusbetekentin het licht van deze stelling moord op een medemens. Aangezienditnietvoor iedereenzo duidelijk is,zou de huidigeabortuswetgeving gehandhaafdmoeten blijvenen stringent moeten worden uitgevoerd. Immers in onze samenleving leidt moord onherroepelijk totvervolging. De tweede stelling is,dat ,de medische beroepsethiek berustop de absoluteeerbiedvoor het menselijklevenen bovendieneeuwigheidswaarde bezit.Geen enkele veranderingin het collectieve normbesefkan deze medischeethiek doen wijzigen. Ten slotte de derde stelling: iedereartsdie er anders over denkt - - en dus handelt- - dient zijnbul in te leveren. Dit laatstewerd betoogd tijdens het gesprek,4 december jl., tussen het Hoofdbestuur en bovengenoemde stuurgroep. In het memorandum wordt het wat anders geformuleerd,namelijk: indiende wetgevertoch tot verruiming van de bestaandeabortuswetgeving zou besluiten, dan dienen medicinietbeschikbaar te zijnvoor he~(uitvoeren van de dan gelegaliseerde abortus. Het is geenszinso nze bedoelingom deze stellingen te kritiseren of ter discussie te stellen.Een iederdie meent absolute, voor iedereen 1315

geldigeuitspraken te kunnen doen sluit discussieuit. Hijkan slechts proselieten maken. Wij menenevenwel, dat het onlogischis bovengenoemde stellingen mede te baserenop uitsprakenvan een algemene organisatie als de World MedicalAssociation. Volgt men de uitsprakenvan de W.M.A.,dan klinkt hierin wel degelijk de ,verandering van het collectief normbesef door.Het is dan ook nietverwonderlijk, dat op het laatstgehouden congres van de W.M.A. (Oslo,1971) velestemmen opgingenom de Verklaring van Gen6ve, die van 1948 dateert,te herwaarderenen indiennodigte~herzien. Baseertmen zich toch op deze uitspraken, d a n komt men gemakkelijktot een verkeerde interpre.tatie - - ,,absolute eerbiedvoor het menselijk leven"is nu eenmaal iets anders dan ,,utmost respectfor human life ' ' m of men laat andere uitspraken achterwege,bijvoorbeeld de afwijzing door een meerderheidvan het Reference Committee on Medit;al Ethicsin Oslo ten aanzienvan een amendement, strekkendtotwijzigingvan de omschrijving van de foetus-status in die zin, dat de foetus vanaf het tijdstip v a n de conceptie als een in,dividu zou moeten worden beschouwd en nietslechtsals deel van het moederlichaam.Die meerderheidwas geneigdhierin eerdereen filosofische dan een medisch-wetenschappelijke definitie te zien. Op grond van het feit datde W.M.A. nietbevoegd is uitsprakente doen op filosofisch, politiek of godsdienstig terreinverwierpde meerderheid her amenderingsvoorstel. Een conclusie waarbij de plenaire vergadering zichaansloot. Een ander punt is,dat de om adhesie vragende briefdie aan alleartsenwerd verstuurden het memorandum inhoudelijk nietgeheel parallelIopen.Het is ,daarom op zijnminst tendentieuste noemen, alseen woordvoerdervan de stuurgroep, Dr. T. K. A. B. Eskes,in een radio-

De advertentie-exploitatie Medisch Contact

isgevestigd:

Uitgeversmij. Kruyt N.V., Groot Hertoginnelaan 28, Bussum, telefoon 02159 - 322 59 * (m.i.v. 30 november 1971 : 02159 - 162 41) aan welk adres ook brieven op advertentiesonder nummer gezonden moeten worden

1316

uitzending naar aanleiding van de aanbieding van hetmemorandum aan de pers,verklaart dat de circa2.250 mede-ondertekenaars van de protestbrief achterde opvattingvan de stuurgroep staan. Tenslotte: in het memorandum wordt gesuggereerd, dat er een tegenstelling bestaattussen het standpunt van het Hoofdbestuurinzake abortusprovocatusen de artseneed.Wij laten de artseneedhiernog eens volgen: ,,Ik zweer (beloof), dat ikde genees-,heel-en verloskunst volgensde daarop wettelijk vastgesteldebepalingennaar mijn besteweten en vermogen zal uitoefenenen dat ik niemand zalopenbarenwat in die uitoefening als geheim mij istoevertrouwd of temijner kennis isgekomen, tenzij mqne verklaring, als getuige of deskundigein regten gevorderd of ik anderszins tot het geven van mededeling door de wet verpligt worde. Zoo waarlijk helpe mij God Almachtig!(Dat beloofik)." Wij menen dat iederrechtheeft op zijnelgen naar eer en geweten ingenomen standpunten dat handelen overeenkomstigdat standpunt, voor zover de bestaande wetgeving dit toestaat, mogelijkmoet zijn.De absoluteeerbied voor het menselijklevenzou dan evenwel ook het handelenop andere terreinenvan de samenleving dienen te bepalen - te denken ware a a n de militaire dienstplicht in zijnbetrekking tothetvraagstuk van oorlogen vrede. B.

Haarlem is nu officieel zijnnieuwe St. Elisabeth's of Groote Gasthuis rijk De officiele opening van de nieuwe huisvesting van hetSt. Eiisabeth's of Groote Gasthuiste Haarlem aan de Boerhaavelaanheeftde medisch directeur Dr. J. van Mansvelt de gelegenheidgeb,oden om tijdenseen voorbezichtig,ing voor de pers zijn gedachten over de gezondheidszorgte ontvouwen, meer in het bijz,onder wat betreftde relatie tussen wijkgezondheidscentrum en zieken,huis en ,de effecten,welke een goede relatietussen beide zouden kunnen sorteren. Een van de meest merkwaardige din.gen is, zo ongeveer Dr. Van Ma.nsvelt, dat men kan constateren dat in tegenstelling totde snelleontwi'kk,elin,g in de specialistische geneeskunstin de zieken.hu,izen, de huisartsno.gop ongeveergelijke wijzeals circa twintig jaar geleden moet functioneren. Het zou bij-

zon.derbelangrijk zijni,ndien wij wegen konden vinden om de vertegenwoordigers van ditmoeilijkste van allegeneeskundigeberoepen wat meer te laten delen in de groteremogelijkhedendie de geneeskund,igeontwikkeling on,sbie.dlt. E~n van de wegen hiertoezou ku,nnen zij,n gelegen in het op een meer effici~nte wijze dienstbaarmaken van het grote poten.tieel aan deskundig'heiden instru~mentarium dat in zie, ken~h.uizen beschi,kbaar is.Om de hu.isa'rts hiert.oe in de gelegen'heid te stellen zal hijallereerst meer tij,d vrijmoeten krijgenen daarvoorzou hijeen deel van zijn werkzaamheden,weliswaaron der zijn supervisie, maar toc, m,oeten h kun,nen delegerenaan a ndere werkers in de extramuralegezond'heidszerg. In d,at kader zouden er eigenlijk wijkgezondheidscen.tramoeten ontstaan,waarin meerdere huisart-

Van Schiphola! de weg naar Haarlem kiezende, ziet men bijnaderingvan de stad linksin ,,Schalkwijk" hetdominerende gebouw staan,dat de nieuwe huisvesting is van het St. Elisabeth's of Groote Gasthuis.

1317

sen, al of nietverenigdin een groepspraktijk, want ditlaatsteachtteDr. Van Mansveltzeker geen conditiosine qua non, zouden kunnen participeren. Daari.nzouden zij de besc.h.ikking moeten kunnen krijgenover hulpkrachten vanuit de wijkverpleging, de gezinsverzorging en het maatschappelijk werk met gebruikmakingvan psychol.ogischeen pastoraleadviezen. Daarnaast zouden dan enkele wijkgezondheidscentra veer aanvullendemedische onderzoekingenmoeten kunnen gebruik maken van een ziekenhuismet zijn gevarieerdelaboratoriummogelijkheden en specialistisc.he adviezen,zonder dat di.t zonder meer tot eenuitgebreidspecial.istisch onderzoeken behan,deling behoeftte leiden. De indrukvan Dr. Van Mansvelt is dat thans te veel [email protected] klac,htenwaarvoor zeer waarschijnlijk toch primairmaatsc'happelijke factorenin het arbeids-, gezins-of algemeen leefm.ilieu verantwoordelijk zijn, aan de spec,ialisten in het zieken'huis worden gepresenteerd alvorensaan die meer veer de hand lig,gen.de oorzakelijke factoren behoorlijk aandacht wordt besteed. Het is bijzondermoeilijk en ook kostbaarom bijeen pati@ntmet vage klachten met enige zekerheidaan te tonen dat hijlichamelijknietsman,keert.Het is bovendien nieton,gebruikelijk de datpati@ntin plaatsvan gerustgesteld door de negatievebevindi,ngen bijal ditonderzoek, toch de indrukkrijgt .dathijwel wat meet mankeren. Vaak zegtde pat, i@nt: ,,Maardie pijn meet toch ergens vandaan k,o men, dokter;al die onderzoekingen zijntoch nietveer nietsgedaan!".Bovendien is de kans greetdat er bijal ditverfijn,de onderzoekwel ietsaan het lichtkomt, zonder dat ditnog hoeftte betekenen d a t e r een causaalverband bestaattussen deze lichteafwij,kin.g en de klachtenvan de pati@ntin kwestie. Een hiermee samenhar~gende facet zag Dr. Van Mansvelt nog gevormd d'oor de verzekeringsgeneeskundigeproblematiek. De algemeen medische en specialistische opleidin.g besteed'tonvoldoende en in feite vrijwel geen aandacht aan de betekenis van de factor arbeid veer de gezonde en zieke mens. En de kennisvan de socialewetten en regelingenen de praktische uit~oerin.g daarvan,is bijde meeste praktiserende geneeskundigen, huisartsen en specialisten, slechtszeer gering.Toch w.ordt vanuit deze socialeverzekeringswetten een niet onaanzienlijk beslag gelegd o,p he.t geneeskun,di.g potentieel, zowel wat betreftmankracht als instrumentarium.Meestalzijnbij@@n ,,geval" van de ziektewet of de invaliditeitswet minstens drie of vier artsenbetrokken,huisarts, specialist, bedrijfsarts en verzekeringsgeneeskundige. H et is niet verwo,nd.erIijkdat tegen de achtergrondvan gebrek aan kennis bij deze verschillendemedische .instanties van elkanderswerkwijze en criteria en ,,instrumentarium" zeer gemakkelijkcommunicatiestoornissen en misverstandenontstaan,waarvan een klein aantal pati@ntenwellichtmisbruik maakt, doch waardoor een hog veel groter aantal in verwarrin, g raa.kten het gevoel krijgt dat de doktorenhet onderlingn.iet eens zijn.In meerdere gevallenresulteert hieruit een 1318

on,nodig verllies aan arbeidsproductiviteit in combinatiemet onn.o,di,ge socialeuitkerin~gen e n d u r e o nderzoekin,gen, rapportagesen an.derewettelijk voorg eschrevenpro,ced,ures. Dr. Van Mansveltn.oemde het daarom veer het St. Elisabeth'sof Groote Gasthuis zeer verheugend dat in de maand novem~ber de S ocialeVerzekeringsraad een subsidieheefttoegeken,din het kader van een experiment,o m te zien of d,oormiddel van de aanstelling van een sociaal-geneeskundi,ge een beterecommunicatie tussen de betrokken medisc,he instanties 'kanw,orden verkregen en daardoor ook een doelmatigetoepassin,g va,n .desocialeverzekeringswetten, waarmee uiteindelijk de pati@nt het meest gebaat is,terwijl ~evens de ,genoemde on.nodige kosten zo veel mogelij,kkun,nen wo r.den vermeden.

Inleiding van minister Stuyt Daags na persoo'nferent.ie en persbezoek,dat de gelegen'heidb'ood het door Kruisheeren Hallink architecten ,n.v. ontworpen im~posan~tegebouw met zijnzeer mod.erne in'stallatie te beziohti.gen (ca, paciteit629 bed,den).heeftde m~inister van Volrksgezondheld en Milieu'hygi@ne Dr. L. B. J. Stuyteen inleiding gehouden op hot ter gele.gen'heid van deze opening door het ziekenhuisgeorga.niseerde sym,posionover de taak en de fun,ctie van 'het,algemenezieken,hu..is nu en in de nabijetoek,omst. Uit de zeer uitvoerige beschou,wingw n ministerStuyt lichten wij ,h, ierenkele frag,menten. Vooreerstdat, waar Dr. Stuyt de relatie tussen,pati@nt enerzijds en artsen verplege.nde an,derzijds tersprake'brac.h,t. Een zieken'huis-opname, aldus de minister, brengt voo.r.de pati@nt naast lichamelij, k en.gemak,ook een extrapsychischebelastingmee. De pati@nt belandt bijde opname in een veer hem vreemde wereld met allerlei handelingendie in 'hetziekenhuisals ,,routine" worden beschouwd, zal hij niet o,p de hoogte zijn. Ook de vraag,,,hoehet met ,hem zal afIopen",een vraag die uiteraard n~iem~nd voorafveer 100% kan beantw.oorden, versterkth,etgevoel van onzekerheid Gelukkigwordt aan d,itaspect in het ziekenhuiswezensteeds meer aandacht geschonken. Ik geloofechterniet,zo zeide Dr. Stuyt,dat deze proble.menop het psychischevlak i,nel,keinrich'dng volgens@@nen hetzelfde recept op ~e lessenzijnde communicatie,de onderlin.ge verhoudin,genin h et ziekenhuis, de aandacht ,die aan deze problematiek tijdensde opleidin,g wordt bestee.d enzovoort,al deze zaken zullenvan gro.teinvloedzijnop de sfeerin her ziekenhuisen derhalve op de gemoedstoestandvan de [email protected] bmovenalzal de mentaliteit van de 'individuele verpleegster of arts een rolspelen.Indienmen zich bewust blijft van het feit, dat men te maken heeftmet een mens, die zijn ziekteemotioneelmeet verwerkenen veer wie geestelijke steun nietmin.derbelangrij,k is dan her genezen van zijnkwaal, zal iederpersoon'lijk aan het welzijnvan de pati@nt unnen k bijdragen. D aarnaast zullenook anderewegen ingesl.agen moeten word,en

om daar waar de pab@nten met ernstige psychische complex van extra-murale zorg.Een strikt eenzijdige conflicten kampen, het personeelterzijde te staan bindingaan de eigen huizen,de eigen instituten bebijde begeleiding van de patient. lemmertde flex~biliteit en acht ~k dan ook metin het Eldersin zijninleiding sprekende over de omvang belangvan de Nederlandsebevolkmg. van hetalgem,enezie.kenhuis en over de relatie van In de Tweede Kamer heb Lk, aldus de minister, ziekenh,u,is totextramuralezorg betoogde minister toegezegdexperimentenop her geb~ed van samenStuytdat men war betreft de omvang van het algewerking tussen speciahstenen huisartsendaadmene ziekenhuis kan constateren, dat zich de afgewerkelijk te willensteunen in samenwerkmg met Iopen jaren een proces heeft voltrokken, waarbij ziekenfondsen en met hetCentraalOrgaan van Ziekleineinrichtingen steedsminder talrijk werden,terkenhuistarieven. Daarbljheb ik vastgesteld dat her wijlmiddel-grote en grote zie,kenhuizen in aantal ~n de eerste plaats gaat om de bereidheid, de getoenamen. Waren er in 1960 n,og131 ziekenhuizen zondheid,de mentaliteit van de werkers om met met minder dan 125 bedden, ,in1968 waren ditnog elkaarnieuwe afsprakente maken, nieuwe vormen te vinden. maar 69, terwijl in diezelfde periodehet aantalziekenhuizenmet meer dan 400 bedden van 13 naar 24 Bijditpleidooivoor experimentenw~l ik er van groeide. u,itgaandat de centrale plaatsvan de huisarts dient Men kan zic'hafvragenof er in de naaste toe- te worden versterkt. Zijndiagnostische instrumentakomst nog ruimtezal zijnvoor kleine ziekenhuizen. rium behoeftuitbreiding, zijnverbindmgmet de zieAlgemeen heerstde overtui,ging, dat voor een ziekenhuizenen met polikhnieken kan veel fundamenken'huis met een in onze maatschappijaanvaardtelerworden, zoalsdoor velen is bepleit ~n de verbaar voorzienin,genpakket m,inimaal 200-250 bedden schillende artikelen in ,,MedischContact" over de noodzakelijk zijn.Daar staat tegenover,d a t e r in ,,Toekomstige structuur van de gezondheidszorgin ons land no g velemin of meer gei'soleerde gebieden Nederland". zijnwaar de aa.nwezigheid van een zieken,huis verEr is een Wet Ziekenhuisvoorzieningen en er is eistis,doch waar een be,standvan 200 bedden teeen ontwerp-wet voor gezondheidsvoorzieningen. veelzou zijn. Ordeningop ditgebied zal naar mijn mening echter Het algemene ziekenhuisis in de loop van zijn niettr ver mogen gaan. Overheidsbemoeienis zal bestaan aan talvan veran,deringen onderheviggezich in het algemeen moeten beperken tothet aanweest:uithet o,pvangcentrumvoor armen, ziekenen geven van de contouren.Er moet alleruimteblijven bejaardenin het prille begin is het ziekenhuis van voor nieuwe ontwikkelingen, voor nieuwe inhoudnu, een plaatswaar gespecialiseerde medischehuip geving en voor veelsoortige samenwerkingsverbanvan hoge kwaliteit wordtverleend, ontstaan. den. Wij m.oetener echter voor waken, dat de aandacht Ik ben tegenstander van eenalseenheidssysteem niette eenzijdigop het me disch gebeurenin de doorvoerenvan bepaaldevormen van organisatie en ziekenhuizen w,ordtgericht.Ik zou, aldus de bewindsman, het ziekenhuis.dan ook willenzien als @en van de schakelsin de ketenvan voorzieningen die wij rijk zijn. Ook andere schakels,en ik denk daarbijmet name aan de extramuralevoorzieninInvesteringskosten per bed gen, en speciaalde huisarts hebben belangrijke ta1960 tot en met 1971 ken in onze gezondheidszorg. Wit de gezo'nd'heidszorg adequaatfunctioneren en wil men doublures De directie van het St. Etisabeth's of vermij,den, dan zullende verschillen,de taken van inGroote Gasthuiste Haarlem verstrekte de tra-en extramurale voorzieningen o,p elkaarmoeten volgende cijfers betreffende de investeworden afgestemden wel zodan,ig,dat een flexibel ringskosten per bed: werkend ge'heelvan voorzieningen ontstaat, dat ook 1960 . . . . . . . . . . . . . . . . . . f . 62.000,-voor .de pati@ntop overzichtelijke wijzefun,ctioneert. 1961 . . . . . . . . . . . . . . . . . . f. 68.000,-1962 . . . . . . . . . . . . . . . . . . f . 75.000,--* Experimenten met nieuwe vormen 1963 . . . . . . . . . . . . . . . . . . f. 94000,--* 1964 . . . . . . . . . . . . . . . . . . f. 96.000,--* Met betrekking tot de functievan hetalgemene 1965 . . . . . . . . . . . . . . . . . . f . 100.000,--* ziekenhuisin de totaliteit van de gezondheidszorg 1966 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .f 124..000,--* pleitte min,ister Stuytvoor experimentenmet nieuwe 1967 . . . . . . . . . . . . . . . . . . f . 134..000,-vormen. Hij zagde ontwikkelin,g van hetalgemene 1968 . . . . . . . . . . . . . . . . . . f . 144.000,--* ziekenhuisdoor dit experimenterenbei'nvloed en 1969 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . f 154. O00,-steldedaarbij voorop dat het zieken,huis als insti1970 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . f 164.000,-tuut naarzijn menin,g geen oonstante grootheid 1971 . . . . . . . . . . . . . . . . . . f. 174.000,-mag blijven. Het zieken'huis instituut als is altijd een instrument en nimmer doeleinde. De met * gemerkte cijfers zijn verstrekt Er iseen grotefiexibiliteit n,odigen met .name de door her N.Z.I. medisc'hestavenzouden meer in verbinding moeten komen met de huisartsencentra en met het totale 1319

communicatie, ledereregio heeft zijneigen karaktertrekken en heeft zijn eigen mogelijkheden. De voortrekkers op het terreinvan gez(~n,d.heidszorg, van maatschappelijk werk en van andere welzijnssectoren, dienen hun eigenmogelijkheden en inzichten per regiote kunnen uitdrukkeni,nalternatieve vormen van samenwerkingsverbanden. Dit betekent dat inderdaadgezondheidscentra, huisartsencentra en centra voor maatschappelijke dienstverlening in verschillende alternatieven vormen en i,nhoudzouden moeten krijgen. CollegaVan Mansvelt,zo ging de minister voort, heeftin zijnartikel in de aangehaaldeartikelenserie van MeclischContactde vraag gesteldof op het gebied van de internevakken de huisarts onder begeleidingvan de specialist wellicht meer patienten zelfambulant of thuiszou kun,nen behandelen.Hij heeftgepleitvoor een intensiever contacttussen huisartsen en medische stavenvan ziekenhuizen op zodanigewijzedat de huisartsen eenvoudg specialistisch onderzoekzelfkunnen doen en aan de hand d~.arvande resultaten van de te volgen gedragslijn met de desbetreffende specialist kunnen bespreken. Indiendeze gedachte van collegaVan Mansvelt experimenteel zou worden beproefd,dan komt een nieuwe functievan medische stavenvan algemene ziekenhuizenaan de orde, Immers de specialist speeltdan een adviserenderolten aanzienvan de huisarts en zal nietaltijd zelfde patient geheel behoeven ~e onderzoeken.

DOKTERSMAPJE Onder deze benamlng is nog steeds verkrijgbaar een plasticportefeuille van gele kleur.Her doel van dit doktersmapje is de behandelend arts inlichtingen te verstrekkenover voorafgaande behandelingen en verstrektemedicamenten. Een boekje (groene omslag) in de portefeuille aanwezig geeft namelijk dearts de mogelijkheld voor zijnbehandeling kennis te nemen van de bevindingen vanzijn voorganger en na zijn behandeling hierinvoor zijncollege die na hem de behandeling moat voortzettende nodlge |nlichtingente verstrekken.Op deze wljze Is her, met vrljwllllge medewerklng van de artsen, mogelljkdie InllchUngen teverschaffen, die een arts van een niet trekkende patient uit eigen ervarlngen eigen aantekeningenkent.In de portefeullle bevindt zich achter doorzlchtigplastic een wltte kaart waarop de naam, her adres enz. van de eigenaar wordt vermeld. Inde portefeuillezijn verder aanwezig een aantekenboekje in groene omslag en een vijftal enveloppen. Het doktersmapje is tegen contante betaling verkrijgbaarbij het ziekenfonds ,,A.N.O.Z." afd. B.S.P.,Kromme Nleuwe Gracht 66 te Utrecht, tel.030- 25643. Verzekerden die lid zijnvan het aanvullingsfonds kunnen dit mapJe 66n keer graUs ontvangen en voorts kan het worden besteld via de diverse ksntoren van het A.N.O.Z.in den lande,het CentraalBureau voor de Rljn-en Binnenvaart,Konlngln Emmaplein 6 te Rotterdam en de erkende werknemersorganlsaties.

De verwijzing door de huisarts Zijnvoordrachtbeslootminister Stuytmet enkele woorden te wijden aan de verwijzi,ng door de hu,isarts.In bet huidige ziekenfondssysteem is depoort voor het ziekenhuis en voor de toegang tot de poliklinieken gekanaliseerd door het verwijzingssysteem van de huisarts. Evenwel had de minister de indruk dat de huisarts op basisvan vrijglo,bale diagn,ostische gegevens onder druk van depatienten wellicht eerderverwijst, dan in het belangzou zijnzowel van de patient als van een doelmatigetaakbe'hartiging binnende totale gezondheidszorg. De huisarts, aldus Dr. Stuyt,staat onder grote druk zowel wegens gebrekaan diagnostisch instrumentariumals door een metname in de steden optredendtekortaan huisartsen. Ik heb zojuist gepleit voor experimentendie erop gerichtzijnde centrale taakvervulling door de huisartste verbeteren. Nu wil ik nog een pleidooi houden voor een gezamenlijkeinspanning van huisartsen, instellingen van rnaatschappelijk werk en instellingen van geestelijke volksgezondheid om te voorkomen dat een verwijzing naar een specialist plaatsvindt, indiendoor de begeleiding in de extra-murale zorg nog niet alle mogelijkheclen zijnuitgeput. De vraag komt aan de orde of elke vorm van onbehagen en vervreemdingdie zich in ziekteverschijnselen manifesteert, wel automatischin het totalemedische proces van diagnostiek en van behandelingmoet worden opgenomen. De patienti,n 1320

kwestieis ziek,doch het.isonzeker,ofdoor het opnemen in het medische kanaal met poliklinische en klinisc'he behandelin,g een verbeterin.g van zijnsituatiekan worden verwac'ht. In dat gevaliszijnziekte een symptoom van onbehagen, vervreemding, gebrek aan relaties, relatiestoorn, issenof hoe men de verschillende tekortenin het welbevindenook aanduidt. Het verdientnaar 'smin,isters mening ernstige overweginghet besla.gop het poliklinisch en klinischmedisch systeem - - dat bestemd is door een specialistische diagnostiek - - niette blokkeren voor groepen patienten, die i,nde eersteplaatsged,iend zijn met een persoonlijke begeleidingvan maatschappelijk werk en an,deresectorenvan welzijnwerk, evenalsvan verschillende vormen van extramurale gezondheidszorg. Er zou een diepgaande studiemoeten plaatsvinden van dewijzevan signao leringen herkenningvan dez,e patienten, dien, iet primairin 'hetmedisch kanaal behandelingbehoeven, doch waarvoor een gemeenschappelij.ke persoonlijke begeleiding van verschillende hulpinstantiesisgeboden. Ik ben er mij va, n bewust,zo zei,deDr. Stuyt,d,at ik hiermede de gedachtesug,gereer van een drempel,waarbijwordt beoordeeldof men al ,dan niet me dischziek is.Het zal een opgave zijnvan de t,otalegezo, n dhe, d'szorg i en van hetwclzijnsbeleid om in het belan,gvan de bevolkingen vooralvan deze

patientende wegen te vinden die voor hen het meest ku,nnen bijdragen tot ,hunpersoonlijk welzijn. Zou deze weg te vindenzijn, dan kan wellicht ook de dikwijls gehoorde klachtvan een zekere mate van overconsumptie verdwijnen. Slechts met intensieve samenwerking tussen ,i,ntraen extramurale gezondheidszorg zal het moeilijke probleem van de rationele bezettingvan onze ziekenhuizenkunnen worden o pgelost. Het verheugdede minister dat in het nu geopende ziekenhuis ditprobleem in hoge mate isonderkend, de wens uitsprekende d at ditzou mogen leidentot een voorbeeldvoor veleandere ziekenhuizen in ons land. AIs laatste punt in zijnbeschouwingbetoogdede ministernog, dat, ofschoonde huidigesnelleontwikkelingen totorden, ing noedzaken,ordeningdoor de overheid midd.elswetgeving niet te vermag gaan. Verdere u,itbreiding van de wetgeving,hierbij te noemen het ontwerpvan wet voor gezondheidsvoorzieningen, zal noodzakelijk zijn.Overheidsbem,oeieniszal zich in het algemeen echter moeten be perken tot het aangeven van de contouren.Er moet alle ruimteblijven voor nieuwe ontwikkelingen, voor nieuwe inhoudgevingen voor veelsoortige samenwerkingsverbanden. De min,ister hoopte daarom dat binnenhet raam van de huidigeen toekomstige wetgevinghet p articulier initiatief in samenspel met

de overheidop dezelfdewijzealstotnu toe zal bijdragenaan onze gezondheidszorg. Voor de aanvang van het symposion tergele,genheid van de opening van het St. Elisabeth's Gasthuiswas de feitelijke ingebruikstelling symbolisch voltrokken met de onthulling door minister Dr. Stuyt van het door Mari Andriessenvervaardigdebeeld van St.Elisabeth en het rozenwonderin de tuinvan het ziekenhuis. Aan hetsymposion namen deel Dr. H. H. W. Hogerzeilmet een beschouwingover het algemene ziekenhuisen de preventievegezondheidszorg, Dr. C. L.C. van Nieuwenhuizen, die de betekenisbelichtte van het algemene ziekenhuis voor deopleiding van specialisten en Prof.Dr.A. H. Wieben,ga,hoogleraarin de ziekenhuiswetenschappen, die aandachtschonk aan de ontwikkeling va.n de ziekenhuisgeneeskun,de in het algemeen ziekenhuis. De openingsdagwerd beslotenmet een receptie, waarop door honderden gebru, ik werd gemaakt om regentenen directie te complimenterenmet deze voor Haarlem en de regio zo belangrijke vernieuwing van het van vele eeuwenher daterendeGasthuis,dat sin,ds 1871 in een sindsdienzeer ontoereikendgeworden huisvesting in het centrum der stadwas gevestigd.

Vervolgcursussen sociale geneeskunde Het Nederlands Instituut voor PraeventieveGemet periodenvan enige maanden praktisch werk in .neesku.nde TNO organiseert in 1972wederom vereen bedrijfsgeneeskundige dienst.Behandelde o.nvolgcursussen jeugd,gezond'hei.dszorg, bedrijfsge- derwerpen:organisatie van het bedrijfsleven; wetgeneeskun,de enalgemene gezon,d'heidszorg. Deze ving; organisatie bedrijfsgeneeskunde; relaties tot cursussen,die toeganfk,elijk zijnvoor artsendie d'e anderen; ,epidemiologie; belastingen belastbaarbasiscursus socialeg,eneeskundehebben gevolgd heid;bedrijfs,geneesku,ndige praktijk; klinische proof d,aarvandoor de SociaaI-Geneeskundigen Regisblemen;E.H.B.O. tratie Commissie zijnvrijgesteld, zijnerkend als opDe vervolgcursus algemene gezondheidszorg zal leidingen, die tot inschrijving in het Register van erbegin,nenop 27 januari1972 en duren tot1 juli1972. kend sociaal-geneeskundigen leiden. Deze cursuszal nietin Leiden,maar in het SeminaDe vervolgcursusjeugdgezondheidszorg duurt rium voor gezondheidszorgte Utrecht,Catharijnevan 17 ja.nuari 1972 tot27 juni1972 en is bestemd singel123 worden gegeven.De cursusis nietalleen als opleiding voor schoolartsen en artsenvoor kintoegankelij,k voor artsenmaar ook voor niet-medici derhygi6ne. Het theoretisch gedeeltevan deze curdie organisatorische of leidinggevende functiesin sus omvat: lichamelijke, psychisc'he en social.e ontde gezondheidszorg bekleden.Het theoretisch gewikkeling van het ki,nd; stoorn, issen en afwijkingen; deeltevan deze opleidingis vooralgerichtop de onderzoekmethoden; medische demografieen epimanagement-problematiekin de intra-en extrademiologie; gezondhei,dsvoorlichting en -opvoeding; murale gezondheidszorgen op algemene beleidsonderwijsen sc,hool; doel,organisatie en uitvoering vraagstukken(planning, evaluatie, financiering) in van de jeugdgezondheidszorg; overigevoorzienin- de gez,ondheidszorg. Het praktisch gedeeltebetreft gen voor k, inderen.Het praktisch gedeeltevan deze stagesbijorganisaties op het terreinvan de geopleiding bestaatuitstagesin diverse sectoren van zond'heidszorg en van de milieuhygi~ne en in het de jeug,dgezondheidszorg. bedrijfsleven. De vervolgcursusbedrijfsgenees,ku,nde (nieuwe Het inschrijfgeld voor elk van deze vervotgcursusstijl) duurt21/2jaar.De o,pleiding begint op 24 janusen bedraagt f400,--.Nadere informafies zijnte ari1972 met een introductieblo,k van 4 weken aanverkrijgen bijde afdeling Onderwijs,NederlandsIneen,gesloten d,ag,o.nderwijs. Daarna volgen telkens stituut voor PraeventieveGeneeskunde TNO, Wascursusblokken van ongeveereen week, afgewisseld senaarseweg56, Leiden,telefoon 01710-50940. 1321

Briefaan de ministervan Economische Z a k e n over het inkomensbeleidvoor 1972 Namens de besturenvan ,de Landelijke Specialisten Vereniging, de Landelijke HuisartsenVereniging, de Koninklijke NederlaodseMaatschappijter bevord,eringde, rPharmaeie,de Konin, klijkeMaatschappij tot bevorderingder Tand~heel,kunde en de Koninklijke Nederlan,dseMaatschappijvoor Diergeneeskunde is een brief uitgegaa, n aan de minister van Soc'iale Zaken (c.c.de ministersvan Economische Zaken en van Volksgezondheiden Milieuhygi~ne) over het inkomensbeleidvoor het jaar 1972, zulks naar aanleid,ing van de met deze bewindsliedengehouden besprekingover een eventuelebereidheidbij genoemde org~an,isaties, medewerking te verlenenaan een beleid, gerichtop matigin,g van Ionen en prijzen in het jaar1972. In de briefwordt de minister medegedeeld dat het in eigen kringgevoer, de overlegtot de volgendeconclusies heeftgeleid: ,,Onze organ, isaties zijn vano ordeel dat medewer~ing aan het door u in deze te voeren beleido,p hun weg ligt, omdat ombuigingvan de 'huidige inflatoireontwikkeling in het belangisvan hetgeheleNederlandsevolk.Deze medewerking willenwij o,p de volgen,de wijzenverlenen. ,,Inde eersteplaatszijnde specialisten, de tandartsen,de tandarts-specialisten en de apothekers voor het jaar1972 bereidaf te zien van een verhoging van hun honorarium als medewerker aan de ziekenfondsen, voorzoverdeze verhogin,g gebaseerd is op de prognose van de Ioonontwikkeling voor het jaar1972. ,,De huisartsenku,nnen deze bereidheidniet in deze vorm uitspreken,omdat hun honorarium als medewerker aan de ziekenfon,dsen gekoppeldis aan schaal 151 max. van het Bezoldigingsbesluit 1948. Zijzijnbereidz,ich naar analog,ievan hetgeen bij het overheidspersoneel gesc'hiedt te matigen in hu.n honorarium,dat zijals ziekenfondsmedewerker ontvangen. ,,Inde tweede plaats willende specialisten, de tandartsen, de tan,darts-specialisten, ,de apothekers en de dierenarts,en per 1 jan,uari 1972 afzienvan een verhogingvan het hon,orariumgedeelte in hun particul,iere tarieven, voo,rzovergebaseerd o,p de prognose van de Ioonontwikkeling voor het jaar1972. ,,De huisartsenkunnen zich t.a.v, ditpu,ntnu niet uitspreken, aan,gezienzij voor de aanpassing van hun particuliere tarievenmede wac'htendezijnop de resultaten met betrekkingtot de rap, portagevan de zogenaamde commissie Donner. Over.igens kan worden opgemerktdat, naast andere factoren, ook

1322

hier,de vergelijkingsfiguur van schaal 151 max. mede bepalend is voor de hoogte en aanpassing der particuliere tarieven." De briefschrijvers vervolgendan aldus: ,,Bijdeze bereidheidzijaangetekend,dat wij er hierbij van uitgaandat zowel in het ziekenfondshonorariumals in de zogenaamde particuliere tarieven wel zal worden verwerktde aan de specialisten, de tan,dartsen, de tandarts-specialisten en de apothekersals ziekenfondsmedewerkers tot uFtimo 1971 nog toekomende honorariumaanpassing c.q.de op 1971 betrekkinghebbende kostenstijging in de particuliere praktijk. ,,Voorts achten de specialisten, de tandartsen, de tandarts-specialisten, de huisartsen, de apothekers en de dierenartsen het gerechtvaardigd de in 1972 optredende kostenverhogingen in hun praktijkvoeringin hun tarievendoor te berekenen.Het vorenstaande betekent,dat de specialisten, de tandartsen, de tandarts-specialisten, de apothekersen de dierenartsen voor het jaar1972 bereidzijnaf te zien van een compensatiein hun consumptiefinkomen voor de stijging van de kosten van levensonderhoud en van een retieinkomensverbetering. ,,Hoewelwij hopen, dat onze bereidheidook door veleandere groepen in onze samenleving- - waarbij wij speciaaldenken aan beoefenaarsvan andere vrijeberoepen en aan de hogere ambtenaren - - zal worden nagevolgd,hebben wij na rijpberaad en in afwijkin,g van de tijdensons gesprek gestelde voorwaarde, besloten onze bereidheidhiervan niet afhankelijk te stellen." ,,Om iedermisversta, nd te vermijden", brengen de besturenvan genoemde organisaties nog onder de aandac'htvan de minister, dat,indienhun bereidheid nietof in nietvoldoende mate door anderegroeperingenwordt gevolgd,zij bij de vaststelling van hun honorariaen particuliere tarieven voor het jaar1973 met de sinds 1971 opgetredenontwikkelingen in de loon-en prijssector - - waarop zijdus voor het jaar 1972 geen acht slaan- - wel rekeningzullenhouden. ,,Omdat de loon-en prijsontwikkeling in de loop van 1972 ons op ditmoment onbekend is,en omdat niet alle besturen hun ledenvergaderingen reeds hebben kunnen raadplegen,moeten wij onshet rechtvoorbehoudenop ons hiervoorgeformuleerde standpuntterug te komen, indien de omstandigheden onshiertoeonverhooptzouden dwingen",aldus het slotvan dit schrijven.

Geneeskunde en gezondheidszorg in dekomende decennia Door Dr.M. Plooij Het ismisschienopmerkelijk, dat inde laatste jaren nogal veelaandachtwordt geschonkenaan mo,,Geneeskundeen gezondheidszorgin de gelijke ontwikkel.ingen op allerlei gebiedin de naaskomende decennia"luiddede titel van een te toe komst;de futurologie viertin zekerezin hoogvoordracht, die op 1 oktober ]1. werd gehoutij. Men kan ziohafvragen of ditnietten detesamenden voor de Stichting Studiecentrumvoor hangt met angst voor snelleveranderingen, die ons Ziekenhuiswetenschappen. Deze futurologisch zo in verwarring kunnen brengen.Het vreemde, het getinte beschouwing kwam op rekeningvan nieuwe,.hetonbekende verontrust ons; door het te Dr. M. Plooij, hoofd interne afdeling van het plaatsenen door het, als 'hetkan, enigszinseen Amsterdamse Andreas Ziekenhuis, die ~ na naam te geven,wordt het in zekerezin onseigentot1 /uni1171 geneesheer-directeur van dedom en wordt de geestelijke onrustvan het nieuwe ~elfde inrichting te zijn geweest - thans vervangendoor de rustvan ,,nu weet ik bet wel werkzaam is als onderwijscoSrdinator in het weer".De veranderingen waaronderwij,in het hekader van de affiliatie met de VrijeUniversiden, moeten leven,zijnechtervan zodanige aard, teit. Hiereen verkorte bewerkingvan zijnverdat zijde grootsteeisenstellen aan ons adaptatiehaal. vermogen. Wat gisterennog onzinnigesciencefiction leek (en meestalmeer fiction dan sciencewas), is morgen wellicht realiteit geworden. Hoe kunnen wij,in de werveling der tijden, nog het stuurin handen houden? Hoe kunnen wij dekrachten,die ver boven ons uit schijnen te reikenen die wijalstoveren,dat de mens - - in tegenstelling totde computer naarsleerlingen hebben opgeroepen,de baas blijmet een blanco ponsband wordt geboren; de ven? jeugd is nietbelastmet de histor, isc'he groeitot het De lessendiewijin onze schooljaren medekregen, heden en kan daarom dat heden gemakkelijker acbehelsdenvoor een belangrijk gedeeltehe~ bestucepteren; en voor deouderen geldtdat het kunnen deren en eventueelbespiegelen van de geestelijke vergetende mens toteen zekereadaptatie in staat erfenissen van vroegeregeneraties. Daaruitmoesten stelt. wij immers wijs worden en met hun nalatenschap In de Volksgezondheidsnota van 1966 wordt geons leven en werken in handen leren houden.In de sprokenvan het rechtop gezondheidvoor allen. Op ogen van velenisechterhetgeenwijuitdeze erfenis zichzelf een wat merkwaardigeuitspraak, omdat er konden leren,voor de dagelijkseontwikkeling in wel rechtop gezondheidszorg ~kan bestaan,maar onze moderne tijdonbelangrijk geworden. De mohet rechtop gezondheideen hemelbestormendegederne mens wordt naar de mening van sommigen dachtemoet worden genoemd. Toch wordt ditrbij de vee] te weinigop de komende ontwikkelingen voormoderne mens enigszins in die richt, ingbeleefd; men bereid.Kort aanduidendkan hiergewezen worden heeftnietalleenrechtop werk - - en dan vooralniet op deveranderingen die de moderne industri~le, gete veel--,op een huis,op vrije tijd, op liefde, maar automatiseerde produktiemethoden teweegbrachten, ook op gezondheid.GeheeI in tegenstelling totbijwaardoor in minder tijden door minder mensen voorbeeldde Middeleeuwen,stootmen zich heden m~6r kan worden geproduceerd. Daardoor zal het ten dage aan elkeziekteen aan de dood, in die maprobleem van de vrije tijdbelangrijk worden. Daarte, dat het onontkoombarebestaan ervan uit het mede samenhangende de toenemende groep der gealledaagselevendientte worden verbannen,lederpensionneerden, die nog zullen moeten leren hun een, die in de gezondheidssector werkzaam is,zal nieuwe levensperiode zinvolte beleven.En daarmoeten klaarstaan,om allesgladte strijken. naastiser desteedsduidelijker wordende scheiding Lange tijdwas de geneesheer een kunstenaar, tussen het seksueleleven en het voortbrengen van maar geen wetenschapsman in de rnoderneexacte kinderen, welke nietzal nalateneen duidelijke verbetekenisvan het woord. Toen Laplace tegen het anderingin psychologisch en maatschappelijk opeindevan de 18 ~eeuw in de Acad~miedes Sciences zichtmet zich te brengen.Ondanks moderne comvoorstelde ook voor de geneesheereen kleineplaats municatiemethoden dreigtde mens steeds meer te in te ruimen,ondervond hij vanzijncollegaeveel vereenzamen. Door zuike fundamentele veranderinweerstand.,,Watmoeten zij in een Acad~mie des gen wordt er een enorme wisselgetrokkenop het Sciences?"vroegenzij hem. ,,C'estafinqu'ilsse menselijk aanpassingsvermogen en zullenadaptatie- trouventavec des savants"antwoordde hij.Sinds stoornissen in de komende jarensteedsmeer voor het begin van de 19 ~eeuw ontwikkelde de geneeskunnen komen. Anderzijds dientmen zichte realise- kunde zich steeds meer in exacterichting. De op1323

leiding van ons artsenbegon met de scholingin exKort sameng,evatzou men kun.nenzeggen,d a t e r op den duur verschil,lende studierichtingen .inde geactebasisval~ken, die evenwel alshulpmiddelen voor neeskundezouden moeten o,ntstaa, n: humane 'biolode geneeskunde werden beschouwd, en meestal gie;praktizerende geneeskunde,d,iewel weer kan werden gedoceerddoor ,,uitgeleende" geleerdenuit worden gesplitst i,nhu,isarts en ~peciali,st (wellicht bede exactefaculteiten. Na deze inleiding werden wij hoort de tandarts ook als medisch specialist in deze vertrouwdgemaakt met de ziekten die demens kunnen bedreigen en de handgrepenen geneesmiddelen studiegroepen te worden gei'ncorporeerd); sociale gezondheidszorg en psychosocialegezondheidsdie moeten worden toegepastom de indiv, iduele zorg. ziekemens te genezen.Men kan her metdegenen wet eens zijn, die st.ellen dat de universiteitarts de De geneeskundigeopleidingzal zich enerzijds betrekkelijk smal schoolde.Anderzijdsis het toch moeten bezighoudenmet de voortgangvan de ontook wel zo geweest dat de geneesheervaak een aldekkingender ,,biologie humaine", anderzijds meer gemene familiale raadgever was, al had de universi- met de vraagstukken van de mens in zijn omgeving. teit 'hem daarinnietecht geschoold,en dat de arts Daarbijdenken wijnietalleenaan de mil.ieuhygi~nizelfsop maatschappelijk terrein zichnietsteedsonsche vraagstukken alsde beheersingvan de natuur, betuigdheeftgelaten. Voor de moderne tijdlijkt hij het water,het geluid,maar zeker ook aan levensevenwelonvoldoendete zijntoegerust. ruimte, woningvraagstukkenen maatschappelijke Dat wordt te meer duidelijk, wanneer men het bearbeidsverhoudingen. Het is de laatstejaren duigripgezondheidzo ruim definieert alsdoor de World delijk geworden,dat de strijd om het bestaan van HealthOrganization geschiedde",,Health aisstate de mens verandert in de strijd om het voortbestaan of completephysical, medicaland socialwellbeing van de mens. De symbiose van mens en natuur and not merely absence of disease or infirmity".wordt door de mens in parasitaire, destructieve Voor dergelijke breed opgevattegezondheidszorg is vorm omgebogen. Het is duidelijk geworden,dat dit een veel groteregroep van medewerkersnodig.De nietongestraft kan voortgaan. geneeskundigezorg is ondenkbaarzonder de hulp Er is wellicht meer te zeggen over spectacula.ire van ziekenverzorgende en verplegende medewerkers verwachtingen die op het wat nauwere terrein van en niemand zal de farmaceut en de biochemicus de geneeskunstliggen.En inderdaadzijner opdit meer u.it het onmiddellijk werk willenwegdenken. gebied verbazingwekkendevorderingengemaakt, Differentiatie en~'pecialisatie hebben zich ook op het terwijl te verwachtenis dat de naastetoekomstons terrein van de verpl,eging steedsmeer voorgedaan. wat dit betreft nog met stomheid zal slaan.AIlerMaar in de naastetoekomst zullennog meer mensen eerstdienenwij nogmaals te constateren, dat deze als gelijkwaardige medewerkersmoeten worden geontdekkingeno p geneeskundigterrein zeker mede accepteerd:maatschappelijk werkers,d i~tisten, fyte danken zijnaan de arbeidvan de artsenen hun siotherapeuten, en ook psychologen, sociologenen inspiratie, maar dat hierbij steeds meer biologen, arbeidsdeskundigen. Zo kan men ,heter mee eens biochemici, farmaceutenen fysici zijnbetrokken, en zijn, dat het poliklinisch medisch centrum een ruime dat het vooralaan deze beoefenarenvan de ,,huwinkelstraat moet worden, waar men met alle vermane biologie" te danken is,dat er zulkeen enorme schillende problemen adaequaatkan worden geholvoortgangin kennisen kunde der geneeskundetot pen. onze beschikking komt.Van oudsherkan de klinicus Het zal vele artsenwellichtenige moeite (want een ziektebeeld beschrijven, maar tegenwoordig zijn tijd!) kostente accepteren, dat teamwork nietalleen bijkansallesyndromen wel bekend. Een nieuw staonder artsengezamenlijk maar juist ook met deze dium treedtin:dat van het trachten te begrijpen, hoe andere d,isciplines noodzakelij, k zal worden, in het een bepaald syndroom of ziektebeeld ontstonden wezenlijk belang van de pati6ntmaar ook voorhet eventueelis te bei'nvloeden. Juistdoor de analyse effect,vanher eigen~verk.Wanneer men goed navan de pathofysiologisc, he processenzijntherapeugaat,dan blijken velevorderingen in de geneeskunst tische successenverwachten. te vooraljuistaan de studerendevindingrijkheid van Ook al is het levenalszodanigeen steedswijkende fysiologie, pa~hofysiologie, chemie, biochem,ie, de horizon, door de ontdekkingvan het DNA en de immunologieen dergelijke te danken te zijn. De tijd, structuur daarvan,werd tochietsbegrepen van de dat ook de fysicus en deingenieur meer en meer in wijzewaarop een celzichontwikkelt en hoe de biode gezondheidszorg zullenmoeten worden betrokvan die cel in een ken, is nietzo ver meet. Zo kan men zich indenken, chemischeen fysische processen ponsband zijnvastgelegd. In de naaste toekomst dat de basiswetenschappen als ,,biologie humaine" zullenmanipulaties o p chromosomaalvlakzekerniet zullenworden erkend,zoalsditin sommige landen meer totde onmogelij~heden gaan behoren,waarbij reeds is geschied.Anderzijds zal voor de psychote denken is aan de ,,Inborn errorso.fmetabolism" socialesectorensamenwerkingtussen psycholoog, en her bei'nvloeden daarvan op metaboolof zelfs psychiater, socioloog, maatschappelijk werker,archromosomaal vlak.U herinnert zich dat Lee uwenbeidsdeskundige en anderen steeds meer ingang gaan vinden.Psychoneurotische aanpassi,ngsproble- hoek dacht,dat in de zaadcelvan de mens eigenlijk reeds een heel kleinmensje zat. Wij hebben daar, men zullen,inde komende tien~allen jarensteeds met de welwillendheid van epigonen voordeze meer aandacht in een multidisciplinair.e aanpakgaan grootmeester der ontdekkingen, wel een beetjeo m vragen. 1324

geglimlacht, maar ,infeiteis het duidelijk geworden komen hopenlijk nog juist op tijd.Het is duidelijk, dat Leeuwenhoek in diepstezin een waarheid uitdat de beantwoordingvan de problemen hier niet sprak.Het is nog altijd een steedsmeer totverwonalleeneen zaak van artsenis maar een iederaanderingleidendfelt, dat juist in de minusculekernen gaat.Was tot voor kortabortusnog een verboden van de bevruchteeicelde volledige informat.ie van zaak, over enige tijdzal het wellicht verbodenzijn het volwassenindividu, met al zijngedifferentieerde meer dan twee kinderenper gezin te hebben,en zal cellen, opgeslotenligt. Nietailleen die groeien de abortus.., verplicht worden. differentiatie - - onder inductieve processen en dus De grotetriomfendie dechirurgie in de laatste bei'nvIoedbaar - - maar juist ook de be~indiging van decenniaheeftgevierd, zullenin de toekomstzeker die groei zijnzaken die nog nietbegrepenzijn, zovoortgangvinden,waarbijde huip van de techniek als ook de ongeremde groeivan de kankerceleen fundamentaalkan worden. Werkelijkzelfbewogen vraagtekenblijft. Nietzozeerdat op de ponsband kunstmatigeledematen,weilicht zelfsmet eigen gevan de kern (inhet DNA-molecuuldus) ,,instructies" voel,behoren niettot de onmogelijkheden. Daarbij staan,maar vooralhoe bepaaldebegrenzingen worzaJ een groterolblijven spelenhoe de patient ter den vastgelegd, dat is nog een onderwerpvan ernoperatietafel komt; uitnemende voorbereidingtot stigestudie. Het isevenwelte venNachten,dat daareen optimale algemene sJtuatie vergtde medewerover in de komende jarensteeds meer helderheid king van vele specialisten. Een nog veiliger anaeszalkomen. thesie,met onschadelijke preparatenof zelfsmet electrische apparatuur, is denkbaar.Het is de laatDe leerder afweerkrachten van het lichaam tegen lichaamsvreemdeinvloedenvan fysischeof chemiste jarenduidelijk geworden,dat tijdens de operatie sche aard,de immunologie,geeft ons een steeds een geringeverandering van de CO~-afgifte in een dieperinzicht in bepaalde vragen.Het is duidelijk betrekkelijk kortetijden zonderdat men het aan de geworden,dat hetlichaam ook kan reageren op patient behoeftte bemerken,kan leidentotacidose, eigenlichaamsceilen, soms gelukkig(hetvernietigen waardoorvia verstoring van bet mineralenevenwicht van eigen tumorcellen) soms ongelukkig, wanneer ritmestoornissen en hartdood kunnen ontstaan. normale lichaamscellen worden aangevallen. De afMaar ook na de o peratiezullende pati~ntendoor stotingsreacties bijtransplantaties kunnen enigszins apparatuuren verplegendpersoneelscherp moeten worden beheerst,maar het immunologischeproworden bewaaktom het succesvan de operatie hog bleem vormt(bij her groterespectvoor de chirurgi- te vergroten. In de recoveryroomzu]lenop den duur sche topicsvan deze transplantatie-operaties) toch zelfsturende apparateningang vinden,waarbijechnog steeds de grootstezorg, zonieteen ernstige ter(vooralsnog) de bewaking door de mens (verplebelemmeringvoor de werkelijke ontwikkeling van de gend personeel en arts) nietkan worden gemist. transplantaties. In de laatstejaren is er ietsmeer De ontwikkeling van de vaatchirurgie, met synthebekend geworden omtrentde enorme gebeurtenis- tischestoffenen wellicht ook met artificiele circusen bijde geboortein mechanisch en biochemisch latie-aandrijfmechanismen, zal in de naaste toeopzicht. Dit enorme trauma kan het kind slechts komst tot spectacuiaire gevolgen leiden. Juistomdoorstaan dankzijeen groot biologisch incassedat het immunologischprobleem niet is opgelost, ringsvermogen. Biochemische onderzoekingen over waardoor iederetran~plantatiepati~nt buitengewoon vruchtwater en foetaalbloed,naast registratie van nauw bewaakt moet blijven, zodat artsenen pati6nt electrische verschijnselen van kinderhart en uterus, tegentransplantatie gaan opzien,ishet zoeken naar hebben ons reedsveelgeleerd. De neonatalesterfte kunstmatigehartenen kunstmatigenierenvan kleizal in de naastetoekomstgunstigop deze verworne afmetingzinvol. venheden kunnen reageren.Nog kennen wijslechts Op het terrein van de hart-en bloedvatenis het de veranderingen van enkele parameters:glucose, vooralde atherosclerose die op de een of andere mineralen, zuurgraad,CO2-gehalte, maar in de toewijzeeen einde aan het levenmaakt van bijna de komst zal mendoor dieperdoordringen inde stresshelft der mensen. Hoewel in de laatste jarensommisituatie zelf de afwijkingen van de geboortemet gen meenden, dat onverzadigdevetzureneen bemeet gegevenslerenbeheersen. langrijk therapeutische bijdragekunnen vormen, .is Maar ]ang n]et elke geboorte is een gewenstegehet wezen van de aderverkalking ons nogvoIslagen boorte;of zoalsProf.Haspelszei als variatie op de duister. Hier bestaatongetwijfeld een zeer gecomwaarschuwingsbordenop de Amerikaanse grote pliceerde multiconditionele etiologie, waarbijkleine wegen (,,90%of the accidentsare caused by peowandstandigetromboses ook een rolspelen.Het is ple"). ,,50% of the people are caused by accident". de laatste jarenduidelijk geworden,dat de trombose De vermindering van de kindersterfte heefteen bevan de coronariavaten nietsteedszo maar dodelijk volkingsexplosie veroorzaakt juistin die gebieden, behoeftte zijn maar veelaloorzaak is van het opwaar men zioh dit het minste kan permitteren. Getredenvan ritmestoornissen van het hart,welke bij zondheidszorg za] nietlanger zonder propaganda langerbestaande dood totgevolghebben. Eerdere voor de kinderbeperking kunnen worden gevoerd. herkenningen behandelingjuistdaarvan (hartrenDe publiekeopinieten aanzien van anticonceptiva, wagens en dergelijke), onder meer door middelvan abortusprovocatusen sterilisatie-operaties bijman medicamenten die de hartonrust en anarchie tegenen vrouw,issnelaan het veranderen, en de biologi- gaan zonder enige bijverschijnselen, zullende prosche methoden dieworden bestudeerd of ontwikkeld gnose ongetwijfeld gunstiger maken. In velezieken1325

academischziekenhuis. In de laatste tientallen jaren huizenzal de behoeftegroeienaan een goede afdeisditcentrum van wetenschapziekenhuiskundig, allingvoor cardiaccare,welke echter zonder speciaal geschooldpersoneelen electronische bewakingniet thans bouwkundig, en vaak ook orga, nisator.isch enigszinsachteropgeraakt. Verschillende niet-unikan functioneren. versitaire ziekenhuizen hebben eerder kans gezien Het spreektvanzelf, dat wanneer men over de toehun equipmenten stafo p e n uitte bouwen. Bijde komst spreekt,men het woord computer terloops projecten dientmen zichwel te realiseren, dat de dientte laten vallen. Immers deze nieuweelectron iun.iversiteit een andere functiemoet vervullen dan sche werkmogelijkheden stellen nietalleende teoh30 jaargeleden:toen waren er uitsluitend algemene niek voor ongekende vergezichten, maar zullenonartsenen wan,neer de patienteen moeilijkziektegetwijfeld ook voorhet werk van medici,chemici, beeld had, moest men naar de professor; op het farmaceutenen anderen veel kun,nen gaan beteogen,blik is er buitende universitaire ziekenhuizen kenen.Voorlopigwordt de computer (inwelke eeneen grootaantaluiterst modern ingerichte ziekenvoudigeof gecompliceerde vorm dan ook) in Nederhuizenen ishetaantalspecialisten de 6000 bijnageland nog maar voornamelijk gebruikt voor adminipasseerd.Dit betekent,dat het universitaire ziekenstratieve verwerkingvan boekhoudkundigeziekenhuisproblemen, maar strakskan men een dergelijke huismindereen rolhoeftte spelenop het algemene ge,biedvan de volksgezondheid maar wel een taak verfijnde apparatuurnatuurlijk ook gebruikenvoor dientte vindenin de advancedmedicalcare,de ophet noteren en bewaren van geneeskundigegeleiding van artsenen de research.Dat daarbijsagevens van pati~nten, zoalsin een Engelsziekenhuis ziekenhuionlangs reeds is ingevoerd. Ook zal men natuurlijk menwerking met andere niet-universitaire zen op het gebiedvan studentenopleiding, maar ook de complete geneeskundigeliteratuur in een comen assistenten-opleiding nodig puter kunnen vastleggen. De grootste moeilijkheidvan co-assistentenen ook werkelijk verantwoordis, is een vaststaand bijditallesblijft nietde computerzelf, maar de wefeit. Het inschakelen van medische studentenin de tenschappelijke man die zulkeen computer op ververplegingssector gedurende de zomermaanden is standige wijzedientt eprogrammeren. in ons ziekenhuis van beide zijdenzeer positief erDe enorme inbrengvan de farmaceutische indusvaren.Ook op ditgebied dus een samenwerkingstriein de strijd voor de gezondheidszorg dientmet vorm die in ieders belang is. ontzagte worden genoemd. Hoewel velezogenaamd ,,Medicine is a life-time study"hebben wij reeds nieuwe preparaten in feite nietsanderszijndan kleigesteld. Op het gymnasium leerdenwiju vooralop ne wijzigingen of mengsels van reeds bestaande, die momenten, waarop onaangename en onbelangtoch komen ervan tijdtottijdfundamenteeln ieuwe rijke stofmoest worden geleerd- - ,,nonscholaesed geneesmiddelen. De gigantische kosten welke de vitae discimus". Fraaigezegd, maar in de praktijk ontwikkeling daarvan vergt,maken de farmaceutileverde de universiteit ons veelalonvoldoendegesche industrie op hetogenblik enigsz.ins huiverig. schooldaf en moesten wij ervaren:,,non in schola Het gebruikvan geneesmiddelenis in de loopvan sed durantevitadiscimus". Het is echterzeker,dat de jarenin belangrijke mate toegenomen,waarbijde in de komende decennianietmeer kan worden volpsychofarmacaeen belangrijk aandeelvoor hun restaan met het 66nmaal afgelegdeartsexamen.De keningnemen. Het is overigenssoms komisch te ontwikkeling gaatte snelen wijzullen, met allefinanontdekkendat aan pati~nten een ingewikkelde reeks ci~le gevolgen vandien, gedwongen moeten worden van geneesmiddelenwordt voorgeschreven, waarbij onze kennisregelmatig te vernieuwen: ,,durante vita men er dan nog geen rekeningmee houdt dat ook in schola discimus".De research-geneesheer zal andere specialisten of de huisarts de patientiets van zijncollegaein de neven- en basisvakkenhebwillengeven.Het isdan ook vaak het meest verstanben te leren.Leermeesteren leerling zulen elkaar dige,wanneer die patient de helerommel maar door steedsmeer in de schoolbankengaan afwisselen. elkaargooiten van tijdtottijddaarvan een hapje De klinicus dientte luisteren naar de beoefenaarder neemt of het geheelin de w.c.doet verdwijnen. Geexacte wetenschappen maar ook naar de zogenaamlukk.ig isde menselijke natuurenorm krachtig en zijn de alpha-engamma-terreinen, en de basiswetener velegeneesmiddelen, die nietveelkwaad kunnen. schapsman zalmoeten luisteren naar wat de klinicus Overigenszijner anderzijds bijzonder krachtige gete vertellen heeft. Zo zullen in de nascholing van alle neesmiddelenwaarmede artsensteedsmeer zullen alumnide Universiteiten een belangrijke functie kunmoeten lerenop voorzichtige wijzeom te gaan. Het nen vervullen, terwijl daarnevensook andere ziekenaanta.I iatrogene ziekendat i,nde kliniek wordt ophuizen,modern ge~quipeerdten eigen bate en ten genomen neemttoe. voordelevan de kringartsenrondom hen, aanonMisschienzou het verstandig zijn,wanneer ook derlinge scholingzullenmoeten willen werken.Postartsenhog eens watmeer zouden worden betrokken graduatestudiesd ienenvan overheidswegete worbijdie belangrijke nieuwe doodsoorzaak:het verden gestimuleerd en wellicht zelfs gehonoreerd. keer.Verleden jaar stonder in een Fransekrantmin Misschienvindtmen ditalles te weinig science of meer spottend, dat op de laatste 14 ejuillet meer fiction-achtig en nauwelijks meer dan een constateslachtoffers waren gevallenin het verkeerdan bijde ren vanhet heden.Het zijzo,want ik meen dat voorbestormingvan de Bastille in 1789en op de feestspelleneen hachelijke zaak is,vooralals het om de dagen daarna. toekomstgaat. Nog een enkelwoord over deontwikkeling van het 1326

Nieuwe of oude motieven bijeuthanasieen abortus provocatus? Door Dr. G. J. Renes,chirurgte Hengelo (0) Op het eerstegezichtlijkthet van een kritisch- systemen werkzaam zijn binnen bepaalde limieten maatschappelijk inzicht te getuigenom ruim te zijn om daarbuitenaverechtste we rken,de bepaald,heid bij het scheppen van mogelijk, heden tot het verrichvan zijnkleurzi.n, van zijng.ehoor,de snelheidsgrenten van abortus provocatus en euthanasie.Men rezen van zijn Iocomotie,enzovoort.En wan.neermen deneertimmers, dat d,e vigerende medische ethiek dan ook bijvoorbeel,d de illustraties ziet in het bevan te oude datum is en faaltbij de o plossingvan kende boekje van Van den Berg, dan kan men zegprob!emen van de eig,entijd. Men argumenteert, dat gen datdaarintypischemensen worden afgebeeld, ook de wijzewaarop men zij,n ethischeinzichten foral valthet te vrez'endat de auteurbijde keuze daarmuleertafhankelij.k is van .de maatschap,pelijke vervan zich heeft lat.enleiden d'oor de publiekeafhoudingen waarin men verkeert, zodat die inzichten schuw van het o,ngewone,de griezelvoor het mortvoortdurendmoeten worden herzien. strum en de afkeervo,orhet mismaakte,zoals BorOp deze wijze valt er dan een aantal misstandewijkdie heeft beschreven bii de Haagse lower middleclassvan omstreeks1910. den op te noemen, waarmee de oude medische ethiekgeen raad weet, gebon,denals ze is aan de Laten wij eens n,agaanwaaro,m wij kinderen met beloftetot het behoud van het leven.Vraagstukken aan'geborenafwij',kingen opereren,ook wanneer deals cverbevolking, o.ngehuwd moederschap, opgeze variatiegeen fysiolo,gische stoornissengeeft: drongen conceptie,maar ook invaliditeit, ouderdom waarsohijnlijk omdat wij d.e aanblikvan het zichten o,ngeneeslijk lijden zijndan de voorbeelden. Echbaar afwijkendeniet verdragen,het afwijkendeis teris het misschienopvallend, o,pwelke eenvormige verboden.Gelukkig voor de drager kunnen wij de wijzemen, de voorschriften van een verouderdemeanomaliecorrigeren en wijdoen dat in de overtuidische ethiek terzijde stellend,deze p,ro,blemen ging,of bijde gelukkigeontstentenis daarvan in de denkt aa.nte moeten vatten,namelij.kdoor het behelaasterecht, e verwaohting, dat hijon.gecorrigeerd eindi~envan het leven van diegenen die het proniet te handhaven is in ons maatschappelijk verbleem zichtbaarmaken, en verder d a t e r dan nog band. Wij hebben dus vrees vo,orzichtbareafwijkindaarbij een be paalde selectiewordt toegepast, gen en het woord ,,afwijking" gebruikenwij daarbij waarbijmerkwaardig,erwijze juistdiegenen voor beom aan tegeven, dat dit zichtbare niet past in o,nze eindigenvan het leveninaanmerkingworden gesteld conceptievan wat een mens moet zij,n. Maar wat hij die geen of die de minste inspraakhebben: de onnooitis.Want hijbestaatuitzijntekorten. geboren vrucht,de incurabelmismaakte, de ongeVan alletijdenheeft de maatschappelijke st, rucneeslijke ziekeen de demente bejaarde. tuuronder meer bestaan uitm aatregelen, taboes en Heeft men de verschijnselen aldus gegroepeerd, andere leefregels, .dieer op zijnger.icht de tekorten dan rijst de vraagof de moderne inzichtenwel zo a a n h et zichtte onttrekken. Waar het menselijktenieuw zijn.Het vermoeden doet zichimmers voor, ko.rtzichtbaar werd - - in het uiterlijk fysiek,bijbedat men zonder het al te zeer te weten is teruggepaalde huidziekten, i.nde vaderloosheid, in de extra vallenin oude taboes,en d at men een mensopvatbe perkingenvan de ouderdom - - werd van ,,afzichtingvan vroegertijdenweer n'ieuw leven inblaast, telijkheid" gesproken,en de meeste maatschappijeen mensopvattingdie geg.rondis op vreesvoor het vo,rmen hebben deze ziohtbareafzichtelijkheden op on,geborene,voor het mismaakte, voor krankzin,nig- de een of andere wijze gesekw,estreerd. Ook wij h,eiden op angstvoor de ver(~nderstelde onttakeling wistennietbeterte doen dan hetkind van de ongevan de ouderdom. Hier verschijntdan ook een huwde moeder, de ,,mismaakte",d.e ongeneeslijk m.erkwaardigea.ntropologie, die leert dat mens een zieke, de ,,krankzinnige" en de bejaarde uit 'het alleenmens is wanneer hij een harmonische geest maatschappelijk verband te lichtenen te isolerenin in een gezond en volled'ig lichaam heeft- een eigenmin of meer fraaie [email protected] het dooraardigideaal, dat nooit is gerealiseerd, en dat in snee-maatschappijlid is het duidelijk, dat deze zijnideaalstelling ook het meestwezenlij'ke van het zichtbare tekorten in het ,,normale"verban.d niet mens-zijnmist,namelijkhet zo typeren,demenselijke meer kunnen worden ondergebracht.Zijn humane tekort. instelling teg'enoverdeze ,,minder-bedeelden" uit Het eigenaardige van een mens is immers d,e bezich dan nog wan neer hijzioh daarvoor.allerlei ofperkingvan zijnmogelijkheden, het falenvan de pofersge,troost, in de zin vangeldelijke steun, o,f in ging die te overschrijden, het defectueuzevan zijn h,etorga'niseren van werk dat merkwaardigerwijze structuur, zodat 'hijmoest worden volgebouwd met maatschappelijk werk wordt genoemd en dat de compensatiemechanismen,die als alle feed-backwellfareva,nde gesekwestreerdeni.nhun isole, ment 1327

moet bevorderen.Deze oplossing van her probleem van de zichtbaarheid van het menselijktekortis de oplossingvan onze tijd ,gewe,est. Nieuw is echterw anneer men, het gesekwestreerde no g te dichten in zijn,,afzichtelijkheid" nog te zichtbaar bijzich wetend, terugw ilkeren naar een oplossin,g van het probleem zoals die in veel oudere culturenwerd g,e, kozen, dat is:de vernietiging van alleswar afzichtelijk wordt geacht. Deze oplossing is zo oud als de wereld en in tijdenwaarin doden geen taboe w,erd geacht is het wellic'ht een natuurlij'ke zaak geweest zich radicaalte on tdoen van de (~ng,ewenstevrucht,van de invalide, van de aangeboren afwijkende, van de tweelingen van de zichtbaar d.efectueuze .bejaarde.En het is daarom dat men herzieningeist van de klassiekemedische ethiek,die de onbe.perkte besch.erm.ingvan het leyen voorschrijft. Ziet men af van het vraagstukvan de normatieve waarde van et, hische opvattingen, dan doet het er voor ons pro,bleemniet zo reel toe,o,f men .de in de maatsch'appij ,ongewenstgeachten sekwestreert of do odt.Van meer belang voor het inzichtis de vraag,o,pwelke gronden men tot het een of het and er komt, en die gro,ndenwerden reeds aangegeven. Men verwJjd.ert dus uithet maatschappelijk verband diegenendie het menselijk tekortals stigmatato,n,en, dus in zichtbaarheid open baren, omdat iedere cultuur het menselijkteko, rttrachtte verhullen. De eerste groepen die daarvan het slachtoffer worden zullen wel steeds degenen zijndie zich het minst kunnen verzetten. Bijal deze pogingenom de maatschappijte reserveren voor ,,volwaardige" mensen, dus ook i,nde poging de gelegenheden voor eut, hanasie en abortus provocatusaanm.erkelijk te ver, ruimen, is dus van enige kr.itische maatschappijbeschouwing nog geen sprake.Hoe men oo,k handelt,men blijft uitgaa, n van de fictie d a t e r een onderscheidmo,gelijkis tussen volwaardigenen onvolwaardigen, waarbij men accepteertdat in een maatschappijvan volwaardigen het levenvoor de onvolwaardigeneen hel is,en dat het gerechtvaardigd is met een coup de grace de onvolwaardigenuit hun ondraaglijk lijdente verlossen. Het nog ongeboren kind .heeftgeen kans .indit gezin,.indeze situatie, in deze overbevolkte wereld, bij d eze genetischebelasting,kan dus niet opgroeientoteen ,,volwaardig" lidvan de maatschappijen dientbijvoorbaatuitzijntoekomstiglijdente worden verlost. Het blijkt dus, dat eenaantal aan,gevoerde indicaties voor het be~indigenvan het leven ,isgegrond op een maatschappijbeeld dat inderdaadbestaaten dat zelfseen vrijjuistetekeninggeeftvan de werkelijke verhoudingen,maar ,dat als zodan.igwordt aanvaard als een vaststaandglegeven,en dat dan ook bijde uitvoering van de aanbevolenmaatregeten (~nv, erande,rd blijft. I.nde tweede plaatsmoeten wij dus concluderen,dat dit maatschappijbeetd voortkomtuiteen antropologie die geen rechtdoet aan het menselijk tekort. Willenwij danook toteen kritische maatschappij1328

Buitendienstmedewerkers van de O.L.M.A. Inlichtingen over de betekenis, welke de OLMA m de door de MaatschappijGeneeskunst ingestelde OnderlingeLevensverzekering Maatschappijvoor Artsen - - voor u kan hebben, worden gaarne verstrekt wanneer u, wonende in de westelijke helftvan Nederland (inbegrepen de provincie Utrecht), de buitendienstmedewer, ker J. van ElzelingenSkabo-Brun te Amsterdam opbelt: 020-229.225. De buitendienstrnedewerker voor de drie zuidelijke provinciesis de heer E. J. M. Ghering, Leijparkweg 41, Tilburg, tel. 04250-32354;voor de andere dan de genoemde delen van ons land treedtals buitendienstmedewerker op de heer R. Th. van der Garden te Epse-Gorssel,tel.057591825.

besc.houwin,g komen, dan zal er wat aan onze mensopvatti,ng moeten w orden gedaan. Laten wij stellen, dat de .normale" situatie van e en mens er e en van een geha,ndicapteis.Hij is afhankelijk van hulp, van h.etbegin af aan, o;nonderbroken, tot'heteinde toe. Voor zijnvoortbestaanheefthijco,ntinue verpleging nodig;daa.rzonder sterft hijnietalleen, maar kan hij ook nietsleren.En ook met de besteverplegin.g verto,nen zijnvermogens dan hog limieten, die hij nietkan overschrijden. Het .isvrijnauwkeurigaan te g,evenwar hij wel en ook wathijdus ,nietkan, en er is vrijwel nietswat hijzonder hulp en medewerking van anderen kan. Is dat juist, dan betekenteen maatschappij-ideaal dat zich een samenlevingvan allenvoor allenvoorstelt, dat wij te maken hebben met een maatschappijdie bestaatuiteen rei,ncultuur van gehandicapten,die tot taak hebben er voor te zorgen dataller en iedershandicap niettot u.itsluiting en eliminatie maar totinsluiting en acceptatie komt. Wie ditzegt,zou in staatmoeten zijnaa,n te g,even, hoe een dergelijke maatschappijer dan wel uit zou moeten zien. Het aantal maatsc,happelijke utopie~n hoeft ec'hterniet .noodzakelijk te wo'rden aangevuld.Maar .hetzal wel betekenen,d at wij onze prioriteiten wat anders rnoeten gaan leggen. Wij zouden bijvoorbeeld de waarde van een mens kunhen gaan meten aan .een andere maatstaf dan aan de mate waarin hijwinstoplevertbijd.e in.dustri~le produktie. Wij zouden bijvo,orbeeld, o.mgekeerd,de bloeivan de industri~le produktie,kun,nen toejui~ chen inzoverredie de handen vrijmaakt voor de onderlin,ge verzorgen,de (verplegende) arbeid, zoals

tegendeel,hijdoet ietswat al lang obsoleethad behoren te zijn.Bij het hanteren van de zuigcurette d ienthijzich te ergerenaan de trage gang van de menselijkeevolutie. Want on d,an, ks, of liever,met onze handicaps hadden wij verder kun,nenzijndan Met het bovenstaandeis geen standpuntingenowu zun. men voor of tegen abo,rtusprovocatus of euthanasie.Er wordt alleen betoogd, dat degene die met En de artsdie tot het besluitis gek.omen dat hij het leven van een ongeneeslij,ke beterkan be~indiovertuiging aborteert dientte weten dat hijmet een wat eigenaardige oplossingvan een probleem doengen, moet weten dat .hij o,p dat moment toegeeft gefaaldte hebben. Hij bevindtzich nu op het laagste de is.Hij handeltbijgebrek aan beter.Hij kan nog ergerdo en: hijconformeert, wanneer hijalleenmaar punt van zijngeneesku,ndige waardigheid. Besefthij aborteert,zich aa.n bepaal.de maatschappelij'ke dat niet,dan denkt hijarchaisch, bijvoorbeeld als.hij wanstanden,en hijversterkt of hijwil of nietbepaalzou menen eerst nu waarlijkzijn priesterlijke taak d.e vormen van magisch denken. Zijn tro,ostis, dat uitte oef, enen. Bij de volvoering van de eutha~nasie d,esituatie waarin hijbijde uitvoering van de vruchtsto, pt de arts zijn pr.obleem onder de grond. Zijn afdrijving is gebrachtwel weer typischmenselijkis; geld,igexcuus is dat e,rnietsmenselij~ker is dan fahij handelt namelijk als een gehandicapte,als len,en zijndaad kan da,n ook nieton menselijkworiemand d.ienietmeer weet dan hijweet en nietbeter den genoemd, integendeel. Maar bij hethanteren kan da,n hijkan. AI aborterendmoet hijnietdenken van de spuit is zij,nonmacht g,etekend.Want onzich als modern mens boven bestaande maatschapdanks o,nze onmacht haddenwij verderkunnen zijn dan wijzij,n. pelij, ke en ethische normen verheven te hebben, .indie onder gehandicaptenon,ontbeerlijk is. Wij zouden ons verderwel eens kunnen (~ntdoenvan de magischeangstenvoo,rhet zichtbaar afwijkende.

UNIVERSITAIRE BERICHTEN

Promoties Universiteit van Leiden om onderwijste geven in de anthropogenetica. Dr. J. A. C. Bleekerte Amsterdam promoveerde Dr. C. Hilvering is benoemd tot gewoon hoogleaan de Universiteit van Amsterdam totdoctorin de raar aan de Medische Faculteitte Rotterdam om geneeskunde op een proefschrift getiteld: ,,Perifere onderwijste geven in de Iongziekten en pathofysiomilitaire psychiatrie in Nederland- analyseen impliIogievan de Iongen. catiesvan de besluitvorming van een militaire disDr. G. Henneman is benoemd tot gewoon lector trictspsychiater". Promotor was Prof. Dr. P. C. aan de Medische Faculteit van Rotterdam o m onKuiper. derwijste geven in de inwendigegeneeskunde,met E. Th. J. Mildenburgte 's-Graven,hage promoveereen bijzondereopdracht voor stofwisselingsziekten de aan de Rijksuniversiteit van Utrechttotdoctorin en endocrinologie. de geneeskunde op een proefschrift getiteld: ,,Enige tandheelkundige en kinderpsychiatrisch-psychologi- Dr. H. A. M. Hulsman is benoemd tot buitengewoon hoogleraaraan de Medische Faculteit van sche aspecten van een persisterende mondgewoonRotterdam om onderwijste geven in de inwendige te". Promotores waren: Prof. H. J. L. Smeets en geneeskunde. Prof.Dr. L. N.J. Kamp. Dr. C. A. W. Korenhofis benoemd totgewoon lecDr. J. H.Oosterste Amsterdam promoveerde aan tor in de faculteit der geneeskunde aan de Rijksunide Universiteit van Amsterdam tot doctor in de gevan Utrechtom onderwijste geven in de neeskunde op een proefschrift getiteld: ,,Wat blijft versiteit prothetische tandheeikunde. er hangen".Promotorwas Prof.Dr. P. C. Kuiper. Dr. K. E. Malten is benoemd tot buitengewoon J. Thompson te Oegstgeestpromoveerde aan de hoogleraarin de faculteit der geneeskunde aan de Universiteit van Leiden tot doctor in de geneeskunKatholiekeUniversiteit van Nijmegen om onderwijs de op een proefschrift getiteld: ,,.Deinvloed van te geven in de arbeidsdermatologie. glucocorticosteroiden op kineticaen functievan Dr. G. Mik is benoemd totgewoon lectorin de famononucleaire fagocyten". Promotores waren: culteit der geneeskunde aan de Rijksuniversiteit van Prof.Dr. W. R. O.Goslingsen Dr. R. van Furth. Groningen om onderwijste geven in de kinderpsyDrs.H. G. M. van der Velden te Nijmegen promochiatrie. veerde aan de KatholiekeUniversiteit van Nijmegen Dr. J. D.Mulder is benoemd tot gewoon lector totdoctorin de geneeskunde op een proefschrift aan de Leidse Universiteit van Leiden om onderwijs getiteld: ,,Huisvrouw- h u i s a r t s -huisgezin". Prote geven in de radiologie in het bijzonder de radiomotor was Prof.Dr. F. J. A. Huygen. diagnostiek. Prof. Dr. J. A. Weijelis benoemd tot bijzonder Benoemingen hoogleraaraan de Universiteit van Amsterdam om Prof.Dr. G. R. Fraser is benoemd tot gewoon onderwijste geven in de socialeverzekeringsgehoogleraarin de faculteit der geneeskunde aan de neeskunde. 1329

Eerste Kamerlid over opneming abortus provocatus in het regeerakkoord Tijde,nsde algemene politieke beschouwingen over de rijksbegroting 1972 heefthet EersteKamerlidDe Gaay Fortrnan(A.R.P.)ook iets,naar voren gebrachtover het vraagstu~kvan abortu.sprovocatus:,,Wijzijnvan men=ing dat ditvraagstu'k zich niet leentin een regee,rakkoord te worden opgenomen en d.a.t hier.nu bij u,itstek een vrije kwestieaan de orde is.Het gaat o,m een vraagstukvan ze,delijke aard.Wie zegt d.atde moraal hierbij nietaan de orde komt, weet nietwaarover hijpraat.Het gaat o,m de vraag,wan,neer het menselijkI,even'begi,nt en hoe wij behoren te staan tegenoverde beschermingvan het menselij,k l.even.Ik 'ben zeer g.etroffen door wat ik hob gevond.enin een opste.Ivan een viertal Du.itse theologenover het abortusvraagstuk. Daarin staat onder andere: ,,Hoe meer controlede men.s krijgt over zijn eigen natuuren daardoorook 'heto,ntstaanvan menselij.k leven kan regule, ren, des te minder kan hij d.e verantwoordelijkheid voor de ve.rwekking van menselijkleven o]p de natuu,rafschuiven. Maardaaru,itheeft een bepaalde m.ensbeschouwingafgeleiddat de mens, in het bijzonder,de vrouw, vrijover de ongeboren vruchtzou kunnen beschikken. Omdat het echter o m menselijkleven gaat en niet om een .ding,is .deze opvattingn,ietg.erech,tvaardig,d. Of men ,nu onvoorwaardelijke beschermingvan de on,geborenvruchteistof onvoorwaarde.lijke beschikkin,gsmacht daarover 'van de mo.e.der,in beide gevallenwordt er uitgegaanvan 'hetprincipe van absolute zelfverwerkelijking van de mens. Dat pri,ncipe is in strijdmet .de christelijke eth,iek. Wordend leven is een rechtsgoe,d en daarom blijft abortus ook d.oodslagwann.eer deze u..it n.oodweer gesc'hiedt. Abortus kan alleen .alsuiterste noodweer worden besch.ouwd, wanneer zowel de ingreepals h.etnalatenvan die ingreep e.en bedreigingvan menswaardig levenmet zic=hmee zou brengen". De heer De Gaay Fortman vervol.gde: ,,Vol.gens deskundigenkan onder ,de bestaandewet - - nu laat ik even de strafbaar'heid ~a.nde vrouw diemeewerkt aan abortus.buitenbeschouwi.n'g; n aar mijn mening en naar de mening van de fractiemoet die verdwijnen- - ~ i nwerkelijke nood worden tegemo.etgekomen, omdat de medische rindicatie - - en dat geld.t voor alle terreinen van .de medische wetenschap - verbredingen verdieping'i.n maatschappelijke richtingheeftondergaan. Welnu, het zo ,is,staan wij voorshands op het stanrdpunt,dat men .de zaak moet latenzoals zijop het ogenblikis.Hier is dan nu eens werkelijk voor ons een beginsel,inhet geding". Premier Biesheuvelging hieroplaterals volgtin: 1330

,,De heer De Gaay For~,-,lan verklaardemoeite te hebben met ditpunt van het regeerakkoord. Ik heb daar begripvoor; deprincipi~le funderingvan zijn stan,dpunt aanvaard ik trouwens vol.komen. Ik zol~ er ec.hterwel op vcillen wijzen, dat juist,inde zorg voo.rhet wordende leven,waa,rvan'hij sprak,de beweegreden is gelegen voor de opneming van dit punt i,nhet akko.orrd. In de geldende wet o.ntbreken waarbo.rgenvoor een zorgvuldigberaad,d.atvooraf behoortte g.aan aan de ernstig,e beslissin'g om een leven in wording af te breken. Daarom m.eent dit kabinet,dat naar een nieuwe wettelijke regel~ing, waarin die waarborgen wel zijnvoorziendient te worden gestreefd."

InformatoriumMedicamentorum Verschenen is het InformatoriumMedicamentorum, d.e voortzetting in boekvorm van het kaa.rtsysteem van de documentatiedienst van de KoninklijkeNe.derlan,dsche Maatsc.happijtot bevordering der Pharmacie. Het was tot n.u toe om t.echnische redenen nietmogelijkte voldoenaan hetvele malen totde MaatschappijPharmacie gerichteverzoekom het ,kaa.rtsystee, ook m ter beschikki.ng te stellen van artsen.Nu voortzetting van ditkaartsyste.em van de docu,mentatiedienst in boekvorm geschiedtz, al hot voor artsen,zie.kenhuizen en an,dereinstellingen mogelijk zijn zich op InformatoriumMedicamentorum te abonneren. De abon,n.ementsprijsbedraagt f 300,--per jaarexclusief BTW. Het Informato, rium Medicamentorum,in nauwe samenwerking met Excerpta Med.ica uitgegeven,bestaatuittwee delen.Band I omvat - - volgensfarmacotherapeutische groepen gerangschi,kt - - de enkelvoudigegeneesmiddelen,waarvan o.a. worden vermeld structuurformule, indicaties, oontra,indicaties,do.se.ring, bijzonderhedenen een opsomming van pre~paraten en synoniemen.Ditd.eeltelt.ruim500 bladzijden. Het tweede ldeelisde indexop band I en bevat een lexicografische opsomming van alle in Nederlandverkrijgbare preparatenalsmede van vele buitenlandse preparaten; di'tdeel teltruim 300 bladzijden. Band I wordt eenmaal perjaar herdrukt,van band IIverschijnend.ried,rukken per jaar,achtereenvolgensaangeduid met A, B e n C. D,itmaakt .het m.ogelij,k in de index-bandwijzigi,ngen aan te brengen en n,ieuwegeneesmid,delen op te nemen, een en ander door middel van de computer te verwerken, totzes weken voo, d.e r verschijningsdatum. Voor a.bonnering op deze uitgave kan men zich wenden tot de KoninklijkeNederlandsche Maatschappijte.rbevorde.ring der Pharmacie,Alexanderstraat11, 's-Gravenhage.Materia Medica Selecta, onder auspici~nvan genoemde Maatschappijsamengestelden dat als leidraadkan dienen voor een keuze voor .de dag.elijkse praktijk uitde in I,nformatorium Medicamento,rumvermelde in Nederlandverkrijgbare geneesmiddelen, uitgegevenbijAgon Elsevier,blijft via de boekhandelverkrijgbaar.

Open antwoord op een open brief In antwoord op de o,penbriefvan het hoofd'bestuur(M.C. no. 45/1971) willenwijgraag het volgende naar voren brengen.Inderdaadhebben in theorie alleledenvan de Maatschappij o p enigerlei wijzede gelegen,heid gekregenhun opvatt, in,genkenbaar te maRen, voor zoverzijdie konden hebbenin de overrompelendesnelheidwaarmee heden ten dage beproefde opvattingenzich wijzigen. I.nde afdeling Utrechtbijvoorbeeld bestond deze gelegenheidtijdens 66n er~kelevergadering o p 28maart 1969.De eerstezin van het verslag van deze vergadering luidt: ,,Totenigerlei eenstemmigheid is men tijdens de discussie nietgekomen". En de laatstezi.n: ,,De vergadering was van oordeeld at de sfeerrond het abortus-vraagstuk hog niet rijp is om een gedegen oordeelte vo, rmen" (Mededelingen afdeling Utrecht, 18 april 1969). Met betrek[king totde Algemene Vergaderingvan 30 oktoberj.l., zijndrieopmerkingente maken. Ten eerstestond abortusprovocatus ,niet als on derwerp o p de agenda; ten tweede had het hoofdbestuur toen zijnstandpuntal ingenomen en bekend gemaakt; ten derde waren de voorbereidingen voor o ns ron,dschrijven nagenoeg voltooid. Het viel niet te verwach,tendat eenopmerking tijdens de rendvraag,nog enigerlei invloe,dop de gebeurtenissen zou kunnen hebben. Zonder twijfel heeft het hoofdbestuurgelijkals het stelt d a t e reen wel,haastunaniem besefbestaat, dat er met betrekkingtot de abortus provocatus sprakeis van een maatschappelijke problematiek, die met velerlei deskundigen etc.,tot oplossing moet worden gebracht. De oplossingechtervan een sociaalprobleem,vraagt om socialemaatregelen. En hiertoe .isonze maatschappij beteruitgerust d,an ooit tevoren. Het o penlijk erkennenvan ditsoort problemen en het nastrevenvan een eerlijke oplossing, beschouwen wijalseen belangrijke winstvan o nze moderne samenleving. Wij menen d at deze winstte nietwordt gedaan door het liberaliseren van de abortus, waarbijvernietiging van individueel menselijk levendoor een medisch-technische ingreep,een inadequaat antwoordvormt o p de gegeven - - psychosociale -problematiek. Nu blijken er velenonder ons te zijn, die deze onevenredigheid tussenhet gegeven probleem van een ongewenstezwangerschapen de gevonden,,oplossing"door middel van abortusprovocatus, nietals onoverkomelijk beschouwen, integendeel. Het zou eendiepgaande studievereisen,n a t e gaan hoe het mogelijkis geworden dat vele weldenkende en welmenende mensen totditstandpunt zijnkunnen komen in een samenleving, die totvoor kortgeordend werd door en gebaseerdwas op de

Nadat het hoofdbestuur der Maatsc'happijGeneeskunstken,nis 'had genomen van een door een artsen~groepering aan alle artsen in Nederland toegezonden rondschrijven, waarinwerd gevraagdzich uitte sprekenvoor of tegen dedoor het hoofdbestuurgegeven richtlijn,en inzake abortus provocatus, heefth,etvan zijn kant daarc)p gereageerd d,oor zic,heveneens tot de openbaarheidte wenden, i.c.met een in MC. no. 45/1971 gepubliceerde open brief, waarqn het de riChtlijnen andermaal adstrueerde.AIs reactie daarop zond een inmiddelsgevormde stuurgroep uitbedoeldeartsengroeperingd.d. 22 no,vember aan de redactieM.C. terpu,blikatie een ,,Openantwoord op een open brief". De redactieis niet tot onmiddellijke publikatie overgegaan, overwegendedat deze stuurgroep en het hoofd~bestuur middels in haddenbesloten een gesprek te voeren en zijhet niet juist achtte deze 4 december op te voeren besprekingalsnog met een publikatie van deze stuurgroepte doorkruisen.Bij de 4 december gevoerde besprekingis gebleken, dat deze stuurgroeppublikatie van haar reactieop de open briefvan het hoofdbestuur alsnogo p prijs stelt. Aan dat verzoekwordthierbij voldaan- Red. M.C.

christelijk-humanistische traditie. In elk geval hangt ditsamen met een volledige veranderingin mensbeeld en levensbeschouwing en meer in het bijzonder met het ,,ontkoppelen" van alle mogelijkelevensuitingen en -functies - - waardoor een soort psychosociaaldisconnectie-syndroom in het leven isgeroepen--,welke voorheenin een meer of minder evenwichtige synthesewaren gefntegreerd; althans was daar het strevenop gericht. In d,it perspectieflijkt ,,hetrecht op abortus"een Iogische consequentie van het ,,recht" op een onbelemmerd seksueelleven,waaraan veelalandere- - en hogere --menselijke waarden en belangen o.ndergeschikt worden gemaakt. Z6zeer zelfs, dat ditleidt toteen verlies aan waarderingvoor het 66nmalige,individuelebestaan.Wij worden dus geconfronteerd met een breuk in de ontwikkeling; met welhaasteen omkeringvan de hi~rarchie van waarden, die onze beschavingheeftvoortgebracht en grootgemaakt. Dat in ditreferentie-schema niettemin de vreemd1331

ste paradoxen voorkomen, zoals naast .de ve,r,dedigin.gvan het rechtop vruchtafdrijving, de veroordeli.ngvan het doodslaan van zee'hondjes, de collectieveverontwaar, digingom he,tkappen van bomen, etc.,is van belar~g,maar doet hier nieton middellijk terzake. Temidden van dit tumultnu, wordt van het hoofdbestuurvan de K.N.M.G.een stellingnameverwac~ht, hoewel dat e igenlij~k hog niet ,kan, wanneer men m6t h et H.B. steltdat de onderhavigepro,ble,matiek nog geenszinsis uitgekristalliseerd. Niettemin,her is duidelijk dlat'h,et H.B. door de maatschappelijke en politieke o,msta:n.dig'heden in de neteligepositie is gemanoeuvreerd,waar,in het zich moetuitspreken over deze m a t e r i e -liefst namens de Maatschappij.Uit deze positieheefthet H.B. zich gered door zodanigerichtlijnen o,p te stellen, dat o pheffen van de strafbaarheid van de abortus pro,vocatus door een artsverricht daar nietmee i,ntegenspraak is en dat iederearts,welke opvattinghijook is toegedaan, vol,gens d eze richtlij,nen kan handelen. Daarbijrijst echter,de vraag of men nog van ric'htlijnenkan spreken,wan,neer m,en ie,dereende vrijheid laatte handelennaar eigengoeddun,ken. Kort samen,geva~t komen de richtlijnen hier op neer:Het hoeftniet,maar het mag wel. Men kan dan nog maar 6~n stap verdergaan, n amelijkdoor er een verplichting van te maken. Maar watis.nu de ha~de realiteit van het door het H.B. in,geno.menstand.punt.Het betekent dat men he~ principeinvoertdat ongewenst,individueel menselijkleven,onlgestraft vernieti,gd kan worden wanneer de zelfverwerkelijking van de ~6n wordt belemmerd door de verwerkelijking van de in .de weg staande ander.Het betekentb,oven.d'ien dat men dit ka,n doen onder het mom van een therapeutische, dus medische ingreep.Het betekenttenslottedat het H.B. geen absolu,te en objectieve no.rm meer erkent, dat hetde beroepscode van de me dische ethieknietigheeft verldaarden daarmee d efinitief heeftgebro, ken met de hippocratische traditie, voor het laatstzuivergeformuleerdin de Verklaring van Gen~ve (1948)en nog steeds wettelijk opgen,omen 'inde eed c.q.belofte, d'ievoor het ontvangen van de artsenbul rnoetv~ordenafge[egd. Bij ditallesberoepthet hoof.d'bestuur zich op de overtuiging dat wijrespectmoeten ,hebben voor elkanders opvattingen en ieder recht heeft op een eigen mening in deze. Dit respectechterkent grenzen. DewijzeHuizingamerkt in zijnessay ,,Nederland'sGeestesmerk"(1935),de eerbiedvoor de mening van anderen aan, als een Nederlandsedeugd biju,itste,Hij k. tekenthierbij evenwel aan, dat deze deugd grenstaan een ondeu,gd,,,wantontzag voor het recht en de mening van an deren, leidtlic, ht tot ontzag voor diens vermeende recht,ja van zijn o nrecht". Wij men en dat hetzogenaamde recht op abortushiervaneen treffend voorbeeldis. Ook ,alzou de wetgmever besluiten van deze misd.aad een weldaad te maken, door de ab(~rtuste legatiseren, d'an ho.eftdat n.o,ggeenszins ats consequentiete hebben dat wijmed,icibeschikbaarzou1332

den zijnvoor het uitvoeren daarvan. Krachtensde aard van ons beroep,zij,wij n feitelijk de laatstaangewezenen. Om onze geloofwaardig'heid als artsen te b ehouden zullenwij ook de hoeksteenvan onze erecode moeten behouden. En d,i,t houdt in dat iedereen, ongeacht leeftijd of aard van d,e aandoening, een beroep moet kunnen doen o p zijnarts,met de zekerheiddat zijnleven o,nder alleomstandigheden ge~erbiedigd en besoherm.d zal worden. Dit geldt ook voor de ongeborene,ook .alkan d eze zelfnog geen hulp inroepen. Het is nu eenmaal een onontkoombaar feitdat h.etpers'oonlij,k levenvan ie,der van ons is be.gonnen op het moment van de co.nceptie. Wij willendit leven n,iet prijsziengegeven door an,deren. En wijverliezenonze integriteit wanneer wij ophouden te handelen vol,gensde zogeheten G ouden Regel, die in alle grote beschavingen opgeld hee~,t edaan, g en die o,ns voorhoudtanderen te behandelenzoals wij zelfbehandeldwillenworden. Wij zien niet in dat men wat ditbetreft voor d,e on,geboreneeen uitzonderingkan maken, o,mdat de ,(~bjectieve waarde van een levennietwordt be paald door de o,ntwikkelingsfase waar,in het zich bevindt.Van,daar dat wij ons kanten tegen de mening van ons ,hoofdbestuur, dat naar onze overtuiging, nam ens de K.N.M.G. n'og als allerlaatste ,op de bres behoortte blijven sltaanvoor deze elemental,re waard.e,die aa,n ons medici op bijzonderewijze ter verdediging.is toevertrouwd. Hieroverwillenwij gaarne met hethoofdbestuur van gedachtenwisselen. Name ns de Stuurgroepvan het AbortusProtest: Jhr.Dr. A. E. M. v. d. Does de Willebois F. E.Reitsma K. F. Gunning Leden van de stuurgroe,pzijn:Dr. Tj. L. A . . d e Brufne,Haarlem;J hr. Dr. A. E. M. van d er Does de Willebois, Utrecht; Dr. M. A.van D'ong,en,Leiden;Dr. T. K. A. B. Eskes, Amsterdam; K. F. Gunning, Rotterdam;P. Jasperse,Leiden;F. H.M. Jansen,Vught; Dr. A. J. F. van der Kar, Maastricht; A. M. J.Leyten, Oegstgeest;Prof.Dr. W. P. Plate,Den Haa'g;Prof. Dr. G. A. Lindeboom,Amsterdam; S. J. van Riessen, Lunteren;F. E.Reitsma, Zeist;Dr. H. Rottinghuis, Amsterdam; Dr. B. P. M. Schulte, Tilburg.

ADRESWIJZIGINGEN kunnen om technische redenen nietspoorslagsworden gerealiseerd. Men verzekere zich toezendingvan Medisch Contact op een nieuw adres door van adreswijziging ten minste vierweken tevoren opgave te doen aan de administratie.

Memorandum

van de ,,Stuurgroep van het Abortus Protest"

inzake de eerbiediging van het menselijkleven 1. Ons uitganspunt is,dat geen enkelerevolutie in het tiefombuigtin neerwaartse richting; en ditnog zonderde collectieve normbesef en geen enkele maatschappelijke leden,die individueel de artseneedhebben afgelegd, per,,ontwikkeling" of veranderingvan het ,,cultuurpatroon", soonlijk te raadplegen. Daarbijtekenenwij aan dat over rechtvaardigen kan de hoeksteen van de medische beethischegrondbeginselen niet met democrat ischebesluitroepsethiek te laten vallen,zijndede absolute eerbied vormingkan worden beslist. voor het menselijk leven.De objectieve waarde van het indNiduele bestaan kan n,ietafhankelijk zijnvan de ont7. Genoemde punten zijn voor ons onaanvaardbaar: wikkelingsfase of de mate van gebrekkigheid waarin het onaanvaardbaar is het laten vallenvan de elementaire, objectievenorm van onze beroepsethiek; onaanvaardzichbevindt. baar het principe dat ongewenst menselijkleven kan en 2. Dit betekentdat wijonze geloofwaardigheid en intemag worden vernietigd; onaanvaardbaarbet voorstellen griteit als artsverliezen, wanneer nietiedereen, onder alvan abo,rtus provocatusop sociale,psychosocialeof le omstandigheden, ongeachtleeftijd of aard van de aanpsychiatrische indicatie, als een verantwoordemedische doening,een beroepop zijnartskan doen, met de zekerhandeling; onaanvaardbaarhet opstellenvan richtlijnen heid dat zijnlevenge~erbiedigd en beschermd zal wordie een valsevoorstelling van zaken geven door de schijn den. Dit geldtook voo~rde ongeborene,al kandeze zelf te wekken van verantwoord medischhandelen. nog geen hulp inroepen, evenmin als bijvoorbeeld een bewusteloze. 8. Onaanvaardbaarook is het,het maatschappelijk of geestelijk onwel zijn,zodanig binnen de ziektekundige 3. Weliswaarbeschouwt het H.B. abortus provocatus sfeer te trekken,dat hierop destructief-chi,rurgische of als een uiterste maatregel, het erkenteen zeer ruim indidestructief-farmacologisch,e maatregelenvan toepassing catie-gebied, o.a. de socialeindicatie; erkent impliciet kunnen worden gemaakt. De oplossingvan een gegeven het bestaansrecht van abortusklinieken; en erkent i.h.a. probleemdientevenredigte zijnaan de aard van het behet rechtvan iedereartsin deze naarpersoonlijk inzicht treffende vraagstuk. Een sociaalprobleemvraagtom sote handelen.Derhalvebestaat er geen enkele garantie cialemaatregelen. Wij verzettenons tegen preventieve dat abortusprovocatusslechtsals uiterste maatregelzal euthanasie op sociale indicatie. worden toegepast- de praktijk heeft inmiddelsgeleerd dat het tegendeelwaar is.Een beroep op het medisch 9. De tot nu toe geformuleerde richtlijnen, waarop het tuchtrecht in deze, kan onmogelijkeen concretewaarhoofdbestuur reacties gevraagd heeftzijn bewust zodaborg inhouden, zoalsin ons schrijven reedsisbetoogd. nig opgesteld,dat iedere arts naar eigen inzicht kan handelen,zodatmen eigenlijk nauwelijks van richtlijnen 4. Met zijnstellingname erkent het H.B. het principe sprekenkan. Men misthierin een werkelijk beleiden men dat ongewenst individueel menselijk leven ongestraft vermist devereiste beginselvastheid. Het zijnspelregels die nietigdkan worden, wanneer dit de zelf-verwerkelijkingiedereenvrijspel laten. (Hetgeen op een contradictio in van eenander of van anderen, naar menselijkebereketerminis neerkomt). Van een bestuurechterwordt leiding ning ernstigzou kunnen belemmeren; deze vernietiging verwacht.Juistin een materieals de onderhavige, waarop nietstrikt medische indicatie, wordt bovendien (ten in persoonlijke meningen minder terzake doen, waar het onrechte)voorgesteld als een medische handeling, welke ga2t om het wezen van de geneeskunde,die krachtens geen aparte plaats inneemtten opzichtevan andere mehaar aarduitsluitend in dienstvan het leven kan staan. dische handelingen, terwijl er geen enkele andere mediDaarom menen wij dat het H.B. met zijnhuidigestandpunt sche handelingbekend is,die in plaatsvan op behoud de gemeenschap een slechte dienst heeft bewezen. Tevan leven,op vernietiging van levengericht is. vens is hierdoorde eenheid binnen de artsenwereld ondermijnd, getuigeo.a. het feltdat ons protestschrijven 5. Inwetenschappelijke zin zal de gerechtvaardigheid meer dan 2250 ondertekenaars verkreeg, hetgeenvolgens van abortusprovocatusnimmer bewezen kunnen worden deskundigenop het gebied van enqu6teverwerking, vervolgensmoderne inductieve statistische methoden,ledere wijst naar een beduidendgroteraantalmedestanders. medische handelingis qua uitkomstte toetsen. Zulk een toetsis bijde abortusals zogenaamde medische ingreep 10. Wij vragen dus van het H.B.:het adviesaan de renoodzakelijk deficient, omdat het abortusprodukt niet in geringde bestaandewetgeving niet te veranderen;het een followup onderzoekkan worden betrokken. opnieuw bekrachtigen van de medische beroepscodehet menselijk levenonaangetast te laten ten einde het ver6. Ook betekentbet standpuntvan het H.B. dat het - trouwen dat de Nederlandseartsgeniet,te bestendigen; zich Iosmakendvan iederelevensbeschouwelijke of maatde huidigerichtlijnen in de zin van bovenstaandeverder schappelijke visie- - geen absoluteen objectieve norm te ontwikkelen. meer erkent,waarmee het eigenmachtig de continui'teit in de hippocratisch,e traditie heeft verbroken,en in plaats 11. Indiende wetgevertoch zou besluitentot verruivan met zijnrichtlijnen werkelijk richting te geven,de momi,ngof opheffing van de bestaande wetgevmg, ligthet gelijkheid heeftgeschapen voor een amorele beroeps-uit- nietop de weg van de medicibeschikbaarte zijnvoor oefening. Dit is eeneven onvoorstelbare als revolutionaire het uitvoeren van de dan gelegaliseerde vruchtafdrijving. omkering,die schijnt te spottenmet dewaardigheid en de traditie van de K.N.MG., en de stijgende lijn van de meDe Stuurgroep demenselijke zorg en socialeverantwoordelijkheid, defini4 december 1971

1333

Brievenin de Bibliotheek van de Maatschappij( X X V ) Een briefvan Harvey Cushing

aan CarelEduard Dani~.ls geschilderd en ditportret, waarvan sprake is in deze briefvan Cushing aan Dani@ls, isaanwezig inhet Historisch Medisch PharmaceutischMuseum in de Dear Professor Dani@ls: Koestraatte Amsterdam. Eens was dit portret eigendom van BurgemeesterJan Trip.Van Calcaris Dr.Osierwas here in Baltimore the otherday and inNapels overleden in1546. we were discussing your portrait of Vesalius, when Sir William Bart. Osier is 12 juli1849 geboren in the questioncame up as tothe life of von Calcar. Bond Head, Tecumsett, Canada. Hij bezocht de Do you know whetheranythingisto be found about Medical School in Toronto en daarna de Mc.Gill him in the Dutch biographies? Certainly Vesarihas MedicalSchool in Montreal,waar hijpromoveerde nothingto say of him. Iwould likegreatlyto get in 1872. Voor verdere ontwikkeling ging hij naar some data ifI can in regardto his life and possible Londen, Berlijn, Leipzig en Wenen. In 1875 werd hij relationship withVesalius. professor aan de Mc. Gill University en in1876 ook I look back with the greatestpleasureon the patholoogaan het MontrealGeneralHospital. In1884 delightful day Ispentwithyou lastsummer. ging hij naar Philadelphia als professor voor de kliHoping thatyou arewell,believeme, nischegeneeskundeen in1889 naar Baltimore waar hijaan de Johns Hopkins Medical School het meMost sincerely yours, dischonderricht op moderne wijzeorganiseerde. In HarveyCushing 1905 ging hij als professor naar Oxford,waar hijop 29 december 1919 isoverleden.Osier deed enige Prof.C. E. Dani@ls ontdekkingen,o.a.de parasietvan de hondenAmsterdam, Holland bronchitis (Filaria Osleri), ook de parasietSphyraI,nhet opschrift van deze briefstaateen fout,Danura Osleri, hijbeschreefde intermitterende geelr~i@lswas wel de zeer verdienstelijke bibliothecaris zucht met koude rillingen (Osler's syndroom),de van de Maatschappij en de beheerdervan hetHistopolycythaemia rubra(echterreeds eerderbeschrerischMedisch PharmaceutischMuseum in Amsterven door Vaquez), de Oslerse ziekte(hereditaire dam, doch hijwas geen professor. teleangiectasie@n met bloedingen), de OslersevlekIn de briefwordt gevraagdof er ietste vindenis ken enz. Osierhad eengrotebelangstelling en liefde over von Calcar in de Nederlandsebiographie@n. voorde geschiedenis der geneeskundeen het mediNu, dat verbaastmij,er isheelwat bekend overJan sche bibliotheekwezen. Steven van Calcar,De bekende historici op meHarvey Cushing is in Cleveland, Ohio geboren op dischgebied,Cushing en Osier,waren (toen),blijk- 8 april1869. Hij promoveerde in 1895 aan de baar niet op dehoogtevan hetleven van Jan van Harvard University en werd chirurg.Van 1902 tot Calcar. In Itali@heette hij Giovanni da Calcar, 1911 was hij assoc, prof.voor chirurgie aan de Vesalius noemde hem Johannes Stephanus Johns Hop k, insUniversity en in 1911 werd hijhoogCalcarensis. Van Calcar is wel van Duitse origine, leraaraan de HarvardUniversity. Cushing had grodoch hijwordtgerekendtotde Nederlandseschool. te verdienstendoor zijnexperimenteel-physiologiCushing schrijft: ,,Certainly Vesari has nothingto sche en chirurgische onderzoekingen,doch ook say of him".Vesariis natuurlijk een vergissing, bedoorzijnmedisch-historische werken. doeldis Vasari. Dat Vasariinzijnbekend,herhaaldeCarel Eduard Dani@ls is 4 juni1839 te Hil,legom lijkuitgegevenen vertaaldwerk ,,Levitede piu geboren.Hijstudeerdein Leidenen promoveerdein eccelenti Pittori, Scultori e Architetti" Van Calcarniet juni1862 in de medicijnenen inoktobervan hetzou hebben vermeldlijkt al direct zeeronwaarschijn- zelfdejaarin chirurgie en verloskunde. Dani@lswas lijk daar Vasarien Van Calcarvriendenwaren.Het is van 1883 tot1919 bibliothecaris van de Maatschapook onjuist, daar Jan Steven van Calcarbij Vasari pij. Hij als hadzodaniggroteverdiensten en werd in in het hoofdstukoverTitiaan wordt genoemd alsde 1913 erelidvan de Maatschappij. Hijwas oprichter VlamingJohannis. van het Historisch Medisch Pharmaceutisch Jan Steven van Calcar is in 1499i,nCalcar,bij Museum te Amsterdam en medeoprichtervan Kleef,geboren.Hijging naar Veneti@,waar hijeen ,,Janus, archivesinternationales pour I'histoire de leerling van Titiaanwerd, wiens schilderwijze hij la m@decineet pour la g@ographie m@dicale". overnam en uitstekend nabootste. Hijheeftslechts In 1919,bijhet neerleggenvan hetbibliothecarisweinigschilderijen gemaakt, doch hijis vooralbeschap, verhuisde Dani@ls van Amsterdam naar roemd door de uitstekende anatomischetekeningen, 's-Gravenhage, waar hij25 januari 1921 overleed. die hijmaakte bij het werk van Vesalius. Van Calcar Dr. J. A. van Dongen heeftAndreas van Wezel (Vesalius) naar het leven De briefluidt:

1334

Baltimore, September26th, 1910

SEKSUOLOGIE

T R A N S S E K S U A L I S M E - verslagvan het tweede internationale symposion over Gender-identiteit ,,Derol die men tevervullen heeft,binnende gischewijziging van de organen nietaf,sterker familie en in de maatschappij, wordt zowel genog: hijkan deze,als essentieel voor verdere leefbaarheid, energiek zoeken en organiseren. netischals cultureel bepaald. De genetische factorwordt bijde geboorte verraden door de ,,lederepoging die () wordt ondernomen vorm van de geslachtsorganen. Men is een jonom een conceptte maken waarinde homofiele gen of een meisje. () Een tussenvorm- - niet mens, de transvestiet en detransseksuele mens helemaal jongen,niethelemaal meisje - - past worden beschrevenals in d~n systeem passennietin het rolsysteemdat bijde gezinsstructuur de verschijnselen, faalt dan ook, want zo'nconhoort.Het isechterbekend dat zich tussenceptis in wezen onlogisch. vormen voordoen en dat deze allerlei graden ,,Teneinde een meer de aanmoderne huma kunnen bereiken, waarbijde afwijkingen van de nistische cultuur aangepasteinstelling ten aanstandaardrol van de manof de vrouw extreem zienvan varianten tussenhet elementaire mankunnen zijn.Een van die afwijkingen is het en vrouwzijnmogelijkte maken, is informatie transseksualisme. nodig.Deze informatie staatpas in een begin,,Wathet transseksualisme eigenlijk is, kan fase - - de menselijkeproblematiek van de het bestverduidelijkt worden door het te plaat- transseksuele mens laatzich echternietmeer sen tegenovertwee andere, meer bekende vorwegdrukkenin taboes,micro-ethiek en vooroormen van variant seksueelgedrag:de homofilie delen." en her transvestismeo Bijde homofielemens is bet kenmerkende, dat hij() ondanks zijnvariant Aldus enigezinsneden(uit,,Man of vrouw? gedragspatroon niettwijfelt aan zijnbijde geDilemma van de transseksuele mens" door Dr. boorte meegekregen geslachtelijke identiteit. O. M. de Vaal,in de loopvan ditjaar versche(Ook) transvestisme, als tweede vorm van varinen bijde Wetenschappelijke Uitgeverij N.V.te ant gedrag (),hoe bizarditook mag uitvallen, Amsterdam) terinleiding op de informatie die berustnooitop een wezenlijke verzwakking van de auteur hieronderaanbiedt.Op het laatste her besef,vasten onverbrekelijkeen tot bepaald onderwerpvan zijnverslag van een Deenscongeslachtte behoren. () De transseksuele mens gres,de rechtsposiUe van de transseksueel, zal daarentegen is ervan overtuigd dat het lichaam binnenkort in M.C.door een jurist naderworden nietmet de geest overeenstemtwijst en chirur- ingegaan.

Voor het tweede Internationale Symposion over bleem geen zin heeft.De discussie blijft voornameGender-ldentiteit (Helsinger, Denemarken, 12 t/rn14 lijk op het theoretische vlak,mede dankzijde Ameseptember 1971) was een vrijgevarieerde programrikaanseDr. Prince,een transvestiet, die geen genma (24 voordrachten) samengesteld,dat zich invier deriden.titeit dev, iatie heeft (d.w.z.zich man weet programmapunten laatweergeven:1. de psychiatri- en voelt)maar de vrouwelijke (feminine) socialerol, sche aspecten van gender~denhteit deviaties; 2. de in kledingen gedrag wenst te volgenen als partners technisch-chirurgische aspecten van sex-reassign- vrouwen kiest. Dr. Prince zorgt voor lange discusment (geslachtstransformatie); 3. algemeen maatsies over de begrippenhomosexual,male, masculischappelijke, culturele en legaleaspecten,de epidene, female,feminine, enz. zonderd a t e r enigeduidemiologieen de eventuelepreventieveaspecten bij lijkheid ontstaat. het pre-transseksuele kind;4. de biologische achBijdeze zuiverpsychiatrisch bedoelde bijdragen tergrondenvan de etiologie van genderidentiteit stekendie van enkele andere deelnemers(de Engeldeviatie. se sociaalwerksterM. Branc,h,de jurist H oll,oway, De gangbare psychiatrische beschouwingen en en de plastisch chirurgvan het eersteuur Dr. Foghbenaderingenvan hettransseksuele fenomeen zijn Anderso.n)af door hun exactheid en nuchterheid. Dr. op ditsymposion sterkfenomenologisch van karakFogh-Andersonhoudt een pleidooi voor nationale ter, steunend op de klassiekepsychoanalytische hulp aan transseksuele probanden,zodat het zwerzienswijzen(absent father,overprotective mother, yen van deze mensen, waarbijzij,,successievelijk identification disturbances in gender-identity). hier en daar een deel van het genitaalapparaat Homofilie, transvestisme en "transseksualisme work w i j t r a k e n " - - m eabominabele t kansen op goede den als psychogene ontwikkelingsstoornissen gesex-reassignment - - eindelijk eens kan ophouden. zien,bet laatstefenomeen als de,,diepst-gestoor- Prof.H. Anada uitJapan komt in een kortetoede" uitingsvorm. Ingezienwordt dat psychotheraspraak melden d a t e r driemannelijk geboren Japanpeutischebenadermg voor de kern van het proners zijngesignaleerd die een sex-conversion ope1335

rationhadden gehad. De chirurgwerd vervolgd en kreeg 21/2 jaar (voorwaardelijk). Vrouwen hadden zich nimmer gemeld, maar Anada wil wel bekennen dat zij omsociaa~-culturele redenen wel nooit een mond zouden opendoen over hun deviatie. De Zweedse onderzoekersForssman en W&linder spreken over de legalemoeilijkheden die transseksuelen ondervindenna de conversie-operatie. Voorstellen totwetswijzigingen voor Zweden zijnontworpen e n t e r behandetingaangeboden. Aanbevolen wordt bij autoriteiten voortdurendaandacht te vragen voor dit probleem,dat maar al te gemakkelijk in de ijskast terechtkomt. De chirurgische ingrepen voor sex-reassignment worden door drie Amerikaanse en een Duitse chirurgbesproken.Er is een filmover de meest gebruikelijke manier voor het amputeren van de penis en bet maken van een neovaginaen vulva met goede verzorging van de meatus van de urethra. Vooral de resultaten van V. Hentz,Stanford,U.S.A.zijnverbluffendknap en esthetisch perfectte noemen. De neopenisvoor de vrouw-geborentransseksuelenis nog in een experimenteel stadium en esthetisch niet fraai. Gelukkigwordt door probanden zelden aangedrongen op deze voorziening - zijzijntevredenmet mamma-amputatie, wegnemen van ovariaen uterus en hormonale behandelingmet androgenestof. De etiologische aspecten van transseksualisme worden - - helaas- - pas aan het eind van het symposion besproken.De chirurgenzijn dan al weg, maar erger is dat de meeste psychiaters dan ook al naar Kopenhagen zijnafgereisdom met hun vrouwen inkopente doen voorde terugreis. Ik had gaarne gezien dat dit programmapunt allereerst was behandelcl; men is het er namelijkin biologisch georienteerde kringenover eensdat kennisvan zaken rond transseksualiteit en de fundamenteleoorzaken bijveel artsenen psychiaters vrijwel of geheel ontbreekt.Er wordt dus jammer genoegvoor een flink deel van de niet-aanwezigen gesprokendie het juist zo nodig hebben om kenniste maken met de grondstagen van de fenomenen waar zijal jarenlang zonder letste bereikenovertheoretiseren. Nu spreken medewerkers van J. Money van de Universiteit van Los Angeles, Californi~(U.C.L.A.). Money is een psycholoogdie meer en meer een somatische(genetische)kant voor het fenomeen van de transseksualiteit begintaan te hangen. De experimentele gegevens van de laatstejaren,waarbij de effecten van endocrienestoffenop de embryonale organisatieen differentiatie van diverseorgaan-systemenzijn onderzocht,het vaststellen van kritieke perioden in deze ontwikkeling, de betekenisvan de geslachtschromosomen voor deze ontwikkeling, de mogelijkheld om embryonale castratietoe te passen,de vondst van antiandrogenestoffen(cyproterone) de vondst van de stam rattenmet de erfelijke aandoening die het equivalent van ,,testicular feminisation" (Morrissyndrome)voorstelt, en recente onderzoekingen over de biotransformatie van testosteron en de receptorgevoeligheid van de perifere weefsels1336

ditallesis van fundamentelebetekenisvoor een begripvan het transseksuele fenomeen. De sprekers zijn A. Ehrhardt, kinderartsuit Buffalo, A. Giflespie uitLonden en J. Jones,endocrinologen uitNew Y.ork en R. Green, een 'biologisc'h geori~nteerde psychiater uitLos Angeles.De teneur is dat hettransseksuele syndroom op zijnminst een multifactoriaal fenomeen is, waarbijde genetischbiologischekant de grootste betekenis h e e f t milieufactoren k~nnen van invloed zijn en waarschijnlijk des te meer naarmate de genderidentiteit als mentale functie zwakker is gestructureerd. Greens werk over 'hetgedrag van het pre-transseksuele kind geeft daar een belangrijkeaanwijzing voor.Maar zuiver biologischefactorenkunnen de enige oorzaak zijnvoor het tot ontwikkeling komen van hettransseksuele syndroom. Wanneer deze aspecten betergekend en meer a~gemeen bekend zijn geworden zullende mogelijkhedentot rationele benadering van en hulp voor transseksuelemensen aanzienlijk worden verbeterd. In het kader van dit programmapunt hieldik een voordracht over ,,Genetic aspects of transsexualism". In deze voordrachtworden de volgende punten naar voren gebracht.Eigen onderzoek betreft een zestigtal probanden,50 mannelijkgeboren (MT) en 12 vrouwelijkgeboren (VT). De sexratio - - thans 4 : 1- - werd klein er naarmate zich meer probanden aanmeldden. De ouders van transseksuele probanden vormen paren die in verschillende opzichtenvan de norm afwijkenen een aparte groep in de populatieblijkente vormen. Het aantal tweelingendat in hun gezin wordt geboren is circa zesmaal zo grootals gemiddeld ( = 1 op 80 geboorten,ongeachtde zygositeit). In de helftvan deze groep tweelingenkomt een transseksueel kind voor. Door het grote aantal tweelinggeboorten bij hun eigen kinderenzijnze meer dan drie maal zo vaak grootoudersvan tweelingendan gemiddeld in de populatie voorkomt (meegerekend de doodgeboren tweelingen). Drie maal was een ouder zelf de helft van een tweeling, en in hun eigen familieen gezin komt tweelingdracht frequentvoor (geen cijferte geven).In eigen materiaalkomt een monozygotisch VT-paar voor; een gehuwde MT verwekte een monozygotische tweeling (jongens).Opvallend is een sterk gestoorde fertiliteit en hoge perinatale mortaliteit in de gezinnenen naastefamilie van probanden. Anthropologisch hebben MT's enkele typerende k e n m e r k e n - opvallendlang, zeer beweeglijk in de gewrichten (heupen),spaarzame beharing, grote gevoeligheidvan de mammastreek voor oestrogene stof. In het materiaal kwamen twee probanden voor met het kleinefilter syndroom (47, xxy). De hypothese is gesteld dat het transseksuele fenomeen bijMT's een uitingisvan een erfelijke factor (waarschijnlijk autosomaal recessiefoverdraagbaar).Op basisvan .de,ze st,oornis is er receptor-ongevoeligheidvan her centraalzenuwstelselvoor androgene stoffenuit de embryonale testes.Hierdoor blijft ,,imprinting" uit envolgthet CZS de neu-

traled.i.de vrouwelijke organisatie met als gevolg derlijke fenomenen en d,aard,oor spoedig al in vereen vrouwelijk instinct (core-gender) en een vrouwarringtaken,als zij menen d a t e r sprake zou zijn welijkgedragspatroon(gender-identiteit). Verband van een ,,overgang" van een man in een vrouw, of wordt gezocht tussen het verschijnsel van ,,testicu- vice versa (geslachtsomkeer). Vandaar dat rechtlar femin,isation", waarbij zowel de receptorvan banken in zo'n geval ertoe neigen om naast de het CZS als van hetWolffse systeem ~ tuberculum door proband overlegdeattesteneen ,,eigen"desgenitalenietreageert(ofafwezig is) waardoor een kundigete willenaanwijzen.Door zo'nverzoek,,om diepe perinealehypospadie ontstaat,geheel gelijuitte maken hoeveelmannelijkeen hoeveelvrouwekend op vulvaplus d~staaldeel van een vagina. lijke geslachtelijke kenmerken bijproband aanwezig Daardoor wordt dit46 XY-,,meisje"niet als transzijn"aan tenemen, ontstaathet gevaar dat de jurisseksuelejongen herkend. Een ander verband beten worden gesterktin hun mening dat ze een reele staatmet de 46 XY-jongen met een diepe perineale vraag hebben gestel,d, die door e en specialist al of hypospadie,bijwelke alleenhet tuberculumgenitale nietvia opname in een ziekenhuisen toepassing getroffenis door receptor-ongevoeligheid maar het van speciale diagn,ostische onderzoekmet, hoden CSZ in de kritischeontwikkelingsperiode wel de kan worden beantwoord, Uit het voorgaande zal mannelijkeimprintontving.De MT proband is de duidelijk zijndat ditnietmogelijkis. meest onfortumlijke binnen dittrias, waarvan deerDe mogelijkheidom naamsveranderingtoe te felijke basisvan het ontstaanonmiskenbaaris. staan met de aantekeningdat bijaangifteeen verHet transseksuelesyndroom bij de vrouw is gissingheeft plaatsgehad,is de juristenbekend. moeilijker te verklaren,omdat daarbijsprake kan (AIs ,,vergissing" geldt dan niet een verschrijving zijnvan een exogene en een endogene hormonale van de desbetreffende ambtenaar van de Burgelijke factorafkomstigvan moeder, 6f van een biotransStand, maar een misvatting van ouders e.a.beCrokformatiestoring in de foeto-placentaire eenheid, kenen orntrent de aard van de uitwendigegeslachtsmaar o6k van een receptor-andersgevoeligheid. Er organen van de jonggeborene). Voor een aantalkinzijnaanwijzingen voor dat ook bijde vrouw kritische deren welke w orden geboren met congenitaleo.ntperioden in de embryonale ontwikkelingvan het wikkelingsstoornissen wordt deze procedure regelCZS bestaan die oestrogeen-responsief zijn. De homatig gehanteerd.Dat deze ook voor transseksuele ge frequentievan tweelingzwan,gerschap binnen mensen na een s,ex-reassignment mag geldenzalduigezin en familiebijVT's maakt het aannemen van delijk zijn.Wanneer men de mens nietbeschouwd een analoge factorals bijMT's - - een receptoranals een karyogram of als een uitwendiggeslachtsdersgevoetigheid - - meer aannemelijk. Deze hypoorgaan maar als een psychofysieke functionele eenthesen worden zeer gesteunddoor de recente heid,is er geen moeilijkheid meer. Bij het op erfevondst van gonadendysgenesiebij probanden, zolijkebasis rustende biologischefenomeen van de wel MT als VT en door het fenomeen van de 46, xx transseksualiteit wordt inderdaad bij aangiftevan man. geboortede vergissingbegaan dat het uitwendig Concluderend: Het transseksuelesyndroom is genitaalapparaat als geslachtsaanwijzend moment voornamelijk op biogenetische basis gefundeerden wordt gekozen .te,rwijl de ment'alestructuur daarmee in zijn ontstaan vergaand te verklaren.Exogene niet overeenstemt. Deze .discrepantie, waarbij de momenten en psychogenetische aspectenzijndaar~ mentale functieshet primaatblijken te hebben, kan bij van ondergeschiktebetekenis.Het syndroom pas laataan het lichtkomen. Alleen door anatomistaat los van chr,omosomale variaties, al isde sche aanpassingvan het lichaam aan de mentale frequentie van 47 xxy karyogrammen bij MT's iets organisatie kan een integralepersoonlijkheid ontgroter dan in de gemiddelde populatie. Er bestaan staan,die van het,,ware"geslachtis en als zodanig geen endocrieneon,derzo,ekingen die uitsluitsel gekan levenen functioneren. yen over het transseksueelzijn.Het transseksuele Voor de rehabilitatie van de transseksuele mens syndroom staatlos van de hormonale en chromosona corrigerende operatievehulp is wijziging van de male typen van interseksualiteit en zijnd aarvandoor legalestatusvan essentieelbelang omdat zonder eenvoudig onderzoek vrijsnel te onderkennen (aldeze maatschappelijke zekerheidde proband zich leen de testiculaire feminisatie bij46 xy karyogra, m geen zelfstandige plaats kan veroveren.De juiste zou als een transseksuele interseksualiteit kunnen aanpak van het probleem van transseksualiteit, worden gezien).Fysiek onderzoek levertbij de waarvan de frequentie op 1 op 100.000 of minder transseksuele proband geen enkel essentieel gege- wordt geschat, is derhalve een multidisciplinaire, ven op - het karyogram is vrijwelaltijdin overeenwaarbijhet legaleaspect grote sociale consequenstemming met de ongeschonden anatomie van de tiesmet zich meebrengt. Daar er naar schatting slachtsorganen. Het verzoekom de transseksualiteit minstens3 & 4k,inderenper jaaralsklassieke tra, nsvan probanden te verifi~ren is daarom onrealistisch seksuelenzullenworden geboren,zullende verzoewant er isgeen wetenschappelijke methode voor. ken om legalestatuswijziging zichaltijd blijven voorHer is verMaarbaardat jurrsten-leden van rechtdoen. Een definitieve oprossingvoor deze probiemabanken, bij verzoeken tot veranderingvan namen tiekdoor een alliantie tussen juristen en medici tot en legale status,in moeilijkhedengeraken omdat stand te brengen,lijkt dringendnodig. zijhet man-zijnen vrouw-zijnkennen als onveranDr. O. M. de Vaal

1337

Deze ,nutrition clinics zijneen goe,d voorbeeldvan de wijze waarop men in o.ntwikkelingslanden geneesku,ndemoet bed,rijven: een combinatievan curatief en preventief werken. Op chirurg'i.sc'h gebied vallen,naast devoor NeOude IJssel derlandgebruikelij,ke aandoeni,ngen, twee zaken op. Ten eerste het enorm grootaan,talbreuken: elk kind heefteen navelbreuk, in veel gevallenvan bijErvaringenals arts in zonder groteafmetingen.Het is ondo.enlijk, en klaa.reen ontwikkelingsland blijkelijk ook onnodig d eze defecten chirurgisch te herstellen, want volwassenen'hebbenzeldenof noo.it een navelbreuk; 'klaarblij,kelijk sluiten deze defecten Voor de afdeling,,Oude IJssel"hield M. F. G. spon,taan.L'iesbreuken komen ook in grotefrequenHaan, arts te We hl,op 7 oktoberjl.een voordracht grotengetale,hernia over zijnervaringenals arts in een ontwikkelings- tievoor benevens,in bijzonder epigastricae. Een significant ,kortere radi mesenterii land.Onderstaandde tekstvan deze voordracht. en het feitdat hetmaagdarmkanaal bij de voornamelijk plantaardig caloriearm voedsel etende Van voorjaar1968 tot oktober 1970 ,heb ik geBantu'sbijnaaltijd overvuldis, zijn er de oo,rzaak werkt in een missiehospitaal in Uganda, Oostvan dat volvulus een tamelijkvaak voorkomende Afrika.He.twas een eenmanshospitaal van 150 bedaandoeningis.De meeste operaties ,dieik uitvoerde den, een ziekenhuispoliklin'iek en drie zogenaamde betroffengynaecologische en obstetrische aandoesafaridispensaries, eenmaal per week g eopende pon,ingen. Zeer volevrouwen,vaak ,nog zeer jong,.hoblikliniekjes in het binnenland.Van de ongeveer ben een uterusmyomato,sus.Hysterectomieis vaak 2.500 opnamen per jaarbetrofhet grootstedeel kinzeer lastig door de vele adhesies ,ten gevolge van deren.De meesten van hen vallenten slachtoffer aan doorgemaakte infecties al dan niet van gonorrhoi'de ,,topten killers" of een combinatieh'iervan: malasche oorsprong. Extra-uteriene graviditeiten, soms ria, kinkhoest, Iongontsteking, hersenvlieso.ntstez.elfs nagenoeg voldragen, komen veel voor. Ter beking,mijnwormziekte, sikkelcelanaemie, .poliomyelist, rijding van d,e shock bijgeruptureerde tuba wordt tis,tetanus,tuberculosis, mazelen. Nag,enoeg alle het bloed uitde buikholte steriel opgevangen en, na kinderenzijnondervoed.Vaak leidteen chronische filtratie, per venasectie weer aan ,de pati@nttoegeondervoedingtot eenvan de twee typischeziektediend. Do,or het ontbre, ken van prenatale con'trole is beelden:marasmus en kwashiorkor. Marasmus onthot vaak noodzakelijkde bevallingte termi,neren staatna een langdurigeondervoeding, defici@ntzowel qua calorie@n als qua protei'nehoeveelheid. door middel van sectiocaesarea. In gevallenwaar ten gevolgevan een matige bekkenvernauwingvagiVaak is voedselopnameper ons n,ietmeer mogelijk, omdat het maagdarmkanaal nietmeer functioneert. nale baringop de g ewone wijzeonmogelijkis,kan toch veelaleen s,ectioworden vermed,en door toeParenterale voeding is de enige mogelijkheidtot passing van e.en in Nederlan,dhelaas verguisde herstel. Kwashiorkoris een toestanddie ontstaatn.a tec'h,niek: de symfysiotomie.Wanneer een stuitbeeen langdurigeprote'inedefici@ntie. He,t kind krijgt vailingmoeilijkhedenoplevertw'at betreftd,e g,ewel voldoen,d,e calorie@n aangeboden. Kwashiorkor boortevan het hoofd,kan symfysiotomie levensredo.ntstaat op het moment dat de moeder - - meestal d.end zijn. door een volgendezwangerschapgedwongen - - inN a deze k,ortebesprekingvan enkelevan de vele eens de borstvoeding staakt.Het kind,isdan vaak al ziektebeelden die een tropenarts.in een ontwikkeanderhalfjaaro ud. Het moet ineensde ,,grote menlin,gsland kan tegenkomen, nu enkele woorden over sen-pot"mee@ten welke zeer weinig proteinenbede preventie~e geneeskur~de.In h,etverledenwe rd al vat. te veel uitsluitend curatief werk ve,rrioh,t. Dit is zeer Een nieuw soort klinieken verrijst her en der in de nuttiggeweest,in zoverrehet een basis heeft geontwikkelingslanden ter bestrijd,in.g van ondervoelegd waarop de preventie van startkan gaan.Health ding: de zogenaamde nutrition clinics. Ondervoede educationiseen uiterst gecompliceerde en moeilijke kinderenworden met hun moeders opgenomen.Dekwestie.Om een goede ken,nisoverdracht te verkrijze laatstenkrijgenonderrichtin de voeding en gen is vooreersteen p,erfecte taalbeheersin.g noodvoedselbereiding voor hun kinderen@n in het g.even zakelijk. Voortsdientmen over voldoendegezag bij van onderricht in deze materieaan buren en magen. de bevolkingte beschikken. Zelfinstructies geven is Voortslerenzijgewassen verbouwen in een bij de dus uitge.sloten. Health educationdoor middel van kliniek gelegen moestuinen tevenskippen,geitenen nurses blee'kg een succe.s(geen gezag, 'he.t telkens konijnenhouden. AIs zijmet hun inmiddelsweer g eweer moeten vertellen van hetzelfd.e verha,alleidde zond kind naar huis vertrekkenzijnzijin staathun tot,,afdraaien"). Een oploss'ing werd gevonden in kind in den vervolgebehoorlijk te voeden met door het schrijven van eenvoudigehoorspelendie 'in de hen zelf te verbouwen respectievelijk te bereiden Iokaletaalwerd,envertaalden door nurses en hosvoedsel.Naar verwachtmag worden zullenzijook in pitaalklerken (~p de band we rden gezet en te,rpolihun do rpen gaan fungerenals centrum van waaruit kliniek en in de zal.enwerden afgespeeld. nieuwe voedingsgewoontenzich on der de bevolking verspreiden. Ofschoon in vele Afri.k, aanse landen .de genees-

MC

1338

I UIT DE AFDELINGEN

kundige voorzieningen gestaag v e r b e t e r e nis een peil dat maar kan w o r d e n v e r g e l e k e n met het E u r o p e s e no.g in velejaren.n,iet te bereiken. De econornische omstandig'heden maken ditv o o r l o p i gnog nietm.og.elijk. De inzichtenin het p l e g e n van ontw i k k e l i n g s w e rzijn k aan v o o r t d u r e n d ev e r a n d e r i n g o n d e r h e v i g De . mening dat Afrikamoet europe.aniseren om totw e l v a a r tte geraken begint terreinte verliezen. Het is mij.nind, ruk dat dee.igenA f r i k a a n s e cultuurvitaalg e n o e g is om zich staan.dete h o u d e n en dat ,,ignorance, poverty and d i s e a s e " kunnen word'eno v e r w o n n e n met b e h o u d van de eigen identiteit van de Afrikaan.De westerse w e r e l d moet hem d a a r t o e de e c o n o m i s c h e basis verschaffen. Z o l a n g w i j - de rijkelanden - - onze w u r g e n d e h a n d e l s c o n t r a c t e n(20e-eeuwse e u f e m i s m e n voor 19e-eeuw'skolonial.isme) h.andhavenen we.igeren een redelijke prijste betalenv o o r de p r o d u k t e n die wij van de d e r d e wereldlan.den betrekken,zolang ziet de t o e k o m s t er s o m b e r v o o r hen uit.Na e n k e l e jaren t e m i d d e n va, nde b.evolkinggeleefd te hebben van een land ,dattot de tienarmste van de w e r e l d behoort,keertmen terug naar huis met een nimmer a f l a t e n d eon.rustover het schrij,nend onrecht dat o n z e we.reidtotop de dag van heden ken,merkt.

MC I PERSOIqlALIA Nieuwe leden

Dr, M.R. G. Asin,Mari~npoelstraat 53,Leiden. H. M. A. Ausems, Bollenhofsestraat 101,Utrecht. Dr. Th. W. Baillie, Landr#straat 1011,'s-Gravenhage. M G. M.H. Barwegen,Ibisdreef 40, Utrecht. F. L R. Bauer,Burggravenlaan 251,Leiden. F.A. Beemer,Floris Heermalestraat 13,Utrecht. J. H. Bennekers,Viofenstraat 2, Winsum. J. Berkel, Coornhertstraat 9, Utrecht. O. Berman, Kerkeland14,Langbroek. H. B. Binkhorst, Krukberg200,Amsterdam-Bijlmermeer. M. R. F. Bfoemers,Jacob van Ruysdaelstraat 95, Utrecht. Dr. P. M Blom van Asseldelft, Bosch van Dreakensteinlaan 12,Utrecht. A. G. van denBogert,Nassaustraat 5, Utrecht. J. H. B. Boomsma, Opaalstraat 12,Leiden. Mej.J.C. Braakman,Fruinplantsoen 33,Utrecht. P. E.de Bruijne, Oostumerweg 17,Oostum. R. Buijense, Dennenweg 9,Assen. A. J.da Costa,Cliostraat 181,Eindhoven. W. A. J. van Daal,Wagnerstraat 6, Nieuwkoop. Mej. I. M. Dam, Frederik Hendrikstraat 12,Utrecht. Mej. K. G.Dekker,Rijnsburgerweg 2, Leiden. D. H.Dix,p/a Napo 880,Utrecht. Mej.E. L. Dijk, Fregatstraat 87,Utrecht. H. A. van Dijk,R. Vinkeleskade 58,Amsterdam. J ,W. Dullemond,Utrechtsedwarsstraat 112 III, Amsterdam. Th. R. M. Q. Enneking,Van Vollenhovenlaan 44, Utrecht. L. Eijsman,Huntham 97,Rosmalen. M L Fleuren, Koninkswinkel 6, Margraten.

Mevr M K. Floor-Ossendrijver, Adelboldstraat 4, Utrecht. W. L Fraanje, Plein42,Zaamslag. Mevr.C A.Gelders-Si]denus, Verdilaan 62,Vhssingen. W Henny, Lamerrslaan 302.Utrecht J. W van der Heyden,Mullerlaan 2, Vefdhoven E. Hdle R~s Lambers,Van Bossehof14,Rijen J. C. Jansen,De Fruit 22, Muiden J.A C Jongerius, Noftheniusstraat 51, Utrecht. J, Kamoschmsk~, Ruyschstraat 5 Ill, Amsterdam. D Kemp, Asterstraat 15,Heesch F. Kramer,Trumanlaan135,Utrecht. W van Lommel, Maur~tsstraat 123,Utrecht P. B. J.Th. Manschot,Obrechtstraat 275,Zwolte. Mevr C. C van Mansum-Schattinga, Zonstraat 63, Utrecht A, J. J. Marissen, Catharijnesmgel 18 H Bis,Utrecht. H D. Maijer, Napo 881,Utrecht-Veldpost J. C. Melse,Dunolaan18,Doorwerth Mej J. H. M.Mogendorff, Nachtegaalstraat 45, Utrecht G. A. P. M. van de Moosdijk, Maassingel 302, 's-Hertogenbosch Prof Dr.S. J Nudam, Konxngslaan 35,Utrecht. M. J. Nube, PrinsesIrenelaan 29,Oegstgeest. H(ong)Y(oe)Oei,Androsdreef 178,Utrecht R. Rambaldo,Laan van Meerdervoort 696,Den Haag. P. C. B.Rexwinkel, Secr.Versteeghlaan 45,Vleuten. G A Reijntjes, Genistalaan 17,Apeldoorn. K. H.Romijn,Justusvan Effenstraat 17,Utrecht E. W. Roscam Abbing,Valeriusstraat 62 boven, Amsterdam. Mevr A. J. J. Simons-vander Velde,Hezelaarstraat 81, Veghel. F. J. G.H. Sinel, Weverstraat 31,Gennep. C J. Smit,Sarphatipark 126 I,Amsterdam. J. A.H. Spelt, Herenweg 9 bis, Utrecht. H. A. Spoon,Julianaplein 5, Zeist. K. D. van de Stadt,Wassenaarseweg153,Den Haag. J G. Starreveld, H.W Mesdagstraat9A, Groningen. A. C. J. M Taks, van Slichtenhorststraat 25, Nijmegen. Mej.J. F. M. van Tintelen, Leidseweg107,Utrecht. A. Toet,PietK6hlerstraat 55, Rijswljk (Z.H.). R. E.Veen,Van Diemenstraat 192,'s-Gravenhage. G. P M ten Velde,Bachlaan42,Heesch. H. J. Veldhuizen, Hoflaan21,Oostvoorne. M M van Veluw,Toermahjnlaan 57,Utrecht Mevr. H. W. M. van Velzen-Mol, van Kleffensplantsoen 26, Voorschoten. Mej. L.A. Visser, J. Dr. P Thijsselaan 69,Utrecht. D. Vreeswijk, Biezelingsestraat 50,Kapelle-Biezelinge H. L.Willemsen, Telderslaan 59,Utrecht. C. F. Zantkuiji, Aubadestraat 486,Nijmegen. V. L J.Zijlstra, Het Laagt280,Amsterdam-Nieuwendam. Overleden:

Prof_ Dr. W. J.G. terBraak,Mecklenburglaan 24, Rotterdam, Dr. I.A. Fischer, Loolaan27-70, Apeldoorn. J. JGrobben,Patrijslaan 32,Leidschendam. A. M. Mink,Jansbuitensingel 15,Arnhem. A. Schultz, Platolaan 42,Zeist. Dr.H. Verkamp,Westerbaan5, Noordwijk. 1339

I BRIEVEN AAN DE REDACTIE

aan zo veel mogelijknascholingsactizijn medemens beter verstaan,wordt viteiten. In de vakanties wordtde prak- besche,idener en krijgt enig gevoelvoor ttjkdoor de ander verzorgd, eventueel de empathiedie de basisvan zijnwerk De weekend- moet zijn. Plaatsingvan brievenin deze ru- samen met een assistent. briek houdt nietin dat de redactie d=enst wordt samen met de andere de daarin weergegeven zienswijzedrie huisartsenvan het dorp (16.000 (Naam en adres van de inzenderzijn verzorgd. In principe wordt de de redactie bekend). onderschrijft. De redactiebehoudt zielen) zichoverigenshet rechtvoor de te pati6ntvoor een bepaalde ziekteof kwaal begeleiddoor de partnerdie publiceren brievenin te korten. EEN UITSPRAAK VAN DE K.N.M.G. OVER hem of haar de eerstekeer daarvoor ABORTUS: ,,OUDER"-GEWOONTE? zag, hoewel in bijzondere gevallengeOPEN BRIEF HOOFDBESTUUR ENIGE INDRUKKEN NA VIJF JAAR zamenlijkoverleg regel is enin inci,,DUOPRAKTIJK" dentelegevallen de pati6nt of de arts Wij leven(gelukkig) in een tijd, waararts-pati6ntrelatie Wat verstaatschrijver dezes onder kan switchenindienditvoor de thera- in de autoritaire pie of de begeleiding het gunstigst is. wordt afgebroken(M.C. 26november een duopraktijk? Een artsenpraktijk die vertoevende pati6n- 1971).Toch blijkt steeds nog, dat .in wordt uitgeoefend door twee collegae,De in ziekenhuizen die relatie autoritaire elementen een functionerend aistwee-eenheid, wat in- ten worden eens per week dooreen spelen.Her is namelijkophoudt dat alle werk in onderiing over- der partnersbezocht.Gezinnen en in- rolblijven worden lang- merkelijk, dat door het Nederlandse leg gezamenhjkwordt gedaan,zodanig dividuenin crisissituaties begeleid, eventueel volk (c.q.de regering) aan de artsendat de medische verzorgmg zo goed durig en intensief te mogelijk functioneert. De patienten zonder honorering.Er wordt gepro- stand wordt gevraagdeen uitspraak beerd regelmatigcontactte houden doen overhet al dan niet strafbaar hebben dus een ,,dubbele huisarts" en van abortus arte prede huisartsen hebben gemeenschappe- met de collegaeter plaatse,school- moeten stellen maturus (a.a.p.). Het is eveneens opartsen,bedrijfsartsen etc.Ook met de iijke patienten. dat die artsenstand zich laat disciplines wordt inten- merkelijk, Uitgangspunt. Het verlenenvan con- para-medische tot her doen van een dersiefcontact gezocht en zo veel moge- verleiden tinue, integrale, psycho-socio-somatiuitspraak: ,,Abortus provocatus, wordt gelijke sche extramuralegeneeskun(st)de in Iijkonderhouden.Stelselmatig door een arts verricht, dient nietstrafdeelgenomen aan Soclale en paramede meestoptimalevorm, zoverditmoseptember dische activiteiten in het dorp, zoals baar te zijn"(H.B. 71-578 gelijk isin het eerste echelon. 1971). gespreksgroepen, E.H.B.O.c.q.Rode Voorwaarden.50/50 financiele basis Medische deskundigheidgeeft meKruis,jeugdwerk, vormingswerken bevoor al het werk.Een goede assistente Het al dan niet strafjaardenzorg. Wat betrefthet huisart- discheautoriteit. die alle patienten opvangt.Artsen ,,invan a.a.p, is een wettelijke senwerk:alleendatgenewordtgedaan baar stellen terchangeable", wat inhoudtdat alle wat wij tot ons takenpakketrekenen, aangelegenheid gebaseerd op ethipati6nten op beidernaam staan ingewaarbijde arts niet wat inhoudtdat wij ni6tdoen: keurin-sche principes, schreven en dat de patientdus een gen voor verzekeringen, controlesof meer gezag (te zeggen) heeft dan ,,dubbelehuisarts"heeft. Pati6nten iedere andere b u r g e r . ' W i eeen uitbloedonderzoekten behoeve van de ,,interchangeable",wil datzeggen beispraakvan de K.N.M.G.in deze vraagt, justitie. Tenslotte wordt er expliciet op de artsen moeten de pati6nt ervaren gelet, dat er in geen enkelopzichton- geeft daarom blijkvan een onjuiste als ,,onzepati6nt" en persoonlijk niet in de arts-pati6ntreladerscheidwordtgemaakt tussenfonds- rolverwachting te sterkpatientgebonden zijn. De huispati6nten en particuliere pati6nten; ei- tie;een rolwaarin de artsals autorigezinnenvan de partnersmoeten volMutatismugenlijk zijnwijhet er beiden over eens tairevader wordt beleefd. ledigvan elkaarzijngescheiden. Wat dat het prettiger en beterzou werken tandisgeldtditook voor hen die hefhet werk betreft: iedere artswerkt op als wij geen enkele directefinanci61e tigbezwaar maken tegen de inhoud zijneigen wijze,naar eigen aard en relatie met onze pati~nten zouden heb- van zo'n uitspraakalsmede voor deaanleg,onder volledige eigen verantgenen die tevredenzijnover deinhoud ben. woordelijkheid. De enige beperkingis, ervan dat allebijzondere gevallen gezamenlijk Evaluatie.Na vijfjaar werken op Veel juister ware het geweest uitte deze wijze hebben beide partners de worden doorgesprokenen dat alle spreken,dat al ofnietstrafbaarstelling Zij van a.a.p,uitsluitend specialistenbrieven door beidenworden indrukop he'tgoede spoorte zijn. een zaak is van gelezen,zodat beide artsen volledig hebben veel voldoeningvan hun werk de wetgever,gehoord de volksvertemet hun so- genwoordiging. zijn gei'nformeerd over alle pati6n~en. en ervarenin vergelijking De KNM.G. heeftzich duidelijk minderstress. Er is in de paternalistische De dubbele praktijk geeftde partners Ioperiode rol laten maveel meer tijden gelegenheidom in noeuvreren, ook een dubbel ervaringsgebied. De vermoedelijk ongewilden alle opzichten ,,bij te blijven". Hun ge- ,ouder"-gewoonte. idealepraktijkgrootte lijkt ons te Hggen Het is nietverwonzinnen ervarende nieuwesitua, tieals derlijk, bijongeveer5.000pati6nten. dat sommige kinderen thans Tenslotte dreigenuit huis te Iopen. Gaat hetWerkwijze.Een gezamenlijk praktijk-een geweldige verbetering. zijwaarderen~n de be- zelfdeook weer gebeuren als er in de huis, 66n spreekkamer,e6n kaartsy- de patienten: - - praktisch altijd toekomsteen uitspraak over euthanasteem. Tweeploegendienst: 24 uur op, tere bereikbaarheid is een der partners in het praktijkgesie wordt gevraagd van de K.N.M.G.? 24 uur af. Een der partnersdoet de nieuwe visites en het afspraakspreek-bouw aanwezig - - ~n het feitdat de dokterin het algemeen meertijdvoor 29 november1971 u u r ' s middags, plus de avond- en nachtdienst; de ander doet het grote hen heeft;daarnaast merk je nogal eens, dat ze gevoel hebbenvoor het F. L.BerghauserPont,huisarts te ochtendspreekuur en deeltverderde ,,Tweeweten meer dan Westkapelle dag in naar etgen inzicht. De volgende oude gezegde: J. Bijleveld, huisarts te Rijssen dag is ditomgekeerd,lederweekend 6en". L. Kunst,huisa~rts te Rijssen is eender partnersvan vrijdagmiddag Conclusie. De arts werkt beter door R. C. Veldhuyzenvan Zanten, vieruur tot maandagmorgen acht uur de ,,feedback" van de ander(en)met Hij leert huisarts te Enter vrij. Alternerend wordter deelgenomen wie hijsamenwerkt(spreekt).

MC

1340

OPEN BRIEF HOOFDBESTUUR Of om in uw nobel beroep te blijven m~ddels gevormd. Onder voorzitterschap van oud-premierP. J S de In verband met de jongste richt- -- zoalsmij een artszei:,,U kunt ook zonder Jong hebben in ditbestuurzitting lijnenvan de K.N M.G. betreffende zeggen: aan geneeskunst doen naab.ortusprovocatusgaf professorVos- de regelsvan de geneeskundete ken- mens Academisch Ziekenhuisen umverslte~t Prof. Dr H. Verbrest(hoogsenaar in een open briefin uw blad nen of in acht te nemen." AIs klap op wordt bovendienverzekerd, leraarneurochirurgie) een nadere verklaring daarvan (zJe de vuurpijl en Mr J. H des zo is geformuleerd Tombe en Jhr. Mr. C. J. A. de Ranitz MC. nr. 45/1971, blz. 1167). Dit is dat de ,,uitkomst" levensbeschou- (curatoren uiteraard goed rechtvan uw hoofdbe- dat ze vanult iedere van de R.U.), namens het opvatting uit Antomusztekenhuls stuur en zijnvoorzitter. Over de ge- wing of medisch-ethische Mr L. B. J J. Ankan gelden. schiedenishiervanin de K.N.M.G.kan dr~essen,Dr J. Th. A Cappett~ en Prof.Dr. Th. Vossenaar. Men moge het mij vergeven,maar een buitenstaandernatuurlijk geen oordeelvellen. Een mening uitspreken bijemg nadenken zal menmoeten toewelke nergensop over de motiveringwelke nu wordt geven dat richttijnen kunnen gegeven lijkt echter een ieder toege- steunen geen richtingwijzers zijnvoor verantwoordhandelen en in staan. Allereerst moge ik dan zeer gaarne het concretegeval zelfszeer schadeOm het ~n 1969 door Indonesieoponderstrepen wat Prof. Vossenaar lijkzijn.Vanwege de hoge belangen gestefde 5-jarenplan voor familyplanwelke op het spel staan meen ik op schrijft: ,Er bleek een scala van opdeze vreemde en mijns inziensonjuis- ning verderop weg te helpen zal een vattingente bestaan,maar ook een Le~ds universitair team, bestaande uit te mogen wijzen. bijnaunaniem besef dat hiersprake is te redenering 2 artsenen 2 sociologen, gaan werken van een maatschappelijk probleem. . . " ~n een gebied op Java.Hun uitzending Echt, 21 november 1971 Misschien mag ik toevoegen:Inderis geregelddoor de Netherlands Foundaad, een maatschappelijk probleem, Co-operation J. Th. J. Joosten, dationFor International maar dan een maatschappelijk pro(N.U F F.I.C.) De plaatsvan het propastoor-deken bleem waarbijde hoogste menselijke jectis gekozen in nauw overleg met waarden op her spel staan. Na deze de Indonesische autoriteiten. Het gaat zeer juiste vaststelling volgtechtereen hierom een gebied waar in tegenstelmijns inziens zeer merkwaardigeconhng tot andere gebieden op Java faclusie. Letterlijk staater te lezen: mrlyplanmng nog niet is gemtrodui VARIA ,,Overde inhoud van de richtlijnenMC ceerd de regio Serpong, die vijftien merkt professor Vossenaar op, dat dessa's met~n totaalongeveer50.000 z e . . . ontdaan van levensbeschouweinwonersomvat.Via een gecombineerHet hartchirurgisch kernteam van lijke of maatschappelijke visiezijnopmedisch-sociologische aanpak het Hartchirurgisch Centrum Utrecht de gesteld. Maar ze zijnniettemin zo gehoopt men in twee fasen - - een introis gei'nstalleerd. Aldus meldt het formuleerddat iedere arts,welke leA.N.P. Het team bestaatvoorlopiguit ductiefase en een experimenteie fase vensbeschouwingof medisch-ethische 16 hartchirurgen, cardiologen en hart- - - te kunnen komen totadviezenover opvattingen hijook heeft,volgensdech~rurgischeanaesthesisten. Het kan de wijzewaarop in een gebied waar ze richtlijnen kan handelen." Het Ioont laterworden uitgebreid. Thans kan de nog geen familyplanning-propaganda de moeite om over deze wonderlijke benoemingsprocedure voor de opvol- werd gevoerd tot actiein die rlchting conclusie n a t e denken: ger van Prof. Dr. J. Wieberdink,die kan worden overgegaanen door wie. Het gaat om richtlijnen voor verant- begin dit jaar ontslagnam als hoogHet team zal voelinghouden met de woord menselijk handelenin een situa- leraar hartchirurgteweer worden UniversitasIndonesia in Djakarta. ttewaar de hoogste menselijke waar- voortgezet. Het hartteamheeftals ge- Naast onderzoekzal trammg van Inden op het spel staan Zulke richt- heel inspraakin de benoeming van donesischeco-assistenten en sociololijnenmoeten dus richtingwijzers zijn die hoogleraren die tevens leden van giestudenten een taakvan deviergaan naar wat waar en g.oed is: waarheid het team zullenworden. Ookheeft het vormen. Ervaringenopgedaan in de en goedhe,idzijnimmers de enigepij- team een stem in de benoeming tot polikliniek voor geboorteregeling van lersvoor waarachtig geluk en wel-zijn hoogleraar van die leden uitzijnmidde vrouwenkhmek van hetAcademisch van persoon en gemeenschap. Het den die voor een hoogleraarspost Ziekenhu~ste Leiden doen de projectgaat om richtlijnen voor echt menseworden voorgedragen. leiders, Prof Dr. A. Sikketen Prof Dr lijke vrijheid, maar dan vrijheid in geDe combinatie, lidvan hethartteam J. D Speckman. goede resultaten verbondenheid, terwille van een mens- en hoogleraar verbonden aan de wachten van de nu in Indonesi~in waardtgegemeenschap en uiteindelijk Utrechtse Rijksuniversiteit, hangt sapraktijkte brengen interd~sciplinaire in gehoorzaamheidaan Hem die oor- men met de bijzondere samenwerking benaderingvan het geboorteregelingssprong en Wetgever is van (voor)alle tussen het Antoniusziekenhuis en het vraagstuk. menselijkhandelen.Het gaat dus om Academisch ziekenhuis op het gebied een ethischprobleem van allereerstevan de hartch~rurgie. Een van de proorde. Welnu, de K.NM.G. heeft de blemen waarvooreen oplossingmoest richtlijnen ter oplossingvan dit pro- worden gevonden was juisthoe de bleem gevonden los van elke maat- status van zowel het Antoniuszieken- Minister De Brauw (Wetenschapsbeschappelijke of levensbeschouwelijke huis,van het Academisch Ziekenhuis leid en Wetenschappelijk Onderwijs) visie, met andere woorden zijheeftze en de universiteit in een gecombineerd streeft er naar met ingang van sepuithet nietgehaald.Dit lijkt ons even hartchirurgisch centrum kon worden tember 1972 over de wettelijke bevreemd, als wanneer een wiskunde- verwezenlijkt. Het hartchirurgisch cen- voegdheidte beschikkenom het aanleraarbijvoorbeeld de leerlingen aan trum wordt namelijkuit de bestuurs- tal studententijdehjk te beperken in het werk zet om een zwaar wiskundig structuur van de ziekenhuizen gelicht studierichtingen waar de beschikbare probleem uit tedokteren, terwijl die om bestuurlijk geheel zelfstandig te onderwijscapaclteit in belangrijke maleerlingen het abc van de wiskunde worden. te dreigtte worden overschreden. De nietkennen of nietmogen toepassen. Het bestuurvan het centrum is in- bewindsman wil daarom m afwachting 1341

van de herstructurermg van het wetenschappelijk onderwijsop kortetermijn een wetsontwerpblj de StatenGeneraalindienen, waarm een dergehike beperkmg wordt geregeld.HU schnjft dit in een briefaan de instellingenvan wetenschappehjk onderw~js, waarin hij de instelhngenvraagt om gegevens te verzamelenter vaststellingvan de onderwijscapaciteit in d=e stud=erlchtingen, die naar verwachting met een overmatigaanbod van eerstejaarsstudenten zullen worden geconfronteerd.De ministerstelt in zqn briefeen procedurevoor, waarin de universiteit of hogeschoolaan de Academische Raad een voorstelvoorlegt ter vaststelling van het aantaleerstejaarsstudenten, dat in een bedreigde studlerichting ten hoogste kan worden toegelaten. De Academische Raad zal dan na interfacultair overleg haar standpunt bepalen, waarna zij het voorstelmet adviesaan de bewindsman toestuurt.

Een aantalgeneeskundlgeadviseurs van varia-verzekeringmaatschappijen heeft in een bijeenkomstop 20 november j.l. besloteneen algemene verenigingop te richten, die open staat voor allegeneeskundigeadviseurs van dergelijkemaatschappijen,ongeacht de omvang van hun taak. Er bleek grotebehoeftete bestaan aan meer mogelijkhedentot onderlingcontact, het bestuderenvan wetenschappelijke grondslagen van de varia-verzekeringsgeneeskunde,de medisch-ethische aspectenvan deze geneeskunde, het bespreken van moeilijke gevallen en casufstiek en wat diesmeer zij. Het ligtin de bedoeling enige malen per jaarte vergaderen, eventueelkan ook een gastspreker worden uitgenodigd. Het voorlopigbestuuris als volgt samengesteld:N. van Eek, Arnhem, voorzitter, W. F. Etty,Amsterdam, secretaris, J. A.M. van Soest, Utrecht, penningmeester.De contributie zal voorlopigf 15,-- per jaar bedragen, voor de eerstemaal geldend tot en met 31 december 1972. lederegeneeskundigeadviseur,die belangstelling heeftvoor deze vereniging wordt verzochtzich op te geven bijde secretaris: W. F. Etty, Bachplein 4, Amsterdam-Z.

MEDISCH

Bestuur:Dr. J. Degenaar, Epe, voorzitter; B. Q. A. Enneking, Breda, vice-voorzitter; Dr. J. A. Stoop, J. M. Kemperstraat5, Utrecht,secretaris; G. A. C. Bosch, Amsterdam, penningmeester;J. H. van Meurs,Beverwijk. Redactie: Lomanlaan - 103. Utrecht, telefoon 030-885411. Uitgever: Uitgeversmij.Kruyt N.V., Groot Hertoginnelaan 28, Bussum, telefoon02159-16241* postgiro 142554. Advertenties: In te zenden - ook brievenop advertenties onder n u m m e r - - uitsluitend bijde uitgever. Advertenties behoeven

KONINKLIJKE

1342

ae goedkeuringtierredactie en kunnen zonder opgaaf van redehen worden geweigerd.

Abonnementen: Voor niet-leden der Kon. Ned. Mij. t.b.d. Geneeskunst f 5 0 , - - ,plus )~2,--BTW = f52,--,buitenlandf 55,--, losse nummers f 1,56(incl. 4% BTW). Opgave uitsluitend bijde uitgever. Adreswijziging: Leden Kon. Ned. Mij. t.b.d.Geneeskunst uitsluitend aan Lomantaan103,Utrecht. Niet-leden aan Uitgeversmij. KruytN.V.,Bussum. Oplage:17.000exemplaren. Druk:VerweijMijdrecht.

NEDERLANDSCHE

TOT BEVORDERING

MAATSCHAPPIJ

DER GENEESKUNST

Adressen: K.N.M.G. (secretarl- Ondersteuningsfonds voor weaat,boekhouding,ledenregister, duwen en wezen: enz.)- Landetijke Vereniging van secretarisP. J. M. Baudoln, Artsen in Dienstverband - LanParkstraat7, Assen, telefoon delijkeHuisartsenVereniging05920-12184of 12960; LandelijkeSpecialisten Verenipostgiro111950 t.n.v,de penging - CentraalCollege- Speningmeesterder StichtingOncialisten Registratie Commissiedersteuningsfonds te Utrecht. College voor Sociale Geneeskunde - SociaalGeneeskundigen Registratie Commissie - OnderRaad van Beroep: linge Levensverzekering Maatschappijvoor Artsen (O.L.MA.): Dr. H. Navis, secretaris, Joris van der Haagenlaan22. Arnhem. Lomanlaan103,Utrecht telefoon 030-885411 Postgiro K.N.M.G.: 58083 =f

Bureau voor waarneming en vestiging: van 9 tot 16.30 uur Lomanlaan 103,Utrecht, telefoon 030-885411:

Met ingang van 1 december 1971 is de heer Th. A. van der Werf, zenuwarts, benoemd tot directeur-geneesheer van het Psychiatrisch Centrum St.Bavo te Noordwijkerhout.

CONTACT

VerschijRt wekelijks

uitsluitend na 18 uur en in het weekend:te]efoon 020-798984.

=l" =(-

Stichting Gemeenschappelijk Beheer en Administratie Beroepspensioenfondsen Artsen: Lomanlaan103,Utrecht telefoon 030-887021