BlBLlOTHEEK
RIJKSDIEr.?S7' V O O R Oe IJSSELMEERPOLDERS
W E R K D O C U M E N T
MARKTONDERZOEK VAN VOLGENS ALTERNATIEVE LANDBOUWMETHODEN GETEELDE GROENTEN EN FRUIT door , Rees van 't Klooster (stagiair R.H.T.S.-Utrecht)
j uni
1980-191 Abw
I I E T N S T
V A N V O O R
V E R K E E R D E
E N
W A T E R S T A A T
I J S S E L M E E R P O L D E R S
S M E D I N G H U I S - L E L Y S T A D
MARKTONDERZOEK VAN VOLGENS ALTERNATIEVE LANDBOUWMETHODEN GETEELDE GROENTEN EN FRUIT
(De ontwikkeling van de a l t e r n a t i e v e landbouwmethoden e n hun a f z e t k a n a l e n i n Nederl a n d . Tevens v e r g e l i j k i n g e n t u s s e n handelsmarges van a l t e r n a t i e f g e t e e l d e en gangbaar g e t e e l d e groenten e n f r u i t )
Kees van ' t Klooster ( s t a g i a i r R i j k s Hogere Tuinbow School
-
Utrecht)
Ten g e l e i d e Het voor U liggende r a p p o r t i s h e t r e s u l t a a t van een stage-onderzoek d a t Kees van ' t Klooster deed i n h e t kader van z i j n s t u d i e aan de R i j k s Hogere Tuinbouwschool i n U t r e c h t . H i j had een s t a g e p l a a t s b i j de Rijksd i e n s t voor de IJsselmeerpolders (R.1J.P.) i n L e l y s t a d , b i j de s e c t i e Landinrichting en L a n d c l a s s i f i c a t i e . De R.1J.P. i s g e i n t e r e s s e e r d i n de produktie- en afzetmogelijkheden van a l t e r n a t i e v e landbouwprodukten om redenen d i e vooral te maken hebben met h e r , naar h u i d i g e k e n n i s i n z i c h t e n en mogelijkheden, i n de IJsselmeerpolders zo goed mogelijk w i l l e n i n r i c h t e n van l a n d e l i j k e gebieden, s t e d e l i j k e gebieden e n overgangsgebieden s t a d - p l a t t e l a n d (s tadsranden)
.
D i t rapport r i c h t zich op de afzetmogelijkheden van a l t e r n a t i e f g e w e e k t e groente en f r u i t . Daartoe i s i n een v i e r t a l maanden (half j a n u a r i t o t h a l f mei) e e n a a n z i e n l i j k e hoeveelheid gegevens verzameld e n verwerkt; de r a p p o r t e r i n g moest voor een d e e l nog gebeuren i n de daaropvolgende tijd.
Kees h e e f t h e e l wat k i l o m e t e r s g e r e i s d om a l l e gegevens b i n n e n t e k r i j g e n . Het r e s u l t a a t i s een r a p p o r t geworden met een g r o t e hoeveelheid gegevens, zoveel z e l f s d a t h e t t e ovewegen zou z i j n om over de hoofdzaken een t i j d s c h r i f t a r t i k e l t e p u b l i c e r e n of om d i t r a p p o r t nog eens t e h e r s c h r i j ven met een d u i d e l i j k " p r e s e n t a t i e d o e l " . D i t r a p p o r t b e v a t e c h t e r v r i j w e l a l l e door Kees verzamelde gegevens; vooral voor nadere s t u d i e i s h e t van belang d i e gegevens b i j e l k a a r t e houden en n i e t om vanwege de l e e s baarheid stukken weg t e l a t e n .
-
-
A 1 met a1 l e v e r t Kees van ' t Klooster met d i t r a p p o r t aan h e t onderzoek met betrekking t o t h e t " a l t e r n a t i e v e denken en handelen" e e n s t i m u l a n s . De d i s c u s s i e h i e r o m t r e n t s p e e l t zich nog maar a 1 t e vaak a f i n de s f e e r van een "welles-nietes geloof". Hoewel n i e t i n a l l e g e v a l l e n de gegevens voor honderd procent betrouwbaar z i j n t e achten, i s e m "a0 objeczief mogelijke" d i s c u s s i e met deze gegevens e e r d e r mogelijk dan z . r .
-
Lelystad, september 1980 H . Hoeve
VOORWOORD
De toenemende bezorgdheid van de mensen over mogelijke s c h a d e l i j k e e f f e c ten voor h e t m i l i e u en h e t voedsel door h e t gebruik van kuns tmest en chemische b e s t r i j d i n g s m i d d e l e n h e e f t e r t o e g e l e i d d a t e r e e n s t e r k s t i j gende b e l a n g s t e l l i n g voor de andere, b i o l o g i s c h meer verantwoorde, landbouwmethoden kwam. Omdat deze landbouwmethoden a l l e m a a l i n bepaalde opzichten van de gangbare afwijken, z a l i k h e t i n d i t v e r s l a g hebben over " a l t e r n a t i e v e " landbouwmethoden. Als gevolg van deze g r o t e b e l a n g s t e l l i n g voor milieu-aspecten, i n de ruimste z i n van h e t w o o r d , e n voor de a l t e r n a t i e v e l a n d b o w h e e f t de R i jksdiens t voor de I J s s e l m e e r p o l d e r s (R.1J.P. ) i n he t r a p p o r t "Almere 250.000 mensen i n 25 j a a r " de volgende d o e l s t e l l i n g gelanceerd: Almere moet b i j d r a g e n t o t de instandhouding van een gezond en n a t u u r l i j k m i l i e u . Enkele f a c e t t e n u i t deze d o e l s t e l l i n g z i j n i n 1977 uitgewerkt door de x Werkgroep A l t e r n a t i e v e Landbouw Almere ( 1 ) Omdat u i t de c o n c l u s i e s van de werkgroep n i e t d u i d e l i j k naar voren komt hoe g r o o t h e t marktaandeel van a l t e r n a t i e f g e t e e l d e producten i s e n hoe de markt van a l t e r n a t i e v e voedingsmiddelen zich o n t w i k k e l t , p r o b e e r t de s u b a f d e l i n g Landi n r i c h t i n g van de R.1J.P. rond deze punten wat meer d u i d e l i j k h e i d t e k r i j g e n . Het onderzoek zou z i c h s p e c i a a l toe moeten s p i t s e n op groenten e n f r u i t , omdat g r o t e landbouwbedri jven i n een s t e d e l i j k gebied m o e i l i j k e r z i j n i n t e passen.
.
Aangezien d i t onderwerp mij s t e r k aansprak heb i k b e s l o t e n om d i t onderwerp voor mijn rekening t e nemen. Het i s een zeer i n t e r e s s a n t e s t a g e voor een H.T.S.-student d i e de vakken marketing e n o r g a n i s a t i e van de handel i n z i j n s t u d i e p a k k e t h e e f t . Omdat d i t onderwerp s p e c i a a l over de tuinbouw g a a t , wekte h e t b i j mij nog e x t r a i n t e r e s s e . I k vind h e t name-l i j k b e l a n g r i j k om ook i n d i e r i c h t i n g van de tuinbouw w a t meer t h u i s t e raken. B i j deze w i l i k nogmaals i e d e r e e n bedanken d i e z i j n medewerking h e e f t verleend b i j h e t t o t s t a n d komen van d i t v e r s l a g , en i n h e t b i j z o n d e r mijn s t a g e b e g e l e i d e r , de h e e r i r . H . Hoeve.
X
Bronvermelding: z i e l i t e r a t u u r l i j s t
INHOUD
INLEIDING
1 . ALTERNATIEVE LANDBOUWMETHODEN I N NEDERLAND 1.1. Algemeen 1.2. A.N.0.G.-landbow 1.3. Biologisch Dynamische landbouw 1.4. Macrobiotische l a n d b o w 1.5. Organisch Biologische l a n d b o w 1.6. Ecologische l a n d b o w 2. DE OPZET VAN HET ONDERZOEK 3. DE A~TERNATIEVE TELERS; ongeveer 244 b e d r i j v e n met + 1792 ha a l t e r n a t i e f b e t e e l d e grond
-
4. DE VERDEELCENTRA VOOR ALTERNATIEF GETEELDE PRODUCTEN; 13 c e n t r a met een gezamelijke omzet van 30 miljoen gulden
5 . DE WINKELS I N ALTERNATIEF GETEELDE PRODUCTEN; + 307 verkooppunten voor waarvan 108 a l t e r n a t i e v e
a l t e r n a t i e v e producten i n 1978 winkels, 65 r e f o r m i n k e l s , 20 a l t e r n a t i e v e restaurants/theeschenkerijen, 6 b a k k e r i j e n en 58 consumentenkringen of depots
6 . DE CONSUMENTEN VAN ALTERNATIEF GETEELDE PRODUCTEN
7. PRIJZEN EN HANDELSMARGES VAN GROENTEN EN FRUIT 8. SAMENVATTING LITERATUURLIJST BIJLAGE
INLEIDING
I n d i t v e r s l a g geef i k de u i t s l a g weer van de gehouden enquPtes onder de groothandels ( i n h e t vervolg v e r d e e l c e n t r a genoemd) e n de winkels d i e a l t e r n a t i e f g e t e e l d e producten verkopen. Deze v e r d e e l c e n t r a en winkels moeten zorgen d a t de a l t e r n a t i e f g e t e e l d e producten b i j de boeren e n t u i n d e r s afgehaald worden en hun weg vinden naar de consumenten. De consumenten hebben r e c h t op v o l l e d i g e en duidel i j k e i n f o r m a t i e over de productiewijze en de prijsvorming van wat z i j kopen. B i j de v e r d e e l c e n t r a heb i k met moeite wat gegevens over de omzetten e n omzetontwikkelingen weten t e verzamelen. Om een b e t e r i n z i c h t t e k r i j g e n i n de t o t a l e markt heb i k hovendien e e n enquste onder d i v e r s e winkelt j e s i n a l t e r n a t i e v e producten gehouden. E r i s op d i t gebied de Z a a t s t e j a r e n v r i j w e l geen onderzoek gedaan en h e t i s toch ook z e e r i n t e r e s s a n t t e weten hoe de winkels e n de consumenten zich gedragen e n h o e h e t h e l e a f zetsysteem momenteel i n e l k a a r z i t . Ook de gegevens u i t de gesprekken met w i n k e l i e r s , v e r d e e l c e n t r a e n consulenten z i j n i n h e t v e r s l a g verwerkt. I n hoofdstuk 7 z i j n de p r i j z e n en handelsmarges van enkele belangr i j k e groente- en f r u i t s o o r t e n weergegeven. Hier worden de gangbaar get e e l d e producten vergeleken met de a l t e r n a t i e f geteelde
.
I k w i l e r e c h t e r met nadruk op w i j z e n d a t de meeste c i j f e r s een zeer g l o b a l e weergave van de w e r k e l i j k h e i d z i j n . Men mag van de meeste vermelde c i j f e r s h e s l i s t n i e t verwachten d a t z i j de w e r k e l i j k h e i d met een r e d e l i j k e mate van s t a t i s t i s c h e betrouwbaarheid weergeven.
I . ALTERNATIEVE LANDBOUWMETHODEN I N NEDERLAND
I . I . Algemeen
.
,
Om t e beginnen w i l i k d u i d e l i j k maken wat i k onder " a l t e r n a t i e v e landbouw" v e r s t a . Met a 1 t e r n a t i e v e landbouw bedoel i k d i e landbouwme thoden d i e afwijken van de gangbare l a n d b o w doordat.ze geen of zeer beperkte hoeveelheden minerale m e s t s t o f f e n e n chemische b e s t r i j d i n g s m i d d e l e n gebruiken b i j h e t voortbrengen van land- e n tuinbouwproducten. Een tweede voorwaarde waaraan de a l t e r n a t i e v e landbouw moet voldoen i n mijn onderzoek is d a t de producten n i e t v i a de gangbare a f z e t k a n a l e n verhandeld worden, maar d a t e r gebruik gemaakt wordt van s p e c i a l e voor deze producten bedoelde a f z e t k a n a l e n ( v e r d e e l c e n t r a , s p e c i a l e e x p o r t e u r s , wink e l s i n . a l t e r n a t i e v e producten, r e f o r m i n k e l s , a p a r t e a f d e l i n g e n i n supermarkten).
Op h e t ogenblik worden i n Nederland d i v e r s e a l t e r n a t i e v e landbouwmethoden toegepast z o a l s de A.N.O.G.-(Arbeitsgemeinschaft fiir Naturgembs e n q u a l i t i i t s a n b a u von Obst und Gemiise), de Biologisch-Dpamische, de Macrobiotische-. de Organisch-Biologische- e n de Ecologische landbouw ( 2 , 3 ) . Andere a l t e r n a t i e v e methoden z i j n voor Nederland n i e t van belang. Bedrijven d i e g e i n t e g r e e r d e b e s t r i j d i n g toepassen z i j n i n d i t v e r s l a g n i e t t o t de a l t e r n a t i e v e b e d r i j v e n gerekend omdat z i j m e e s t a l aan de g e b r u i k e l i j k e a f z e t k a n a l e n l e v e r e n en n i e t aan de v e r d e e l c e n t r a . I n de j a r e n na de e e r s t e wereldoorlog z i j n de grondgedachten van de biologisch-dynamische-, de macrobiotische- e n de organisch-biologische l a n d b o w o n t s t a a n i n Midden-Europa. Het was een r e a c t i e op h e t toenemend gebruik van'kunstmest,wat i n d i e t i j d soms voor g r o t e problemen zorgde door de s t e r k e a c h t e r u i t g a n g van de bodemstructuur. Enkele boeren e n t u i n d e r s z i j n ' t o e n overgeschakeld op landbouwmethodes d i e aansloten b i j de a l t e r n a t i e v e f i l o s o f i s n . Na verloop van t i j d kreeg men meer e r v a r i n g , met de nieuwe vormen van akkerbouw, v e e t e e l t e n tuinbouw. E r werd ges t r e e f d naar h e t t o t s t a n d brengen van een gezonde en evenwichtige ,bodem. I n zo'n bodem, d i e b i j v e e l methodes zo min mogelijk mechanisch bewerkt d i e n t t e worden e n waarop n i e t met chemische b e s t r i j d i n g s m i d d e l e n en i n water oplosbare minerale kunstmeststoffen gewerkt mag worden, kan zich een gevarizerd en s t e r k ontwikkeld bodemleven handhaven. Het bodemleven z o r g t dan voor een goede s t r u c t u u r en e e n s n e l l e afbraak van organikche m e s t s t o f f e n . Het a a n t a l a l t e r n a t i e v e t e l e r s h e e f t zich t o t i n de j a r e n z e s t i g langzaam maar g e l e i d e l i j k u i t g e b r e i d en hun teeltmethoden;kregen ook toepassing i n West- e n Noord-Europa. I n Nederland vond t o t dan toe a l l e e n de biologisch-dynamische (b.d.) landbouw op beperkt e schaal p l a a t s . Tegen h e t e i n d van de j a r e n z e s t i g kregen de a l t e r n a t i e v e landbouknethoden i n e e n s v e e l meer b e l a n g s t e l l i n g onder invloed van onder andere de milieugroeperingen e n de kabouterbeweging. De b.d.-landbouwmethode i s toen s t e r k gegroeid en e r werden tevens andere methoden ingevoerd z o a l s de A.N.0.G.-, de macrobiotische- en de organisch-biologische methode. Er waren bovendien t e l e r s d i e met een e i g e n methode experimenteerden ( b i o l o g i s c h e t e l e r s ) omdat z i j n i e t i n de f i l o s o f i s n van de a l t e r n a t i e v e bewegingen geloofden. Deze l a a t s t e groep t e l e r s was aanvankel i j k s l e c h t : georganiseerd en had geen v a s t e t e e l t r i c h t l i j n e n . Sinds k o r t hebben z i j zich verenigd i n de ecologische teeltmethode. I n de navolgende p a r a g r a f e n z a l i k h e e l i n h e t k o r t weergeven w'at de v i s i e s z i j n d i e aan de v e r s c h i l l e n d e a l t e r n a t i e v e landbouwmethoden t e n grondslag l i g g e n . Voor u i t g e b r e i d e r e i n f o r m a t i e raad i k aan h e t boek . " ~t elr n a t i e v e Landbowmethoden" ( 2 ) of he t u i t t r e k s e l daarvan ( 3 ) t e raadplegen.
'
1 . 2 . A.N.0.G.-landbouw
De Arbeitsgemeinschaft fiir Naturgemissen q u a l i t i t s a n b a u von Obst und ~emiise (A.N.O.G.) i s i n Duitsland o n t s t a a n a l s r e a c t i e op h e t s t e e d s toenemende gebruik van kunstmest e n chemische b e s t r i j d i n g s m i d d e l e n . Door nu zo min mogelijk gebruik t e maken van minerale k u n s t m e s t s t o f f e n en chemische b e s t r i j d i n g s m i d d e l e n , kunnen de t e l e r s tuinbouwproducten (groente e n f r u i t ) met een hoge "biologische waarde" en een hoge "inn e r l i jke kwali t e i t" voortbrengen. I n Nederland wordt op 1 f r u i t t e e l t b e d r i j f volgens de A.N.0 .G.-methode g e t e e l d . D i t b e d r i j f h e e f t a l l e e n g r o o t f r u i t . De t e l e r g e b r u i k t i n bep e r k t e mate b e s t r i j d i n g s m i d d e l e n tegen z i e k t e n , plagen e n onkruiden. Het f r u i t wordt g e d e e l t e l i j k a f g e z e t i n Duitsland, ~ e l ~ en i zF r a n k r i j k e n voor e e n d e e l b i j de binnenlandse reformgroothandel. De p r i j s d i e de t e l e r ontvangt l i g t i e t s boven de v e i l i n g p r i j s . I n de r e s t van h e t v e r s l a g wordt weinig aandacht aan deze methode geschonken omdat h e t enige b e d r i j f i n Nederland n i e t veranderd i s en omd a t e r i n de n a b i j e toekomst geen u i t b r e i d i n g van h e t a r e a a l van deze methode t e v e m a c h t e n i s .
1 . 3 . Biologisch-dynamische l a n d b o w De biologisch-dynamische (b . d . ) landbouw i s vanui t de antroposofische geesteswetenschap ontwikkeld door d r . Rudolf S t e i n e r . H i j e n de aanhangers van z i i n t h e o r i z n hechten g r o t e waarde aan de (kosmische) krachten d i e vanuit de s t e r r e n - en planetenwereld op de b i o l o g i s c h e processen op aarde inwerken. I n deze t h e o r i g n wordt benadrukt d a t de mens verantwoordelijk i s voor de instandhouding van de vruchtbaarheid van de aarde. Daarom t e e l t men i n de b.d.-landbouw v r i j w e l zonder kunstmest en chemische b e s t r i j d i n g s middelen. I n p l a a t s daarvan wordt gebruik gemaakt van organische of n i e t s y n t h e t i s c h bereidde m e s t s t o f f e n e n p r e p a r a t e n om de planten gezond op t e l a t e n groeien. Voor h e t bepalen van h e t z a a i t i j d s t i p g e b r u i k t men de zaaikalender van Maria Thun ( 4 ) . Deze z a a i k a l e n d e r g e e f t aan op welke dagen e r een optimaal e f f e c t van de kosmische k r a c h t e n t e verwacht e n i s . De gewassen d i e op de b e t r e f f e n d e d a t a gezaaid z i j n groeien h a r monischer, ze z i j n volwaardiger e n ze k r i j g e n een hogere " i n n e r l i j k e kwal i t e i t " dan gewassen d i e op n i e t aangegeven d a t a z i j n gezaaid. Voorts wordt e r n a a r g e s t r e e f d om een goed c o n t a c t tussen producent en consument t e onderhouden. De consument w i l e n moet kunnen weten wat h i j koopt en door wie en op welke wijze h e t product i s v o o r t g e b r a c h t . Van de i n paragraaf 1 . 1 . genoemde a l t e r n a t i e v e landbowmethoden i n Nederland h e e f t de biologisch-dynamische de g r o o t s t e o p p e r v l a k t e . De t e e l t en de a f z e t van de producten i s h e t b e s t georganiseerd. Tot voor e n k e l e jaren t e r u g was h e t z e l f s de enige methode d i e een l a n d e l i j k georganiseerd a f z e t s y s t e e m had. De b.d.-landbow k e n t b e d r i j ven met akkerbouw, v e e t e e l t , g r o e n t e t e e l t e n f r u i t t e e l t . Voor de voorl i c h t i n g van b.d.-boeren e n - t u i n d e r s h e e f t de Nederlandse Vereniging t o t Bevordering d e r biologisch-dynamische Landbouwmethode ( 5 ) twee cons u l e n t e n aanges t e l d . De b .d .-vereniging c o z r d i n e e r t tevens h e t theoret i s c h en p r a c t i s c h onderzoek n a a r de b . d . - f i l o s o f i e en de b.d.-landbouwmethode. D i t onderzoek wordt v e r r i c h t door h e t B o l k - i n s t i t u u t eri door h e t studiecentrum "Kraaibeekerhof". Verder worden e r cursussen geneven en i s e r een middelbare land- en tuinbouwschool (Warmonderhof) waar e e n op de b.d.-landbow g e r i c h t e beroepsopleiding wordt gegeven.
1 . 4 . Macrobiotische landbouw
,
De macrobiotische landbouw i s g e b a s e e r d . 0 ~de macrobiotische f i l o s o f i e , d i e z e g t d a t h e t universum b e h e e r s t wordt door de wet v a n de bipolar i t e i t . D i t houdt i n d a t e l k e k r a c h t i n dynamisch evenwicht gehouden wordt door een t e g e n k r a c h t . Deze twee polen worden aangeduid met Yin en Yangof met U en S (van U i t z e t t i n g en Samentrekking). De,grondlegger van de macrobiotische l a n d b o w , d r . R. K r a f t , ontdekte d a t a l l e U-S-even-' wichten gezamenlijk een m u l t i - b i p o l a i r systeem vormen. D i t s y s t e & wordt door kosmische k r a c h t e n gevormd en beinvloedt Om gees t e l i jk en l i c h a melijk. gezond t e z i j n e n t e b l i j v e n i s het'.van e s s e n t i z e l belang d a t , . , . . we een voedingspakket hebben d a t i n U-S-evenwicht i s . O m goed voedsel v o o r t t e brengen moef ervoor gezorgd worden d a t de bodem een goede vruchtbaarheid h e e f t en i n s t a a t i s om de e n e r g i e 'van d e levenss t r a l i n g (kosmische s tra1,ing) op t e nemen en over , t e dragen a a n ' d e p l a n t e n .
.
'
De macrobiotische landbouwmethode wordt i n Nederland n i e t b e d r i j f s m a t i g toegepast. We1 experimenteren enkele aanhangers van de macrobiotische voedings l e e r i n hun t u i n t j e s met deze teeltme thode De levensmiddelen d i e i n de macrobiotische winkels e n r e s t a u r a n t s verkocht worden, z i j n voor h e t merendeel g e i k p o r t e e r d . E r worden a l l e e n " n a t u u r l i j k e , voedingsmiddelen" verkocht en deze z i j n , i n d i e n mogelijk, afkomstig van macrob i o t i s c h e - of anders van biol.ogisch-dynamische- of ecologisch t e l e n d e b e d r i j v e n . Het macrobiotisch verdeelcentrum verkoopt geen aardappelen, v e r s e groenten en v e r s f r u i t . .. ' Momenteel i s de' macrobiotische beweging (MANNA: n ~ ? - ~ ; o f i t werkgemeenschappen voor natuurvoeding e n -geneeswi j ze) h o o f d z a k ~ ljk i i n Amsterdam actief.
.
' ,
1.5. Organisch-biologische
landbouw
.
.
. De organisch-biologische landbouw b a s e e r t z i j n teeltme'thoden op de t h e o r i s n van d r . ,H.P. Rusch e n d r . H . MGller. De kringlopen (bodem.plant-dier-mens-bodem) van symbiontische'melkzuurvonenhe b a c t e r i z n en nucleinezuurhoudende celbestanddelen moeten volgens deze t h e o r i z n goed functioneren om d e f e c t e n i,n h e t e r f e l i j k m a t e r i a a l , waardoor verminderde r e s i s t e n t i e tegen z i e k t e n e n plagen kan optreden, t e voorkomen. Het i s daarom b e l a n g r i j k d a t de bodem zo min mogelijk bewerkt wordt, d a t e r voor de bemesting b i j voorkeur gebruik g e q a k t wordt van ongecompos t e e r d e organische mes t e n d a t de bes t r i jding 'van z i e k t e n , plagen e n o n k r u i d , n i e t met chemische middelen p l a a t s v i n d t . De b i o l o g i s c h e kwal i t e i t kan g e c o n t r o l e e r d worden met de zogenaamde Rush-tes t . Door v e r h i t t e n van levensmiddelen worden de genoemde kringlopen ge'stoord e n h e t i s daarom van belang d a t een a a n z i e n l i j k d e e l van onze voeding u i t rauwkos t bes t a a t , a l d u s de organisch-biologische t h e o r i e . '
De kilogramopbrengsten d i e enkele j a r e n na omschakeling t o t de organischb i o l o g i s c h e teelhne thode verkregen worden, hoeven volgens mededelingen van de h e e r De Jong, v o o r z i t t e r van de S t i c h t i n g Orbio u i t Monster, zeker n i e t onder t e doen voor de kilogramopbrengsten i n de gangbare ' land- e n tuinbouw. D i t b l i j k t ook d u i d e l i jk ui t een b e d r i jfseconomisch oriderzoek van h e t L . E . I . op .een organisch-biologisch t e l e n d b e d r i j f (6). I n Nederland wordt de organisch-biologische landbouwmethode op beperkte s c h a a l toegepast door enkele commercisle jaarrond g l a s g r o e n t e t e l e r s . Deze t e l e r s p r o d u c e r e n g r o t e p a r t i j e n , maar kunnen d e z e n i e t k w i j t op de Nederlandse a l t e r n a t i e v e markt. De, producten worden daarom geexport e e r d n a a r Duitsland of a f g e z e t op de v e i l i n g e n . Op de v e i l i n g e n wordt geen onderscheid naar tee1 tme thode . gemaak t
.
1.6. ~ c o l o g i s c h el a n d b o w Over deze landbouwmethode z a l i k een wat u i t v o e r i g e r beschouwing geven omdat z i j i T j h e t r a p p o r t van de Commissie Onderzoek Biologische Landbouwmethoden n i e t voorkomt. De gegevens z i j n ontleend aan een gesprek met consulent W i l van E i j s d e n ' e n %an een o v e r z i c h t van o r g a n i s a t i e s ( 7 ) . De gedachtengang a c h t e r deze teeltmethode begon zich gedurende h e t e i n d van de j a r e n zestig-begin van de j a r e n z e v e n t i g t e ontwikkelen onder invloed van de kabouterbeweging. I n e e r s t e i n s t a n t i e was he t , een r e a c t i e op de s t e e d s dommer wordende o f soms b i j z o n d e r g e r a f f i n e e r d e en dure reclamecampagnes D e kabouterbeweging, d i e voornameli jk u i t jongeren bestond, koos voor consumptie van eenvoudige e n zo min mogelijk bewerkte producten. Omdat deze m a a t s c h a p p i j k r i t i s c h e consumenten n i e t a l l e e n belang hadden b i j een gezond lichaam, maar omdat z i j o o k w i l d e n werken aan gezonde democratische samenwerkingsvormen of een goed p o l i t i e k k l i maat, gaven z i j de voorkeur aan a l t e r n a t i e f g e t e e l d e producten van I. k l e i n s c h a l i g e b e d r i j v e n . Vanwege h e t f e i t d a t deze producten n i e t o f nauwelijks v e r k r i i g b a a r waren, z i j n e r door deze mensen w i n k e l t j e s opg e r i c h t waarin eenvoudige, gezonde, b i o l o g i s c h e producten werden aangeboden. De meeste producten werden i n d i e beginperiode van de b,d.-kring betrokken.
.
Veel consumenten waren h e t e c h t e r n i e t eens m e t de f i l o s o f i ~ ne n t e e l t methoden van de b.d., G a r z i j hadden geen andere keus,.want andere a l t e r n a t i e v e landbouwmethoden kwamen i n Nederland nog n i e t voor. Enkele t e l e r s d i e ook bezwaar hadden tegen de b . d . - l a n d b o m e t h o d e z i j n toen begonnen m e t h e t t e l e n op m i l i e u v r i e n d e l i j k e w i j z e . , M i l i e u v r i e n d e l i j k i i n de z i n van: t e l e n met gebruik van voornamelijk organische i n p l a a t s van m i n e r a l e meststoffen; geen gebruik van chemische bestrijdingsmiddel e n , . doch i n p l a a t s daarvan z i e k t e n , plagen en onkruiden t r a c h t e n t e voorkomen of t e behandelen met b i o l o g i s c h e middelen; t e l e n met een be- , p e r k t gebruik van f o s s i e l e e n e r g i e door weinig t e mechaniseren en n i e t t e t e l e n i n verwarmde kassen. Om t e voldoen'aan de s n e l s t i j g e n d e vraag kwamen e r s t e e d s meer "biologische" b e d r i j v e n . O m d a t e r vobr d e z e b e d r i j ven nog geen vas t e r i c h t l i jnen bes tonden, ontwikkelden veel b i o l o g i s c h e t e l e r s m i n o f meer hun e i g e n teeltmethoden. Aanvankelijk werden de producten d i r e c t aan de winkels geleverd. Toen de omzet p e r winkel e n h e t a a n t a l winkels b l e e f toenemen z i j n e r enkele winkels a l s een s o o r t verdeelcentrum gaan functioneren. Nieuwe winkels en congumentengroepen werden dan door zo'n winkel/verdeelcentrum bevoorraad. Naarmate de k l a n t e n k r i n g groeide, z i j n e r , v e r s p r e i d door h e t land, z e l f s t a n d i g e v e r d e e l c e n t r a o p g e r i c h t d i e i e d e r hun e i g e n r e g i o bevoorraden. T e n s l o t t e i s e r n a a s t h e t a f z e t s y s t e e m van de b . d . een a p a r t c i r q u i t met eigen v e r d e e l c e n t r a en een c e n t r a l e importeur voor ecologische produc ten o n t s taan. De zeven v e r d e e l c e n t r a hebben zich een j a a r geleden verenigd i n de "Federatie van ecologisch werkende b e d r i j ven"
.
Omdat de k w a l i t e i t s c o n t r o l e nog s l e c h t was e n de consumenten daarom t e weinig zekerheid hadden d a t z i j e c h t e "biologische" producten kregen, i s twee j a a r geleden de S t i c h t i n g A l t e r n a t i e f Warenonderzoek (S.A.W.) o p g e r i c h t . D e S.A.W. v e r z o r g t de k w a l i t e i t s c o n t r o l e , de v o o r l i c h t i n g en i n f o r m a t i e v e r s t r e k k i n g aan de consumenten en de producenten. Het Ekologisch Landbouw Konsulentschap (E.L.K.) i s v o r i g j a a r o p g e r i c h t e n h e e f t de i n f o r m a t i e - u i t w i s s e l i n g tussen de t e l e r s e n de t e e l t b e g e l e i d i n g overgenomen van h e t S .A.W.
Het E.L.K. h e e f t onlangs r i c h t l i j n e n ( 8 ) opgesteld voor de ecologische landbouwmethode om t e komen t o t meer eenheid i n de teeltme thoden van de ecologische boeren en t u i n d e r s . De consumenten van de &cologische, producten k r i jgen dan meer d u i d e l i jkhe3.d en zekerheid omtrent de gevolgde productiewijze. I n h e t s treven n a a r een maatschappi j waar w e l z i j n hoger wordt gewaardeerd dan w e l v a a r t moeten de ecologische producten aan de volgende voorwaarden voldoen: a . h e t i s volwaardig voedsel, d a t i n p r i n c i p e zonder kunstmest e n chemische bes t r i j d i n g s m i d d e l e n g e t e e l d moet z i j n ; b. h e t voedsel moe t zo, min mogelijk bewerkingen bevatten e n l i e f s t i n de eigen'omgeving i n h e t j u i s t e s e i z o e n g e t e e l d zijri; c . i n de h e l e k e t e n van producent t o t consument moeten zo min mogelijk e n e r g i e e n grondstoffen v e r l o r e n gaan.
'
2. DE OPZET VAN HET ONDERZOEK Het onderzoek was opgebowd u i t d r i e onderdelen, nameli jk : a . een enque'te onder a l l e v e r d e e l c e n t r a van a l t e r n a t i e v e producten; b . een enquzte onder 35 winkels i n a l t e r n a t i e v e producten; c . een p a a r gesprekken met de a l t e r n a t i e v e landbowconsulenten. De enquste onder de v e r d e e l c e n t r a en de winkels bestond u i t een s c h r i f t e l i j k g e d e e l t e d a t enkele weken l a t e r gevolgd werd door een bezoek om een a a n t a l mondelinge vragen t e s t e l l e n . Deze bezoeken bleken zeer nutt i g t e z i j n om h e t een en ander t e v e r d u i d e l i j k e n over h e t doe1 van de enquzte e n om h e t i n v u l l e n van de s c h r i f t e l i j k e enque'te t e s t i m u l e r e n . Ondanks d a t heb i k v e l e enqucteformulieren n i e t teruggekregen o i d a t men geen t i j d had om ze i n t e v u l l e n . I n de enque'te onder de v e r d e e l c e n t r a heb i k de t o t a l e omzetten en de omzetten van aardappelen, g r o e n t e e n f r u i t tezamen gevraagd. Voor aardappelen + groente + f r u i t heb i k geprobeerd t e a c h t e r h a l e n hoeveel e r i s g e i q o r t e e r d , geExporteerd e n doorgeleverd aan andere verdeelc e n t r a . U i t deze c i j f e r s i s de binnenlandse productie a f t e l e i d e n . Voorts heb i k de v e r d e e l c e n t r a de gemiddelde j a a r p r i j z e n ( t e l e r s p r i j s e n g r o o t h a n d e l s p r i j s ) van e e n a a n t a l b e l a n g r i j k e groente- e n f r u i t s o o r t e n en aardappelen gevraagd voor de j a r e n 1975 t o t en met 1979. Wat deze p r i j z e n b e t r e f t z i j n mij a l l e e n de r i c h t p r i j z e n voor de t e l e r s gegeven. De producten waarvan i k de p r i j s gevraagd heb, z i j n : aardappelen, a n d i j v i e , bloemkool, s l a , sperciebonen, s p i n a z i e , s p r u i t e n , tomaat, w i t l o f , w o r t e l e n , appels en peren. I n de gesprekken met de v e r d e e l c e n t r a heb i k een beeld gekregen van onder andere de aanvoer, de d i s t r i b u t i e , de t e e l t a f s p r a k e n en de winstmarges. Voor de s c h r i f t e l i j k e enque'te onder de winkels heb i k 25 b i o l o g i s c h e winkels u i t g e z o c h t i n de r u b r i e k " w i n k e l t j e s , r e s t a u r a n t s e n theeschenk e r i j e n " u i t "De Kleine Aarde" ( 9 ) . I k heb h i e r v o o r zoveel mogelijk winkels genomen d i e a 1 v i j f j a a r of l a n g e r b e s t a a n ' e n d i e i n de prov i n c i e s O v e r i j s s e l , Gelderland, U t r e c h t , Noord-Holland of Zuid-Holland l i g g e n . Het e e r s t e voor de v o l l e d i g h e i d der gegevens, h e t tweede voor de bereikbaarheid v a n u i t Lelystad. Toen i k een a a n t a l winkels bezocht had, ontdekte i k d a t e r ook v e l e refornwinkels z i j n , d i e aardappelen, groente e n f r u i t verkopen. Naast de bezoeken aan de aangeschreven b i o l o g i s c h e winkels, heb i k toen e e n t i e n t a l refornwinkels bezocht. Ook deze heb i k gevraagd of z i j de enque'te i n zouden w i l l e n v u l l e n . In de s c h r i f t e l i j k e enquGte heb i k gevraagd van welke groothandels men afneemt e n hoe groot h e t aandeel van r e s p e c t i e v e l i j k d e v e r d e e l c e n t r a , ,de reformgroothandels en de producenten i s i n de t o t a l e inkoop. De t o t a l e omzet, de omzet van aardappelen + v e r s e groenten e n f r u i t e n de gemiddelde w i n k e l p r i j s van de reeds genoemde gewassen z i j n ook gevraagd voor de j a r e n 1975 t o t en met 1979. B i j de w i n k e l i e r s heb i k bovendien g e t r a c h t wat over de beroepscategorign en de l e e f t i j d s c a t e g o r i z n van de consumenten t e weten t e komen, alsook of de k l a n t e n we1 of geen s t u k j e groent e t u i n bebouwen. Voor h e t mondelinge g e d e e l t e d e r enque'te heb i k a l l e winkels bezocht om e r vragen t e s t e l l e n over: de aanvoer van de producten, s e i z o e n v e r s c h i l l e n i n de omzet van groenten en f r u i t , h e t inkomen u i t de winkel, reclame, gemotiveerdheid d e r k l a n t e n en over de marges op d i v e r s e producten. Na deze enquEtes heb i k gesprekken gehad met consulenten van de ecologische landbouw (Wil van E i j s d e n ) en van de b.d.-landbouw (Eelko Schaap), (H.A. van Beuningen) en met met de s e c r e t a r i s van de A.N.0.G.-landbow de v o o r z i t t e r van de organisch-biologische landbouw (W.S. de Jong). Met
deze mensen heb i k onder andere gesproken o v e r h e t o n t s t a a n tin de ontwikkeling van de, a l t e r n a t i e v e landbowme thoden. De r e s u l t a t e n van h e t onderzoek worden i n de volgende hoofdstukken weergegeven. Hierbi j z i jn ook v e r g e l i jkingen gemaakt met de gangbare landb o w . Men d i e n t zich e r e c h t e r goed van bewust t e z i j n d a t de meeste c i j f e r s v e r r e van e x a c t z i j n .
3. DE ALTERNATIEVE TELERS I n h e t b e g i n van de j a r e n z e v e n t i g waren e r maar b e t r e k k e l i j k weinig a l t e r n a t i e f telende b e d r i j v e n omdat de a l t e r n a t i e v e landbouwmethoden nog nauwelijks bekend waren. L a t e r i s , door de toenemende vraag n a a r b i o l o g i s c h e producten, h e t a a n t a l b e d r i j v e n s t e r k beginnen t e s t i j g e n . D i t was e e n gevolg van h e t f e i t d a t men i n begon t e zien welke schadel i j k e neveneffecten de kuns tmes t en de chemische bes trijdingsmiddelen kunnen veroorzaken. Tabel 1 g e e f t een beeld van hoe de a l t e r n a t i e v e lande n tuinbouw zich i n Nederland heef t ontwikke l d . Tabel 1 Geschatte oppervlakte ( i n h a ) van de d i v e r s e a l t e r n a t i e v e landb o m e t h o d e n i n Nederland G r o e n t e t e e l t + f r u i t t e e l t Iakkerbow
1972 (10) b i o l o g i s ch-dynamis ch ecologisch organisch-biologisch
25 104 78 12
t o t a a l ha
219
A.N.O.G.
t o t a a l gangbare x land- en tuinbouw ( 1 1 )
90 a l t e r n a t i e v e landen tuinbouw t . 0 . v . t o t a a l ha land- en t u i n bow
78.000
1975 25 I40 40 12
1979
1972 (10)
/
-
+
veeteel t
1975
1979
-
-
25 170 I 468 650 1040 60 65 ? - 48012 ( 217 272 1 + 500 710 1520 I I 80.700182.000 /2.000.000 1.960.000 1.910.000
\
iI 0,28%
0,2790
0,334
0,0252
0,0362 0,08090
Bron: (10) e n (I I) verwijzen naar de n u m e r s i n de l i t e r a t u u r l i j s t . x: De oppervlaktes voor g r o e n t e t e e l t + f r u i t t e e l t z i j n e x c l u s i e f z a a i -
uien en z a a d t e e l t . De c i j f e r s voor 1979 z i j n geschat aan de hand van ontwikkelingen i n voorafgaande j a r e n . De oppervlaktes land- en tuinbouw d i e i n t a b e l I genoemd z i j n voor 1972 en 1975bij de ecologische landbouwmethode, werden b e t e e l d door t e l e r s d i e n i e t b i j G n van de d r i e andere methoden waren aangesloten. Veel van deze t e l e r s p a s t e n de b.d.-methode toe o f hadden hun e i g e n manier van t e l e n . I n 1972 werd op ongeveer 60 van deze 78 h a groente + f r u i t grotendeels volgens de b .d .-methode ge t e e l d . Een a a n t a l b e d r i j v e n h e e f t zich l a t e r b i j de b.d.-vereniging a a n g e s l o t e n . De meeste andere b e d r i j v e n z i j n met hun e i g e n b i o l o g i s c h e methoden door b l i j v e n t e l e n . De geringe afname van h e t t o t a l e a r e a a l a l t e r n a t i e v e groente- e n f r u i t t e e l t i s v e r o o r z a a k t door h e t verdwijnen van enige f r u i t t e e l t , waar i e t s minder g r o e n t e t e e l t voor i n de p l a a t s i s gekomen. De grond van a l t e r n a t i e v e t e l e r s d i e hun producten i n c i d e n t e e l op de a l t e r n a t i e v e markt a f z e t t e n , i s n i e t b i j de c i j f e r s van t a b e l 1 inbegrepen. Enkele j a r e n geleden hebben 30 organisch-biologische t e l e r s zich van de s t i c h t i n g Orbio, d i e de belangen van deze t e l e r s b e h a r t i g t , afgescheiden. Z i j z i j n de a f z e t van hun producten z e l f gaan r e g e l e n omdat ze, volgens de h e e r De Jong, n i e t tevreden waren over de hoogte van de p r i j s . De grond van deze t e l e r s heb i k we1 onder de organisch-biologische methode gerangschikt omdat z i j nog we1 organisch-biologisch t e l e n .
Tabel 2 De o p p e r v l a k t e s bioloeisch-dynamische e n hun p r o c e n t u e l e toename .
en ecologische
~.
. .
:.
,
biologisch-dynamisch
1972 ( 1 0 ) p
(grogiteteel t (ha)
toename . r e l a t i e f f i t t e e t h a /toei&e r e l a t i e f akkerbouw .+ vee t e e 1 t (ha)
.
~
I1
-
I
m
.
57 -21% 468
1
40
.
1040
.
~
.
-47%
.
35 -
.
'
.
.
:I210
.
53%
+ veeteelt
I
4 80
+ 110
+
I00
- 9%.
445%
.
.
115)
35 % 65
95 -32%
7 10
500 42%
545
+ ecologisch
1975
87
800%
60%
Bron: ( 1 0 ) z i e l i t e r a t u u r l i j s t w: g e s c h a t t e o p p e r v l a k t e s ' ww: o p p e r v l a k t e s opgegeven door d e c o n s u l e n t e n e n oB c o n s t a n t
1 1
75%
6 0
?
30
50%
I
a) A.N.O.G.
-
20
I-
1972
i979
20.
35
.+ - 790 38%
.
biologisch-dyn.
1975
-50%
~
650.
'
'.
-22%
39%
.
135 ~.
42% 45
572
toename r e l a t i e f
ecoloeisch
1 9 7 9 ~ ~ 1972 .
1975%
1102%
g r o e n t e t e e l t , - f r u i t t e e l t en -&kerbow
. .
~
toename r e l a t i e f totaal
'
a)
+- 6 8 2
+ 890 -
31%
1979 1.165
I n t a b e l 2 z i j n de oppervlaktegegevens van de b.d.- en de ecologische landbouwmethode nog wat v e r d e r u i t g e s p l i t s t . Omdat i n de a r e a l e n van de A.N.0.G.- e n de organisch-biologische methode geen veranderingen opgetreden z i j n , h e b i k d i e i n deze t a b e l b u i t e n beschouwing g e l a t e n . ,We z i e n h i e r d a t h e t a r e a a l akkerbouw en v e e t e e l t v e e l s n e l l e r g e s t e g e n i s dan d a t van g r o e n t e t e e l t e n f r u i t t e e l t . De oppervlakte akkerbouw e n veet e e l t i s s i n d s 1975 namelijk gegroeid met 114%. De oppervlakte groentet e e l t en f r u i t t e e l t s t e e g daarentegen over d e z e l f d e periode maar met r e s p e c t i e v e l i j k 44 en 8%. De p r o d u c t i e van groente en f r u i t is e c h t e r meer dan verdubbeld s i n d s 1975. Deze toename komt v r i j w e l geheel t e n ., : . , gunste van d e groente. Dat de a l t e r n a t i e v e f r u i t t e e l t een zeer geringe $9-., itoename v e r t o o n t i s b e g r i j p e l i j k a l s j e bedenkt d a t de p r o d u c t i e van de' huidige z i e k t e g e v o e l i g e r a s s e n i n s l e c h t e j a r e n met 50 t o t 90% kan d a l e n V ( 2 ) . De t e e l t van groente i s n i e t a l l e e n toegenomen door de v e r g r o t e 1 oppervlakte g r o e n t e t e e l t maar vooral doordat een a a n z i e n l i j k d e e l ervan verschoven i s naar de akkerbouwbedrijven. De t e e l t van onder andere rode b i e t e n , winterwortelen, aardappelen, u i e n , peulvruchten e n d i v e r s e kools o o r t e n word t nu v e e l bedreven door akkerbouwbedri jven, terwi j l deze geti wassen e n k e l e jaren geleden nog h o o f d z a k e l i j k op de g r o e n t e t e e l t b e d r i j v e n g e t e e l d werden. De v e r g r o t e p r o d u c t i e c a p a c i t e i t voor b.d.- en ecologisch g e t e e l d e g r o e n t e komt geheel t e n goede aan de Nederlandse a l t e r n a t i e v e mai-kt omdat de export en h e t v e i l e n ervan i n de loop der j a r e n n i e t toe. genomen i s . Naast de genoemde groentegewassen t e e l t men op de a l t e r n a t i e v e akkerbouwbedrijven voornameli jk granen. Suikerbie t e n worden n i e t of nauwelijks verbouwd omdat sommige a l t e r n a t i e v e voedingsleren d i t voedsel a l s ' h i n d e r gezond" besternpelen. DZ: o ~ p e r v l a k t e sbiologisch-dynamisch en ecologisch b e t e e l d e grond z i j n i n f i g u u r 1 g r a f i s c h weergegeven. Hier i s d u i d e l i j k t e z i e n d a t de opp e r v l a k t e akkerbouw en v e e t e e l t s n e l l e r s t i j g t dan h e t a r e a a l groentet e e l t en f r u i t t e e l t . Een tweede a s p e c t wat i n deze g r a f i e k o p v a l t i s d a t de biologisch-dynamische landbouw een veel g r o t e r e o p p e r v l a k t e omvat dan de ecologische, maar de laatstgenoemde g e e f t een s n e l l e r e s t i j g i n g t e z i e n . De oppervlakte b.d.-landbouwgrond neemt v e e l g e l e i d e l i j k e r t o e . De ecologische landbouwmethode i s i n f e i t e pas na 1975 opgekomen en min ..iof meer georganiseerd v a n u i t de v e r d e e l c e n t r a . Sinsdien h e e f t de ecologische landbouw een enorme groei doorgemaakt van gemiddeld meer dan 50% p e r j a a r . De g r o o t s t e g r o e i z i t h i e r i n de akkerbouw e n v e e t e e l t , daarna de f r u i t t e e l t en de g r o e n t e t e e l t . B i j de b.d.landbouw i s h e t a r e a a l g r o e n t e t e e l t s n e l l e r gestegen dan b i j de ecologische landbouw t e r w i j l h e t a r e a a l b . d . - f r u i t t e e l t afgenomen i s .
!
Figuur 1, Oppervlaktegegevensvan de biologisch dynamische en de ekologisohe landbouwmethode.
Jaar
3
ga
F
zr.
ID CID
% 3 m 2 H r. n C L. n n m 0
a a
m H
ETN rt P. m L. $ 3 ID r.
P S
Sm
e
m
m a a m
m
mm n 3 ; n Yl
r. I
m
ID
a ID
6. c m 0
" t:
l
W W N U I L n L n
I n t a b e l 3 z i j n de oppervlaktes a l t e r n a t i e f b e t e e l d e cultuurgrond i n 1979 per landbouwme thode i n v i j f c a t e r g o r i g n u i t g e s p l c t s t . De r e l a t i e v e onderverdeling u i t h e t o n d e r s t e g e d e e l t e v a n d e z e t a b e l i s i n f i g u u r 2 nog eens g r a f i s c h u i t g e b e e l d . . ..
Figuur 2
R e l a t i e v e onderverdeling van d e ~ o p p e r v l a k t e scultuurgrond i n g e b k u i k , b i j a l t e r n a t i e v e e n . b i j g a n g b a r e landbouw i n 1979
Open
staand g l a s
6
.
,
.
.
.
.
U i t t a b e l 3 en f i g u u r 2 kunnen we opmaken d a t de t e e l t van groente en f r u i t i n de a l t e r n a t i e v e landbouw r e l a t i e f v e e l b e l a n g r i j k e r i s dan i n .. de gangbare landbouw. D i t g e l d t i n mindere mate voor de akkerbouw, maar hierbi j m e ten we bedenken' da t e r ten e e r s t e a a n z i e n l i j k e hoeveelheden I a l t e r n a t i e f geteelde granen e n peulvruchten geimporteerd worden e n t e n tweede d a t de 'oppervlakte a l t e r n a t i e f g e t e e l d e aardappelen en s u i k e r b i e t e n zeer k l e i n i s . Ir. de gangbare akkerbouw daarentegen b e s l a a t deL,opperv l a k t e aardappelen en s u i k e r b i e t e n tezamen meer dar, 30%. De veehouderij ' is i n de alternatievelandbouw r e l a t i e f minder b e l a n g r i j k dan i n de gang--. bare landbouw. D i t g e l d t v o o r a l voor de ecologische landbouw, d i e zich aanvankelijk vooral toelegde op h e t produceren van gezond p l a n t a a r d i g voedsel. Nu beginnen z i j ook meer b e l a n g s t e l l i n g t e tonen voor de veeteelt.
,
Tabel 4 Het a a n t a l b e d r i j v e n d a t de d i v e r s e a l t e r n a t i e v e l a n d b o m e t h o d e n t o e p a s t en hun gemiddelde oppervlakte i n h a i n 1972, 1975 en 1979. I
.I
I
landbol~wmethode
1972
1
b e d r i jven
I
gem. opp.
)
1975 aantal. b e d r i jven
I
gem. opp.
I
1979 aantal bedrijven
gem. opp.
A.N.O.G. b i o l o g i s ch-dynamischx ecologisch organisch-biologisch
30 + 17 + I0
25 12,8 695 192
57 + 30 + 10
25 10,5 3,3 l,2
I 133 + 100 + 10
25 7,7 5 95 1,2
to taal"
+ 58
9,)
+ 98
7,s
+ 244
696
173.000
12,2
163.000
12,8
148.000
13,7
gangbare landbouw K
B i j de b e p a l i n g van de gemiddelde o p p e r v l a k t e heb i k h e t 200 h a g r o t e b .d b e d r i j f '!Loverendale" bui ten beschowing g e l a t e n omdat d i t b e d r i j f anders e e n g r o t e i n v l o e d op h e t gemiddelde h e e f t .
.-
I n t a b e l 4 z i e n we d a t h e t a a n t a l b e d r i j v e n d a t de A.N.0.G.- e n de organisch-biologische methode t o e p a s t . n i e t veranderd i s . B i j de b.d.- e n de ecologische landbouw daarentegen i s h e t a a n t a l b e d r i j v e n s t e r k gestegen. Gedurende 1975 t o t 1975 nam h e t a a n t a l b .d.-bedrijven met 90% e n h e t aant a l e c o l o g i s c h e b e d r i j v e n met 77% toe. Over de periode 1975 1979 i s de toename r e s p e c t i e v e l i j k 133% e n 233% geweest. D i t komt overeen m e t e e n gemiddelde s t i j g i n g van 24 r e s p e c t i e v e l i j k 35 procent per j a a r . De r e l a - 1 t i e v e s t i j g i n g van h e t a a n t a l b.d.-bedrijven was 2,5 maal zo g r o o t a l s de r e l a t i e v e oppervlaktetoename. De v e r d e e l c e n t r a verwachten d a t deze s n e l l e g r o e i nog zeker enkele jaren d o o r g a a t . B i j de ecologische landb o w was de r e l a t i e v e toename van h e t a a n t a l b e d r i j v e n n a 1975 2,3 m a 1 , , zo g r o o t a l s de r e l a t i e v e oppervlaktevermeerdering. U i t deze gegevens ,, moeten we concluderen d a t e r v e e l k l e i n e a l t e r n a t i e v e b e d r i j f j e s b i j ,: gekomen z i j n . Hiermee i s ook de gemiddelde b e d r i j f s o p p e r v l a k t e s t e r k verminderd. B i j de b . d , i s de gemiddelde oppervlakte voortdurend k l e i n e r geworden. D i t i s h e t gevolg van h e t f e i t d a t e r v e e l k l e i n s c h a l i g e bed r i j v e n bijgekomen z i j n . B i j de ecologische landbouw i s e r een andere, ontwikkeling gaande. Aanvankelijk i s de gemiddelde oppervlakte afgenomen doordat e n k e l e f r u i t t e e l t b e d r i j v e n z i c h b i j de b . d . a a n s l o t e n . Daarom bleven e r r e l a t i e f v e e l k l e i n s c h a l i g e g r o e n t e t e e l t b e d r i j f j e s over. Lat e r s l o t e n z i c h meer akkerbouw- e n v e e t e e l t b e d r i j v e n b i j de ecologen aan en i s de gemiddeldeoppervlakte toegenomen. Het gemiddelde b.d.-bedrijf I? i;, i s nog s t e e d s g r o t e r dan h e t gemiddelde ecologische b e d r i j f . ' :
-
I
,I
(i:
Figuur 3 Ontwikkelingen i n de a a n t a l l e n ecologische en biologisch-dynamische landbouwbedrijven e n ' h u n gemiddelde 'oppervlakte i n h a , aantal bedrijven 140
gem.
oppervlakte
120
100
I I 1
1
80
I
!
,
1
j
60
i
'
!
/
. .
,.
1
. ,
.
,
.
,
40
.
.
I
,
.
!
i
20 0
I
i
.
"i
0
i
'.
a
e k o l o g i s c h (opp.)
/.
)
-
.
0
. .
I
.
2.,
.. 2
I ,
'
~
,o.
1
1972 ,
1975
7P79
.
.
Ter ~ e r d u i d k l i j k i nz~i j n h e t a a n t a l e n de gemiddelde o p p e r v l a k t e van de biologische-dynamische e n de e c o l o g i s c h e ' landbouwmethode i n f i g u u r 3 u i t - . ' g e z e t . ' Omdat b i j de ande're k t h o d e n geen' veranderingen z i jn. opgetreden, heb i k d i e n i e t i n de g r a f i e k ingetekend. Om een v e r g e l i j k i n g met h e t l a n d e l i j k gemiddelde m o g e l i j k t e maken i s de gemiddelde oppervlakte van h e t Nederlandse l a n d b k b e d r i j f i n de f i g u u r opgenomen, de enorme afname i n h e t a a n t a l gangbare b e d r i j v e n i s e c h t e r n i e t i n de g r a f i e k opgenomen. We z i e n d a t de gemiddelde oppervlakte van 'de a l t e r n a t i e v e b e d r i j v e n r e l a t i e f e r g k l e i n i s . E6n van de oorzaken h i e r v a n i s ' d a t e r j v e e l ' b e d r i j v e n a l s nevenbedrijf fungeren. B i j de b i d . i s i n 1979 h e t i a a n t a l "nevenbedrijven" ongeveer 55, b i j de ecologische landbouw '+ '50. Deze b e d r i j v e n hebben hun hoofdinkomen u i t een gangbaar landbouwbedrijf of een ander beroep. B i j de b.d. z i j n ook nog 8 zogenaamde i n s t i t u u t s bedr.ijven aangis l o t e n ( k i n d e r t e h u i s , conferentie-oord, volkshogeschdol, e t c ) . I e t s meer d a n d e h e l f t van de b.d.-bedrijven ' z i j l i "produktiebedri jvkn", d a t w i l zeggen b .d.-telende b e d r i j v e n , 'waarI. mee de boeren of t u i n d e r s e e n v o l l e d i g inkomen verdienen. B i j de ecologische landbouw b e s t a a t de h e l f t van h e t a a n t a l b e d r i j v e n u i t "produktiebedrijven", de o v e r i g e z i j n nevenbedrijven. Een onderverdeling .. "
'
van de b e d r i j v e n naar tak van landbouw i s m o e i l i j k t e maken omdat e r i e e r v e e l gemengde b e d r i j v e n z i j n . De combinaties akkerbouw-veeteelt, akkerbow-groenteteelt, veeteelt-groenteteelt en fruitteelt-groenteteelt komen v e e l voor. .De A.N.0.G.- en de organisch-biologische t e l e r s produceren voor een g r o o t d e e l voor de Duitse a l t e r n a t i e v e markt. De p r i j s d i e z i j voor hun product e n k r i j g e n l i g t maar enkele procenten boven de genoteerde v e i l i n g p r i j s . 1.. De produkten d i e de organisch-biologische t e l e r s n i e t op de Duitse a l t e r n a t i e v e markt k w i j t kunnen worden n a a r de v e i l i n g gebracht en normaal g e v e i l d . De A.N.0.G.-fruitteler l e v e r t e e n g r o o t d e e l van z i j n f r u i t aan de reformhandel. Omdat de productiekosten van deze t e l e r s n i e t of nauwel i j k s hoger z i j n dan d i e van de gangbare tuinbouw kunnen z i j op d i e man i e t rendabel produceren. De biologisch-dynamische- e n de ecologische t e l e r s werken met een ander systeem. Z i j maken met de v e r d e e l c e n t r a ' t e e l t a f s p r a k e n e n p r i j s a f s p r a k e n . De t e l e r s z i j n e r dan van verzekerd d a t de producten van h e t afgesproken a r e a a l voor e e n vooraf bepaalde p r i j s door de v e r d e e l c e n t r a afgehaald worden. De t e l e r s p r i j s wordt aan de hand van k o s t p r i j s b e r e k e n i n g e n bepaald. E r wordt d a a r b i j ook rekening ! gehouden met een r e d e l i j k e vergoeding voor de t e l e r s . Tussen de v e r s c h i l . l e n d e seizoenen v a r i e e r t de p r i j s e n i g s z i n s , maar i n de seizoenen i s h i j b e t r e k k e l i j k s t a b i e l . Als a c h t e r a f door goede of s l e c h t e omstandigheden b l i j k t d a t deze zogenaamde r i c h t p r i j s t e hoog of t e l a a g i s wordt h i j aangepast aan de heersende onstandigheden. I n h e t algemeen houdt men de p r i j s hoger dan de v e i l i n g p r i j s om l e v e r i n g aan de v e i l i n g t e voorkomen. A 1 t e hoog boven de v e i l i n g p r i j s g a a t men ook n i e t omdat de v e r l e i ! ' ' ding t o t k n o e i e r i j e n anders t e g r o o t wordt voor de wat minder gemotiveerde t e l e r s . Met h e t systeem van r i c h t p r i j z e n en a f z e t g a r a n t i e s geven de ' v e r d e e l c e n t r a de t e l e r s meer zekerheid omtrent een r e d e l i j k ' i n k o m e n .
t
\
'
Tot voor e n k e l e j a r e n geleden werden nog v e e l v e r s e producten door de w i n k e l i e r s en de consumentengroepen d i r e c t van de b e d r i j v e n gekocht. Omdat b i j d i t systeem de c o n t r o l e op de b i o l o g i s c h e k w a l i t e i t n i e t goed u i t v o e r b a a r was, omdat h e t voor de w i n k e l i e r s v r i j omslachtig en duur was om meerdere t u i n d e r s a f t e gaan om een r e d e l i j k s o r t i m e n t t e k r i j g e n en omdat de t e l e r s weinig zekerheid omtrent de a f z e t van hun a l t e r n a t i e f g e t e e l d e producten hadden i s men overgegaan op h e t inschakelen van verd e e l c e n t r a voor h e t v e r v u l l e n van de veriame1.- en d i s t r i b u t i e f u n c t i e . Op h e t ogenblik i s de d i r e c t e verkoop aan winkels en consumentengroepen nog maar h e e l gering. We1 i s er:enige verkoop op de b e d r i j v e n e n s o m i g e t e l e r s hebben een e i g e n w i n k e l t j e . De v e r d e e l c e n t r a z i j n c o s p e r a t i e s , : verenigingen of s t i c h t i n g e n met t e l e r s en w i n k e l i e r s a l s leden. De handel i n a 1 t e r n a t i e f g e t e e l d e producten s t e l t aan de aanges l o t e n t e l e r s de e i s d a t z i j hun producten volgens de b e t r e f f e n d e r i c h t l i j n e n t e l e n . Door middel van steekproeven wordt de b i o l o g i s c h e k w a l i t e i t g e c o n t r o i l e e r d op h e t b e d r i j f e n na de o o g s t . E r z i j n voor deze c o n t r o l e s special e proefmethoden ontwikkeld zoals de beeldvormende methoden voor de b.d. en de Rush-test voor de organisch-biologische producten. De ecologische producten worden op de gangbare w i j z e gecontroleerd op r e s i d u e n van chemische b e s t r i j d i n g s m i d d e l e n . De v e r s c h i l l e n d e teeltmethoden h a n t e r e n voor hun producten d i v e r s e handelsmerken. Het f r u i t van h e t A.N.0.G.-bedri j f wordt a l s A.N.0.G.-fruit verkocht. De b.d. h a n t e e r t twee handelsmerken om de biologisch-dynamische k w a l i t e i t van z i j n producten aan t e geven. ~ e d r i j v e nd i e nog geen d r i e j a a r achtereen biologisch-dynamisch t e l e n mogen h e t overgangsmerk Biodyn voeren. Het merk Demeter g a r a n d e e r t d a t h e t product afkoms1tig i s van een b e d r i j f d a t a1 langer dan d r i e j a a r volgens-de b.d.-methode t e e l t . Voor ,; de ecologische l a n d b o w heef t de S .A.W. twee handelsmerken b i j de waren-
,
wet aangevraagd. Het merk Eko-om i s een "omschakelingsmerk" voor t e l e r s d i e nog n i e t zo lang op ecologische w i j z e t e l e n . Een b e d r i j f mag h e t merk Eko voeren a l s e r producten met e e n goede b i o l o g i s c h e k w a l i t e i t geproduceerd worden, dus een a a n t a l j a r e n na omschakeling. De organischb i o l o g i s c h e t e l e r s verkopen hun producten onder h e t merk Orbio a l s de , producten op de a l t e r n a t i e v e markt a f g e z e t worden. Producten:- voor de v e i l i n g dragen geen handelsmerk.
.
Over economische r e s u l t a t e n van a l t e r n a t i e v e b e d r i j v e n i s maar h e e l . . . . " weinig i n f o r m a t i e beschikbaar. U i t een L.E.1.-onderzoek (6) over een' organisch-biologisch b e d r i j f i n 1972 bleek d a t d i t . verwarmde g l a s t u i n - ' . b o b b e d r i j f i n d a t j a a r een b e t e r r e s u l t a a t had dan de meeste gangbare '; b e d r i j v e n . Volgens de h e e r ' De Jong van S t i c h t i n g Orbio z i j n e r m e t d e . ( organisch-biologische teeltmethode hogere kilogramopbrengsfen t e behalen: L!:. ! dan met de gangbare methode. .Het i s daarom v e r u o n d e r l i j k d a t de toepas- . . , . s i n g van deze methode n i e t toegenomen' i s . Over andere a l t e r n a t i e v e t u i n bouwmethoden z i j n t o t nu t o e weinig nauwkeurige opbrengstgegevens ,bekcid. De Connnissie Onderzoek Biologische Landbouwmethoden s c h r i j f t i n een .. i n t e r i m - r a p p o r t van november 1973 (1 2) d a t de kilogramopbrengs t e n van de a l t e r n a t i e v e g r d e n t e t e e l t e n -akkerbo& v e r g e l i j k b a a r kunnen z i j n met ' d i e van de gangbare g r o e n t e t e e l t e n -akkerbouw(uitgezonderd de aardapp e l t e e l t , de appel- e n p e r e n t e e l t e n de melkveehouderij). V o o r h e t beh a l e n van deze h o g e o p b r e n g s t e n z i j n de a l t e r n a t i e v e t e l e r s we1 aangewe. zen op de organische mest van gangbare b e d r i j v e n omdat Fen v o l l e d i g e r e c y c l i n g van organische s t o f n i e t t e r e a l i s e r e n i s . Doordat de t e e l t duur d i k w i j l s l a n g e r i s en omdat e r we1 eens een groenbemestingsgewas. i n h e t vruchtwisselingsschema opgenomen wordt, i s de gemi'ddelde k i l o gramopbrengst p e r h a per j a a r m e e s t a l toch l a g e r dan i n -de gangbare groen- ! , t e t e e l t e n akkerbouw. D i t v e r s c h i l moet i n de p r i j s van h e t product t o t u i t d r u k k i n g komen. Door de k l e i n e markt voor a l t e r n a t i e v e tuinbouw- ,. producten kunnen de p e r c e l e n meestal n i e t i n e'e'n k e e r geoogst worden: D i t l e i d t t o t h e t l a t e r i n i a a i e n van h e t volgende gewas en ook d a t k o s t , , g e l d . De bemesting e n de ziekten- e n o n k r u i d b e s t r i jding vergen i n de ' a l t e r n a t i e v e tuinbouw v e e l m e e r ( d u r e ) a r b e i d dan i n de gangbare landb o w . Hierteeenover s t a a t e c h t e r e e n , g r o t e f i n a n c i s l e besparing op k u n s t mest en chemische . b e s t r i j d i n g s m i d d e l e n . . D i t i n combinatie met een hoge- . r e p r i j s maakt d a t de t e l e r s toch h e t hoofd boven water kunnen houden. '
-
.
. Een boer of t u i n d e r d i e biologisch-dynamisch of ecologisch w i l gaan t e l e n en z i j n p r o d u c t e n ' a a n h e t afzetsysteem van deze r i c h t i n g e n w i l gaan l e v e r e n kan d i t n i e t zonder meer doen. De v e r d e e l c e n t r a nemen a l l e e n producten a f van a g r a r i g r s d i e b i j hun vereniging of coijperatie aangesloten z i j n . Een nieuwe a l t e r n a t i e v e boer of t u i n d e r z a l daarom e e r s t bezoek k r i j g e n van een consulent van de b e t r e f f e n d e landbouwmethode. Deze b e s p r e e k t met hem a l l e v e r p l i c h t i n g e n e n gevolgen d i e h e t a l t e r n a t i e v e t e l e n met zich meebrengt. Als b l i j k t d a t de t e l e r a c h t e r de f i l o s o f i s n van de b.d.- of de e c o l o g s i c h e landbouw s t a a t en a l s h i j i n s t a a t i s h e t b e d r i j f goed t e runnen, kan h i j zich a a n s l u i t e n b i j e'e'n van de a f z e t c o i j p e r a t i e s van de b . d . of b i j de f e d e r a t i e van ecologisch ,werkende b e d r i j v e n . Bovendien moet h i j nog een zekere g a r a n t i e geven d a t de overschakeling op de a l t e r n a t i e v e methode b l i j v e n d i s e n n i e t zomaar een proef voor enkele j a r e n . I n de e e r s t e j a r e n na de omschakeling v a l l e n de opbrengsten meestal wat tegen en de boer of t u i n d e r moet daarom we1 een zekere f i n a n c i g l e r e s e r v e a c h t e r de hand hebben. Pas na 5 t o t 10 j a a r h e e f t h e t ecologisch evenwicht zich v o l l e d i g h e r s t e l d en dan z i jn weer optimale opbrengsten mogeli j k . Op de maagdelijke gronden i n Z u i d e l i j k Flevoland i s n a a r i k aanneem nog nauwelijks of geen s p r a k e van bodemvervuiling door chemische middelen of kunstmeststoffen. Hier
4 . DE VERDEELCENTRA VOOR ALTERNATIEF GETEELDE PRODUCTEN De v e r d e e l c e n t r a z i j n o p g e r i c h t toen e r behoefte aan eeri b e t e r georganis e e r d e n e f f i c i e n t e r afzetsysteem o n t s t o n d . De A.N.0.G.-teler en de organisch-biologische t e l e r s hebben geen. b e h o e f t e aan een verdeelcentrum omd a t z i j hun producten aan een b e p e r k t a a n t a l g r o t e afnemers verkopen. De b . d . - t e l e r s e n l a t e r de ecologische t e l e r s konden we1 e e n b e t e r a f z e t s y s t e e m gebruiken. D i t i s de a a n l e i d i n g geweest t o t de o p r i c h t i n g van zogenaamde v e r d e e l c e n t r a . Veel ervan z i j n o n t s t a a n u i t a l t e r n a t i e v e w i n k e l t j e s d i e v a n u i t een c e n t r a a l gelegen p l a a t s de producten b i j de t e l e r s ophaalden en daarmee a1 andere w i n k e l t j e s en consumentengroepen gingen bevoorraden. Omdat na verloop van t i j d de markt s t e e d s g r o t e r werd i s de v e r d e e l f u n c t i e losgekoppeld van de e i g e n l i j k e w i n k e l s . De k l e i n e v e r d e e l c e n t r a d i e toen ontstonden hadden i e d e r een e i g e n gebied waarbinnen z i j de producten b i j de a l t e r n a t i e v e t e l e r s a f h a a l d e n en b i j de winkels rondbrachten. Het e e r s t e b.d.-verdeelcentrum i s i n 1970 opg e r i c h t , h e t e e r s t e b i o l o g i s c h e , nu ecologische verdeelcentrum i n 1975 en h e t macrobiotische verdeelcentrum i n 1976. Enkele v e r d e e l c e n t r a gingen ook bewaarbare a l t e r n a t i e v e producten z o a l s t a m e , r i j s t e n peulvruchten importeren om de t e k o r t e n i n Nederland aan t e v u l l e n . De v e r d e e l c e n t r a hebben gezamenli jk enkele handelsmerken voor a l t e r n a t i e v e producten ingevoerd om de consumentenzekerhei'd t e geven over de "echtheid" van wat z i j kopen. I n de beginperiode werkten de v e r d e e l c e n t r a v e e l m e t v r i j w i l l i g e r s waaronder r e l a t i e f v e e l s t u d e n t e n d i e m e t b e s t e l a u t o ' s reden e n d i e h e t s o r t e e w e r k uitvoerden. Toen de omzetten wat g r o t e r werden, s c h a f t e n de v e r d e e l c e n t r a zich vrachtwagens aan om de groeiende' vraag n a a r " b i o l o g i sche" producten t e kunnen beantwoorden. Naarmate de . v e r d e e l c e n t r a g r o e i den werden e r meer b e t a a l d e vas t e a r b e i d s k r a c h t e n ingeschakeld,om he t v e l e werk coed georganiaeerd en g e r o u t i n e e r d u i t t e kunnen voeren. Op h e t ogenblik wordt e r hoofdzakeli jk met vas t e a r b e i d s k r a c h t e n gewerkt De v o o r l i c h t i n g en de c o n t r o l e worden n i e t door de v e r d e e l c e n t r a u i t gevoerd, maar we1 door hen b e t a a l d door middel van een a f d r a c h t aan de betreffende instanties;
.
:
Tabel 5 De v e r d e e l c e n t r a voor a l t e r n a t i e f g e t e e l d e producten i n Nederland, j a a r van o p r i c h t i n g , teeltmethode van de a a n g e s l o t e n boeren e n t u i n d e r s , productengroepen d i e e r verhandeld worden en welke p r o v i n c i e s t o t h e t werkgebied behoren
verdeelcentrum
j a a r van oprich t i n g
t e e 1 tme thode
productengroepen droge + veraardapp v e r s e g r . + f r . werkte prod.
.
' brood, zuivel
verzorgingsgebied
.
+ +
-
h e e l Nederland
+
G r + F r + D r + Ov + F1.
+ +
+
+
N-H
+
+
Gld + U t r + N-Br
+
+
U t r + Z-H + Z
macrobiotisch
+ -
ecologisch
+
1977
e c o l o g i s ch
+
1979
ecologisch
Het Midden
1977
ecologisch
1976
ecologisch
De Schalm
1977
e c o l o g i s ch
De S u t e l k o f f e
1979
ecologisch
voorheen De Raat
1977
ecologisch
+ + + + +
Dr
De Nieuwe L e l i e
+ -
+ + + +
Amsterdam v n l
1975
+ + + + +
Akwarius
1970
b i o l . dyn.
-
Bleemberg
1974
b i o l . dyn.
+
Gaea
1973
b i o l . dyn.
Gelre + Overbetuwe
1976
b.d. + ecol.
Proserpina
1971
b i o l . dyn.
Manna
1976
Boldercentrum ,De D e l t a De Groene
- = niet +
Band
verhandeld
= we1 verhandeld
+ + + +
N-Br
+
L
Z
Ov + Gld + F1
N-H Z-H
G r + Fr Gr + Fr
.
I n t a b e l 5 s t a a n enige gegevens over de a l t e r n a t i e v e v e r d e e l c e n t r a i n Nederland. Verspreid o v e r Nederland l i g g e n 5 b.d:-verdeelcentra. ECn . ervan l e v e r t t o t nu t o e ook ecologisch g e t e e l d e producten. D e z e t a a k wordt d i t j a a r overgenomen door e e n n i e w e c o l o g i s c h v e r d e e l c e n t r u m i n de Betuwe. Als d i t g e r e a l i s e e r d i s h e e f t de ecologische landbouwmethode . een a f z e t s y s t e e m wat u i t a c h t v e r d e e l c e n t r a b e s t a a t . Zoals a 1 . e e r d e r genoemd i i e e f t de macrobiotische beweging maar e'
~
. . .
Van de b.d.-centra z i j n e r 4 e n van de ecologische v e r d e e l c e n t r a z i j n e r 3 d i e aardappelen e n verse groenten en f r u i t i n hun. produktenpakket hebben. I n de n a b i j e toekomst gaan a l l e ecologische v e r d e e l c e n t r a groen;: t e n en f r u i t l e v e r e n . Akwarius en Manna z i j n dan de e n i g e twee d i e a l l e e n d r o g e en bewaarbare v e w e r k t e produkten verhandelen. Z i j . z i j n h e t o'ok d i e de importen h i e r v a n ve,rzorgen. P r o s e r p i n a r e g e l t de invoer van , v e r s e b.d.;produkten d i e i n hoofdzaak u i t zuidvruchten b e s t a a t . De ecologische v e r d e e l c e n t r a hebben e e n c e n t r a l e importeur (Locust) voor " de i n v o e r van droge produkten. Deze v e r z o r g t een groot d e e l van de 1 graaninkopen voor de ecologische molenaars. Verse groenten e n . f r u i t 'worden door de ecologische v e r d e e l c e n t r a i n h e e l beperkte hoeveelheden i i t Belgiz betrokken van de V.E.L.T.-telers (V.E.L.T.= Vereniging Ekol o g i s c h e Land- e n T u i n b o w ) . De e x p o r t van ecologische- en b;d.-produkt e n i s verwaarloosbaar k l e i n . De v e r d e e l c e n t r a hebben i e d e r hun e i g e n v e r z o r g i n g s g e b i e d . , Zowel. voor de b .d a l s voor de ecologische landbouw i s e r een a p a r t aanvoer- en d i s t r i b u t i e n e t d a t per gebied de produkten b i j de boeren e n t u i n d e r s o p h a a l t e n onder de winkels v e r d e e l t . De p r o v i n c i e s d i e de a f z o n d e r l i j k e v e r d e e l c e n t r a voor hun rekening nemen , s t a a n ook i n de t a b e l vermeld. Deze g e b i e d s i n d e l i n g g e e f t een g l o b a a l b e e l d , de provinciegrenzen z i j n geen e x a c t e grenzen voor de verdeelcentra.
.-
De a l t e r n a t i e v e handel i s e e n s o o r t afspraak economic. I n h e t n a j a a r wordt aan de w i n k e l i e r s d i e a l t e r n a t i e v e produkten verkopen'gevraagd wat z i j h e t volgend j a a r nodig denken t e hebben. B i j de berekening van d> verwachte vraag wordt door de v e r d e e l c e n t r a eveneens rekening gehou" d e n met de verwachte toename van h e t a a n t a l winkels. A l s ' g l o b a a l bekend i s wat de t o t a l e vraag n a a r b.d.- en ecologische produkteri z a l worden, gaan de betreffende.verdeelcentratee1tafspraken maken met de'aange' : s l o t e n . boeren en t u i n d e r s i n hun werkgebied. Als e c h t e r i n Nederland de p r o d u c t i e c a p a c i t e i t voor bepaalde produkten t e k l e i n i s , wat t o t nu ' toe a l t i j d h e t geval i s geweest met 0 . a . de granen, wordt geprobeerd om v i a a l t e r n a t i e v e o r g a n i s a t i e s i n h e t b u i t e n l a n d t e e l t a f s p r a k e n t e maken. Voor groenteteeltgewassen i s d i t nog n i e t nodig geweest. Door middel van k o s t p r i j s b e r e k e n i n g e n worden bovendien de r i c h t p r i j z e n voor de produkten bepaald. De berekende k o s t p r i j z e n worden door de verdeelc e n t r a gezamerilijk verwerkt t o t r i c h t p r i j z e n voor h e t komende j a a r . Deze r i c h t p r i j z e n z i j n onder normale omstandigheden g e l i j k aan de t e l e r s p r i j z e n . Doch a l s i n d a t j a a r b l i j k t d a t door onvoorziene o m .:standigheden de oogst k l e i n e r of g r o t e r i s dan verwacht, worden de te-' lerkprij'zen aangepast. Met d i t systeem van t e e l t a f s p r a k e n en p r i j s a f spraEen.wordt h e t inkomen van de boeren en t u i n d e r s v e i l i g g e s t e l d t e w i j l de consumenten 'de zekerheid hebben d a t de verlangde produkten meetsal t e koop z i j n . Er wordt namelijk g e s t r e e f d n a a r een zo r e g e l m a t i g mogelijke aanvoer e n l i e f s t een ruim a s s o r t i m e n t van a l t e r n a t i e f g e t e e l d e produkten. Tot op heden i s d i t b i j v e l e produkten nog n i e t h e l e m a a l g e l u k t . D i t i s i n de e e r s t e p l a a t s een gevolg van de k l e i n e omvang van de a l t e r n a t i e v e markt. I n de t w e e d e p l a a t s i s de s t e r k r e g i o n a a l georganiseerde p r o d u k t i e en a f z e t ook n i e t b e v o r d e r l i j k voor e e n r e g e l m a t i g aanbod en e e n ruim a s s o r t i m e n t . Een d e r d e f a c t o r i s d a t d e t e e l t e n minder beinvloed kunnen worden dan i n de gangbare landbouw waardoor de oogstdatum soms m o e i l i j k e r t e plannen i s .
.
8;.
,
Tabel 6 Jaaromzetten van de a l t e r n a t i e v e v e r d e e l c e n t r a i n miljoenen guldens jaar totaalrelatieve omzet (A) omzettoename 1 2
r
B i n verhouomzet v. aardapp., r e l a t i e v e groenten en f r u i t toename (B) ding t o t A
3
4
5
bruto(B)
netto
195
1,3
6
0,38
1975
4
1976
8
100%
390
2,5
100%
0,38
I977
13
6 3%
4p-5
339
50%
0,35
1978
18
38%
593
4,8
18%
0,29
1979
30
6 7%
899
69 1
68%
0,30
gemiddeld
67%
5 9%
I n t a b e l 6 s t a a n de omzetten van de a l t e r n a t i e v e v e r d e e l c e l i t r a . De vermelde b r u t o o m z e t c i j f e r s z i j n totaalomzetten, de -,onderlinge leveringen z i j n e r n i e t u i t g e h a a l d . De netto-omzetten z i j n w e l ' v a n deze onderlinge leveringen ontdaan. Kolom ,I e n 3 u i t t a b e l 6 z i j n i n f i g u u r 4 nog eens g r a f i s c h weergegeven zodat de j u i s t e verhoudingen b e t e r ' z i c h t b a a r worden. ' De omzetten van de e c o l o g i s c h e v e r d e e l c e n t r a e n h e t macrobiotische v e r i . deelcentrum z i j n v e e l s n e l l e r gestegen dan d i e van de b.d.-verdeelcentra. Ondanks d a t i s de totaalomzet toch nog b i j n a voor de h e l f t e n de omzet van de aardappelen, groenten en f r u i t voor meer dan de h e l f t afkomstig vam de b.d.-verdeelcentra. De omzet van aardappelen, groenten en f r u i t i s een onderdeel van de t o t a a l o m z e t . IIet aandeel ervan i s teruggelopen. van 38% i n 1975 t o t 30% i n 1979. I n 1976 en 1977 i s de bruto-omzet s t e r k e r gestegen dan i n h e t j a a r 1978. D i t i s veroorzaakt door h e t f e i t d a t v e e l t e l e r s , d i e t o t d i e t i j d nog r e c h t s t r e e k s aan de winkels en consumentengroepen leverden, overgegaan z i j n op a f z e t v i a de v e r d e e l c e n t r a . Door deze ontwikkeling geven de c i j f e r s voor 1975, 1976 en 1977 n i e t p r e c i e s de t o t a l e omvang van de omzet van a l t e r n a t i e v e producten i n Nederland. I n 1979 i s de omzet weer s n e l l e r gestegen, maar d i t i s voor een groot d e e l veroorzaakt door h e t toenemen van de leveringen t u s s e n de v e r d e e l c e n t r a . De b e t r e f f e n d e hoeveelheden worden dan dus dubbel gerekend. Om de omzetten tegen telerswaarde u i t t e rekenen moeten we u i t gaan van de netto-omzetten. I n t a b e l 7 en f i g u u r 5 z i j n de omzetten van aardappelen, groenten e n f r u i t tegen telerswaarde vermeld. Deze g e t a l l e n z i j n berekend door de t o t a a l o m z e t t e n (van deze producten) van a l l e verd e e l c e n t r a t e verrninderen met de onderlinge l e v e r i n g e n . De importen z i j n zo k l e i n d a t deze geen invloed hebben op de t e l e r s w a a r d e . Om de omzetten tegen telerswaarde t e k r i j g e n moeten deze netto-omzetten op groothandelsniveau nog gedeeld worden door 1 , 3 om de groothandelsmarge, d i e h i e r op 30% g e s t e l d i s , e r u i t t e h a l e n . I k heb h i e r tevens v e r o n d e r s t e l d d a t de marge van de v e r d e e l c e n t r a g e l i j k gebleven i s . De omzetten van 1975, 1976, e n i n mindere mate d i e van 1977, geven n i e t de t o t a l e pro- . ductiewaarde van de a l t e r n a t i e f g e t e e l d e aardappelen, groenten en f r u i t i n N e d e r l a n d weer. D i t komt omdat de producten d i e v i a andere a f z e t k a n a l e n dan de a l t e r n a t i e v e v e r d e e l c e n t r a verhandeld z i j n , n i e t i n deze g e t a l l e n verwerkt z i j n . Het i s n i e t t e a c h t e r h a l e n om welke hoeveelheden h e t h i e r g a a t . Voor de j a r e n I978 en 1979 z i j n deze l e v e r i n g e n nog van weinig belang. De c i j f e r s voor deze twee j a r e n komen, afgezien van ander e afwijkingen die met de s c h a t t i n g van de c i j f e r s samenhangen, ongeveer
.
: I
Figuur 4. Bruto-:jaaromzetten van de a l t e r n a t i e v e yerdeelcentra. .
mil
.
overeen met de w e r k e l i j k e productiewaarde. I n verband hiermee i s de r e l a t i e v e toename u i t t a b e l 7 n i e t g e l i j k aan de w e r k e l i j k e toename. De percentages voor 1976 en I977 z i j n hoger dan de w e r k e l i j k e r e l a t i e v e toename. Maar ondanks de ontbrekende gegevens kan toch geconcludeerd worden d a t de omzetten tegen telerswaarde een j a a r l i j k s e g r o e i van meer dan 25 2 30% (gemiddeld) t e z i e n geven. De v e r d e e l c e n t r a verwachten d a t deze g r o e i nog minstens enkele j a r e n gehandhaaft b l i j f t . Het i s overigens niet mogelijk om enige betrouwbare v o o r s p e l l i n g e n t e doen omdat j e n i e t weet of e r s n e l concurrenten op de markt komen of d a t de economische s i t u a t i e mee- of tegenwerkt. Tabel 7 Omzetten van aardappelen, groente e n f r u i t i n miljoenen guldens: netto-omzet van de v e r d e e l c e n t r a en telerswaarde jaar
1975
1976
1977
1978
1979
verdeelcentra
193
295
3,9
498
6,1
telerswaarde
190
179
3,O
397
4,7
90%
5 8%
2 3%
27%
iie €€6zomiet
r e l a t i e v e toename
-... Figuur
5.
P r o d u c t i e w a a r d e op t e l e r s n i v e a u v a n a a r c i a p ~ i e l e n
, groenten
en f r u i t .
miljoen gulden
1975
1976
1977
1978
1979 Ja a r
Door de s t e r k e omzetgroei z i j n de v e r d e e l c e n t r a r e g e ~ l m a t igenoodzaakt ~ om u i t t e b r e i d e n . Maar aangezien ze de marges m i n i m a l w i l l e n houden i s e r vaak t e . w e i n i g geld om d e . u i t b r e i d i n g t e f i n a n c i e r e n of om k r e d i e t e n t e k r i j g e n . , I n ' d e z e gevallen vragen de v e r d e e l c e n t r a de consumenten om een g i f t of een g e l d l e n i n g tegen l a g e r e n t e . pe groothandels i n reformproducten z i j n i n d i t hoofdstuk n i e t genoemd omdat deze i n de e e r s t e p l a a t s nauwelijks producten verhandelen d i e volgens e& van de a l t e r n a t i e v e methoden g e t e e l d z i j n . Hun producten hebben h e t p r e d i c a a t "gezond" gekregen omdat ze n i e t of weinig veredeld z i j n of omdat ze geen of minder kunstmatige toevoegingen b e v a t t e n d a n de gangbare producten. I n de tweede p l a a t s verhandelen de r e f ~ r m ~ r o o t h a n - ' ' d e l s geen aardappelen, v e r s e groenten en f r u i t . De handel i n reformproducten h e e f t n i e t s met i d e a l i s m e t e maken, h e t i s k e i h a r d e ' b u s i n e s s . I Deze d r i e . f e i t e n hebben t o t gevolg d a t de a l t e r n a t i e v e winkels s l e c h t s weinig producten' van de reformgroothandel betrekken.
.
5. DE WIXELS I N ALTERNATIEF GETEELDE PRODUCTEN De meeste a l t e r n a t i e v e winkels z i j n o n t s t a a n u i t consumentengroepen. De e e r s t e w i n k e l t j e s hebben zich i n de g r o t e s t e d e n i n oude pandjes g e v e s t i g d . Soms i s de winkel e e n n e v e n a c t i v i t e i t van een s t i c h t i n g . Veel winkels z i j n z e l f e e n s t i c h t i n g of e e n c o s p e r a t i e v e consumentenvereniging. Ze werden gedreven door i d e a l i s t e n d i e nauwelijks enige beloning voor hun inspanningen wensten. Naarmate h e t a a n t a l k l a n t e n g r o e i d e kwam e r meer werk i n de winkels en daardoor ontstond de noodzaak om v a s t e arbeidskrachten aan t e s t e l l e n . Op h e t ogenblik werken v e e l a l t e r n a t i e v e winkels nog met v r i j w i l l i g e r s , maar e r i s e e n d u i d e l i j k e tendens n a a r een vermindering van hun a a n t a l . Diverse w i n k e l i e r s en hun medewerkers hebben hun i d e a l i s t i s c h e maats c h a p p i j v i s i e e n i g s z i n s aangepast aan de h u i d i g e maatschappij. Hun klant e n verdienen goed en kunnen gemakkelijk rondkomen met hun g e l d t e r w i j l z i j z e l f van e e n h e e l k l e i n l o o n t j e moeten leven. I n f e i t e ' p r o f i t e r e n ' de k l a n t e n van h e t idealisme van d e " k l e i n s c h a l i g e " a l t e r n a t i e v e winkels. Veel w i n k e l i e r s z i j n dan ook van p l a n hun marges t e verhogen of hebben d i t a 1 gedaan om een b e t e r inkanen t e k r i j g e n voor z i c h z e l f en hun. personeel. B i j de o p r i c h t i n g van e e n w i n k e l t j e wordt de k l a n t e n gevraagd of z i j w i l l e n helpen met de f i n a n c i e r i n g van de winkel en d e i n v e n t a r i s door middel van een b i j d r a g e i n de kosten. Sommige w i n k e l i e r s vragen van hun k l a n t e n e e n s o o r t c o n t r i b u t i e waarvan d e i n f o r m a t i e v e r s t r e k k i n g e n de a c t i v i t e i t e n bekostigd worden. De a l t e r n a t i e v e w i n k e l t j e s z i j n meestal nog i n oude panden g e v e s t i g d . Veel van deze winkels z i j n v r i j donker e n maken een rommelige indruk, d i t i n t e g e n s t e l l i n g t o t een a a n t a l Manna-winkels en de reformwinkels d i e e r v e e l o v e r z i c h t e l i j k e r en nett e r u i t z i e n . De w i n k e l i e r s d i e hun winkel i n a l t e r n a t i e v e produkten u i t g e b r e i d en gemoderniseerd hebben, v e r k l a r e n d a t z i j hierdoor meer k l a n t e n gekregen hebben. D i t komt volgens hen w a a r s c h i j n l i j k door h e t f e i t d a t e r b i j bepaalde mensen nog e e n zekere drempelvrees bestond d i e verdwenen i s nu de winkel, e r meer a l s een moderne kruidenierszaak uitziet. Grote omzetstijgingen a l s b i j de v e r d e e l c e n t r a komen b i j de a l t e r n a t i e v e winkels d i e i k bezocht heb n i e t v e e l voor, uitgezonderd i n de aanvangsperiode a l s nog e e n k l a n t e n k r i n g opgebouwd moet worden. cDe a a n z i e n l i j k e omzetstijgingen b i j de v e r d e e l c e n t r a worden voor een g r o o t d e e l veroorzaakt door h e t s n e l toenemende a a n t a l winkels en consumentenkringen d a t a l t e r n a t i e f g e t e e l d e produkten g a a t afnemen. E r z i j n h i e r b i j v e e l reformwinkels d i e a l t e r n a t i e v e produkten i n hun a s s o r t i m e n t op gaan nemen. Het a a n t a l supermarkten en d r o g i s t e n d a t a l t e r n a t i e v e produkten verkoopt i s t o t nu t o e h e e l gering. De meesten van hen verkopen we1 reformprodukten en d i e z i j n vaak e r g duur. Het a a n t a l winkels d a t a l t e r n a t i e v e produkten verkoopt i s a l l e e n b i j benad e r i n g aan t e geven omdat niemand p r e c i e s weet hoeveel h e t e r z i j n . I n h e t t i j d s c h r i f t "De Kleine Aarde" v e r s c h i j n t a l t i j d een l i j s t met namen en adressen van w i n k e l t j e s , r e s t a u r a n t s , theeschenkerijen en b a k k e r i j e n . I n 1975 waren e r i n deze l i j s t 66 a d r e s s e n opgenomen, i n 1979 stonden e r 134 i n . De consumentengroepen en de reformwinkels d i e a l t e r n a t i e f g e t e e l d e produkten verkopen worden e r n i e t i n genoemd. Bovendien wordt e r op gewezen d a t de l i j s t n i e t geheel compleet i s . I n h e t zomernummer van 1978 van "Aarde en ?fens" i s een l i j s t verschenen met d a a r i n a l l e t o t dan t o e bekende adressen waar men a l t e r n a t i e v e produkten kon kopen (13). H i e r i n waren opgenomen:
142 a l t e r n a t i e v e winkels w a a r v a n , e r 18 tevens e e n r e s t a u r a n t e n l o f . theeschenkerij exploiteerden 65 reformwinkels : 20 a l t e r n a t i e v e r e s t a u r a n t s e n l o f theeschenkerijen (geen winkel e r b i j ) 2 bakkerijen . . 58 consumentenkringen of depots' '
'
-
287 i n t o t a a l 4 b a k k e r i j e n d i e i n "De Kleine Aarde" genoemd worden stonden e r n i e t i n , evenals 16 a l t e r n a t i e v e winkels u i t Brabant en Limburg . Opgeteld komen we u i t op 307 verkooppunten v a n , a l t e r n a t i e v e produkten i n 1978. De l i j s t e n waren e c h t e r n i e t g e h e e l compleet, dus h e t a a n t a l i s wel- ' l i c h t nog i e t s hoger. I n h e t b e g i n van 1980 was h e t a a n t a l verkooppunt e n d a t door Akwarius v o o r z i e n werd van produkten ongeveer 500. Hieronder z i j n ook s c h o o n h e i d s s p e c i a l i s t e n e n d r o g i s t e n d i e geen levensmiddelen verkopen. .. . .
..
-
s
. .
,.
.
.. ,
. , . ~ .
L.
,
,
2 ,
. .. a
.
Om de k o s t e n van de winkel t e dekken berekenen de a l t e r n a t i e v e winkels
.
,.
,
.
, d i e i k gesnqueteerd heb gemiddeld een marge van 39% voor groenten en . . . ' f r u i t . B i j d e v e r s c h i l l e n d e winkels v a r i e e r t deze marge t u s s e n 20 e n 60%. Voor brood hanteren d e winkels een marge van gemiddeld 25% met , , e e n v a r i a t i e t u s s e n 20 en 36%. Voor de o v e r i g e produkten i s de marge , , gemiddeld 34% met hoogste en l a a g s t e waarden van r e s p e c t i e v e l i j k 2 0 ' e n , .,. 50%. De genoemde marges z i j n a l l e m a a l e x c l u s i e f B.T.W. De marge op . , . groenten en f r u i t i s h e t hoogst omdat h i e r de u i t v a l h e t g r o o t s t i s vanwege de k o r t e Sewaarbaarheid. Bovendien i s e r nogal wat gewichts,, , . ! v e r l i e s a l s d e produkten i n de winkel s t a a n . De marge op brood i s h e t . ' : , l a a g s t waardoor de w i n s t e r op k l e i n is. De marge wordt l a a g gehouden omdat h e t brood a l s " k l a n t e n t r e k k e r " d i e n t . De k l a n t e n komen namelijk ', vaak i n de e e r s t e ' p l a a t s i n de winkel om brood t e kopen, maar t e g e l i j k e r t i j d kopen ze ook groenten, f r u i t en andere produkten. Voor de over i g e produkten' i s de marge b i j n a even hoog a l s voor groenten en f r u i t . ofschoon j e h i e r minder t e maken h e b t met u i t v a l en met gewichtsv e r l i e s . . Een g r o o t d e e l van de marge i s e c h t e r nodig om de arbeidsk o s t e n van h e t v u l l e n en afwegen van 0 . a . granen, blokken,'meelsoorten en peulzaden t e d e k k e n , ' ~ egenoemde,produkten worden namelijk vaak i n g r o t e zakken aan de winkels afgeleverd. De overige produkten s t a a n gemiddeld genomen gedurende l a n g e r e t i j d . i n de winkel, voordat ze v e r kocht worden. Ze nemen dan l a n g e r ' e e n b e p a a l d e hoeveelheid winkelruimte i n b e s l a g en d a t moet ook b e t a a l d worden. Vergeleken met de gemiddelde detailhandelsmarges op groenten en f r u i t z i j n de marges d i e de ' a l t e r n a t i e v e winkels voor hun produkten berekenen e r g laag. E r z i j n h i e r v o o r meerdere redenen t e noemen. I n de e e r s t e p l a a t s i s de i n k o o p p r i j s van de a l t e r n a t i e v e produkten een s t u k hoger, waardoor met e e n l a g e r e marge de winst .per eenheid even g r o o t i s . I n de t w e e d e p l a a t s . . :. z i j n de meeste a l t e r n a t i e v e winkels i n goedkopere panden g e v e s t i g d , meestal b u i t e n de winkelcentra. Ook h e t v e l e v r i j w i l l i g e r s w e r k i s een kostenbesparende f a c t o r , evenals h e t n i e t toepassen van dure a d v e r t e n t i e s of reclamecampagnes. Over h e t t o t s t a n d komen van de produkten en bun p r i j s wordt v e e l v o o r l i c h t ' i n g gegeven aan de k l a n t e n d i e d a t wensen. Op deze manier wordt b e g r i p gevraagd voor de t e e l t - en werkmethode en voor d e w i j z e van d i s t r i b u t i e e n p r i j s b e p a l i n g .
.
'
,
.
3
.
'
6. DE CONSUMENTEN VAN ALTERNATIEF GETEELDE PRODUKTEN Volgens de geznqueteerde w i n k e l i e r s i s h e t a a n t a l k l a n t e n , d a t geen ander e dan a l t e r n a t i e f g e t e e l d e produkten e e t , z e e r gering. De meeste klant e n komen evenwel min of meer r e g e l m a t i g om brood, groenten, f r u i t en andere produkten t e kopen. Een a a n t a l k l a n t e n komt maar h e e l af en t o e eens wat kopen. Tabel 8. Geschatte r e l a t i e v e v e r d e l i n g van de beroepscategori'i.n van gezinshoofden en a l l e e n s t a a n d e n d i e a l t e r n a t i e f g e t e e l d e produkten kopen . . relatieve verdeling van de beroepscate-* goriEn i n Nederland
gezinshoofd of alleenstaande werkzaam i n
landbouw, tuinbouw, v i s s e r ij n i j v e r h e i d (indus t r i e , bouw, metaal) d i e n s t v e r l e n e n d e sect o r (handel ,verkeer , bank,verzekering) o v e r i g e beroepen (overh e i d , onderwi j s ,medische + maatsch. dienstverlening) student
gemiddeld s t u d e n t e n s t a d andere p l a a t s i n c l . excl. i n c l . e x c l . excl. incl: stud. stud. stud. stud. stud. stud.
I ,7%
4%
2%
10%
9%
7%
5%
38,0%
15%
8%
17%
15%
17%
12%
31,8%
34%
18%
23%
21%
28%
20%
28,3%
&7%
25% 47%
50%
45% 10%
48%
35% 28%
100%
100%
100%
100% 100%
100%
L
100
* Bron:
s c h a t t i n g van winkels gevestigd i n
%
S t a t i s t i s c h zakboek 1978: Aantal werknemers i n % n a a r economische a c t i v i t e i t , 31 maart 1977
Tabel 8 g e e f t een s c h a t t i n g weer v a n v i j f w i n k e l s u i t studentensteden (Amsterdam, Leiden, U t r e c h t , Wageningen) e n v i e r u i t andere steden. Het b e t r e f t h i e r allemaal a l t e r n a t i e v e w i n k e l s , dus geen reformwinkels. Tweederde van de geznqueteerde w i n k e l i e r s h e e f t geen s c h a t t i n g durven geven en voor de overigen was h e t e r g m o e i l i j k om deze vraag t e beantwoorden. Zoals i n de t a b e l t e z i e n i s , b e s t a a t volgens de w i n k e l i e r s i n studentensteden b i j n a de h e l f t van de k l a n t e n u i t s t u d e n t e n . Om een verg e l i j k i n g mogelijk t e maken met de v o o r s t e kolom, d i e de r e l a t i e v e verd e l i n g van de beroepscategorizn i n Nederland weergeeft, z i j n e r ook percentages berekend zonder de c a t e g o r i e s t u d e n t e n . We z i e n dan duidel i j k d a t de mensen u i t de n i j v e r h e i d s s e c t o r s t e r k ondervertegenwoordigd z i j n , t e r w i j l e r daarentegen v e e l huishoudens of a l l e e n s t a a n d e n u i t d e c a t e g o r i e overige beroepen i n de a l t e r n a t i e v e winkels komen. U i t de dienstverlenende beroepen komen verhoudingsgewijs ongeveer evenveel k l a n t e n i n de a l t e r n a t i e v e winkels a l s hun aandeel i n de beroepsbevolking g r o o t i s . Het r e l a t i e f e r g hoge percentage b i j de s e c t o r landbouw, tuinbouw en v i s s e r i j i s naar mijn mening e e n gevolg van de ruwe schatt i n g . Het percentage k l a n t e n u i t deze s e c t o r i s e r g k l e i n en daarom vermoed i k dat de w i n k e l i e r s u i t de k l e i n e r e laa at sen s n e l een t e hoog percentage i n v u l l e n om toch aan t e geven d a t e r we1 d e g e l i j k k l a n t e n u i t deze s e c t o r z i j n . Misschien g a a t h e t percentage toch we1 i n de r i c h t i n g van de v i j f p r o c e n t , omdat deze mensen zich b e t e r dan de ande-
, r e n bewust z i j n van wat e r met de gangbare produkten gebeurt, waardoor I z i j ze n i e t meer e t e n w i l l e n . .De s t u d e n t e n b u i t e n beschouwing l a t e n d , komt ongeveer d e h e l f t van de gezinshoofden of a l l e e n s t a a n d e n u i t de c a t e g o r i e o v e r i g e beroepen. D i t g e l d t zowel voor studentensteden a l s voor andere p l a a t s e n en h e t i s t e v e r k l a r e n met de volgende veronders t e l l i n g e n . I n de e e r s t e p l a a t s verdienen de mensen u i t d e o v e r i g e beroepen gemiddeld meer dan iemand u i t de andere categorign. Hierdoor z i j n . . z i j b e t e r i n s t a a t de duurdere produkten t e b e t a l e n . Deze mensen moeten , , , i n h e t algemeen ook hogere e i s e n aan hun voeding s t e l l e n o m d a t ze v e e l - . , a 1 geen l i c h a m e l i j k werk doen. Een a r b e i d e r u i t de n i j v e r h e i d s s e ~ t o ~ houdt b i j n a geen geld over om meer gezondheid t e "kopen", iemand met . e e n hoger inkomen wel. Tegen deze argumenten brengen de v o o r s t a n d e r s van een a l t e r n a t i e v e samenleving i n d'at j e voor een compleet voedsel- '. pakket u i t een a l t e r n a t i e v e winkel even v e e l k w i j t bent a l s voor he,t voedselpakket van de gemiddelde Nederlander. . De a l t e r n a t i e f g e t e e l d e groenten, f r u i t , granen, brood e n zuivelpro-, dukten z i j n weliswaar duurder, maar omdat e r geen v l e e s gegeten wordt, kom j e op e e n g e l i j k bedrag u i t . Maar a 1 zou een gezin u i t de c a t e g o r i e n i j v e r h e i d d i t b e s e f f e n , dan nog z a l h e t n i e t eenvoudig overstappen op . : a l t e r n a t i e f voedsel. Men ondervindt nog t e v e e l moeilijkheden i n een maatschappij d i e d a a r n i e t op i n g e s t e l d i s en d i e h e t nog n i e t accept e e r t . Vooral h e t n i e t accepteren s p e e l t i n deze b e v o l k i n g s g r o e p e e n b e l a n g r i j k e r o l . Als iemand u i t een l a g e r m i l i e u een afwijkend levenspatroon h e e f t wordt h i j d a a r s t e r k e r op aangekeken door d e mensen met wie h i j omgaat dan iemand u i t e e n hoger m i l i e u . '
'
Tabel 9. Geschatte r e l a t i e v e v e r d e l i n g van de l e e f t i j d e n van gezinshoofden en a l l e e n s t a a n d e n d i e a l t e r n a t i e f g e t e e l d e produkten kopen 1
l e e f ti jd
s c h a t t i n g van winkels gevestigd i n : gemiddeld
I
studentenstad jonger dan 25 j a a r t u s s e n 25 en 40 j a a r ouder dan 40 j a a r
.
1
andere p l a a t s
36 % 44% 20%
16% 60% 24%
27% 53% 20%
100%
100%
100%
Tabel 9 g e e f t de s c h a t t i n g van I 1 w i n k e l i e r s weer over d e l e e f t i j d e n van de k l a n t e n . Omdat e r t u s s e n studentensteden ( 7 s c h a t t i n g e n ) en andere meestal k l e i n e r e s t e d e n en p l a a t s e n (4 s c h a t t i n g e n ) nogal g r o t e v e r s c h i l l e n z i j n , heb i k ook h i e r de waarnemingen g e s p l i t s t i n twee categ o r i e n . Het gemiddelde u i t de derde kolom i s berekend u i t de oorspronkel i j k e gegevens. Het i s n i e t g e l i j k aan h e t gemiddelde van de e e r s t e twee percentages. Opvallend i s d a t e r v e e l jongeren en jonge gezinnen i n de a l t e r n a t i e v e winkels komen kopen. Een h e e l groot d e e l van deze jonge mensen h e e f t een u n i v e r s i t a i r e of hogere beroepsopleiding gehad of v o l g t d i e nog. Volgens de w i n k e l i e r s z i j n e r onder de mensen i n de hoogste l e e f t i j d s g r o e p v e e l d i e e t p a t i e n t e n . Met name een groot a a n t a l mensen met een "Dr. Moerman d i e e t " b l i j k e n i n de a l t e r n a t i e v e winkels t e kopen. Overigens komen e r u i t deze l e e f t i j d s g r o e p de minste k l a n t e n . Onder de k l a n t e n z i j n e r maar weinig d i e a l l e e n a l t e r n a t i e v e levensmidd e l e n kopen. Verreweg d e meeste k l a n t e n kopen ook i n gangbare levensmiddelen-winkels. B i j de w i n k e l i e r s b e s t a a t h e t idee d a t veel k l a n t e n
'
hun groenten in gangbare winkels kopen als de kwaliteit slecht en het assortiment klein is in de alternatieve winkels. Dit is een verschijnsel dat hoofdzakelijk in de winter optreedt. Somnige mensen kopen hun groenten en fruit in alternatieve winkels vanwege de betere smaak, andere waarderen het beter persoonlijk contact met de winkeliers. Vrijwel iedereen is daarbij van mening dat het voedsel gezonder is omdat er geen. kunstmest en chemische bestrijdingsmiddelen gebruikt zijn bij de teelt. De klantenkring van de alternatieve winkels wordt voortdurend groter. Enerzijds is dit een gevolg van de mond-op-mond-reclame en anderzijds zorgen de grotere aandacht van de dagbladen en tijdschriften aan alternatieve voeding ervoor dat de mensen zich ervan bewust worden dat er ook nog andere produkten (alternatief geteelde) zijn. Het steeds grotere aantal winkels met alternatieve produkten speelt hierbij ook een rol. Men wordt meer met alternatieve voeding geconfronteerd. Door deze ontwikkelingen zal de groei van het aantal consumenten van alternatief geteelde produkten de komende jaren nog we1 doorgaan. Het aantal consumenten van alternatief geteelde produkten dat zelf groenten verbouwt voor eigen consumptie is erg klein. Dit is begrijpelijk omdat er zeer veel studenten onder de consumenten zijn en die hebben in een stad geen mogelijkheden om te tuinieren. Bij de overige consumenten die geen groenten verbouwen zijn er heel veel die het we1 graag zouden willen doen. Voor deze groep mensen zou een alternatief volkstuinencomplex een goede oplossing zijn. Bij de inrichting van het buitengebied van Almere is het daarom van belang dat met deze behoefte voldoende rekening wordt gehouden.
7. PRIJZEN EN HANDELSMARGES VAN GROENTEN EN FRUIT I n d i t hoofdstuk z i j n de r e s u l t a t e n van h e t v e r g e l i j k e n d onderzoek n a a r p r i j z e n en handelsmarges weergegeven. I n h e t onderzoek z i j b de produkten a n d i j v i e , . w i t l o f , s p i n a z i e , ' bloemkool, s p r u i t j e s , bospeen, sperciebonen', tomaten, appels en peren opgenomen. Van'aardappelen en u i e n heb i k onvoldoende gegevens kunnen verzamelen om e r mee t e kunnen w e r k e n i n de t a b e l l e n . Daarom heb i k deze twee produkten S u i t e n beschouwing g e l a t e n . A l l e p r i j z e n u i t d e t a b e l l e n 10, 1 1 en 12 z i j n gemiddelde p r i j z e n o v e r ' een j a a r . De gemiddelde t e l e r s p r i j z e n , g r o o t h a n d e l s p r i j z e n en consumen-' t e n p r i j z e n van de 1 1 genoemde produkten z i j n onderzocht voor 'de j a r e n . 1975 t o t en met 1979. I n t a b e l , 10 z i j n de gemiddelde t e l e r s p r i j z e n van de produkten genoteerd; Voor de t e l e r s p r i j z e n van a l t e r n a t i e f g e t e e l d e produkten i s gebruik gemaakt van de r i c h t l i j n e n d i e voor de t e e l t a f s p r a k e n opgesteld,.worden. Alleen van de b i o l o g i s c h dynamische methode heb i k een v o l l e d i g overz i c h t van de r i c h t p r i j z e n v o o r , g r o e n t e n en f r u i t gekregen. Van deze r i c h t p r i j z e n d i e per maand opgegeven z i j n , heb i k de gemiddelden per j a a r berekend. Het begin en h e t eind van de aanvoerperiode z i j n i e t s minder zwaar.meegerekend omdat de geleverde hoeveelheden d a n - k l e i n e r z i j n . Een nadeel van de r i c h t p r i j z e n i s , d a t eventuele veranderingen ervan n i e t i n de t a b e l verwerkt z i j n . Bet was e c h t e r n i e t mogelijk om aan nauwkeuriger gegevens t e komen. De t e l e r s p r i j z e n van gangbare g e t e e l d e produkten worden gevormd d o o r . d e gemiddelde veiling-aanvoerprijzen d i e d o o r h e t Produktschap voor ~ r o e n t e n en F r u i t berekend z i j n . Ook deze z i j n v o o r , d i t onderzoek e i g e n l i j k geen j u i s t e p r i j z e n omdat ze worden berekend door de t o t a l e waarde (zond e r a f t r e k van h e f f i n g e n en e x c l u s i e f vergoedingswaarde) t e d e l e n door de t o t a l e aanvoer op de v e i l i n g e n . J e h e b t dan met name t e maken met d o o r d r a a i d i e i n sommige j a r e n een s t e r k e invloed op de p r i j s kan hebben. Ook produkten d i e voor de export en de verwerkende i n d u s t r i e bestemd z i j n , z i t t e n e r b i j t e r w i j 1 e r geen ingevoerde produkten ' i n begrepen z i j n . I n t e g e n s t e l l i n g t o t de gangbare groenten en f r u i t worden e r nagenoeg geen a l t e r n a t i e f g e t e e l d e groenten en f r u i t g e & p o r t e e r d . A l s de gemiddelde v e i l i n g - a a n v o e r p r i j z e n vergeleken worden met de groothand e l s p r i j z e n en de consumentenprijzen dan d i e n t men e r rekening mee t e houden.dat de binnenlandse groothandel: - voor sommige produkten.meer b e t a a l t omdat i n de t e l e r s p r i j z e n geen re-. kening i s gehouden met vergoedingen voor doordraai-produkten; . . weinig.exportkwaliteit,inkoopt maar meestal eeil mindere en goedkopere kwaliteit; - een hogere p r i j s g e e f t dan de conservenfabrieken; i n bepaalde seizoenen o o k p r o d u k t e n i m p o r t e e r t . D i t a l l e s maakt d a t de a b s o l u t e ~ r i j s d i e de groothandel voor de produkt e n b e t a a l t naar boven of naar beneden a f kan wijken van de genoemde t e l e r s p r i j z e n . Een y e r s c h i l t u s s e n a l t e r n a t i e f g e t e e l d e en gangbaar g e t e e l de produkten i s d a t de eerstgenoemden van h e t b e d r i j f worden opgehaald, en b i j de anderen moet de t e l e r z e l f voor vervoer naar d e v e i l i n g zorgen. Deze t r a n s p o r t k o s t e n komen b i j de gangbare produkten b i j de t e l e r s p r i j zen en b i j de a l t e r n a t i e v e produkten b i j de g r o o t h a n d e l s p r i j s .
,
,
-
.'-
.
.
Tabel 10. Gemiddelde t e l e r s p r i j z e n van a l t e r n a t i e f en gangbaar g e t e e l d e groenten en f r u i t i n centen p e r eenheid ( e x c l . B.T.W.)
I
produkten
een-
Andijvie Kropsla Witlof Spinazie Bloemkool Spruitjes Bospeen Sperciebonen Tomaten Appels Peren
kg st. kg. kg st. kg. bos kg. kg. kg. kg.
Som Gemiddeld Relatief X
-
-
X
alternatief geteeld gangbaar g e t e e l d 1975 1197611977 1197811979 (1975 11976 (1977 1197811979
95 100 115 55 60 50 255 300 280 '70 100 100 185 150 165 110 170 150 100 120 125 170 280 260 200 215 200 105 110 145 120 100 100
100 100 50 50 295 350 120 140 200 225 150 170 140 100 300 300 200 195 150 135 80 100
71 62 82 25 32 19 188 241 251 68 81 64 88 92 I14 83 110 104 95 103 116 140 227 IS0 138 135 130 81 59 52 67 49 8 4
59 76 18 24 236 214 .75 99. 94 94 81 102 101 1 1 1 176 142 149 131 35 55 60 68
.
',. ,
1465 1720 I675 1785 1865 I013 1176 1240 1112 1088 92 107 113 101 99 133 156 152 162 170 100 117 114 122 128, 100 116 123 110 108
Bron: Productschap voor Groenten en F r u i t .
Onder i n t a b e l 10 i s de gemiddelde p r i j s van a l l e produkten berekend. Met deze g e t a l l e n worden i n l a t e r e t a b e l l e n de v e r g e l i j k i n g e n gemaakt. D e l a a t s t e r i j i n bovenstaande t a b e l g e e f t d e r e l a t i e v e toename van de t e l e r s p r i j s s i n d s 1975 aan. Voor de a l t e r n a t i e f g e t e e l d e produkten i s de toename i n 5 j a a r t i j d 28 procent geweest. De p r i j z e n van ganghare produkten z i j n e e r s t gestegen t o t 23 procent en l a t e r weer gedaald t o t 8 procent toename t e n o p z i c h t e van 1975. Omdat b i j de a l t e r n a t i e v e t e e l t h e t a a n t a l t e l e r s s t e e d s toeneemt, z a l de gemiddelde p r o d u k t i v i t e i t . n i e t zo s n e l toenemen a l s b i j de gangbare tuinbouw. Daarom vermoed i k d a t de t e l e r s p r i j z e n van a l t e r n a t i e f g e t e e l d e produkt e n v o o r l o p i g s n e l l e r b l i j v e n s t i j g e n dan d i e van de gangbare produkten. Tabel 1 1 vermeld de g r o o t h a n d e l ~ ~ r i j z evan n groenten e n f r u i t . De c i j f e r s voor a l t e r n a t i e f g e t e e l d e produkten z i j n uitgerekend met behulp van de consumentenprijzen u i t t a b e l 12. B i j de a l t e r n a t i e v e groothandel i s de hoeveelheid ruimte d i e de produkten p e r eenheid innemen een maatstaf voor de marge. Op een kg a n d i j v i e z i t een hogere marge a l s op e e n b o s j e peen. Op deze produkten z i t e c h t e r een r e l a t i e f l a g e marge omdat de winst p e r eenheid anders t e hoog zou worden en de produkten daarmee t e duur. Op goedkopere produkten wordt een hogere marge berekend om p e r eenheid t o c h een r e d e l i j k winstbedrag t e behalen. Omdat met deze v a r i a b e l e en n i e t p r e c i e s bekende marges geen betrouwbare g r o o t h a n d e l s p r i j zen z i j n t e berekenen heb i k de consumentenprijzen verminderd met de winkelmarges d i e m i j we1 per winkel bekend z i j n . De g r o o t h a n d e l s p r i j z e n voor gangbaar g e t e e l d e produkten z i j n verkregen door de t e l e r s p r i j z e n u i t t a b e l 10 t e vermenigvuldigen met de gemiddelde marge voor de groothandel i n groenten en f r u i t .
,
Tabel' l l . G r ~ o t h a n d e l s ~ r i van j s a l t e r n a t i e f - en gangbaar g e t e e l d e groent e n en f r u i t i n centen p e r eenheid ( e x c l . B.T.W.)
-----
Sperciebonen Tomaten Appels Peren Som Gemiddeld Relatief
kg. kg. kg. kg.
140 160 63 73 325 276 116 1 5 8 236 207 148 210 132 154 210 328 230 250 134 142 170 146
131 70 353 168 222 190 158 309 238 177 149
152 147 66. 66 370 4 0 3 177 198 249 277 197 207 172 138 343 372 250 245 183 164 129 149
1904 2204 2165 2288 2366 173 200 197 208 215 100 116 114 120 124
73 30 221 80 103 98 112 165 162 71 80
84 38 284 76 109 130 122 268 159 62 59
97 70 91 23 22 29 297 281 256 96 89 118 135 112 112 123 96 122 137 120 133 213 209 170 154 177 157 98 43 67 73 101 82
1195 1391 1474 1325 1304 109 126 134 120 119 100 116 123 110 109
Het Organisatie-adviesbureau voor de Nederlandse Groothandel (O.N.G.) h e e f t i n 1974 en 1975 de gemiddelde bruto-winstmarge voor groenten en f r u i t onderzocht ( 1 3 ) . U i t d i t onderzoek kwam i n 1974 en 1975 voor de a l l round g r o s s i e r een bruto-winstmarge van 1 4 , 8 % r e s p e c t i e v e l i j k 15,3%, voor de g r o e n t e g r o s s i e r een marge van 13,9% en 13,9% en voo,r de f r u i t g r o s s i e r een marge van 1 3 , 4 % en l 2 , 7 % . ,Deze c i j f e r s z i j n ' e c h t e r n i e t zonder meer voor m i j n o n d e r z o e k t e gebruiken. Er moet b i j de brutowinstmarges van h e t O.N.G. met de v o l g e n d e f a c t o r e n rekening worden gehouden ( 14) : - h e t z i j n percentages van de v e r k o o p p r i j s ; de marges gelden voor de g r o s s i e r a l s i n s t i t u u t , d a t w i l ieggen de g r o s s i e r v e r r i c h t n a a s t z i j n f u n c t i e a l s bemiddelaar t u s s i n v e i l i n g , en k l e i n h a n d e l ook nog werkzaamheden a l s importeur, waarvoor ook een beloning wordt berekend; - h e t z i j n zogenaamde besomingsmarges. d i e berekend worden door h e t t o t a l e bedrag van de inkoop van h e t t o t a i e bedrag van d e verkoop af t e trekken. I n mijn onderzoek heb i k een prijsmarge nodig (verkoopp r i j s per kg minus . i n k o o p p r i j s p e r , k g ) . Het v e r s c h i l t u s s e n d e besomen de p r i j s m a r g e w o r d t veroorzaakt door u i t v a l , indroging, mingsmarge e.d., waardoor h e t kwantum d a t verkocht wordt k l e i n e r i s dan de ingekochte hoeveelheid; van de 0.N.G.-marges i s d e B.T.W. r e e d s afgetrokken; - de ~ . ~ . ~ . - m a r z~iej ns weergegeven voor 1974 en 1975 t e r w i j l de door mij berekende marges voor 1975 t o t en m e t . 1 9 7 9 gelden. Als de e e r s t e d r i e f a c t o r e n aan de prijsmarge aangepast worden komt d i t i n 1975 n e e r op een marge van 17',5% voor groenten en een marge van 19,5% voor f r u i t . , ~ o o ' re l k jaa; daarna moet de marge worden verhoogd met 0 , 5 % om de i n f l a t i e en de toenemende levensstandaard t e compenseren (mondel i n g e mededeling van d e h e e r Mulder van h e t Productschap voor Groenten en F r u i t ) . Deze marges heb i k g e b r u i k t om de g r o o t h a n d e l s p r i j z e n voor gangbaar g e t e e l d e groenten en f r u i t u i t t e rekenen. De r e l a t i e v e s t i j ging v a n d e g r o o t h a n d e l s p r i j z e n i s : b i j de a l t e r n a t i e v e produkten i e t s l a g e r dan de r e l a t i e v e s t i j g i n g van d e t e l - e r s p r i j z e n . B i j de gangbare produkten z i j n de g e t a l l e n nagenoeg g e l i j k gebleven. De geringe toename van de winstmarge i s n i e t of nauwelijks merkbaar i n een p r i j s s t i j g i n g .
-
-
Tabel 12. Consumentenprijs van a l t e r n a t i e f - en gangbaar g e t e e l d e groent e n en f r u i t i n c e n t e n p e r eenheid ( i ' n c l . B.T.W.) produkt
-
eenheid
-
Andijvie kg Kropsla st. Witlof kg. Spinazie kg. Bloemkoo 1 st. S p r u i tj e s kg Bospeen bos Sperciebonen kg. Toma t e n kg. A P P ~ ~ S kg Peren kg.
-
Som Gemiddeld Relatief
alternatief geteeld 1975 1976 1977 1978 1979
189 85 439 156 320 200 180 300 310 182 240
221 181 100 96 514 487 218 232 280 300 291 262 209 214 400 426 344 328 195 242 213 205
2091 931 5221 2421 349 286 232 463 346 253 203
213 94 570 277 393 301 194 519 344 237 203
2601 3045 2973 3198 3345 236 277 270 291 304 100 117 114 123 129
gangbaar g e t e e l d 1975 1976 1977 1978 1 9 7 9 ~
148 171 56 69 283 381 199 . I 6 3 205 218 161 200 124 145 289 411 229 236 147 147 160 132
182 157 185 67 69 76 415 389 404 221 I90 275 263 239 270 21 1 176 246 152 I 2 8 160 359 372 324 228 283 266 I 9 9 181 156 194 191 168
2001 2273 2493 2373 2530 182 207 227 216 230 I00 114 125 119 126
In t a b e l 12 z i j n d@ gemiddelde consumentenprijzen weergegeven. De p r i j zen van de a l t e r n a t i e f g e t e e l d e pi-odukten z i j n gemiddelden u i t de enquet e d i e i k onder de w i n k e l i e r s hcb gehouden. Van de 35 geenqueteerde w i n k e l i e r s hebben e r 7 de enquete ingevuld; b i j EEn winkel heb i k z e z e l f nagezocht u i t de boekhouding. U i t de enquete heb i k van 2 winkels de p r i j z e n van 1975 kunnen h a l e n , van 4 winkels de p r i j z e n van 1976 en 1977, v a n 6 winkels de p r i j z e n van 1978 en van 8 winkels d e p r i j z e n van 1979. Omdat h e t bepalen van h e t gewogen gemiddelde t e v e e l t i j d vergde hebben de w i n k e l i e r s de gemiddelde p r i j z e n uitgerekend. Door h e t k l e i n e a a n t a l v o l l e d i g ingevulde enquete-formulieren i s he't zeer goed mogelijk & a t deze c i j f e r s n i e t o v e r e e n s t e m e n met h e t w e r k e l i j k e gemidd e l d e van a l l e winkels. Met name de reformwinkels n o t e r e n vaak hogere p r i j z e n , maar i k heb van geen enkele reformwinkel de consumentenprijzen gekregen. De consumentengroepen, -kringen of depots z i j n b u i t e n beschouwing g e l a t e n . De leden h i e r v a n k r i j g e n h u n produkten voor de groothand e l s p r i j s p l u s de B.T.W. De consumentenprijzen van gangbaar g e t e e l d e produkten z i j n m i j t e r beschikking g e s t e l d door Ruud Kerkmeester.De h e e r ' Kerkmeester was s t a g i a i r b i j h e t Produktschap voor Groenten en F r u i t (PGF) .De p r i j z e n z i j n gebaseerd op de door h e t C e n t r a a l Bureau voor de S t a t i s t i e k (C.B.S.) gepubliceerde b a s i s p r i j z e n e n p r i j s i n d e x c i j f e r s p e r maand. Met behulp van, over een a a n t a l j a r e n c o n s t a n t e , wegingscoZffici;nten p e r maand p e r produkt h e e f t Ruud de j a a r c i j f e r s berekend. Omdat de gegevens op steekproeven gebaseerd z i j n , a c h t h e t C.B.S.' een a f w i j k i n g van 6 % van de berekende maandprijzen t e n o p z i c h t e 'van de a b s o l u t e maandprijzen n i e t u i t z o n d e r l i j k . D e r e l a t i e v e s t i j g i n g van de p r i j z e n g e e f t i n deze t a b e l b e l a n g r i j k e v e r a n d e r i n g e n ' t e z i e n , vooral i n I978 en 1979:Vergeleken met de r e l a t i e v e g r o o t h a n d e l s p r i j z e n z i j n zowel de a l t e r n a t i e v e a l s de gangbare produkten i n p r i j s gestegen. D i t d u i d t op een verhoging van de marges. Deze i s h e t g r o o t s t b i j de gangbare d e t a i l hande 1. '
Tabel 13 g e e f t de a b s o l u t e en p r o c e n t u e l e prijsopbouw van groenten en f r u i t weer. De t e l e r s p r i j z e n , d e g r o o t h a n d e l s p r i j z e n en de consumentenp r i j z e n z i j n afkomstig van de gemiddelden u i t de t a b e l l e n 10, 1 1 en 12.
Tabel 13. ~ e m i d d e l d eprijsopbouw van a l t e r n a t i e f - en gangbaar g e t e e l d e groenten en f r u i t teeltmethode en jaar
procentueel per eenheid
absoluut per eenheid ( i n centen) groothandel marge p r i j s
telersprijs '
kleinhandel marge p r i j s
overheidconsumenB.T.W. tenprijs
t e l e r s - groothandel prijs marge p r i j s
kleinhandel overheid consumenmarge ~ r i j sB.T.W. tenprijs
Alternatief:
1975 1976 1977 1978 1979
133 156 152 162 170
Toename 1979 t . 0 . v .
+ 40 = 1 7 3 +
+ 44
+ + +
I
m I
'
54 66 62 71 77
=227. = 266 =259 =279 = 292
+
+ + + +
9 11 11 12 12
= = = = =
236 277 270 291 304
100 100 100 100 100
+ 30% = 130 + 31% = 170 +
100 100 I00 100 100
+ 18% = 118 +18%=118 + 19% = 119 + 19% = 119 + 20% = 120
+ 28% = +30%= + 28% = + 26% =
128 + 34% = 130 +32%= 128 + 35% = 126 + 37% =
171 + 171+ 173 + 172 +
4% 4% 4% 4% 4%
,
= =
= =
=
177 178 178 180 179
1975:
28% -3
45 46 45
200 + 197+ =208+ = 215 + = =
13%
24%
43%
29%
33%
29%
Gangbaar:
1975 1976 1977 1978 1979
92 107 113 101 99
+ +
+ +
+
17 19 21 19 20
=109+ =126+ = 134 + = 120 + =119+1
66 73 84 87 02
=I75 =I99 = 218 = 207 =221
+ + +
+ +
7 8 9 9 9
=
= = = =
182 207 227 216 230
Toename 1979 t . 0 . v . 1975:
8%
18%.
9%
55%
26%
29%
26%
+ 61% = 190 + 4%
=
4% 4% 4% 4%
= =
+57%= + 62% = + 73% = + 86% =
186+ 193 + 206 + 223 +
= =
198 193 201 214 232
Figuur 6. Prijsopbouw tuinbouwproducten.
groothandel
alternatief gangbaar
alternatief gangbaar
1975
1979
,.
De k l e i n h a n d e l s p r i j z e n z i j n berekend door de consumentenprijzen ( d i t i s i n c l . 4% B.T.W.) door 1,04 t e . d e l e n . De.B.T.W. wordt berekend over de k l e i n h a n d e l s p r i j s . De a b s o l u t e prijsopbouw van 1975 en 1979 i s i n f i guur 6 weergegeven. A l s we i n t a b e l 13 de p r o c e n t u e l e toename van de p r i j z e n en marges t u s s e n 1975 en 1979 bekijken, z i e n we d a t d e i e o v e r a l p o s i t i e f i s geweest. Tussen de kolommen b e s t a a n evenwel aanmerkelijke v e r s c h i l l e n . De t e l e r s p r i j z e n en de g r o o t h a n d e l s p r i j z e n van gangbare produkten z i j n v e e l langzamer gestegen dan d i e van de a l t e r n a t i e v e produkten. De toename van de d e t a i l h a n d e l s p r i j s e n de consumentenprijs v e r s c h i l t b i j de onderscheiden methodes maar 3%. Opvallend i s d e : s t e r k e s t i j ging van de groothandelsmarge. I n de r e c h t e r h e l f t v a n t a b e l ' l 3 i s de t e l e r s p r i j s op I O O g e s t e l d en z i j n de marges u i t g e d r u k t i n procenten van de i n k o o p p r i j s . Hier komt . ., naar voren met welke marges de groothandel en de kleinhandel werken. E r z i j n g r o t e v e r s c h i l l e n t u s s e n d e a l t e r n a t i e v e en de gangbare d i s t r i butiekanalen. De groothandelsmarge voor a l t e r n a t i e f g e t e e l d e produkten neemt weliswaar a f , maar bedraagt toch nog 26% t e r w i j l de l a g e r e groothandelsmarge,voor gangbaar g e t e e l d produkten gestegen i s t o t 20%. De kleinhandelsmarges z i j n voor beide produktengroepen g e s t e g e n , maar de marge van de gangbare kleinhandel i s s t e e d s ongeveer 2 maal zo g r o o t ge-.. * bleven a l s d i e van d e a l t e r n a t i e v e kleinhandel. H e t ~ r e s u l t a a tvan deze ' verschuivingen i s d a t d e consumentenprijs van a l t e r n a t i e v e groenten en ; f r u i t t e n o p z i c h t e van de t e l e r s p r i j s ongeveer g e l i j k i s gebleven en d a t de consumentenprijs van gangbare groenten en f r u i t met 15 Z 20% i s gestegen.
'
Tabel 14. De r e l a t i e t u s s e n de p r i j z e n en marges van a l t e r n a t i e f g e t e e l de g r o e n t e n e n f r u i t ( p r i j z e n en marges gangbaar i s 100)
I n t,abel 14 z i e n we hoe groot de v e r s c h i l l e n z i j n tussen de p r i j z e n en . marges van a l t e r n a t i e f g e t e e l d e groenten en f r u i t en d i e van gangbaar g e t e e l d e groenten en f r u i t . De p r i j z e n en marges van de gangbare produkten u i t t a b e l 13 z i j n op 100 g e s t e l d en daarna g e r e l a t e e r d aan de g e t a l l e n voor a l t e r n a t i e f g e t e e l d e produkten. De marges.van de v e r d e e l c e n t r a b l i j k e n , u i t g e d r u k t i n centen, per eenheid produkt 130% hoger t e z i j n dan d i e van de gangbare groothandel. B i j de kleinhandel i s de marge 19% l a g e r . Het v e r s c h i l t u s s e n de gangbare en de a l t e r n a t i e v e t e l e r s p r i j z e n neemt t o e en daarmee ook d a t van de groothandelsprijzen. De a l t e r n a t i e v e groothandelsmarges vertonen namelijk een ongeveer ge7 l i j k b l i j v e n d v e r s c h i l met de gangbare marges. Vanwege h e t f e i t d a t de a l t e r n a t i e v e kleinhandelsmarge t e n o p z i c h t e van de gangbare afneemt. wordt de r e l a t i e v e toename van de t e l e r s p r i j z e n en de g r o o t h a n d e l s p r i j zen omgezet i n een s t a b i e l v e r s c h i l t u s s e n de k l e i n h a n d e l s p r i j z e n en d e consumentenprijzen. Zoals i n hoofdstuk 5 a 1 gezegd i s , verwacht i k een , ' verhoging van d e a l t e r n a t i e v e detailhandelsmarges. Als door de toename van h e t a a n t a l t e l e r s en h e t a a n t a l winkels h e t afzetsysteem van de verd e e l c e n t r a goedkoper kan d r a a i e n , z a l de marge van de v e r d e e l c e n t r a om-,
.
..
.
l a a g kunnen. De consumentenprijzen voor a l t e r n a t i e v e produkten z u l l e n dan t e n o p z i c h t e van d i e van gangbare produkten n i e t v e e l verschuiven.
.
Voor de a l t e r n a t i e f g e t e e l d e produkten d i e i n d i t onderzoek z i j n opgenomen g e l d t d a t : - de t e l e r s p r i j z e n gemiddeld 5 52% hoger z i j n dan de gangbare t e l e r s p r i j Zen; - de g r o o t h a n d e l s p r i j z e n gemiddeld 2 64% hoger z i j n dan d e gangbare groothandelsprijzen; - de k l e i n h a n d e l s p r i j z e n gemiddeld + 30% hoger z i j n dan d e gangbare kleinhandelsprijzen; de overheid aan B.T.W. gemiddeld + 31% meer k r i j g t a l s b i j gangbare produkten; - de consumentenpr,ijzen gemiddeld + 30% hoger z i j n dan de gangbare consumentenprij zen. De h i e r genoemde c i j f e r s v e r s c h i l l e n e c h t e r a a n z i e n l i j k van de uitkoms t e n u i t de steekproef d i e Joke van d e r Ban i n december 1974 gedaan h e e f t ( 1 4 ) . Z i j komt t o t de c o n c l u s i e d a t de v e r s c h i l l e n ongeveer h e t dubbele z i j n van d e v e r s c h i l l e n d i e i k heb gevonden. D i t zou erop kunnen duiden d a t de prijsverhouding van gangbare en a l t e r n a t i e v e produkt e n i n d e winter v e e l g r o t e r i s dan i n h e t groeiseizoen. Het f e i t d a t a l t e r n a t i e f g e t e e l d e produkten zonder chemische middelen m o e i l i j k e r t e bewaren z i j n z a l h i e r o n g e t w i j f e l d van invloed z i j n . De g r o t e r e bewaarverliezen moeten namelijk ook goedgemaakt worden door middel van hogere p r i j z e n .
-
Tabel 15. Procentuele prijsopbouw van tuinbouwprodukten j a a r a l t e r n a t i e f geteeld
gangbaar g e t e e l d
t e l e r groot- k l e i n - overheid consumen- t e l e r groot- k l e i n - overheid consumenhandel handel B.T.W. tenprijs handel handel B.T. W. tenprij s
1975 1976 1977 1978 1979
56 56 56 56 56
+
+ + +
+
17 + 16 + 17 + 16 + 15 +
23 24 23 24 25
+
+ + +
+
4 4 4 4 4
= = = =
=
I00 100 100 100 100
51 52 50 47 43
9
+
+ 9 + 9 + 9
+
+ + +
9
+
+
36 35 37 4 0 44
+
+ + + +
4 4 4 4 4
= = = = =
I00 100 I00 100 100
I n t a b e l 1 5 i s ten s l o t t e weergegeven hoe de consumentengulden i n de a f z o n d e r l i j k e j a r e n i s verdeeld over de t e l e r , de groothandel, de k l e i n L handel en de overheid. Van de gulden d i e de a l t e r n a t i e v e consument besteedde ging s t e e d s een g e l i j k aandeel van 56 c e n t n a a r de a l t e r n a t i e v e t e l e r toe. I n 1979 kreeg de a l t e r n a t i e v e groothandel 2 cent minder dan i n 1975. Deze twee centen z i j n t e n goede gekomen aan d e a l t e r n a t i e v e k l e i n h a n d e l . De gangbare t e l e r d i e toch a 1 minder van de consumentengulden kreeg dan d e a l t e r n a t i e v e t e l e r h e e f t z i j n aandeel met 8 cent t e r u g z i e n lopen. Deze 8 centen z i j n a l l e m a a l naar de k l e i n handel gegaan. Ook u i t deze t a b e l b l i j k t weer d a t d e a l t e r n a t i e v e groothandel veel meer k r i j g t dan d e gangbare, t e r w i j l d e a l t e r n a t i e v e kleinhandel v e e l minder k r i j g t dan de gangbare.
8. SAMENVATTING In Nederland.worden vijf alternatieve landbouwmethoden toegepast. Dit" zijn de A.N.O.G. (Arbeitsgemeinschaft fiir Naturge6ssen qualit'atsanbau . von Obst und Gemiise) , de biologisch dynamische (b.d. ) , de.microbiotische, de organisch~biologischeen de ecologische landbouwmethode: De A.N.0.G.landbouw wordt in Nederland vertegenwoordigd door 6En fruitteeltbedrijf van 25 ha. Dit bedrijf past een soort geintegreerde bestrijdingsmethode. toe en het gebruikt.weinig kunstmeststoffen. De biologisch dynamische . . . . landbouwmethode is de oudste en belangrijkste methode in Nederland. , . Deze is gebaseerd op de theorihn van dr. R. Steiner. Hij heeft zijn theorihn afgeleid van de anthroposofische geesteswetenschap: De telers ' . . gebruiken geen chemische bestrijdingsmiddelen en hetgebruik van kunstmest blijft beperkt tot kleine hoeveelheden chilisalpeter. .Menwerkt '.' bij het zaaien'metdezaaikalender van Maria Thun. De b.d. heeft een' goed georganiseerd afzetsysteem. Voor de telers zijn er twee voorlichters en een middelbare land- en tuinbouwschool. . .. Een methode die in Nederland niet bedrijfsmatig wordt toegepast ma'ar die we1 een aanzienlijk deel van de,alterriatievemarkt bevoorraadt met ge'importeerde produkten is de macrobiotische landbouw.' zoais de naam a1 zegt is deze teeltmethode gebaseerd o p d e macrobiotiek. Door de organisch biologische telers wordt zeer sterk de nadruk gelegd op een sterk ontwikkeld bodemleven, speciaal wacbetreft de melkzuurbac' terien. Volgens.de theorieen van dr. H.P. Rusch en dr. H. Miiller heb- . ' ben deze een gunstige invloed op alle leven op aarde. De methode wordt in Nederland alleen. op enkele verwarmde glasgroentebedrijven toegepast. ' Deze bedrijven produceren partijen die te groot zijn voor de binnenlandse alternatieve markt. Daarom wordt veel geexporteerd terwijl de- ' , rest op de veilingen wordt afgezet. De prijzen van de organisch.biologische produkten, evenals die van de A.N:O.G.-produkten zijn weinig hoger,dan de veilingprijzen als de verkoop buiten de'veilcng omgaat. Bij het veilen krijgt men de gangbare prijs omdat geen rekeningmet . , . de teeltmethode wordt gehouden. De ecologische landbouwmethode is' de jongste methode, maar de toepassing ervan is zo.snel toegenomen dat ., . ' deze methode qua oppervlakte en'omzet a1 bijna half zo groot is als de b.d. De ecologischelandbouwmethode beschikt, evenals de b.d., over twee . " voorlichters die de teeltbegeleiding en de informatie-uitwisseling tussen de telers verzorgen. Deze'twee mensen werken voor het Ecologisch De . kwallteitscontrole wordt door de Stichting Landbouw Consulents~ha~. Alternatief Warenonderzoek gedaan. Deze verstrekt ook voorlichting en informatie. '
'
,
"
Het onderzoek wat ik gedaan heb, bestond uit: een enquete onder alle verdeelcentra (= groothandels) van alternatieve produkten; een enquzte onder 2 5 alternatieve winkels en 10 reformwinkels; gesprekken.metde consulenten voor de alternatieve landbouwmethoden. Bij de verdeelcentra en de winkels zijn schriftelijke en mondelinge vragen gesteld. De respons van de schriftelijke enquete vie1 tegen omdat men geen tijd had om deze in te vullen. In de volgende alinea's worden deresultaten van het onderzoek vermeld. De alternatieve teeltmethoden hadden in 1979 gezamenlijk ongeveer 1792 ha grond in cultuur. Hiervan was + 1520 h a akkerbouw + veeteelf en + 272 ha groenteteelt + fruitteelt. Dit is achtereenvolgens 0,08% en 0,33% van de totale beteelde oppervlakte akkerbouw + veeteelt en groenteteelt + fruitteelt in Nederlana. Volgens de A.N.O.G.-methodewerd 25 ha fruitteelt bedreven en volgens de organisch biologische methode 12 ha zwaarverwarmde glasgroenteteelt. Deze twee getallen zijn de laat-
,
s t e v i j f j a a r n i e t veranderd. De b.d. en d e ecologische landbouw hadden i n 1979 r e s p e c t i e v e l i j k 170 en 65 ha groenten + f r u i t en 1040 en 480 ha akkerbouw e n v e e t e e l t . De areaaltoename van de ecologische methode i s r e l a t i e f v e e l g r o t e r dan d i e van de b.d.-methode. Gemiddeld i s de areaaltoename tussen 1975 en 1979 97% geweest. De oppervlakte f r u i t t e e l t . i s e c h t e r nauwelijks toegenomen (8%) vanwege de problemen rond de ziekt e b e s t r i j d i n g . Het a r e a a l g r o e n t e t e e l t i s s n e l l e r toegenomen (44%), maar b l i j f t toch v e r a c h t e r b i j de 114% waarmee de oppervlakte akkerbouw en v e e t e e l t i s gestegen. De o p p e r v l a k t e g r o e n t e t e e l t b i j de a l t e r n a t i e v e methoden i s evenals de o p p e r v l a k t e f r u i t t e e l t r e l a t i e f 3 t o t 4 maal z o . g r o o t a l s b i j de gangbare landbouw. 96Z.van de Nederlandse op- . p e r v l a k t e c u i t u ~ r ~ r o nwordt d ingenomen door akkerbouw en v e e t e e l t , waarbij d e l a a t s t e v e r u i t h e t b e l a n g r i j k s t e is. I n de a l t e r n a t i e v e landbouw i s d e oppervlakte akkerbouw b i j n a even g r o o t a l s de oppervlakte v e e t e e l t , t e r w i j l z e samen 85% van de t o t a l e oppervlakte a l t e r n a t i e f b e t e e l d e grond innemen. Het a a n t a l b e d r i j v e n waarop a l t e r n a t i e v e landen tuinbouwmethoden bedreven wordt was i n 1975 + 98 en i n 1979 + 244. De gemiddelde o p p e r v l a k t e per b e d r i j f i s i n d i e t i j d teruggelopen van 7,5 ha t o t 6,6 ha t e r w i j l h e t gemiddelde Nederlandse landbouwbedrijf i n 1975 1 2 , 8 . h a was en i n 1979 13,7 ha. De r e l a t i e v e toename van h e t a a n t a l a l t e r n a t i e v e b e d r i j v e n was i n de periode 1975-1979 ruim tweemaal zo groot a l s d e r e l a t i e v e toename van de oppervlakte a l t e r n a t i e f b e t e e l d e grond. Daarom i s de gemiddelde b e d r i j f s o p p e r v l a k t e s t e r k verminderd. Bijna de h e l f t van de b e d r i j v e n f u n g e e r t e c h t e r a l s nevenb e d r i j f waarbij de b e d r i j f s l e i d e r z i j n hoofdinkomen u i t een gangbaar b e d r i j f of een ander beroep h e e f t . De b i o l o g i s c h d y n a m i s c h e . t e l e r s en de ecologische t e l e r s l e v e r e n hun produkten aan een l a n d e l i j k samenwerkend afzetsysteem. Door middel van t e e l t a f s p r a k e n en p r i j s a f s p r a k e n k r i j g e n z i j de g a r a n t i e d a t hun produkten afgenomen worden en bovendien is hun inkomen min of, meer verzekerd. De l e v e r i n g van produkten d i r e c t aan de winkels kwam voorheen v e e l voor, maar i s op d i t moment nog maar verwaarloosbaar k l e i n . De a u t o ' s van de groothandels, v e r d e e l c e n t r a genaamd, komen de produkten ophalen b i j de b e d r i j v e n . De handelsmerken d i e de b.d.-produkten dragen z i j n Demeter en Biodyn. De ecologisch get e e l d e produkten hebben de merken Eko en Eko-om. De merken Biodyn en Eko-om z i j n voor produkten van b e d r i j v e n d i e k o r t e r dan 4 j a a r a l t e r n a t i e f t e l e n . De organisch b i o l o g i s c h e t e l e r s exporteren hun produkten onder h e t handelsmerk Orbio. Economisch onderzoek n a a r a l t e r n a t i e f t e l e n d e b e d r i j v e n i s a l l e e n i n 1972 door h e t L . E . I . (Landbouw Economisch I n s t i t u u t ) gedaan op een organisch b i o l o g i s c h t e l e n d glasgroent e b e d r i j f . D i t b e d r i j f had een g u n s t i g e r b e d r i j f s r e s u l t a a t dan de gangb a r e b e d r i j v e n d i e aan de L.E.1.-boekhouding meewerkten. B.d. en ecologische b e d r i j v e n hebben meestal hogere kosten dan gangbare omdat de t e e l t d u u r vaak l a n g e r i s en omdat soms een groenbemester i n h e t vruchtwisselingsschema wordt opgenomen. Hierdoor i s de gemiddelde k i l o gramopbrengst per m2 per j a a r d i k w i j l s l a g e r . De arbeidskosten z i j n bovendien r e l a t i e f hoog. A l s iemand voor de a l t e r n a t i e v e markt w i l gaan t e l e n moet h i j aangesloten z i j n b i j een c o g p e r a t i e d i e de a f z e t van z i j n ~ r o d u k t e nr e g e l t . Er moet we1 rekening mee-worden $ehouden d a t h e t ecologisch evenwicht z i c h p a s na v e l e j a r e n weer v o l l e d i g h e e f t h e r s t e l d . I n h e t gebied b i j Almere i n Z u i d e l i j k Flevoland z a l d i t n i e t zo lang duren. Landschappelijk gezien passen a l t e r n a t i e f t e l e n d e b e d r i j v e n z e e r goed i n de stadsranden van Almere, vanwege de ruime v a r i a t i e van gewassen en omdat e r d i k w i j l s hagen worden geplant. De a l t e r n a t i e v e bewegingen geven d e voorkeur aan gemengde bedrijven.
Veel van de h u i d i g e v e r d e e l c e n t r a z i j n o n t s t a a n u i t a l t e r n a t i e v e winkelt j e s d i e v o o r h e e n ' a l voor andere winkels inkochten b i j a l t e r n a t i e f t e lende boeren en t u i n d e r s . Het e e r s t e b.d.-verdeelcentrum i s i n 1970 o p g e r i c h t , h e t e e r s t e b i o l o g i s c h e , nu ecologische verdeelcentrum i n 1975 en h e t macrobiotische verdeelcentrum i n 1976. Het a a n t a l b.d.'v e r d e e l c e n t r a i s u i t g e g r o e i d t o t 5 , waarvan e r E E n g e s p e c i a l i s e e r d i s ' bewaarbare produkten (geen v e r s e groenten en f r u i t ) . Het n e t van ecologische v e r d e e l c e n t r a b e s t a a t u i t 8 v e s t i g i n g e n . De macrobiotische beweging h e e f t . n o g s t e e d s 6Cn verdeelcentrum d a t h o o f d z a k e l i j k v o o r. . . Amsterdam werkt. B i j de2b.'d.-'en de e c o l o g i s c h e methode h e e f t i e d e r verdeelcentrum z i j ,n . eigen werkgebied. Binnen de gebieden worden aoor de v e r d e e l c e n t r a t e e l t a f s p r a k e n en p r i j s a f s p r a k e n gemaakt met de aangesloten boeren. Groenten en f r u i t kunnen i n h e t algemeen voldoende g e t e e l d worden, m a r om i n d e behoefte aan granen en peulvruchten t e voorzien moeten h i e r v i n nog g r o t e p a r t i j e n ge'importeerd worden. Op h e t ogenblik, kan e r nog n i e t h e t h e l e j a a r door r e g e l m a t i g een ruim 'assortiment van v e r s e produkten worden aangeboden. Hiervoor i s de t o t a l e oppervlakte' nog t e k l e i n . De t o t a l e bruto-omzet van a l l e a l t e r n a t i e v e v e r d e e l c e n t r a was i n 1,975 4 miljben. gulden en i n 1979 30 miljoen gul.den. Deze g e t a l l e n bestonden i n 1975 voor 38% ( 1 , 5 m i l j o e n ) en i n 1979 voor 30% (8',9 miljoen) u i t aardappelen, g r o e n t e n en f r u i t . De toename van de totaalomzet i s gemiddeld 67% geweest en d e s t i j g i n g van de o v e t van v e r s e produkten was 59% per j a a r . Ongeveer de h e l f t v a n d e omzet komt voor rekening van de b.d.-verdeelcentra. De telerswaarde van v e r s e groenten e n f r u i t g e e f t de l a a t s t e j a r e n een g r o e i van 25 2 30% t e z i e n e n a l s d e s i t u a t i e op de a l t e r n a t i e v e markt z i c h n i e t w i j z i g t mag d i t groeipercentage ook voor de komende j a r e n worden, verwacht
.
I n v e e l p l a a t s e n i n Nederland z i j n de a l t e r n a t i e v e winkels onstaan u i t consumentengroepen. De oudste a l t e r n a t i e v e winkels hadden i n de begin- . j a r e n een l a g e marge omdat e r v r i j w i l l i g e r s i n de winkel h i e l p e n . Tegenwoordig werkt men meer'met v a s t e arbeidskrachten d i e een normaal ' loon verdienen. Ook de w i n k e l i e r z e l f w i l n i e t meer van een minimum beloning leven en d i t h e e f t t o t gevolg gehad d a t de marges opgeschroefd z i j n . De winkels z i j n nog v e e l i n oude panden gevestigd hoewel e r i n moderner i n g e r i c h t e winkels een g r o t e r e omzet t e behalen i s . De o m z e t s t i j g i n g van d e winkels i s n i e t zo g r o o t a l s d i e v a n d e verdeelcentra. De g r o t e r e o m z e t s t i j g i n g v a n d e v e r d e e l c e n t r a wordt veroorzaakt door . aantal een s t e e d s toenemend a a n t a l winkels en c o n ~ u m e n t e n k r i n ~ e nHet verkooppunten voor b.d., e c o l o g i s c h e of macrobiotische produkten was i n 1978 ongeveer 307. Het waren 158 a l t e r n a t i e v e winkels, 65 reformwinkels, 20 a l t e r n a t i e v e r e s t a u r a n t s en/of t h e e s c h e n k e r i j e n , 58 consumentenkringen of depots en 6 b a k k e r i j e n . De marges d i e de geznqueteerde winkels gemiddeld berekenden waren: 37% voor groenten en f r u i t , 25% voor brood en 34% voor de o v e r i g e produkten ( a l l e s e x c l . B.T.W.). De marge op groenten en f r u i t moet voor een d e e l de gewichts- en u i t v a l v e r l i e z e n goedmaken. Brood d i e n t a l s "klantentrekker" en daarom i s de marge h i e r o p zo laag. Aan d e k l a n t e n wordt v e e l i n f o r m a t i e gegeven over de t e e l t m e t h o d e e n de prijsopbouw van d e produkten. I n s t e d e n met v e e l s t u d e n t e n b e s t a a t ongeveer de h e l f t van de k l a n t e n van de a l t e r n a t i e v e winkels u i t studenten, i n andere p l a a t s e n ongeveer een t i e n d e . A l s de s t u d e n t e n b u i t e n beschouwing worden g e l a t e n , s c h a t t e n d e w i n k e l i e r s d a t ongeveer een kwart van de overgebleven klant e n u i t d e beroepssectoren landbouw en v i s s e r i j en n i j v e r h e i d (indus t r i e , bouw, metaal) komen t e r w i j l z i j 40% van de beroepsbevolking u i t -
maken. De o v e r i g e driekwart van de k l a n t e n h e e f t een beroep i n de d i e n s t v e r l e n e n d e s e c t o r of i n d e o v e r i g e beroepen (0.a. o v e r h e i d , onderwijs, medische en maatschappelijke d i e n s t v e r l e n i n g ) . Deze categor i e consumenten h e e f t i n h e t algemeen een hoger inkomen en s t a a t meer open voor nieuwe ideeen. De l e e f t i j d van de gezinshoofden of a l l e e n staanden d i e i n a l t e r n a t i e v e winkels kopen l i g t voor 27% onder de 25 j a a r , voor 53% t u s s e n 25 en 40 j a a r en voor 20% boven de 40 j a a r . I n studentensteden i s h e t aandeel van de mensen d i e jonger dan 25 j a a r z i j n v e e l hoger (36%) dan i n andere p l a a t s e n (16%). Onder d e k l a n t e n d i e ouder z i j n dan 40 j a a r z i j n v r i j v e e l d i e e t p a t i & t e n . Er i s maar een g e r i n g a a n t a l k l a n t e n d a t a l l e e n a l t e r n a t i e f g e t e e l d e produkten e e t . Vooral i n de w i n t e r a l s h e t s o r t i m e n t van a l t e r n a t i e f g e t e e l d e groenten en f r u i t k l e i n en d e k w a l i t e i t d i k w i j l s s l e c h t i s , gaan v e e l k l a n t e n i n gangbare groentewinkels kopen. De mond-op-mondreclame, b e t toenemend a a n t a l a r t i k e l e n i n dagbladen en t i j d s c h r i f t e n over andere voedingswijzen en h e t g r o t e r wordende a a n t a l winkels h e e f t t o t gevolg d a t e r s t e e d s meer consumenten van a l t e r n a t i e f g e t e e l d e produkten komen. Onder deze mensen b l i j k t e r een behoefte t e z i j n om z e l f groenten t e verbouwen. Om h i e r a a n tegemoet t e komen zou d e R.1J.P. i n h e t buitengebied van Almere een volkstuinencomplex voor a l t e r n a t i e v e methoden op kunnen nemen. De p r i j s v e r g e l i j k i n g e n tussen groenten en f r u i t d i e volgens a l t e r n a t i e v e methoden en d i e volgens de gangbare methode g e t e e l d z i j n , geven d e volgende uitkomsten t e zien. De t e l e r s p r i j z e n van de onderzochte groenten- en f r u i t s o o r t e n z i j n gemiddeld over de j a r e n 1975 t o t e n met 1979 voor a l t e r n a t i e f g e t e e l d e produkten 52% hoger dan voor gangbaar g e t e e l d e produkten. De g r o o t h a n d e l s p r i j s i s gemiddeld 64% hoger en de consumentenprijs i s gemiddeld 30% hoger b i j a l t e r n a t i e f g e t e e l d e produkten. B i j de a l t e r n a t i e v e groothandel i s de marge i e t s afgenomen s i n d s 1975 en h i j bedroeg i n 1979 26%. De gangbare groothandelsmarge nam i e t s t o e t o t 20% i n 1979. De kleinhandelsmarge van d e a l t e r n a t i e v e w i n k e l i e r s i s s i n d s 1975 met 6% gestegen t o t 37%. De gangbare k l e i n handelsmarge steeg met ongeveer 35% t o t 86% i n 1979. De genoemde marges (excl. B.T.W.) z i j n berekend a l s gemiddelde voor de onderzochte s o o r t e n groenten en f r u i t . Ze kunnen n i e t a l s algemeen g e b r u i k t e marges worden bestempeld i n verband met h e t b e p e r k t e a a n t a l produkten. Bovendien b e v a t t e n de gegevens waar v a n u i t gegaan i s onnauwkeurigheden en z i j n z e n i e t a l l e m a a l s t a t i s t i s c h betrouwbaar.
1.
Kampen, dr. J.H. van, J.C.J. de Man en ir. J. Duyn~ Milieuvriendelijke landbouw in Almere R. 1J.P.-rapport 1977-6Bb/BF/Bc
2.
Comissie Onderzoek Biologische ~andbouwmethoden Alternatieve landbouwmethoden (inventarisatie, evaluatie en aanbevelingen voor onderzoek) Eindrapport oktober 1976: 49-121
3.
De Kleine Aarde, brochure 3 Alternatieve landbouwmethoden (uittreksel): 7-12
4.
Thun,M. Zaaidagen. Jaarlijkseuitgave van de Vereniging tot Bevordering der biologisch dynamische Landbouwmethode
5. Nederlandse Vereniging tot Gevordering der biologisch dynamische Landbouwmethode Aarde en Mens. Speciaal B.D.-documentatienumer, nr. 314 zomer 1978 6. Kleijn, ir. E.H.J.M. de Biologische tuicbouw, van producent tot consument Bedrijfsontwikkeling, jaargang 4 (1973), nummer 12 (december), blz. 1133-1 138 7.
Stichting Alternatief Warenonderzoek Biologische landbouw Een beknopt overzicht van organisaties in Nederland, blz. 1-2, 29-33
8.
E.L.K., S.A.W. Conce~trichtlijnen voor de productie, verwerking en distributie . van EKO-producten
9. De Kleine Aarde 31-1979 Winkeltjes, Restaurants, Theeschenkerijen, Bakkerijen, blz. 52-53
TO. Heybroek, A. Marktonderzoek biologische tuinbouwprodukten Centraal Bureau Tuinbouwveilingen, intern rapport AH/M, augustus 1972 11.
C.B.S., L.E.I. Tuinbouwcijfers 1979 Landbouwcijfers 1979
12.
Comissie Onderzoek Biologische Landbouwmethoden Alternatieve landbouwmethoden Interimrapport, november 1973
13.
Ban, Joke van der Prijzen en handelsmarges van alternatief geteelde tuinbouwprodukten vergeleken met die van de gangbare teelten (~tage-verslag) maart 1975 (verslag geleend van het Landbow Economisch ~nstltuut)
I
I
.
