KopOpOuders Online. Interventie. Samenvatting Doel

Interventie

KopOpOuders Online

Samenvatting Doel De doelstelling van de online oudercursus KopOpOuders is de bevordering van het psychosociaal welbevinden van kopp/kvo-kinderen door vergroting van de opvoedcompetentie van ouders met psychische en/of verslavingsproblematiek. Doelgroep De doelgroep van de online interventie KopOpOuders zijn ouders en partners van ouders met psychische en/of verslavingsproblemen met minimaal één kind in de leeftijd van 1-18 jaar.De einddoelgroep van KopOpOuders Online zijn de kopp/kvo-kinderen. Door de opvoedsituatie binnen kopp/kvo-gezinnen te verbeteren, wordt de kans op de ontwikkeling van psychopathologie bij deze kinderen verkleind. Aanpak De cursus wordt aangeboden binnen een website met een stepped care karakter waarin ouders zelf bepalen in welke mate ze ondersteuning ontvangen. De website Kopopouders.nl heeft vijf functies: 1. Informatievoorziening; 2. Lotgenotencontact via forum; 3. E-mail service; 4.Online cursus; 5. Drempelverlaging tot hulpverlening. De cursus bestaat uit 8 bijeenkomsten in een gesloten en beveiligde chatbox waarvoor ouders vanuit hun eigen computer inloggen met hun gebruikersnaam. Voorafgaand aan iedere bijeenkomst maken ze een huiswerkopdracht over het onderwerp waar de volgende sessie over wordt gechat. Ouders leren over de effecten van eigen problematiek op hun opvoedgedrag en hun kinderen. Ze krijgen opvoedvaardigheden aangereikt en maken hun eigen stappenplan voor moeilijke momenten. Kopopouders is gebaseerd op vijf pijlers: 1 2 3 4 5

Versterken van een goede ouder-kind-interactie Ondersteunen van de gezonde ouder Versterken van een ondersteunend netwerk of vertrouwenspersoon Versterken van de coping en sociale redzaamheid van het kind Een heldere kijk van het kind op zichzelf en de ouderlijke problematiek. (Bool, e.a 2007; Van Doesum, e.a., 1995)

Materiaal Website: www.kopopouders.nl Materialen voor de online cursus: l

l l l

Handleiding voor begeleiders online cursus (papieren versie & digitale versie, opgeslagen in gesloten chatbox cursusruimte van website) Beheerdershandleiding Kopopouders online cursus Beheerdershandleiding voor begeleiders Kopopouders e-mailservice Chatrichtlijn voor Kopopouders Gedownload op woensdag 28 mei 2014 10:17:45 van www.nji.nl (Nederlands Jeugdinstituut)

Page 1 / 23

l

l

Richtlijnen Suïcidedreiging en Vermoedens van Kindermishandeling bij preventief online aanbod (in ontwikkeling) Webspots met biografie van verslaafde vader en depressieve moeder

Materialen voor werving van ouders: Poster ;Visitekaartje; Folder Materialen voor de website:

l

Kopopouders mailservice Protocol/handleiding voor inhoudelijke afhandeling mails

l

Protocol/handleiding voor beheerder van site

l

Onderzoek effectiviteit Uit Nederlands onderzoek blijkt dat ouders de online cursus waarderen met een rapportcijfer 7.8. Daarnaast is er na afronding van de cursus een significante afname van permissief of overreagerend opvoedgedrag. De gemiddelde scores verschoven van klinisch naar niet-klinisch gebied. Ouders voelden zich significant minder incompetent en meer competente opvoeders. Alle effecten waren groot tot middelgroot, gemeten via de PS. Er is een significante afname van hyperactiviteit en totale problemen gemeten via de SDQ. De effectgroottes waren klein. Er is geen verandering in door ouders gerapporteerde emotionele problemen bij het kind. De behaalde effectgroottes van de verschillende vragenlijsten zijn vergelijkbaar met in een meta-analyse berekende effectgroottes over het opvoed ondersteuningsprogramma Triple P (De Graaf, e.a. 2008a, 2008b).Het gegeven dat de opvoedproblemen van tweederde van de ouders in het klinische gebied zaten maar de problemen van tweederde van de kinderen in het niet- klinische gebied, suggereert dat Kopopouders online de doelgroep in een vroegtijdig stadium bereikt. Ontwikkeld door Trimbos-instituut - Jeugd Postbus 725 3500 AS Utrecht Telefoon: 030 297 11 00 Contactpersoon: Rianne van der Zanden E-mail: [email protected] Erkenning Erkend door Deelcommissie jeugdzorg en psychosociale/pedagogische preventie d.d 19-02-2010 Oordeel: Goed onderbouwd De referentie naar dit document is: Paula Speetjens (januari 2010). Databank effectieve jeugdinterventies: beschrijving 'KopOpOuders Online'.Utrecht: Nederlands Jeugdinstituut. Gedownload van www.nji.nl/jeugdinterventies 1. Toelichting naam van de interventie De titel KopOpOuders beoogt de ouders een gevoel van perspectief te geven: KOP OP! : er is iets aan je situatie te doen OUDERS: het aanbod is bedoeld voor oudersKOP: verwijst naar kopp= Kind van Ouders met Psychische Problemen. Voor professionals in de gezondheidszorg is dit een gangbare term. Ook veel niet-professionals kennen deze term. In de gevallen waarin dit niet zo is, is de titel ook toepasselijk vanwege de eerste twee betekenissen. 2. Risico en/of probleem waar de interventie zich op richt Het Nemesis-onderzoek van het Trimbos-instituut is een grootschalig onderzoek naar de geestelijke gezondheid van de algemene bevolking in Nederland. Hieruit blijkt dat jaarlijks bij ruim 864.000 vaders en moeders in Nederland sprake is van psychische en/of verslavingsproblemen (Dorsselaer, de Graaf,

Gedownload op woensdag 28 mei 2014 10:17:45 van www.nji.nl (Nederlands Jeugdinstituut)

Page 2 / 23

Verdurmen, van 't Land, ten Have, & Volleberg, 2006; Bool, Van der Zanden, Smit, 2007). Bij elkaar 1,6 miljoen kinderen en jongeren onder de 22 jaar groeien op in een gezin waarvan een ouder psychische of verslavingsproblemen heeft. Van deze groep is bijna een miljoen kinderen onder de 12 jaar en zijn ruim 400.000 kinderen jonger dan 6 jaar (Bool e.a., 2007). Van alle kinderen en jongeren onder de 22 jaar heeft ruim een half miljoen te maken met een ouder met een stemmingstoornis. Bijna 860.000 jeugdigen uit deze leeftijdsgroep komen in aanraking met een ouder die lijdt aan een angststoornis (Smit & Bool, 2001). Het aantal kinderen jonger dan 22 jaar met een middelenafhankelijke ouder komt uit op ruim 360.000 (Bool, 2002). Belangrijk is hierbij in ogenschouw te nemen dat er veelvuldig sprake is van comorbiditeit. Het komt niet zelden voor dat ouders met depressieve klachten tegelijkertijd last hebben van een angststoornis (Ravelli, Bijl, & Van Zessen, 1998). Kinderen (<22 jaar) van ouders met psychische of verslavingsproblemen hebben in hun leven een 1,5 keer grotere kans op het ontwikkelen van psychische of verslavingsproblemen. Wanneer beide ouders een psychische stoornis hebben of een verslaving ontwikkelt zelfs 66% van de kinderen vroeg of laat psychische problemen of een verslaving (Bool, van der Zandnen, Smit, 2007). Naast een verhoogd risico op het ontwikkelen van psychopathologie bij het kind, is er in deze gezinnen ook een verhoogde kans op kindermishandeling. Kinderen die in hun jeugd mishandeld zijn, hebben een grotere kans om later in hun leven een psychische stoornis te ontwikkelen (Verdurmen, ten Have, de Graaf, van Dorsselaer, van 't Land, & Vollebergh, 2007). Resumerend, in Nederland groeien 1.6 miljoen kinderen (0-22 jr) op in een gezin waarin één of beide ouders psychische en/of verslavingsproblemen heeft. Dit worden Kinderen van Ouders met Psychische Problemen (KOPP) of Kinderen van Verslaafde Ouders (KVO) genoemd. Deze KOPP/KVO -kinderen lopen een groot risico op een minder voorspoedige ontwikkeling dan kinderen uit 'gezonde' gezinnen. KOPP/KVO kinderen hebben door gezinsfactoren, biologische factoren en factoren specifiek voor de stoornis of verslaving van de ouder een verhoogde kans om zelf ook psychopathologie of een verslaving te ontwikkelen. 3. Doel van de interventie De interventie die voor de Databank Interventies beschreven wordt is een online cursus voor ouders. Dit cursusaanbod past naadloos binnen de website www.kopopouders.nl waarin laagdrempelig informatie en hulpverlening wordt aangeboden binnen een stepped-care-karakter. Concreet betekent dit dat de cursus een plek heeft binnen een breed aanbod bestaande uit informatievoorziening, korte e-mailondersteuning en het doorverwijzen naar meer intensieve vormen van hulpverlening. Doelstelling Kopopouders online cursus De doelstelling van de online oudercursus Kopopouders is de bevordering van het psycho-sociaal welbevinden van kopp/kvo-kinderen door vergroting van de opvoedcompetentie van kopp/kvo-ouders. Door het bevorderen van psycho-sociaal welbevinden van kinderen wordt het risico op de ontwikkeling van psychopathologie verkleind. Wanneer opvoedcompetenties verbeteren en het welbevinden van kinderen stijgt, hangt dit veelal ook samen met een groter psychosociaal welbevinden van ouders; een subdoel van de online oudercursus. Het vergroten van psychosociaal welbevinden bij kinderen wordt bereikt door opvoedingsondersteuning aan te bieden die expliciet is gericht op het versterken van vijf beïnvloedbare beschermende factoren in het leven van een kopp/kvo kind (hierover meer in de onderbouwing onder kopje 6). Deze factoren zijn: 1 Versterken van een goede ouder-kind-interactie 2 Ondersteunen van de gezonde ouder 3 Versterken van een ondersteunend netwerk of vertrouwenspersoon 4 Versterken van de coping en sociale redzaamheid van het kind 5 Een heldere kijk van het kind op zichzelf en de ouderlijke problematiek (Bool, Van der Zanden, Smit, 2007; Van Doesum, Frazer & Dhondt, 1995) Subdoelen 1. Goede ouder-kind interactie


Page 3 / 23

l

l

Ouder ervaart minder schuld- en schaamtegevoelens over de psychische of verslavingsproblemen en de gevolgen daarvan voor de thuissituatie. Ouder weet welke invloed zijn/haar psychische of verslavingsproblemen op het kind kan hebben. Dit zijn o.a.: parentificatie, angst, terugtrekken, schaamte, schuld en onredelijke boosheid.

l

Ouder weet welke beschermende factoren er zijn voor het kind (de vijf beïnvloedbare factoren) en kan deze versterken. Ouder kan eigen beperkingen en behoeften qua ouderrol benoemen en bespreken met partner of vertrouwenspersoon. Ouder leert algemene opvoedvaardigheden en brengt deze in praktijk

l

Ouder heeft realistisch beeld van 'goed genoeg ouderschap'

l

l

2. Ondersteunen gezonde partner l l l

l l

Gezonde partner ervaart minder schuld- en schaamtegevoel over de problemen thuis. Gezonde partner Gezonde partner bespreken. Gezonde partner Gezonde partner

kent zijn/haar manier om goed te blijven functioneren, met situatie om te gaan kent de belemmeringen en behoeften in de ouderrol van partner en kan deze met partner kan zijn/haar partner ondersteunen bij actieve invulling van diens ouderrol. vangt kind emotioneel op wanneer zieke ouder dit niet kan, is zich bewust van

opvoedende taak en vervult deze actief 3. Ondersteunend netwerk of vertrouwenspersoon l l l l

Ouder kent zijn/haar netwerk en doet daarop een beroep indien nodig. Ouder staat kind toe steun te zoeken bij anderen. Ouder heeft een 'noodplan' voor het geval het minder goed gaat. Ouder kent het reguliere hulpaanbod voor zichzelf, partner en kind en weet hoe daarop een beroep kan worden gedaan indien nodig.

4. Coping van het kind en sociale redzaamheid l

l l

l l

Ouder kent de leeftijdsspecifieke ontwikkelingstaken van het kind en geeft het kind daarvoor voldoende ruimte. Ouder staat kind toe steun te zoeken bij anderen. Ouder informeert het kind op leeftijdsadequate wijze over de psychische en/of verslavingsproblemen en neemt actief schuldgevoelens weg bij het kind door dit bespreekbaar te maken. Ouder geeft het kind de ruimte zijn/haar gevoelens te uiten. Ouder kent het reguliere hulpaanbod voor het kind en weet hoe daarop een beroep kan worden gedaan indien nodig.

5. Een heldere kijk van het kind op zichzelf en de ouderlijke problematiek l

Ouder informeert het kind op leeftijdsadequate wijze over diens problematiek en de gevolgen ervan.

l

Ouders neemt actief schuldgevoelens weg bij het kind door dit bespreekbaar te maken.

4. Doelgroep van de interventie Voor wie is de interventie bedoeld Intermediaire doelgroep De doelgroep van de online interventie Kopopouders zijn ouders en partners van ouders met psychische en/of verslavingsproblemen met minimaal één kind in de leeftijd van 1-18 jaar. Einddoelgroep Door een bijdrage te leveren aan het verbeteren van de opvoedsituatie binnen kopp/kvo-gezinnen wordt de kans op de ontwikkeling van psychopathologie bij deze kinderen verkleind. De einddoelgroep van Kopopouders online zijn de kopp/kvo-kinderen. De problematiek van ouders die deelnemen aan de online cursus kan variëren van licht tot ernstig en gaat soms samen met problemen op sociaal, relationeel of werkgebied (multi-problemsituaties). Deze online cursus


Page 4 / 23

is bedoeld voor ouders die om diverse redenen liever niet deel willen of kunnen nemen aan de face-to-face groep of die met het huidige aanbod nog onvoldoende worden bereikt. Er is ook een groep ouders waarvoor face-to-face aanbod te belastend is of die de stap naar een hulpverleningsinstantie te groot vinden. De online cursus Kopopouders kunnen zij anoniem volgen vanuit de veilige omgeving van hun eigen huis op een tijdstip waarvoor ze zelf gekozen hebben. Kenmerken van de doelgroep: psychopathologie & opvoeding De verschillende soorten psychische problematiek hebben andere uitwerkingen op het (opvoed-)gedrag van ouders. Hieronder een overzicht van onderzoeksresultaten die inzicht geven in de directe relaties tussen psychopathologie op het gedrag van de ouders en de gevolgen ervan voor kinderen. Depressie moeder Er is een grote negatieve invloed van moederlijke depressie op de kwaliteit van vroege moeder-kind interacties (Mantymaa, et. al.,2004). Depressieve moeders zouden in de omgang met hun kind veeleisend en niet (voldoende) responsief zijn (Kavanaugh, Halterman, Montes, Epstein, Hightower, & Weitzman, 2006). Daarnaast komen zij vanwege hun nalatigheid en teruggetrokkenheid niet of onvoldoende tegemoet aan de behoeften van hun kind (Schaffer, 1996). Esser en collega's (1993) toonden aan, dat de verwaarlozing door en nalatigheid van depressieve moeders kan leiden tot sociaal-emotionele problemen bij kinderen. Gekeken naar de specifieke invloed van een postnatale depressie, blijkt dat deze vorm van depressie effect heeft op de kwaliteit van de moederlijke zorg en responsiviteit, en kan leiden tot verstoringen in de cognitieve, sociale, gedragsmatige en lichamelijke ontwikkeling van het kind en latere ontwikkeling van psychopathologie (Grace, Evindar, & Stewart, 2003; Rahman, Iqbal, Bunn, Lovel, & Harrington, 2004; Cummings, Davies, & Campell, 2000; Hudson & Rapee, 2005). Depressie vader Postnatale depressies komen meer voor bij moeders, maar kunnen ook bij vaders toeslaan. Uit Brits onderzoek (Ramchandani, Stein, Evans, & O'Connor, 2005) blijkt dat postnatale depressies bij vaders een slechte invloed op het gedrag en de emotionele ontwikkeling van kleine kinderen hebben, vooral bij jongens. Jongetjes met depressieve vaders blijken twee keer zoveel gedragsproblemen als andere kinderen te hebben. Een recente studie (Berg, 2006) heeft aangetoond dat depressies bij vaders tíjdens de zwangerschap ook tot negatieve kinduitkomsten kunnen leiden. Vaderlijke depressie tijdens de zwangerschap blijkt gerelateerd aan angst bij jongetjes (maar niet aan het gedrag van meisjes). Angst & dwang Angst wordt voor een groot gedeelte via genen doorgegeven binnen families: 30 tot 50 % van variantie in angstsymptomen kunnen door genen worden verklaard (Gar, Hudson & Rapee, 2005). Muris en collega's (1996) onderzochten de overdacht van ouderlijke angst op kinderen via modellering. Zij vonden een positief verband tussen de mate waarin de moeder haar eigen angst openbaarde en de mate waarin het kind angstig gedrag vertoonde. Deze bevinding veronderstelt dus een directe invloed van het gedrag van de moeder op het gedrag van het kind. Ook Turner en collega's (2003) onderzochten de invloed van ouderlijke angstklachten op de ontwikkeling van het kind. Zij vonden dat de overbeschermende houding van angstige ouders, ervoor zorgde dat hun kinderen meer terughoudend waren in het ondernemen van activiteiten dan andere kinderen. Ook diverse andere studies vonden dat de opvoeding door angstige ouders gekenmerkt wordt door een hoge mate van controlerend, afwijzend en overbeschermend gedrag, verder is het laag in socializatie, en minder 'caring' dan niet- angstige ouders (Gar, et. al., 2005). Eetstoornis In de Multidisciplinaire richtlijn Eetstoornissen (LSMR GGZ, 2006), een 'evidence-' en 'consensus-based' richtlijn voor de preventie en behandeling van eetstoornissen, wordt gewezen op de relatie tussen een ouderlijke eetstoornis en gestoord eetgedrag van het kind. Wetenschappelijke onderzoeken wijzen erop dat moeders die zelf restrictief eten of lijngedrag vertonen een belangrijke risicofactor vormen voor het lijngedrag van hun dochters (Hill & Pallin, 1998; Smolak et al., 1999). Ook Stein (1999) heeft een verband aangetoond tussen gestoord eetgedrag van kinderen van moeders die een eetstoornis hebben. Ouders met een eetstoornis koken en eten minder vaak in het bijzijn van hun kinderen, er zijn vaker conflicten rondom etenstijd dan in gezinnen zonder ouder met eetstoornis en dit blijkt een voorspeller van de ontwikkeling van anorexia nervosa bij kinderen (Wade, 2005).


Page 5 / 23

Schizofrenie, bipolaire stoornissen & psychose Schizofrenie, bipolaire stoornissen en psychoses zijn ernstige vormen van psychiatrische ziektes die het dagelijks functioneren en dus de opvoeding van kinderen ernstig beïnvloeden (Zubin & Spring, 1977). Er zijn sterke aanwijzingen dat deze stoornissen grotendeels door genetische factoren verklaarbaar zijn (Hooley, Woodberry, & Ferriter, 2005). Het hebben van een ouder met schizofrenie of een bipolaire stoornis heeft grote impact op een gezin en de kwaliteit van opvoeding (Goodman & Brumley, 1990). Deze kinderen falen eerder in emotie-regulatie en zijn meer aggressief, ze hebben veel sociale ondersteuning nodig maar acceptatie hiervan is lastig. De aanwezigheid van een gezonde ouder vergroot de mate van coping van kinderen (Kuhn & Lenz, 2008). Alcohol & drugs Kinderen van verslaafde ouders (KVO's) lopen door een combinatie van genetische kwetsbaarheid en omgevings- & opvoedfactoren een hoger risico op psychische klachten, waaronder depressie, eetstoornissen, gedragsstoornissen en delinquentie (Avenevoli, Conway & Merikangas, 2005). Dergelijke problemen kunnen zich in verschillende levensfasen voordoen. Bekend is dat jonge kinderen van ouders met alcoholproblemen vaker slecht slapen en bedplassen dan hun leeftijdgenoten (Cuijpers, 2000). De meeste kvo's krijgen zelf géén alcoholproblemen, maar ze lopen wel meer risico op alcoholproblemen beginnend vanaf de adolescentie dan kinderen van niet-verslaafde ouders (Wiers, 1999). Ook internationale literatuur bevestigt de ongunstige uitwerking van ouderlijk alcoholisme en drugsgebruik. Verschillende buitenlandse studies wijzen op een verhoogd risico op psychosociale problemen, moeilijkheden binnen interpersoonlijke relaties, slechte schoolprestaties, illegaal alcohol- en druggebruik en een verlaagd zelfvertrouwen (Menees & Segrin,2000; Fischer, Kittleson, Ogletree, Welshimer, Woehlke, & Benshoff, 2000; Johnson, 2001).Een gezin waarbij één ouder kampt met verslavingsproblemen of een psychische stoornis heeft diverse stressvolle ervaringen te verwerken. Een studie van Smith en Carlson (1997) toont aan dat stressvolle ervaringen van ouders een verandering in hun opvoedingspraktijken teweegbrengt. Ouders met stressklachten oefenen vaker dwang uit op hun kinderen en laten vaker hun afkeuring blijken. Bij kinderen van ouders met een dwingende, afkeurende houding ontstaat een vorm van weerstand. Op deze wijze kan stress bij ouders leiden tot antisociaal gedrag bij kinderen. Indicatie- en contra-indicatiecriteria Wanneer ouders zich via de website www.Kopopouders.nl opgeven voor de online cursus doorlopen ze een aanmeldingsprocedure. Hierin wordt uitgelegd wat de verplichtingen zijn die ouders aangaan en wat ze kunnen verwachten van de cursus. In de aanmeldingsprocedure zitten een online intakeformulier met open vragen over de situatie van de ouder. Daarnaast zijn drie vragenlijsten ingebouwd, dit zijn de Parenting Scale (PS), Ouderlijke Opvattingen over Opvoeden (OO&O) en de Strengths en Difficulties Questionnaire (SDQ). Deze drie vragenlijsten worden na de achtste bijeenkomst nogmaals ingevuld. Screening van de ouders op de onderstaande in- en exclusiecriteria vindt plaats door de cursusleiders via beoordeling van het online intakeformulier en de ingevulde vragenlijsten. De ouder moet voldoen aan de volgende selectiecriteria: l

l l l l l

Ouder heeft psychische en/of verslavingsproblemen (kan variëren van licht tot ernstig) en heeft een vraag op het gebied van opvoedingsondersteuning. De ouder heeft een ouderschapstaak, dit staat los van voogdij of waar de kinderen wonen. Voldoende motivatie voor deelname en het maken van huiswerk. Voldoende beheersing van de Nederlandse taal. In staat zijn te functioneren in een chatbox, dit wil zeggen: kunnen typen, Actief participeren, maar ook kunnen 'luisteren' naar anderen.

Criteria voor uitsluiting van deelname zijn: l l l l

Een acute crisissituatie waardoor de ouder zich niet kan concentreren op de cursus. Kinderen zijn langdurig uit huis geplaatst met een maatregel van de Raad voor de Kinderbescherming. Bij de kinderen speelt ernstige persoonlijkheids-, of gedragsproblematiek. Ouder beheerst de Nederlandse taal niet voldoende om schriftelijke cursus te volgen.

Wanneer ouders op grond van de exclusiecriteria niet aan de cursus kunnen deelnemen, worden ze begeleid


Page 6 / 23

bij het vinden van een geschikte vorm van hulpverlening. Verwijzing naar de e-mailservice van Kopopouders.nl behoort tot de mogelijkheden. Toepassing bij migranten Er is geen specifieke aandacht voor migrantengroepen binnen het aanbod van de website en de cursus Kopopouders. Toch betekent dit niet dat het aanbod daarmee helemaal niet geschikt is voor deze groep ouders. De internetdichtheid is ook onder allochtone gezinnen hoog. Het is ook voor de allochtone doelgroep mogelijk gebruik te maken van het aanbod van informatie en de cursus van Kopopouders. Wanneer volwassenen online zoeken naar informatie over psychische ziekten, kunnen ze zichzelf informeren via de website en besluiten tot deelname. Binnen migrantengroepen wordt psychische hulpverlening vaak laat aangeboden (Bellaart & Azrar, 2003). Schaamte voor en ontkenning van psychische nood zijn redenen om geen signaal naar hulpverlening af te geven. Het anonieme aspect van de cursus zou juist migrantengroepen waarbij schaamte, ontkenning en onwetendheid rondom psychische ziektes een rol speelt, kunnen betrekken. Het volgen van een online cursus heeft diverse voordelen. Men hoeft het huis niet uit om de cursus te volgen kan. Er hoeft in de avonduren geen oppas geregeld te worden, de cursus kan buiten werktijd gevolgd worden, er is geen reistijd en reiskosten, en er is geen kans om bekenden tegen te komen in de wachtkamer. Mogelijk verlaagt de virtuele hulpverlener zelfs de drempelvrees voor een face-to-face aanbod bij latere hulpvragen. Het aanbod van Kopopouders is niet geschikt voor een doelgroep die de Nederlandse taal helemaal niet machtig is. De grootste groepen migranten zijn echter van de tweede en derde generatie, zij hebben in Nederland onderwijs gevolgd en zullen de taal voldoende beheersen om een online cursus succesvol te volgen. Daarnaast is er afgelopen jaren veel geïnvesteerd in Nederlandse lessen om de eerste generatie en ongeletterde allochtonen de taal te leren. 5. Aanpak Opzet van de interventie De cursus wordt aangeboden binnen een website met een stepped care karakter waarin ouders zelf bepalen in welke mate ze ondersteuning ontvangen. De website Kopopouders.nl heeft vijf functies: Informatievoorziening:de teksten op de site bieden informatie voor ouders en (beroeps-)opvoeders over psychische en verslavingsproblematiek bij volwassenen en de effecten hiervan op de opvoeding en de ontwikkeling van kinderen. Lotgenotencontact: de website heeft een forum waar uitwisseling van ervaringen en lotgenotencontact ter ondersteuning van ouders en opvoeders centraal staat. Het forum wordt gemonitord door professionals van de instellingen die werken met het programma Kopopouders.nl. E-mail service: wanneer ouders of opvoeders vragen hebben kunnen zij gebruik maken van een e-mail service. Professionals van deelnemende instellingen beantwoorden de binnengekomen e-mails en indien noodzakelijk wordt geprobeerd de ouder naar hulp toe te leiden. Online cursus: via de website kunnen (partners van) ouders of opvoeders met psychische of verslavingsproblematiek zich opgeven voor anonieme opvoedingsondersteuning. Deze wordt online en in gesloten chatroom aangeboden waar alleen deelnemende ouders kunnen inloggen tijdens cursusuren. Drempelverlaging tot hulpverlening: wanneer ouders informatie hebben gelezen en meer ondersteuning willen ontvangen, kunnen ze via de website zien waar ze 'live' hulp voor opvoedvragen of hun eigen problemen kunnen krijgen. De online cursus Kopopouders is vanuit drie, elkaar-versterkende principes opgezet: 1. vergroten leerbaarheid, 2. aanleren opvoedvaardigheden, en 3. oefenen en consolidatie van vaardigheden. 1 Vergroten leerbaarheid: Er wordt gewerkt aan het verminderen van schaamte- en schuldgevoelens bij de ouders waardoor een optimale leeromgeving wordt gecreëerd en leerbaarheid vergroot. 2 Opvoedvaardigheden: ouders doen in de cursus kennis op over algemene opvoedprincipes en over specifieke opvoedaspecten die samenhangen met de unieke situatie waarin ouder en kind verkeren.


Page 7 / 23

3 Oefenen en consolideren van vaardigheden. Ouders worden ondersteund bij het in praktijk brengen van de opvoedvaardigheden, zoals praten met kind over psychische of verslavingsproblemen, luisteren naar het kind en grenzen stellen. Consolidatie wordt bevorderd door vastleggen van het geleerde in een persoonlijk 'plan van aanpak'. De online cursus Kopopouders bestaat uit acht gestructureerde bijeenkomsten van anderhalf uur en een terugkombijeenkomst ongeveer zes weken na afronden van de cursus. De cursus vindt wekelijks plaats op een vast tijdtip. Dertig minuten voor aanvang van de cursus ontvangt iedere deelnemer een herinnerings-sms dat de cursus gaat starten. De partners van de cursisten kunnen iedere bijeenkomst meelezen op het scherm en worden gestimuleerd om mee te doen met de huiswerkopdrachten. De cursus start wanneer de deelnemers én de cursusleiders zijn ingelogd. Zolang de cursusleider niet is ingelogd, kunnen deelnemers niet met elkaar communiceren. Het is dus niet mogelijk voor de cursisten om onderling contact te hebben zonder medeweten van de cursusleiders. Het maximaal aantal deelnemers is zes, dat heeft te maken met type- en leessnelheid van ouders en begeleiders binnen een chatboxomgeving. Ouders loggen in met een gebruikersnaam, deze is zelfgekozen en zo kunnen ze hun eigen privacy waarborgen. Het is niet toegestaan om e-mailadressen uit te wisselen tijdens de chatsessies van de cursus. Ouders die dit expliciet wensen kunnen na de laatste sessie hun e-mailadres binnen de chatbox vrijgeven om contact te houden met mededeelnemers. Deelnemers krijgen enkele dagen voor het begin van de cursus een e-mail met een introductie in de eerste bijeenkomst en een huiswerkopdracht. Aan de hand van het voorbereide onderwerp wordt er gewerkt aan de doelen van de cursus. Iedere bijeenkomst eindigt met een korte bespreking van de informatie en opdracht die voor volgende week gelezen en voorbereid zal worden. Elke bijeenkomst heeft een ander thema waarin de eerder besproken doelen en subdoelen (kopje 2) in logische volgorde aan bod komen. De thema's van de bijeenkomsten zijn achtereenvolgens: 1. Kennismaking & Thuissituatie bespreken; 2. Goed genoeg ouderschap; 3.Communiceren met je kind; 4. Ontwikkeling van je kind & Parentificatie; 5. Aandacht voor je kind; 6. Grenzen stellen & Omgaan met conflicten; 7. Sociaal netwerk & Noodplan; 8. Winstbehoud & Afscheid; 9. Terugkombijeenkomst. Setting Kopopouders is een online cursusaanbod. De cursusleider moet daarom beschikken over een kwaliteitscomputer en een snelle, stabiele (breedband) internetverbinding. Ouders volgen de cursus vanuit hun eigen huis of dat van een familielid of vriend. Het is belangrijk dat de ouder zich in een vertrouwde en rustige omgeving bevindt om optimaal te kunnen participeren. Er worden met de ouders voorafgaand aan de cursus enkele afspraken gemaakt. Dit wordt expliciet gemaakt omdat binnen een digitale cursusomgeving mogelijk eerder misverstanden ontstaan doordat er geen lichaamstaal of houding kan worden geïnterpreteerd. De regels zijn: Behandel elkaar met respect; Help elkaar; Niet schelden; Niet dreigen; Alles wat gezegd wordt blijft onder ons; Log steeds op tijd in en blijf gedurende 90 minuten ingelogd; Maak de thuisopdrachten en mail deze op tijd naar de begeleiders; en Afmelden bij je begeleider als je niet kunt. Verder moeten cursusleiders tijdens het geven van de cursus de volgende zaken geregeld hebben/ klaar hebben staan: 1. Aanmaken van 'nep' deelnemer, voor de start van de eerste bijeenkomst dient hiermee getest te worden of de chatbox juist opent. Ook kan m.b.v. deze 'nep' deelnemer eventueel extra ingelogd worden wanneer de begeleiders vastlopen. 2. Het gemailde huiswerk van deelnemers; 3. Kopopouders mailbox van de betreffende instelling; 4. Telefoon (vast of gsm); 5. Deelnemerslijst met korte situatieschets; 6. Klok/(kook) wekker voor de tijdsbewaking; 7. Het gedigitaliseerde huiswerk: theorie en opdrachten bestanden. Inhoud van de interventie De onderwerpen van de bijeenkomsten volgen elkaar zo op dat er eerst wordt gebouwd aan een optimale leeromgeving, daarna leren ouders stapsgewijs over de onderwerpen die hierboven staan beschreven (zie kop 4.1): opvoeding, kopp/kvo en specifieke punten waar gezinnen met een ouder met psychische of verslavingsproblematiek mee te maken krijgen. In de acht bijeenkomsten wordt gewerkt aan de doelen zoals beschreven in punt 2. De optimale leeromgeving wordt gecreëerd door het stimuleren van een groepsgevoel, een introductierondje, als groep vaststellen van heldere regels rondom communicatie zoals elkaar laten uittypen en bieden van


Page 8 / 23

onderlinge ondersteuning door het geven van tips. Het eerste onderwerp dat besproken wordt, heeft tot doel om schaamte- en schuldgevoelens bij ouders te verminderen. Ouders leren over 'goed genoeg ouderschap', dat ze niet perfect hoeven zijn maar wel een aantal basisvoorwaarden kunnen bieden aan hun kinderen. Dit zijn o.a. geborgenheid, lichamelijke verzorging, aandacht, voorspelbaarheid, respect voor autonomie kind, en normen en waarden. Ouders leren praten over hun eigen ziekte of verslaving en herkennen de gevolgen hiervan op hun gezin en meer specifiek herkennen ze de gevolgen voor hun kind(-eren). Communicatie met de kinderen is een belangrijk onderdeel van de cursus. Ouders leren een positieve communicatie op te zetten en monitoren dit door middel van het miniplan. Hierin noteren ouders de activiteiten van de dag, hun beleving en een rapportcijfer over hoe het ging (zie einde paragraaf voor verdere toelichting op het miniplan). Daarnaast leren ouders praten met hun kind over hun eigen problemen, afgestemd op de leeftijd van het kind. Na deze positieve stappen leren ouders over de normale ontwikkeling van kinderen en effecten van hun eigen problematiek op hun kinderen. Het onderwerp 'parentificatie' -het overnemen van de ouderrol door een kindkan hierbij inzicht bieden. Verder gaat de cursus gaat over lastige momenten in de opvoeding: hoe om te gaan met ongehoorzaam gedrag van kinderen. Ouders leren opvoedvaardigheden zoals het bekrachtigen van positief gedrag en verbieden, negeren, apart zetten, en grenzen stellen. Daarnaast brengen ouders hun sociale netwerk in kaart en leren dit actief in te schakelen op moeilijke momenten. Ouders herkennen het belang van het geven van ruimte aan het kind om te praten over zijn situatie met vrienden of vertrouwenspersoon buiten het gezin. In bijeenkomst 7 wordt er gezamenlijk tijdens de chatsessie naar een film gekeken. Deze film weerspiegelt een gezin met een helder noodplan voor de moeilijke momenten in het gezin met een manisch depressieve moeder. Eenzelfde soort noodplan zullen de ouders zelf ook maken (zie ook eind paragraaf). De cursus sluit af met terugkijken op alles wat geleerd is, ouders erkennen en bereiden zich voor op lastige momenten in de toekomst en maken een plan om de bereikte resultaten vol te houden. Enkele weken na afloop van de cursus wordt een terugkombijeenkomst gepland om ouders in de gelegenheid te stellen elkaar te informeren hoe het gaat en vragen te stellen over moeilijke momenten die ze zijn tegengekomen. Noodplan en Plan van aanpakHet leven bij ouders met psychische en/of verslavingsproblemen kan heel onvoorspelbaar zijn omdat terugvallen of moeilijke periodes zich regelmatig voordoen. Daarom werken de ouders doorlopend in de cursus aan 'een plan van aanpak'. Elke week maken de ouders een miniplan, wat bedoeld is om de praktijk te monitoren. Ouders schrijven elke dag een stukje over de opvoeding en wat hun gevoel daarbij was. Daarnaast schrijven ouders op wat ze geleerd hebben, wat ze nog lastig vinden en aan willen werken. Ouders maken in bijeenkomst 7 een 'noodplan' (i.p.v. een miniplan) waarin ze aangeven wat er moet gebeuren tijdens een terugval. Zo kan een afspraak zijn dat de kinderen in een moeilijke periode na schooltijd een paar uurtjes door de buurvrouw worden opgevangen. Deze afspraak wordt met alle betrokkenen goed doorgesproken en moet helder zijn voor de kinderen. Het noodplan zorgt ervoor dat ouders zich bewust zijn dat ze niet direct perfecte ouders hoeven te zijn, zolang ze zorg dragen dat de basisbehoeften van hun kind worden vervuld. Alle miniplannen en het noodplan samengevoegd is 'het plan van aanpak'. Ouders kunnen teruglezen wat ze geleerd hebben en wat ze moeten doen bij een terugval, wat ouders zekerheid en houvast geeft. 6. Materialen en links De online cursus wordt aangeboden via de website www.Kopopouders.nl. Alle cursusmaterialen zijn digitaal aanwezig in de chatbox. De verschillende huiswerkopdrachten staan klaar voor verzending via e-mail naar de ouders en de standaardteksten voor gebruik in de cursus staan klaar binnen de chatomgeving. De inhoud van het forum wordt in toerbeurten gemonitord door getrainde professionals van licentiehoudende instellingen. Emails die via de e-mailservice binnenkomen worden ter beantwoording verdeeld over de deelnemende instellingen. Materialen voor de online cursus: l

Handleiding voor begeleiders online cursus (papieren versie):

Hierin staat alle informatie over de online cursus; de achtergrond, opbouw en uitwerking.


Page 9 / 23

l

Handleiding voor begeleiders online cursus (digitale versie, opgeslagen in gesloten chatbox cursusruimte van website):

De online versie van de cursushandleiding bevat standaardtekst die gebruikt wordt tijdens de cursus en aanwijzingen hoe de bijeenkomst dient te verlopen. l

Beheerdershandleiding Kopopouders online cursus (papier):

Hierin staat beschreven hoe de technische details van cursus geregeld worden, o.a. hoe nieuwe cursussen worden aangemeld en gepubliceerd op de website, en hoe de chatroom werkt. l

Beheerdershandleiding voor begeleiders Kopopouders e-mailservice (papier):

De beheerdershandleiding voor de e-mailservice geeft informatie over de technische kant van het afhandelen van de binnengekomen e-mail. l l

l

Chatrichtlijn voor Kopopouders Richtlijnen Suïcidedreiging en Vermoedens van Kindermishandeling bij preventief online aanbod (in ontwikkeling) Webspots met biografie van verslaafde vader en depressieve moeder

Materialen voor werving van ouders: Poster ;Visitekaartje; Folder Materialen voor de website:

l

Kopopouders mailservice Protocol/handleiding voor inhoudelijke afhandeling mails

l

Protocol/handleiding voor beheerder van site

l

De website en online cursus Kopopouders wordt geïmplementeerd door het Trimbos-instituut. Cursusmaterialen zijn uitsluitend verkrijgbaar voor getrainde professionals en kunnen besteld worden via het Trimbos-instituut. Wervingsmaterialen zoals posters en visitekaartjes zijn tegen een kleine vergoeding vrij verkrijgbaar voor alle instellingen die in contact staan met kopp/kvo ouders en kinderen. Website: www.Kopopouders.nl Website voor kopp/kvo kinderen: www.kopstoring.nl Er zijn geen aparte materialen voor migranten. Kopopouders biedt een algemeen aanbod voor een specifieke doelgroep. Er is (nog) geen meertalig aanbod, wellicht dat dit gemaakt zal worden in een specifiek ontwikkeltraject dat kan worden ingezet. Voorlopig is Kopopouders beschikbaar voor alle Nederlandssprekende ouders, ongeacht achtergrond. 7. Verantwoording van de doelen, de doelgroep en de aanpak In Nederland groeien 1,6 miljoen kinderen en jongeren onder de 22 jaar op in een gezin waarvan een ouder psychische of verslavingsproblemen heeft (Dorsselaer, de Graaf, Verdurmen, van 't Land, ten Have, & Volleberg, 2006). Deze kinderen hebben 50% kans dat ze een psychische stoornis ontwikkelen, dit is anderhalf keer zo groot als andere kinderen. Wanneer beide ouders een psychische stoornis of een verslaving hebben ontwikkelt zelfs 66% van de kinderen zelf vroeg of laat psychische problemen of een verslaving (Bool, Van der Zanden, Smit, 2007). Er is een samenhang tussen ouderlijke psychopathologie en een verhoogde kans op kindermishandeling (Verdurmen, ten Have, de Graaf, van Dorsselaer, van 't Land, & Vollebergh, 2007; Kelleher, Chaffin, Holenberg, 1994). Kinderen die in hun jeugd mishandeld zijn, lopen een verhoogd risico om later in hun leven een psychische stoornis te ontwikkelen (Cummings, Davies & Campell, 2000). Er zijn een aantal op zichzelf staande elementen die individueel en cumulatief de kans om als kopp-kind psychopathologie te ontwikkelen vergroten. Dit zijn een biologische/genetische factor, omgevingsfactor en een


Page 10 / 23

opvoedcomponent (Cummings, Davies & Campell, 2000; Hudson & Rapee, 2005). Over het algemeen mag aangenomen worden dat opgroeien bij ouders met ernstige psychische stoornissen het risico voor het kind doet toenemen, met name wanneer dit gepaard gaat met een chronisch verstoorde ouder-kind relatie en ontwrichting van het gezinsleven (Wernand, 1986). Goodman & Brumley (1990) concluderen in hun onderzoek dat bij schizofrene en depressieve moeders de opvoedstijl grotendeels bepalend is voor de intellectuele en sociale competentie van kinderen. Zij geven aan dat opvoedstijl de bepalende factor lijkt te zijn in overdracht psychopathologie van ouder op kind. Dit is de aanleiding voor de ontwikkeling van opvoedingsondersteuningsaanbod voor kopp/kvo-ouders. In lijn met de aanbevelingen van Fraser (2006) over kopp-interventies is het opvoed ondersteuningsaanbod Kopopouders gebaseerd op onderzochte methoden die relevant zijn voor opvoedingsondersteuning zoals de sociale leertheorie van Patterson (zie kopje 'Relevante theorieen opvoedingsondersteuning'), en de cursusinhoud is gelinkt aan de beïnvloedbare beschermende- en risicofactoren. De inhoud van de cursus is gebaseerd op versterking van de beïnvloedbare beschermende factoren. Daarbinnen wordt aangesloten bij de specifieke moeilijkheden in de opvoeding die veel voorkomen bij ouders met psychische en/of verslavingsproblemen. Dit zijn onder andere schaamte, parentficatie, onvoorspelbaar gedrag, sociale isolatie, gebrek aan responsiviteit en overbeschermend gedrag. Middels opvoedondersteuning kunnen de beïnvloedbare beschermende factoren worden versterkt, hetgeen de kans op problemen bij het kind reduceert. Eerdere studies hebben de relatie aangetoond tussen opvoedondersteuning van ouders en bevordering welzijn kind (Weissman, e.a., 2006; Sanders & Mc Farland, 2000). Risico- en beschermende factoren Ondanks de problemen zoals hiervoor beschreven, groeien veel kopp/kvo kinderen zonder al te grote problemen op en ontwikkelen geen psychische of verslavingsproblemen. Alleen de aanwezigheid van de ouder met een psychische of verslavingsprobleem verklaart dus onvoldoende of een kind wel of niet zelf problemen ontwikkelt. Het gaat om een (complex) samenspel van risico- en beschermende factoren (Bool e.a., 2007; Fraser e.a., 2006). Kennis van de risico- en beschermende factoren is van cruciaal belang, omdat deze bestreden respectievelijk versterkt kunnen worden middels preventieprogramma's. Risicofactoren Bekende risicofactoren voor Kopp-kinderen die niet direct beïnvloed kunnen worden door preventieprogramma's zijn de leeftijd van het kind waarop de ouder de psychische stoornis heeft (Rutter, 1985), temperament van het kind (Van Doesum, Frazer, Dhondt, 1995), genetische factoren (Gar, Hudson, Rapee, 2005; Kendler & Greenspan, 2006) en de ernst en de duur van de psychische stoornis van de ouder (Seifer, Dickstein, Sameroff e.a., 2001). In de wetenschappelijke literatuur worden echter ook risicofactoren belicht die wel beïnvloed kunnen worden door preventieve interventies: l

Disfunctionele ouder-kind interactie

De psychische problemen van ouders hebben invloed op de opvoeding die ze hun kind geven, de uitwerking hiervan verschilt per stoornis. De opvoedingsstijl van ouders met een unipolaire depressieve stoornis wordt gekenmerkt door een vlakker gevoel, minder aanrakingen, minder goedkeuring, geringere spontaniteit en meer boosheid (Goodman, Gotlib, 2002; Van den Berg, 2006). Ouders met een angststoornis vertonen een hoge mate van controlerend gedrag, en meer afkeuring en overbescherming (Gar e.a., 2005; Turner, e.a., 2003). Alcoholverslaafde ouders vertonen vaker verwaarlozing en onvoorvoorspelbaar gedrag (Cuijpers, e.a., 2005; Kelleher, e.a., 1994). Verder neigen kopp/kvo ouders het kind te belasten met niet- leeftijdsconforme taken, hetgeen vaak leidt tot parentificatie, waarbij het kind de ouderrol op zich neemt (Beardslee, Podorefski, 1988; Beardslee, 2002; Earley & Cushway, 2002). Naast de gedragingen en symptomen van ouders die direct samenhangen met de psychische stoornis, spelen er ook vaak schaamte- en schuldgevoelens over de stoornis (Van der Ende & Venderink, 2006) en de angst het voogdijschap te verliezen over de kinderen (Bassett, Lampe & Lloyd, 1999; Cottyn, 2005; Wang & Goldschmidt, 1994). Deze gevoelens van schaamte, schuld en angst kunnen de interactie tussen ouder en kind bemoeilijken en negatief beïnvloeden en kunnen ertoe leiden dat ouders geen professionele hulp zoeken voor hun (opvoed) problemen of hier lang mee wachten.


Page 11 / 23

l

Conflicten tussen de ouders

Als gevolg van de ouderlijke problemen kunnen er ook problemen in de relatie tussen ouders ontstaan. Ouderlijke stress en conflicten gaan vaak samen met het uitoefenen van druk op en het afkeuren van het kind (Smit & Carlson, 1997) en kunnen een negatieve impact hebben op de kinderen (Rutter & Quinton, 1984). l

Overbelasting partner

Wanneer een van de ouders een psychische stoornis heeft, wordt een toenemend appel gedaan op de andere ouder. De gevolgen voor het gezin en de kinderen blijven beperkt wanneer de partner hier mee om kan gaan. Als de partner overbelast raakt, heeft dit veelal negatieve gevolgen voor de kinderen (Werner, 1996). Een eenoudergezin waarbij de ouder een psychische stoornis heeft, is een risicofactor en kan extra druk geven aan de afzonderlijke risicofactoren die hier beschreven zijn (Weitoft, e.a., 2003). Beschermende factoren In de wetenschappelijke literatuur worden de volgende beschermende factoren voor kopp-kinderen benoemd: l

Een goede ouder-kind interactie

Wanneer er ondanks de stoornis een ondersteunende invulling van de ouderrol is dan zijn de vooruitzichten voor het kind gunstiger. Opvoedingscompetentie en inzicht van de ouder in eigen problematiek en verantwoordelijkheid hebben een positieve invloed op de ouder-kind interactie (Thomas, Zimmer-Gembeck, 2007; Sanders, Markie-Dadds, Turner, 2003; Sanders, Markie-Dadds, Tully, 2000). l

Sociale steun binnen en buiten het gezin

De aanwezigheid van een goede band met tenminste één ouder geldt als een sterke beschermende factor: het kind kan incasseren zonder dat dit hoeft te leiden tot latere psychopathologie of verslavingsproblemen. Zowel emotionele steun als praktische steun kan bijdragen aan de bescherming van het kind. Dit kan sociale steun in het gezin (van de gezonde ouder of een broer of zus) of een ondersteunend netwerk buiten het gezin, bijvoorbeeld in de vorm van een vertrouwensfiguur, zijn. (Bearslee, 2002; Cohen & wills, 1985; Werner & Smith, 1992; Ytsgaard, Tambs, Dalgaard, 1999). l

Copingvaardigheden en sociale redzaamheid van het kind

(Werner, 1996; Van Doesum e.a., 1995). l

Een heldere kijk van het kind op zichzelf en de ouderlijke problematiek (Bearslee, 2002; Bool e.a., 2007)

Goed genoeg ouderschap De beschermende factor 'goede ouder-kind interactie' wordt onder andere geoperationaliseerd door het hebben van een realistisch beeld van 'goed genoeg ouderschap'. De door Winnicott in 1971 geïntroduceerde term 'goed genoeg ouderschap' houdt in dat ouders het volgende in huis hebben: emotionele betrokkenheid; liefdevolle bejegening; invoelend vermogen; geen verstoring emotionele balans; geduld; het bieden van structuur; het geven van leiding; geen misbruik maken van machtspositie; het rekening houden met de leeftijdsgebonden mogelijkheden van het kind; een goed genoeg identificatie-object zijn; voorspelbaarheid en congruentie in gedrag en emoties; en redelijke frustratietolerantie en impulscontrole (Wenselaar, 1997). Vijf pijlers van Kopopouders online Aan de hand van de risico en beschermende factoren komen een aantal aangrijpingspunten voor preventie in beeld: 1 Versterken van een goede ouder-kind-interactie 2 Ondersteunen van de gezonde ouder 3 Versterken van een ondersteunend netwerk of vertrouwenspersoon 4 Versterken van de coping en sociale redzaamheid van het kind 5 Een heldere kijk van het kind op zichzelf en de ouderlijke problematiek. (Bool, e.a 2007; Van Doesum, e.a., 1995) Ook in internationale literatuur over kopp worden deze vijf beschermende factoren van belang geacht


Page 12 / 23

(Beardslee & Poderevski, 1988; Beardslee, 2002; Clarke et al.,2001). Deze vijf factoren vormen het fundament van de Kopopouders interventie. Kopopouders wil ouders bewust maken van het belang van deze factoren en systematisch werken aan het realiseren van de bovengenoemde vijf doelen. Het herkennen en daarna actief inzetten van beschermende factoren binnen een gezin is een belangrijk onderdeel van de cursus van Kopopouders. Wanneer ouders zich bewust worden van het belang van deze vijf factoren binnen hun gezin kunnen zij deze in hun voordeel inzetten om zodoende de impact van de psychopathologie zo minimaal mogelijk te houden. Een voorbeeld hiervan is het 'noodplan' van een manisch-depressieve moeder die na een rustige periode merkt dat het minder goed met haar gaat. Ze kan haar kind instrueren na school te gaan spelen bij de buurvrouw, zoals dat eerder met zowel de buurvrouw als het kind is afgesproken. Op deze manier kunnen ouders de negatieve effecten van eigen psychische of verslavingsproblematiek naar kinderen toe beperken. Opvoedingsondersteuning Álle ouders hebben opvoedvragen en voor de doelgroep van Kopopouders geldt dit dubbelop. Naast algemene vragen is er vooral behoefte aan informatie over de ouderlijke problematiek, de weerslag hiervan op de opvoedsituatie en ontwikkeling van hun kinderen. In de huidige hulpverlening aan volwassenen met psychische en/of verslavingsproblematiek blijkt de ouderrol een onderbelicht aspect te zijn (Göpfert, Webster & Seeman, 2004). Dat is opvallend omdat de rol van ouder een wezenlijk deel van de identiteit van een volwassen persoon is (Göpfert, e.a., 2004). Daarnaast zijn er aanwijzingen dat het versterken van de ouderrol het herstel van de ouder bevordert (Sanders, e.a, 2000; Williams et al, 1997). Het herstel van de ouder kan positieve gevolgen hebben voor de ontwikkeling van het kind (Weissman, e.a., 2006). Sanders en McFarland (2000) onderzochten de effecten van opvoedingsondersteuning in gezinnen waar sprake is van een depressieve moeder en gedragsproblemen bij het kind. Uit hun onderzoek bleek dat opvoedingsondersteuning aan deze groep tot een afname in depressiviteit van de moeder kan leiden en daarnaast een vermindering in de gedrags- en emotionele problemen van het kind. Tijdens de online cursus Kopopouders krijgen ouders opvoedingsvaardigheden aangereikt die ze zelfstandig zullen oefenen in het eigen gezin. De algemene opvoedvaardigheden die ouders leren zijn: a) positieve aandacht geven aan het kind, b) afstemmen ouderrol op de ontwikkelingsfase van het kind, c) luisteren naar je kind en communiceren met je kind, en d) het gedrag van het kind beïnvloeden en bijsturen. De opvoedingsondersteuning is o.a. gebaseerd op de sociale leertheorie van Patterson (1982) waarbij de wisselwerking van interactie tussen ouderlijk gedrag en kindgedrag wordt beschreven. Diverse meta-analyses hebben aangetoond dat de opvoedstijl en opvoedomgeving door interventies kan worden beïnvloedt (de Graaf, 2008a; 2008b; Nowak, e.a., 2008). Hierdoor wordt een positiever opvoedklimaat gecreëerd en dat komt de ontwikkeling van kinderen ten goede. Verder bleek uit de meta-analyses dat probleemgedrag van kinderen significant afneemt na het volgen van opvoedingsondersteuning. Relevante theorieën voor opvoedingsondersteuning Kopopouders is gebaseerd op de volgende relevante theorieën voor opvoedingsondersteuning: Sociale Leertheorie van Patterson De Sociale Leertheorie (Patterson, 1982) biedt een kader voor het onderkennen van leerprocessen in de opvoeding en het interactionele proces in de ouder-kind relatie. Binnen KopOpOuders leren de ouders dat ze model staan voor hun kind (modeling) en dat ze door middel van belonen van het gewenste gedrag van hun kinderen, dit gedrag kunnen bevorderen. Social Processing Models Om de informatie die Kopopouders aan ouders biedt zo succesvol mogelijk over te kunnen dragen, worden eerst belemmerende gedachten van ouders geadresseerd. Deze attributies zijn negatieve gedachtes van ouders over bijvoorbeeld hun opvoedingsstijl, de effecten van hun problematiek op gezinsleven en kinderen en deze kunnen een barrière opwerpen die het succes van de cursus negatief beïnvloedt. De theorie over 'social processing models' van Bandura (1977; 1995) geeft aan dat attributies, verwachtingen en overtuigingen van mensen invloed hebben op de zelfwerkzaamheid, zelfvertrouwen, besluitprocessen en intenties die zich uiten in gedrag. Door bij de start van de online cursus negatieve attributies te benoemen en normaliseren, worden negatieve attributies en verwachtingen zo veel mogelijk weggenomen. Zo wordt een optimale leeromgeving gecreëerd; de leerbaarheid en leerbereidheid van de ouders wordt daardoor vergroot. Sociaal Competentiemodel Het sociaal competentiemodel (Slot & Spanjaard, 1999) is erop gericht de


Page 13 / 23

competenties van ouders te vergroten of te verstevigen. Dit model gaat ervan uit dat men iemand het beste iets kan aanleren en taken kan geven die het meest aansluiten bij de vaardigheden die hij of zij al bezit. Voor de KopOpouders cursus betekent dit dat het uitgangspunt ligt bij wat de ouders wel kunnen, in plaats van wat zij niet kunnen. Door ouders zich zelfstandig te laten voorbereiden, doet de cursus appél op zelfwerkzaamheid van ouders. Het doel is om ouders inzicht te laten krijgen in opvoedprocessen en zo zelfstandig mogelijk te laten werken aan hun eigen vragen en moeilijkheden. Theorie van gepland gedrag De theorie van gepland gedrag (TGG) van Icek Ajzen helpt om te begrijpen hoe het gedrag van mensen veranderd kan worden. TGG is een theorie die weloverwogen gedrag voorspelt, omdat gedrag kan worden gepland. Programma's die gericht zijn op houdingen, waargenomen normen en controle over het realiseren van de verandering, hebben betere resultaten (Ajzen & Fishbein, 1980). In KopOpOuders komt dit tot uiting in een gestructureerde aanpak, waarbij ouders stapsgewijs bewust worden van houdingen en gedrag ten opzichte van het kind, en gericht oefenen met de (nieuwe) opvoedvaardigheden ten einde verandering tot stand te brengen. Door het geleerde vast te leggen in een persoonlijk plan van aanpak, wordt de consolidatie van het geleerde bevorderd. Ontwikkelingspsychologie De ontwikkelingspsychologie gaat er van uit dat er ontwikkelingsfasen zijn te onderscheiden met bijbehorende opvoedingstaken (Havighurst, 1972). De ontwikkeling van een kind is fasespecifiek en het is belangrijk dat ouders weten in welke fase hun kind zich bevindt. Daarnaast is inzicht bij de ouders van belang in de manier waarop zij om kunnen gaan met de veranderingen van hun kind door de jaren heen. Ouders krijgen in de KopOpOuders cursus deze informatie aangeboden en leren die toe te passen in de (opvoed)praktijk van alle dag. Ontwikkelingspsychopathologie De ontwikkelingspsychopathologie biedt kennis over de risico- en beschermende factoren voor de ontwikkeling van psychopathologie bij kinderen en adolescenten. Van belang wordt gevonden dat ouders hier inzicht in hebben (Achenbach, 1982; Hart & Risley, 1995). In de KopOpOuders cursus krijgen ouders informatie aangeboden over risico- en beschermende factoren voor kinderen en oefenen zij in het versterken van de beschermende factoren voor hun kind. Contextuele benadering van Nagy Deze benadering gaat ervan uit dat de naaste familie en het dagelijks netwerk van cliënten een grote invloed hebben op het functioneren en het herstel van de cliënt (BöszörményiNagy, 2000). Daarom wordt de context van de cliënt betrokken bij de psychiatrische behandeling. Troost en ondersteuning door leden uit de context zijn belangrijk in het traject van het versterken van de cliënt. Mede vanuit dit perspectief wordt ouders gevraagd om de partner uit te nodigen voor het 'meelezen' van de sessies van de online cursus. Wanneer iemand geen partner heeft, kan ervoor gekozen worden om een ander belangrijk persoon zoals familielid of goede vriend(in) aan de cursus deel te laten nemen. Stepped Care De online cursus Kopopouders maakt deel uit van een totaal online aanbod. De website Kopopouders.nl heeft een stepped-care karakter en is opgebouwd uit vijf functies: 1. Informatievoorziening; 2. Lotgenotencontact; 3. E-mail service; 4. Online cursus; 5. Drempelverlaging tot hulpverlening. De gehele website gaat uit van de minimaal toereikendheid-theorie (minimal sufficiency theory) (Sanders, 2003). Deze houdt in dat ouders zoveel hulp consumeren als op dat moment noodzakelijk is. Daarnaast zijn ouders bekend met de bron waar ze later meer informatie of meer intensieve hulp kunnen krijgen, wanneer ze daaraan toe zijn. Hierdoor worden zelfstandigheid en eigenaarschap van problematiek gepromoot. In hulpverlening wordt vaak het probleem overgenomen en bepalen cliënten niet meer zelfstandig wat voor hen de beste oplossing zou zijn op dat moment. Minimale toereikenheid gaat er vanuit dat ouders weten waar ze later meer zouden kunnen krijgen en zelfstandig de mate bepalen waarin ze hulp willen ontvangen. Online hulpverlening De problematiek van ouders die deelnemen aan de online cursus kan variëren van licht tot ernstig en gaat soms samen met problemen op sociaal, relationeel of werkgebied (multi-problemsituaties). Deze online cursus is bedoeld voor ouders die om diverse redenen liever niet deel willen of kunnen nemen aan de face-to-face groep of die met het huidige aanbod nog onvoldoende worden bereikt. Er is ook een groep ouders waarvoor face-to-face aanbod te belastend is, die veel last hebben van schaamte of schuldgevoelens of die de stap naar een hulpverleningsinstantie te groot vinden. De online cursus Kopopouders kunnen zij anoniem volgen vanuit de veilige omgeving van hun eigen huis op een tijdstip waarvoor ze zelf gekozen hebben. Het online aanbieden van opvoedingsondersteuning voor deze doelgroep heeft een aantal voordelen (Riper, Smit, Van d er Zanden e.a., 2007): Gedownload op woensdag 28 mei 2014 10:17:45 van www.nji.nl (Nederlands Jeugdinstituut)

Page 14 / 23

1 Online hulpverlening biedt de mogelijkheid om op grote schaal doelgroepen te bereiken met een laagdrempelig aanbod (Riper, e.a., 2007). Kopopouders Online bereikt hierdoor mogelijk een andere doelgroep dan een gelijksoortig face-to-face aanbod voor deze doelgroep. Gezien de problematiek van kopp/kvo-ouders is face-to face contact niet altijd wenselijk of mogelijk. Een psychisch zieke ouder is veelal aan huis gekluisterd, voelt schaamte over de problematiek en vreest niet zelden uithuisplaatsing van het kind (Van der Ende & Venderink, 2006; Bassett, Lampe & Lloyd, 1999; Cottyn, 2005; Wang & Goldschmidt, 1994). Wanneer de drempel om naar de reguliere hulpverlening te gaan als groot wordt ervaren, kan online hulpverlening een uitkomst zijn. Dit kan een uitkomst zijn voor bepaalde migrantengroepen waarbij schaamte en ontkenning van psychische problemen een grote rol spelen. 2 Online hulpverlening ondersteunt ouders in het zelf managen van hun gezondheid (Riper, e.a., 2007). Ouders kunnen informatie en tips vinden op de website KopOpOuders.nl, en kunnen zich zonder tussenkomst van een professional opgeven voor de online hulpverlening. Door zelf de keuze te maken en het tijdstip te kiezen kan het committment en de leerbaarheid van ouders groot zijn. 3 Het bieden van extra keuzemogelijkheid aan cliënten (Riper, e.a., 2007). Er is een keuze om online en anoniem of een vergelijkbaar aanbod live te volgen in een groep. 4 Het vergroten van de efficiëntie van het GGZ aanbod (Riper, e.a., 2007). Wanneer een deel van de doelgroep via internet geholpen wordt, kan dit de doorstroom en efficiëntie van GGZ hulpverlening verbeteren. De laagdrempelige online hulpverlening kan een opening tot andere hulpverlening vormen waarbij ouders worden doorverwezen naar meer intensieve hulp binnen het GGZ aanbod. 5 Het besparen van kosten op termijn door een verruiming van de mogelijkheden om stepped-care interventies te kunnen inzetten -minimaal waar mogelijk, zwaar waar nodig- (Riper, e.a., 2007). Ouders kunnen informatie en tips vinden op de website KopOpOuders.nl waarmee zij zelf aan de slag kunnen, zij kunnen lotgenotencontact zoeken via het forum, zij kunnen kortdurende ondersteuning krijgen via de email en zij kunnen, als ze intensievere begeleiding nodig hebben, de online cursus KopOpOuders volgen. Vorm van de interventie Het aanbieden van een cursus binnen een gesloten chatbox brengt ook beperkingen met zich mee. Zo heeft Kopopouders online heldere omgangsregels die expliciet worden uitgesproken bij aanvang van de cursus. Dit ondervangt 'grapjes' tussen cursisten onderling die verkeerd kunnen worden opgevat omdat men elkaar niet kent en niet ziet.Het maximaal aantal deelnemers is zes, dit om de snelheid van binnenkomende teksten in de chatbox behapbaar te maken voor zowel deelnemers als cursusleiders. 8. Samenvatting van de onderbouwing Kinderen van ouders met psychische of verslavingsproblemen lopen een verhoogd risico zelf problemen te ontwikkelen. Opvoedingsproblemen, samenhangend met de ouderlijke psychopathologie, spelen hierin een cruciale rol. Via opvoedondersteuning van de ouders wordt beoogd de beschermende factoren voor de kinderen te versterken en daarmee de kans op problemen bij het kind te verkleinen. Om het aanbod laagdrempelig te maken wordt de interventie aangeboden via internet. 9. Randvoorwaarden voor uitvoering en kwaliteitsbewaking Eisen ten aanzien van opleiding Kopopouders online mag worden uitgevoerd door Hbo-/universitair opgeleide hulpverleners met feeling voor digitale communicatie en handigheid met computers. Begeleiders dienen tevens op de hoogte te zijn van psychiatrische problematiek en verslavingsproblematiek bij volwassenen en de gevolgen die dat kan hebben voor de ontwikkeling van kinderen. Er is een verplichte training van 2 dagen waarbij alle principes van de e-mailservice en de online cursus worden doorgenomen. Naast het leren van de theoretische achtergrond, de praktische hulpvragen wordt ook de technische kant van de cursus belicht: hoe open je een cursus online, hoe selecteer je ouders, hoe krijgt iedere deelnemer toegang en wat moet de cursusleider doen om het geheel ook technisch soepel te laten verlopen. Deze training vindt plaats in de computerzaal van het Trimbos-instituut zodat de nieuwe vaardigheden direct kunnen worden toegepast zodat professionals gewend raken aan de digitale omgeving waarin ze de cursus Kopopouders zullen aanbieden. Er is een draaiboek voor de oudercursus beschikbaar voor professionals die Kopopouders aanbieden.


Page 15 / 23

Protocol / handleiding Er vindt vanwege het innovatieve gehalte van het kopopouders-aanbod stapsgewijze implementatie plaats. Begonnen is met vier instellingen (twee ggz- en twee verslavingszorginstellingen). Na de twee trainingsdagen kunnen professionals van de genoemde instellingen de online cursus geven. Er wordt ondersteuning geleverd door de coördinator van Kopopouders van het Trimbos-instituut. Deze draagt zorg voor het soepel verlopen van het primaire proces (werving, screening, uitvoering cursus) en beantwoord vragen van de cursusleiders. Met het oog op kwaliteitsbewaking van de uitvoering worden drie keer per jaar intervisiebijeenkomsten gepland voor de cursusuitvoerders. Daarnaast komen twee maal per jaar de managers van de betrokken instellingen bij elkaar met als doel gezamenlijk toe te werken naar een evidence based aanbod en (financiële) borging van het aanbod binnen de jeugdzorg. De samenwerkingspartners werven binnen hun eigen instelling kopp/kvo ouders. Ook vindt op beperkte schaal regionale verspreiding van het wervingsmateriaal plaats, o.a. bij de jeugdgezondheidszorg. Ook de landelijke werving via links en banners op relevante sites vindt nog op beperkte schaal plaats. In 2010 zal de werving via landelijke media als de gratis krant Metro worden uitgezet.In 2010 haken twee á drie nieuwe partners aan. Deze zullen in hun regio kopp-ouders werven en meedraaien in de uitvoering van het online aanbod. Het Trimbos-instituut verzamelt en analyseert monitorgegevens. Op basis daarvan worden aanpassingen aangebracht aan het online aanbod om zo tot een optimale interventie te komen. Als het aanbod uitontwikkeld is wordt gestreefd naar een gerandomiseerd onderzoek om de (kosten)effectiviteit te kunnen vaststellen en naar bredere implementatie en werving. Eisen ten aanzien van kwaliteitsbewaking Alle trainingen en het aantal deelnemers worden geregistreerd door het Trimbos-instituut. Er wordt een jaarlijkse evaluatie van het programma uitgevoerd naar aanleiding van de monitorgegevens van de vragenlijsten die iedere ouder vooraf en na afloop van de cursus invult. Jaarlijks worden er drie landelijke intervisiebijeenkomsten voor getrainde professionals georganiseerd. Casuïstiek wordt besproken en tips en aandachtspunten worden uitgewisseld. Parallel hieraan zijn projectgroepvergaderingen voor de managers van deelnemende organisaties en het Trimbos-instituut. Het uiteindelijk doel van de bijeenkomsten is de kwaliteit van de inhoud en uitvoering te waarborgen en gezamenlijk toe te werken naar een evidence-based aanbod en borging (ook financieel) van dit product binnen de zorg voor jeugd. Deelnemende instellingen hebben een licentie voor drie jaar voor het geven van de online Kopopouders cursus. Deze wordt in onderlinge overeenstemming verlengd. Kosten De licentiekosten bedragen 6500 euro per jaar per instelling. Hiervoor krijgen de instellingen toegang tot de backoffice van de website, online cursus, e-mailservice en forum en alle updates daarvan. Daarnaast betalen de instellingen voor de tweedaagse training van cursusleiders incl. cursusmateriaal en wervingsmateriaal (ca. 550 euro p.p.). Met de opbrengsten van de licenciekosten financiert het Trimbos-instituut: hosting- en onderhoudskosten en technische updates van het aanbod, de coördinatie van het primaire proces, helpdeskfunctie voor de uitvoerders, innovatie, monitoring en onderzoek. Er kan aanvullend worden geacquireerd bij fondsen voor omvangrijkere aanpassingen en onderzoek. De totale tijdsinvestering voor één online cursus van acht sessies is beraamd op 34.5 uur voor een ervaren cursusleider die de cursus alleen kan geven en 57 uur voor twee (onervaren) begeleiders. Uitgesplitst komt het urenplaatje bij twee cursusleiders neer op de volgende verdeling:

l

Screening: 10u Uitvoering (incl. voorbereiding, lezen huiswerk en evaluatie): 8 bijeenkomsten + terugkombijeenkomst: 9

l

x 2,5u = 22,5u x 2 begeleiders = 45u (eventuele) nazorg en eindevaluatie: 1u + 1u = 2u

l


Page 16 / 23

10. Onderzoek naar de uitvoering van de interventies In maart 2008 ging de website en bijbehorende cursus online. Het Trimbos-instituut heeft een proces- en effectevaluatie uitgevoerd dat bestond uit een voor- en nameting aan de hand van enkele gevalideerde vragenlijsten over opvoeden en kindgedrag (Zanden van der, Arntz, Veenema, & Speetjens, 2009: Zanden, van der, Speetjens & Arntz, submitted). Bereik Kopopouders.nl De bereikcijfers van het totale Kopopouders aanbod gedurende de pilot maart 2008 t/m december 2008 (10 maanden) waren als volgt: l

Psycho-educatie via de website: 24.614 unieke bezoekers

l

Ondersteuning lotgenoten via Forum: 101 leden; 76 berichten geplaatst; in totaal 3553 keer bekeken

l l

Professionele ondersteuning via E-mailservice: 73 accounts Professionele ondersteuning via Online groepscursus: 8 cursussen, 69 aanmeldingen, 39 ouders gestart met cursus

Zonder actieve PR heeft kopopouders.nl een redelijk bereik. (Zanden van der, Arntz, Veenema, & Speetjens, 2009). De onderzoeksgroep bestaat uit ouders die zichzelf hebben aangemeld voor de cursus Kopopouders, de gehele cursus hebben doorlopen en die tevens alle vragenlijsten hebben ingevuld. De gebruikte vragenlijsten zijn de verkorte versie van Parenting Scale (PS), Ouderlijke Opvattingen over Opvoeding (OO&O); Strengths and Difficulties Questionnaire (SCQ) en een evaluatievragenlijst. Meetmomenten, respondenten en therapietrouw De PS, de OO&O en de SDQ zijn afgenomen vooraf en na afsluiting van de interventie. Een evaluatievragenlijst werd ingevuld na 4 sessies en na afloop. Voor acht cursussen tussen maart 2008 tot mei 2009 hadden 94 cursisten zich aangemeld, waarvan 6 later onbereikbaar waren en 3 niet voldeden aan de toelatingseisen. Voor aanvang zijn nog 26 aanmelders uitgevallen. Van de overgebleven 59 cursisten hadden 48 toestemming gegeven voor deelname aan het onderzoek. De gemiddelde leeftijd was 37 jaar en van de kinderen 6.7 jaar. Van de 59 ouders die gestart waren met de cursus, volgde 42% (n = 25) minder dan vier sessies, 37% (n = 22) volgde zeven of acht sessies en 20% (n = 12) volgde alle acht sessies. In onderzoek naar het enige vergelijkbaar online cursusaanbod Grip op je dip -voor depressieve adolescenten- bleek een groter percentage dat alle acht sessies volgde dan bij Kopopouders (37.5% vs 20%). Maar er bleken meer uitvallers die minder dan vier sessies volgden dan bij Kopopouders (53.6% vs 42%) (Gerrits, Van der Zanden e.a., 2007). TevredenheidHet rapportcijfer voor de cursus was 7.8. Het merendeel van de respondenten vond een online cursus prettiger dan een face tot face cursus. De anonimiteit werd zeer gewaardeerd evenals het feit dat de cursus vanuit huis gevolgd kon worden waardoor kinderopvang niet nodig was. Naast positieve oordelen kwamen ook punten ter verbetering naar voren. De techniek van de chatbox kon verbeterd en er was behoefte aan tussentijds contact met de cursusleider via de e-mail. De cursusleiders waren positief over het geven van de online cursus. Voorwaarden zijn: kennis van psychiatrie en opvoedvaardigheden, redelijke typesnelheid, de juiste toon vinden en regie in de chat houden. 11. Nederlandse effectstudies Studies naar de effectiviteit van de interventie in Nederland Het onderzoek naar de online cursus van Kopopouders bestond uit twee delen, een kwalitatief en een kwantitatief deel. Hier worden de kwantitatieve resultaten over de opvoedcompetenties van de ouders en het probleemgedrag van de kinderen besproken (Zanden van der, Arntz, Veenema, & Speetjens, 2009; Zanden van der, Speetjens, & Arntz, submitted). Achtenveertig ouders hadden de eerste vragenlijst ingevuld en achtentwintig tweemaal (t0 en t2) de vragenlijsten over opvoedvaardigheden, gevoelens van competentie en gedrag van hun kind. Dit is een response rate van 58%. Opvoedvaardigheden en competentie ouders Veranderingen in de opvoedcompetenties van cursisten zijn gemeten aan de hand van de scores op een Gedownload op woensdag 28 mei 2014 10:17:45 van www.nji.nl (Nederlands Jeugdinstituut)

Page 17 / 23

verkorte versie van de Parenting Scale (PS; Arnold, O'Leary, Wolff & Acker, 1993) en de vragenlijst Ouderlijke Opvattingen over Opvoeding (OO&O). De PS bevat twee subschalen die de mate van disfunctioneel opvoedgedrag meten, namelijk: permissiviteit en overreageren. In diverse onderzoeken bleek de interne consistentie van de schaal 'Breedsprakigheid' niet voldoende daarom is deze schaal niet opgenomen in de verkorte versie van de PS (Prinzie, Onghena, & Hellinckx , 2007; Harvey, Danforth, Ulaszek, Eberhardt, 2001). Het is niet mogelijk een totaal PS score te berekenen. De OO&O bestaat uit twee schalen uit bestaande vragenlijsten, namelijk een competentieschaal en een incompetentieschaal. (Dumka, Stoerzinger, Jackson, & Roosa, 1996; Langemeijer, Pijnenburg & Veerman, 1997). Resultaten De scores van ouders op de twee subschalen van de parenting scale permissiviteit en overreageren zijn significant afgenomen met een middelgroot effect volgens Lipsey's indeling (1990) (respectievelijk d = 0.52 p < .01en d = 0.48 p < .01). De Nederlandse PS heeft klinische afkapwaarden. Het percentage ouders die binnen de klinische relevante groep scoorden daalde voor permissiviteit van 75% naar 43% en voor overreageren van 64% naar 39%. De vragenlijst Ouderlijke Opvattingen over Opvoeden (OO&O) meet gevoelens van ouders over competentie en incompetentie tijdens het opvoeden. Na afloop van de cursus bleek dat het incompetentiegevoel van ouders significant was afgenomen (d = 0.61 p < .01) en de afname heeft een grote effectgrootte volgens Lipsey's berekende effectgrootte-indeling (1990). Gevoelens van competentie zijn significant toegenomen met een middelgrote effectgrootte (d= 0.46 p < .01). Van de OO&O zijn geen klinische afkapwaarden bekend, het is daarmee niet mogelijk om uitspraken te doen in welke mate de score van de ouders die de cursus volgden zich verhoudt tot een gemiddelde groep ouders. Emotionele en gedragsproblemen kind Vragenlijsten Psychosociale- en gedragsproblemen van kinderen zijn gemeten met de Strengths and Difficulties Questionnaire (SDQ; Goodman, 1997, 1999; van Widenfelt, Goedhart, Treffers & Goodman, 2003). Resultaten De scores op subschalen hyperactiviteit en totaal problemen zijn significant afgenomen (respectievelijk d = .30 p < .10 en d = .23 p < .10 ) met een kleine effectgrootte volgens Lipseys indeling (1990) (Lipsey & Wilson, 1993). Er zijn geen significante effecten op subschaal emotionele problemen. De SDQ heeft klinische afkapwaarden en voor de scores van emotionele problemen geldt dat 36% vooraf en 32% op de nameting in het klinisch relevant gebied valt. Hyperactiviteit laat een afname zien van 39% naar 25% en het percentage scores op totaal problemen blijft gelijk met 36%. Samenvatting en conclusie Na afronding van de cursus gaven ouders aan significant minder permissief opvoedgedrag te tonen en minder te 'overreageren' als reactie op gedragingen van hun kind. De scores op de parenting scale zijn gezakt van diep in klinisch gebied naar grotendeels niet klinisch. Ook voelden de ouders zich significant minder incompetent en meer competente opvoeders. Alle effecten waren middelgroot tot groot. Ook het gedrag van kinderen bleek significant te veranderen. Ouders rapporteren minder hyperactiviteit, en er is een significante afname van totale problemen. De effecten waren klein. Er is geen verandering in door ouders gerapporteerde emotionele problemen bij het kind. Enkele subschalen van de vragenlijst over het gedrag van het kind bleken niet voldoende betrouwbaar in dit onderzoek om conclusies uit te mogen trekken. De behaalde effectgroottes van de verschillende vragenlijsten zijn vergelijkbaar met in een meta-analyse berekende effectgroottes over het opvoed ondersteuningsprogramma Triple P (De Graaf, e.a. 2008a, 2008b).Het gegeven dat de opvoedproblemen van tweederde van de ouders in het klinische gebied zaten op t0 en de problemen van tweederde van de kinderen in het niet- klinische gebied op t0, suggereert dat met Kopopouders online de doelgroep in een vroegtijdig stadium wordt bereikt. Samenvatting Nederlandse effectstudies Het pilotonderzoek is beschreven in een evaluatieverslag: Zanden, van der R., Arntz, K., Veenema, T., & Speetjens, P. (2009). Kopopouders.nl. Evaluatieonderzoek naar een preventief online opvoedingsondersteuningsaanbod voor ouders met psychische en/of verslavingsproblemen. Utrecht: Trimbos-instituut. Het aanbod wordt blijvend gemonitord en in november 2009 hebben de onderzoekers een nieuwe analyse


Page 18 / 23

uitgevoerd. De resultaten zijn hierboven besproken en beschreven in het artikel: Zanden, van der R., Speetjens, P., & Arntz, K (submitted). Online group course for parents with mental illness (KopOpOuders): the intervention and preliminary results. Journal of Medical Internet Research (JMIR). Studie 1 Auteurs: Zanden van der, Arntz, Veenema, & Speetjens Jaar: 2009 Onderzoekstype: Voor- en Nameting (Veranderingsonderzoek) Belangrijkste resultaten: significante afname overreageren, permissief gedrag en totaal opvoedproblemen. Gemiddelde score op Parenting scale van klinisch gebied verschoven uit klinisch gebied. Ouders voelen zich significant minder incompetent en meer competent. Significante afname hyperactief gedrag en totale probleemgedrag bij kindgedrag. Bewijskracht van het onderzoek: zwakResultaten effectiviteit: 1 12. Buitenlandse effectstudies Online ondersteuning van de kopp/kvo doelgroep is innovatief en uniek en op dit moment enkel in Nederland beschikbaar. Er is nog geen buitenlands onderzoek beschikbaar naar gelijksoortige online hulpverlening voor deze specifieke groep ouders. 13. Uitvoering van de interventies Voor de uitvoering van de online cursus, e-mailservice en forum van Kopopouders is het Trimbos-instituut een samenwerking aangegaan met de preventieafdelingen van:

l

GGNet Mondriaan Zorggroep

l

JellinekMentrum

l

GGZ Oost Brabant

l

Vanaf 2010: Jeugd RIAGG NHZ

l

14. Overeenkomsten met andere interventies Zustersite van www.kopopouder.nl is www.kopstoring.nl voor kinderen die opgroeien in KOPP/KVO gezinnen. Daarnaast is er een face-to-face versie beschikbaar van de cursus Kopopouders online. Deze kan besteld worden via het uitgavebureau van het Trimbos-instituut maar is alleen beschikbaar in combinatie met een training. Wanneer professionals zijn opgeleid voor de online-versie kopopouders dan is de training voor faceto-face niet noodzakelijk. De psycho-educatieve gezinsinterventie heeft hetzelfde doel en doelgroep als Kopopouders online maar heeft een andere theoretische onderbouwing en methodiek. Zij stimuleren voornamelijk de communicatie binnen het gezin en willen de veerkracht van de kinderen versterken. 15. Lijst met aangehaalde literatuur Achenbach, T.M. (1982). Developmental psychopathology. New York: Wiley. Arnold, D.S., O'Leary, S.G., Wolff, L.S., & Acker, M.M. (1993). The Parenting Scale: A measure of dysfunctional parenting in discipline situations. Psychological Assessment, 5, 137-144. Avenevoli, S., Conway, K. P., & Merikangas, K. R. (2005). Familial risk factors for substance use disorders. In: Hudson, J. L., & Rapee, R. M. Psychopathology and the family. Amsterdam: Elsevier. Ajzen, I., Fishbein, M. (1980). Understanding attitudes and predicting social behavior. Englewood Cliffs (N.J.): Prentice Hall. Bandura, A. (1977). Self-efficacy: toward a unifying theory of behavioural change. Psychological review, 84, 2, 191-215. Bandura, A. (1995). Self-efficacy in changing societies. New York: Cambridge University Press. Bassett, H., Lampe, J., & Lloyd, C. (1999). Parenting: Experiences and feelings of parents with a mental illness. Journal of Mental Health, 8, 597-604. Beardslee, W., & Podorefski, D.(1988). Resilient adolescents whose parents have serious affective and other psychiatric disorders. American Journal of Psychiatry,145,63-69. Beardslee, W.R. (2002). Out of the darkened room. When a parent is depressed protecting the children and strengthening the family. Boston, Little Brown and Company.


Page 19 / 23

Bellaart, H., & Asrar, F. (2003). Jeugdzorg zonder drempels. eindverslag over een project over de toegankelijkheid en de kwaliteit van de jeugdzorg voor allochtone cliënten. Utrecht: FORUM, instituut voor multiculturele ontwikkeling. Berg, M. P. van den, (2006). Parental psychopathology and the early developing child: The Generation R Study (dissertation). Rotterdam, Erasmus University. Bool, M. (2002). Casemanagement voor kinderen van verslaafde ouders. Utrecht: Trimbos-instituut. Bool, M., Zanden, van der R., & Smit, F. (2007). Factsheet preventie. Kinderen van ouders met psychische problemen. Utrecht: Trimbos-instituut. Böszörményi-Nagy, I. (2000). Grondbeginselen van de contextuele benadering. Haarlem: De Toorts. Brock, A.J.J.L. de, Vermulst, A.A., Gerris, J.R.M., & Abidin, R.R. (1992). NOSI: Nijmeegse Ouderlijke Stress Index. Lisse: Swets & Zeitlinger. Langemeijer, Pijnenburg & Veerman, 1997) Clarke, G.N., Hornbrook, M., Lynch, F., Polen, M., Gale, J., Beardslee, W., O' Connor, E., & Seeley, J.R (2001).. A randomised trial of a group cognitive intervention for preventing depression in adolescent offspring of depressed parents. Archives of General Psychiatry, 58, 1127-1134. Cohen, S., & Wills, T.A. (1985). Stress, social support, and the buffering hypothesis. Psychol. Bull., 98,310-57. Cottyn, L. (2005). Veerkracht bevorderen bij ouders die ook psychisch ziek zijn. Systeemtheoretisch Bulletin, 23, 103-122. Cuijpers, P. (2000). Kinderen van probleemdrinkers. Praktijkboek Jeugdgezondheidsdienst, 1, 27-45. Cuijpers, P., Scholten, M., & Conijn, B. (2005). Verslavingspreventie: een systematische overzichtsstudie (Prevention of addiction: a systematic review). Den Haag: ZonMw. Cummings, E. M., Davies, P. T., & Campell, S. B. (2000). Developmental psychopathology and family process. Theory, research and clinical implications. New York/London: The Guilford Press. Doesum, K., van, Frazer, W., Dhondt, M. (1995). Kinderen van ouders met psychiatrische problemen. Een studie naar preventieve interventies. Utrecht: Landelijke Ondersteuning Preventie/Trimbos-instituut. Dorsselaer, S. van, Graaf, R. de, Verdurmen, J., Land, H., van 't, Have, M. ten, & Vollebergh, W. A. M. (2006). Trimbos Kerncijfers psychische stoornissen. Utrecht: Trimbos-instituut. Dumka, L.E., Stoerzinger, H.D., Jackson, K.M., & Roosa, M.W. (1996). Examination of the cross-cultural and cross-language equivalence of the Parenting Self-Agency Measure. Family Relations, 45(2), 216-222. Earley, L., & Cushway, D. (2002). The parentified child. Clinical Child Psychology and Psychiatry, 7, 163-178. Van der Ende, P.C., & Venderink, M.M. (2006). Steun voor ouders met psychiatrische beperkingen. Groningen: Lectoraat Rehabilitatie Hanzehogeschool & Cenzor GGz. Esser, G., Dinter, R., Jörg, M., Rose, F.,Villalba, P., & Laucht, M. (1993). Significance and determinants of early mother-child interaction. Zeitschrift für Psychosomatische Medizin und Psychoanalyse, 39, 246-264. Fischer, K. E., Kittleson, M., Ogletree, R.,Welshimer, K.,Woehlke, P., & Benshoff, J. (2000). The relationship of parental alcoholism and family dysfunction to stress among college students. Journal of American College Health, 48, 151-156. Fraser, C., James, E., Anderson, K., Lloyd, D., & Judd, F. (2006). Intervention programs for children of parents with a mental illness: a critical review. International Journal of Mental Health Promotion, 8, 9-19. Gar, N. S., Hudson, J. L., & Rapee, R. M. (2005). Family factors and the development of anxiety disorders. In: Hudson, J. L., & Rapee, R. M. (2005). Psychopathology and the family. Amsterdam: Elsevier. Gerrits RS, van der Zanden RAP, Visscher, RFM, Conijn, BP. (2007). Master your mood online: a preventive chat Group intervention for adolescents. Australian e-Journal for the Advancement Of Mental Health;6 (3):111. Gerrits, R., & Zanden, A.P. van der (2007). Gripopjedip online. Een CGT preventiecursus in een chatbox. Tijdschrift voor Kinder en Jeugdpsychotherapie, 34, 4, 58-70. Goodman, R. (1997). The Strengths and Difficulties Questionnaire: a research note. Journal of Child Psychology and Psychiatry, 38, 791-799. Goodman, R. (1999). The extended version of the Strengths and Difficulties Questionnaire as a guide to child psychiatric caseness and consequent burden. Journal of Child Psychology and Psychiatry, 40(5), 581-586. Goodman, S. H., & Brumley, H. E., (1990). Schizophrenic and depressed mothers: relational deficits in parenting. Developmental psychology, 26, 1, 31-39. Goodman, S.H., & Gotlib, I.H. (2002). Children of Depressed Parents: Alternative Pathways to Risk for Psychopathology. Washington DC: American Psychological Association Press. Gopfert, M., Webster, J., & Seeman, M.V. (2004). Parental psychiatric disorder: Distressed parents and their families. Cambridge: Cambridge University Press.


Page 20 / 23

Graaf, I. de, Speetjens, P.A.M., Wollf, M.S. de, & Smit, H.F.E. (2008a). Effectiveness of the Positive Parenting Program Triple P on behavioural problems in children: meta-analysis of randomized trials. Behavior Modification, 32, 714-735. Graaf, I. de, Speetjens, P.A.M., Wollf, M.S. de, & Smit, H.F.E. (2008b). Effectiveness of the Positive Parenting Program Triple P on parenting: a meta-analysis of randomized trials. Family Relations, 57(5), 553-566. Grace, S. L., Evindar, A., & Stewart, D. E. (2003) The effect of postpartum depression on child cognitive development and behavior: a review and critical analysis of the literature. Archives of Women's Mental Health, 6, 263-274. Hart, B., & Risley, T. R. (1995). Meaningful differences in the everyday experience of young American children. Baltimore: Paul H. Brookes Publishing. Harvey E, Danforth JS, Ulaszek WR, & Eberhardt TL (2001). Validity of the parenting scale for parents of children with attention-deficit/hyperactivity disorder. Behavior Research and Therapy, 39:731-743. Havighurst, R.J. (1972). Developmental tasks and education. New York: McKay. Hill, A. J., & Pallin, V. (1998). Dieting awareness and low self-worth: related issues in 8-year old girls. International Journal of Eating Disorders, 24, 405-413. Hill, A.J., & Pallin, V. (1998). Dieting awareness and low self-worth: related issues in 8-year old girls. International Journal of Eating Disorders, 24, 405-413. Hooley, J. M., Woodberry, K.A., & Ferriter, C. (2005). Familie factors in schizopfrenia and bipolar disorder. In: Hudson, J. L., & Rapee, R. M. Psychopathology and the family. Amsterdam: Elsevier. Hudson, J. L., & Rapee, R. M. (2005). Psychopathology and the family. Amsterdam: Elsevier. Johnson, P. (2001). Dimensions of functioning in alcoholic and nonalcoholic families. Journal of Mental Health Counseling, 23, 127-136. Kendler K. S., Greenspan, R.J. (2006). The nature of genetic influences on behavior: Lessons from "simpler" organisms. American Psychiatry,163,1683-1694. Kavanaugh, M., Halterman, J., Montes, G., Epstein, M., Hightower, A., & Weitzman M. (2006). Maternal Depressive Symptoms Are Adversely Associated With Prevention Practices and Parenting Behaviors for Preschool Children. Ambulatory Pediatrics, 6, 1, 32-37. Kelleher, K., Chaffin, M., Hollenberg, J., & Fischer, E. (1994). Alcohol and drug disorders among physically abusive and neglectful parents in a community-based sample. American Journal of Public Health, 84 (10),1586-1590. Kuhn, J., & Lenz, A. (2008). Coping bei Kindern schizophren erkrankter Eltern - eine täuschend gute Bewältigung. Prax. Kinderpsychol. Kinderpsychiat. 57, 735-756. Landelijke Stuurgroep Multidisciplinaire Richtlijnontwikkeling in de GGZ. (2006). Multidisciplinaire richtlijn Eetstoornissen. Richtlijn voor de diagnostiek en behandeling van eetstoornissen. Utrecht: Trimbos-instituut. Langemeijer, K., Pijnenburg, H.M., & Veerman, J.W. (1997). Het gebruik vanvragenlijsten in de gezinsdiagnostiek. In: K. Pijnenburg, C.M. van Rijswijk, A.J.J.M. Ruijssenaars & J.W. Veerman (red.). Pedagogisch Jaarboek 1997. Delft: Eburon. Lipsey, M. W., & Wilson, D. B. (1993). The efficacy of psychological, educational, and behavioural treatment. Confirmation from meta-analysis. American Psychologist, 48 (12), 1181-1209. Lipsey, M. W. (1990). Design sensitivity. Statistical power for experimental research. London: Sage Publications. Mantymaa, M., Puura, K., Luoma, I., Salmelin, R. K., & Tamminen, T. (2004). Early mother-infant interaction, parental mental health and symptoms of behavioral and emotional problems in toddlers. Infant behavior and development, 27, 134-149. Menees, M. M., & Segrin, C. (2000). The specificity of disrupted processes in families of adultchildren of alcoholics. Alcohol & Alcoholism, 35, 361-367. Muris, P., Steerneman, P., Merckelbach, H., & Meesters, C. (1996). The role of parental fearfulness and modeling in children's fear. Behaviour Research and Therapy, 34, 265-268. Nowak, C. & Heinrichs, N. (2008). A Comprehensive Meta-Analysis of Triple P-Positive Parenting Program Using Hierarchical Linear Modeling: Effectiveness and Moderating Variables. Clinical Child and Family Psychology Review, 11(3), 114-144. Patterson, G.R. (1982). Coersive family process. Eugene, OR: Castalia Press. Prinzie P, Onghena P, & Hellinckx W. (2007). Reexamining the parenting scale: reliability, factor structure, and concurrent validity of a scale for assessing the discipline practices of mothers and fathers of elementaryschool-aged children. European Journal of Psychological Assessment, 23(1):24-31.


Page 21 / 23

Rahman, A., Iqbal, Z., Bunn, J., Lovel, H., & Harrington, R. (2004). Impact of maternal depression on infant nutritional status and illness: a cohort study. Archives of General Psychiatry, 61, 946-52. Ramchandani, P., Stein, A., Evans, J., & O'Connor, T. (2005). Paternal depression in the postnatal period and child development: a prospective population study. Lancet, 365, 2201-5. Ravelli, A., Bijl, R. V., & Van Zessen, G. (1998). Comorbiditeit van psychiatrische stoornissen in de Nederlandse bevolking: resultaten van de Netherlands Mental Health Survey and Incidence Study (nemesis). Tijdschrift voor Psychiatrie, 40, 9, 531-544. Riper, H., Smit, F., van der Zanden, R., Conijn, B., Kramer, J., Mutsaerts, K. (2007). E-mental health. High tech, high touch, high trust. Utrecht: I-com Trimbos Instituut. Rutter, M. (1985). Resilience in the face of adversity. British Journal of Psychiatry,147, 598-611. Rutter, M., & Quinton, D. (1984). Parental psychiatric disorder: effect on children. Psychological Medicine, 14, 853-880. Sanders, M. R. (2003). Triple P - Positive Parenting Program: A population approach to promoting competent parenting. Australian e-Journal for the Advancement of Mental Health, 2 (3). Sanders, M.R. & McFarland, M. (2000). Treatment of Depressed Mothers With Disruptive Children: A controlled evaluation of cognitive behavioral family intervention. Behavior Therapy, 31, 89-112. Sanders, M. R., Markie-Dadds, C., Tully, L., & Bor, B. (2000). The Triple P - Positive Parenting Program: A comparison of enhanced, standard and self-directed behavioural family intervention for parents of children with early onset conduct problems. Journal of Consulting and Clinical Psychology, 68, 624-640. Schaffer, H. R. (1996). Social Development. Oxford: Blackwell Publishers. Seifer, R., Dickstein, S., Sameroff, A.J., Magee, K.D., & Hayden, L.C. (2001). Infant mental health and variability of parental depression symptoms. Journal of the American Academy of Child and Adolescent Psychiatry, 40 (12),1375-82. Slot, N.W., & Spanjaard, H.J.M. (1999). Competentievergroting in de residentiële jeugdzorg. Baarn: Intro. Smit, F., Bool, M. (2001). Schatting van het aantal KOPP-kinderen in Nederland. Utrecht: Trimbos-instituut. Smolak, L., Levine, M. P., & Schermer, F. (1999). Parental input and weight concerns among elementary school children. International Journal of Eating Disorders, 25, 263-272. Smith, C., & Carlson B. E.(1997). Stress, coping and resilience in children and youth. Social Service Review; 71, 231-157. Stein, D., Lilenfeld, L.R., Kaye, W.H., Plotnicov, K., Pollice, C. & Rao, R. (1999). Familial aggregation of eating disorders: Results from a controlled family study of bulimia nervosa. International Journal of Eating Disorders, 26, 211-215. Thomas, R., & Zimmer-Gembeck, M. J. (2007). Behavioral outcomes of Parent-Child Interaction Therapy and Triple P - Positive Parenting Program: A review and meta-analysis. Journal of Abnormal Child Psychology, 35, 475-495. Turner, S. M., Beidel, D. C., Roberson-Nay, R., & Tervo, K. (2003). Parenting behaviors in parents with anxiety disorders. Behaviour research and therapy, 41, 541-554. Verdurmen, J., ten Have, M., de Graaf, R., van Dorsselaer, S., van 't Land, H. & Vollebergh, W. (2007) Psychische gevolgen van kindermishandeling op volwassen leeftijd. Resultaten van de 'Netherlands Mental Health Survey and Incidence Study' (NeMeSIS). Utrecht: Trimbos-instituut. Wade, T. (2005). Eating Disordes. In: Hudson, J. L., & Rapee, R. M. Psychopathology and the family. Amsterdam: Elsevier. Wang, A.R., & Goldschmidt, V.V. (1994). Interviews of psychiatric inpatients about their family situation and young children. Acta Psychiatrica Scandinavica, 90, 459-465. Weitoft, G.R., Hjern, A., Haglund, B., Rosen, M. (2003). Mortality, severe morbidity, and injury in children living with single parents in Sweden: a population-based study. The Lancet, 361, 289-295. Weissman, M. M., Pilowsky, D. J., Wickramaratne, P. J., Talati, A., Wisniewski, S. R., Fava, M., Hughes, C. W., Garber, J., Malloy, E., King, C. A., Cerda, G., Bela Sood, A.. Alpert, J. E., Trivedi, M. H., & Rush, A. J. (2006). Remissions in Maternal Depression and Child Psychopathology. JAMA, 295,1389-1398. Wenselaar, L. (1997). KOPP-kinderen : beschermingswaardig. Kinderen en hun ouders met psychische problemen. In: C. van Nijhatten (Eds.), Bij nader toezien, 75 jaar Ondertoezichtstelling (pp 64-76). SDU: Grafisch Bedrijf. Wernand, J.J., (1986). Gekwetste ouders - kwetsbare kinderen? De invloed van ouderslijke psychopathologie op kinderen. I: een literatuuroverzicht. Tijdschrift voor Psychiatrie , 28, 10, 687-718. Werner, E. (1996). How kids become resilient: Observations and cautions. Resiliency in Action,1(1),18-28.


Page 22 / 23

Werner, E., & Smith, R. (1993). Overcoming the odds: High-risk children from birth to adulthood. New York: Cornell University Press. Widenfeld, B.M. van, Goedhart, A.W., Treffers, P.D., & Goodman R. (2003). Dutch version of the Strengths and Difficulties Questionnaire (SDQ). European Child Adolescent Psychiatry, 12(6), 281-289. Wiers, R. (1999). Wie raakt er verslaafd? De Psycholoog, 34,146-151. Williams, A., Silburn, S., Zubrick, S., & Sanders, M. R. (1997). A population based intervention to prevent childhood conduct disorder: The Perth Positive Parenting Program demonstration project. Paper presented at the 9th National Health Promotion Conference, Darwin, Northern Territory, Australia. Winnicott, D.C. (1971). Playing and reality. New York: Routledge. Ystgaard, M., Tambs, K., & Dalgaard, O.S. (1999). Life stress, social support and psychological distress in late adolescence: a longitudinal study. Soc Psychiatry Psychiatr Epidemiol,34,12-19. Zanden, R. van der, Arntz, K., Veenema, T., & Speetjens, P. (2009). Kopopouders.nl. Evaluatieonderzoek naar een preventief online opvoedingsondersteuningsaanbod voor ouders met psychische en/of verslavingsproblemen. Utrecht: Trimbos-instituut. Zanden, R. van der, Speetjens, P., & Arntz, K., (subimitted). Online group course for parents with mental illness (KopOpOuders): the intervention and preliminary results. Journal of Medical Internet Research.Zubin, J. & Spring, B. J. (1977). Vulnerability: a new view of schizophrenia. Journal of abnormal psychology, 86, 103126.


Page 23 / 23

KopOpOuders Online. Interventie. Samenvatting Doel

Recommend Documents