Kansen in de Agro-Business Sector in Cabo Verde. Een praktische gids

Kansen in de Agro-Business Sector in Cabo Verde

Een praktische gids

Inhoud Voorwoord Ambassadeur P.J. Kleiweg de Zwaan

2

Samenvatting

3

1. Inleiding

4

2. Algemene informatie over Cabo Verde

6

2.1. Demografie en geografie 2.2. Politiek 2.3. Economie 2.4. Handelsbetrekkingen 2.5. Doing Business

6 8 8 10 10

3. Agro-business in Cabo Verde

11

3.1. De land- en tuinbouwsector 3.2. Land 3.3. Water 3.4. Transport 3.5. Onderzoek en scholing

11 15 16 17 19

4. Import en productie van bloemen

20

4.1. Import van verse bloemen 4.2. Lokale productie 4.3. Enkele importeurs van bloemen

20 20 21

5. Kansen voor Nederlandse export

22

5.1. Toelevering van productiemiddelen 5.2. Enkele importeurs van productiemiddelen 5.3. Export van AGF 5.4. Overzicht van belangrijkste importeurs van AGF 5.5. Agro-business beurs 2015

22 22 23 23 24

6. Investeren in Cabo Verde: lokale productie van AGF

25

6.1. De toeristenmarkt 6.2. Waar produceren? 6.2.1. Sal en Boa Vista 6.2.2. São Vicente/Santo Antão 6.3. Wat produceren? 6.4. Nuttige instanties

25 26 26 30 31 31

7. Incentives, financiering en ondersteuning

32

De auteur

34

Bijlagen

35

Voorwoord Na een geslaagde Nederlandse handelsmissie naar Kaapverdië in maart 2014, heeft de Nederlandse Ambassade Atlantico Business Development opdracht gegeven een marktonderzoek te doen naar de kansen in de agro-sector in Kaapverdië. In deze sector liggen interessante mogelijkheden voor Nederlandse bedrijven, vooral door de snel groeiende toerismesector. Kaapverdië is een interessante exportmarkt voor Nederlandse producten. Maar het investeringsklimaat is er ook gunstig, bijvoorbeeld om joint ventures op te zetten met Kaapverdische ondernemingen. De economie van Kaapverdië maakt een dynamische ontwikkeling door die mogelijkheden creëert voor Nederlandse bedrijven. Nederland is de 4e handelspartner van het land. De Kaapverdische regering blijft gecommitteerd aan verdere verbetering van het ondernemingsklimaat, dat nu al tot het beste in Afrika behoort. Kaapverdië is lid van het regionale handelsblok ECOWAS en is als zodanig een interessante springplank naar West-Afrika. Kaapverdië heeft toegang tot diverse Nederlandse ontwikkelingsprogramma's, zoals het Dutch Good Growth Fund, de Match Making Facility en het Nederland Senior Expert Program (PUM). Deze programma’s zijn veelal bedoeld ter ondersteuning van de ontwikkeling van het lokale bedrijfsleven, maar kunnen u ook ondersteunen in uw investeringen in het land. Mijn team staat klaar om hierover met u van gedachten te wisselen. Ik hoop dat u deze gids nuttig vindt bij uw bedrijfsbeslissingen en dat de informatie een bijdrage kan leveren aan het succesvol zakendoen in Kaapverdië. Aarzelt u niet met de Ambassade contact op te nemen als u nog vragen heeft.

Pieter Jan Kleiweg de Zwaan Ambassadeur te Dakar (tevens verantwoordelijk voor Kaapverdië)

2

Samenvatting Cabo Verde staat op het punt een grote sprong voorwaarts te maken als bestemming voor Europese toeristen. Op dit moment ontvangt het land zo’n 600.000 toeristen per jaar, maar de verwachting is dat dit aantal in 2019 zal stijgen tot 1 miljoen, een aantal dat in de jaren 20 van de 21ste eeuw nog verder kan doorgroeien tot 2,5 tot 3 miljoen. Daarnaast bestaat er een sterke kans dat het land over enkele jaren ook nog eens zo’n 300.000 toeristen uit de cruisevaart gaat ontvangen. Hiermee is het land hard op weg één van de grootste toeristische bestemmingen in Afrika te worden. Een megauitdaging voor wat betreft de toelevering van verse groenten en fruit! De lokale land- en tuinbouwsector bereidt zich, gesteund door de regering van Cabo Verde, goed voor op de massale komst van toeristen. Maar de sector kent veel uitdagingen in de vorm van tekort aan grond, gebrek aan betaalbaar of ontzilt water, gebrek aan kapitaal en moderne productiemiddelen en gebrek aan gegarandeerd intern maritiem transport tussen de eilanden. De grootste groei van het toerisme zal immers niet plaatsvinden op die eilanden waar op dit moment groente en fruit wordt geproduceerd. Als de meeste bestaande plannen voor hotels en resorts op de eilanden Sal en Boa Vista en voor een cruiseterminal op São Vicente (de laatstgenoemde met steun van de Nederlandse overheid) doorgaan, stijgt de behoefte aan verse AGF-producten in Cabo Verde in 2019 tot minstens zo’n 10.000 kg per dag. Zonder grote investeringen zal de lokale land- en tuinbouwsector niet aan die vraag kunnen voldoen. Dat schept dus kansen voor Nederlandse AGF-exporteurs bij het aanvullen van verwachte tekorten, maar ook voor hen die in het land willen investeren en lokale productie van AGF voor de toeristenmarkt als een gouden kans zien. Uitdagingen zullen er ook zijn voor een investeerder. Maar met Nederlands kapitaal, Nederlandse technologie en het doorzettingsvermogen van de Nederlandse tuinder kan een investeerder uit ons land de enorme kans die de groei van het toerisme op Cabo Verde biedt, uitstekend de baas.

3

1. Inleiding Tijdens de voorbereidingen van de eerste Nederlandse handelsmissie naar Cabo Verde in maart 2014 is een aantal kansen waargenomen voor de Nederlandse agro-business sector. Helaas was deze sector ondervertegenwoordigd tijdens de genoemde missie, hoofdzakelijk vanwege de onbekendheid van de sector met het land en de vermeende kleine lokale markt. Van belang is dus de waargenomen kansen nader te omschrijven en ze concreter te maken, zodat ze opnieuw aan Nederlandse bedrijven in de sector aangeboden kunnen worden. De Nederlandse agro-business heeft een uitstekende naam in Cabo Verde en er wordt veel uit ons land geïmporteerd. De enige AGFexporteur in de missie heeft uitstekende contacten kunnen opdoen. Dankzij de Nederlandse Ambassade in Dakar is dit onderwerp opnieuw onder de loep genomen en is besloten de Nederlandse sector een praktische gids aan te bieden met een realistische omschrijving van de marktkansen in Cabo Verde en een lijst van contacten, nuttige adressen en mogelijke zakenpartners. “Cabo Verde importeert 80% van haar voedingsmiddelen” Cabo Verde importeert 80% van haar voedingsmiddelen (hoofdzakelijk uit de EU) en het land is vanwege de snelle ontwikkeling van de toerismesector (in de afgelopen jaren groeide het aantal toeristen met 12% per jaar) een absolute groeimarkt voor AGFproducten. Tijdens de door Atlantico Business Development voor de Nederlandse Ambassade in Dakar gemaakte quick scan “Kansen in Kaapverdië” van november 2013 zijn de volgende kansen voor Nederlandse bedrijven in de agro-business sector van Cabo Verde (zoals het land sinds 1 januari 2014 officieel heet) waargenomen: 1. 2.

3.

Verdere exportkansen voor AGF-producten uit Nederland, bovenop de reeds bestaande export; Investeringskansen in de land- en tuinbouw: met name op de toeristeneilanden bestaat grote behoefte aan een regulier en kwalitatief goed lokaal aanbod van verse AGF-producten en bloemen. Aangezien op dit moment zo’n 80% van de voedselbehoefte in Cabo Verde wordt geïmporteerd (dat percentage ligt nog hoger op de toeristeneilanden Sal en Boa Vista), is lokale productie ook van groot belang voor het verbeteren van de handels- en betalingsbalans van het land en voor het competitiever maken van het toeristische aanbod op de eilanden; Bloemen en sierplanten: er zijn export- en investeringskansen voor levering en productie ten behoeve van de lokale markt en met name voor de toerisme sector (hotels, resorts, etc.), alsmede exportmogelijkheden naar andere Afrikaanse landen; 4

4.

Er is voortdurend grote behoefte aan productiemiddelen voor de land- en tuinbouw zoals zaden, bestrijdingsmiddelen, tools voor kleinschalige mechanisatie, waterputten die werken op duurzame energie, installaties voor particuliere energieopwekking, onderdelen, etc.; Voor de distributie van de diverse tuinbouw en andere producten is er een grote behoefte aan allerlei verpakkingsmiddelen.

5.

Er is in Cabo Verde slechts beperkt informatie voor handen omtrent de concrete marktsituatie. De waargenomen kansen worden van diverse kanten bevestigd, echter er bestaat onvoldoende inzicht voor Nederlandse exporteurs en investeerders in de diverse marktsegmenten om weloverwogen verdere stappen te kunnen zetten. Er ontbreekt een adequaat overzicht van de huidige agro-business markt en een marktscan naar bijvoorbeeld de inkoopbehoeften van toeristenhotels voor wat betreft groenten, fruit en bloemen is evenmin voorhanden. Het uitvoeren van dit soort onderzoek is echter geen eenvoudige klus, omdat de markt versnipperd is over een negental eilanden, waaronder vier traditionele (producerende) landbouweilanden (te weten Fogo, Santiago, Santo Antão en São Nicolau) en twee (consumerende) toeristeneilanden (Sal en Boa Vista, waar vrijwel alles moet worden aangevoerd). Dit overzicht van de kansen voor de NL agro-business en bloemensectoren probeert in de behoefte aan informatie te voorzien en schenkt aandacht aan onder andere: -

De huidige productie, voorgenomen investeringen en verwachte productie; De structuur en organisatie van de lokale markt en de heersende trends; Een sterkte-zwakte analyse van de markt (bottlenecks, interne/externe risico’s, behoeftes); De overheidsstrategie; De vraag naar AGF en bloemen; De vraag op de twee toeristeneilanden Sal en Boa Vista naar AGF/bloemen; Toekomstige vraagverwachting bij ontwikkeling toerisme; De afstemming van vraag en aanbod, distributie en lokaal transport; De exportmogelijkheden naar ECOWAS, EU en VS; De kansen voor lokale productie van AGF/bloemen; Een praktisch toepasbaar overzicht met voor marktentree benodigde contacten, nuttige adressen en mogelijke zakenpartners.

Ten behoeve van het samenstellen van deze gids zijn in de loop van 2014 gesprekken gevoerd met onder andere de centrale directie en lokale vertegenwoordigers op diverse eilanden van het Ministerie van Landbouw (MDR), andere vertegenwoordigers van de lokale en nationale overheid op diverse eilanden, de directies van diverse hotels en resorts op de eilanden Sal en Boa Vista en lokale producenten en importeurs van AGF en bloemen op diverse eilanden. Naar de gebruikte documenten wordt in de tekst verwezen.

5

2. Algemene informatie over Cabo Verde 2.1. Demografie en geografie Cabo Verde is een archipel van vulkanische oorsprong van tien eilanden, waarvan negen bewoond, gelegen voor de kust van West Afrika, ten zuiden van de Canarische Eilanden. Het land bestaat uit een noordelijke eilandengroep, ook wel Barlavento (bovenwinds) genoemd, met daarin de eilanden Boa Vista, Sal, Santa Luzia (onbewoond), Santo Antão, São Nicolau en São Vicente. De zuidelijke eilandengroep, ook wel Sotavento (benedenwinds) genoemd, bestaat uit Brava, Fogo, Maio en Santiago.

Bron: eljoschut.nl

6

Cabo Verde heeft een tropisch klimaat, maar op de verschillende eilanden heerst een aantal (sub-) tropische microklimaten. De gemiddelde temperatuur in de winter bedraagt minimaal 18-24 graden en zomers maximaal 30-45 graden. Er valt weinig regen (6 tot 19 dagen per jaar, het meeste in de maanden augustus en september). De luchtvochtigheid bedraagt 68 tot 77%. “Door de geïsoleerde ligging in de Atlantische Ocean is Cabo Verde vrij van tropische ziekten” Door de geïsoleerde ligging in de Atlantische Ocean is het land vrij van tropische ziekten. Men heeft dan ook voor een bezoek aan Cabo Verde geen bijzondere inentingen nodig. Tot de komst van de Portugezen eind 15de eeuw was het land onbewoond. De meerderheid van de ruim 550.000 inwoners is creools (dat wil zeggen van gemengd Afrikaanse en Europese afkomst). Een genetische studie heeft uitgewezen dat de afkomst van de bevolking in Cabo Verde in de mannelijke lijn overwegend Europees is en in de vrouwelijke lijn West-Afrikaans. Voor wat betreft Europa stammen veel inwoners af van Portugezen (inclusief Sefardische Joden), maar ook van Fransen en Engelsen. De godsdienst van het land is overwegend Rooms-katholiek. Ongeveer 1% van de bevolking is aanhanger van de islam, hoofdzakelijk betreft het hier mensen afkomstig uit andere Afrikaanse landen. Vandaag de dag wonen meer Kaapverdiërs in het buitenland dan in Cabo Verde zelf. Er zijn Kaapverdische gemeenschappen in: -

Verenigde Staten (500.000), vooral aan de kust van New England; Portugal (150.000), in de steden Lissabon, Setúbal, Porto en Faro; Angola (45.000); Frankrijk (25.000); Senegal (25.000); São Tomé en Principe (25.000); Nederland (23.000), waarvan twee derde in en om Rotterdam; Spanje (12.500); Italië (10.000); Luxemburg (7.000); Argentinië (8.000); Scandinavië (7.000).

Inmiddels is Cabo Verde zelf een immigratieland geworden. De afgelopen jaren hebben zich duizenden immigranten op de eilanden gevestigd, hoofdzakelijk Senegalezen, Chinezen en Portugezen.

7

2.2. Politiek Cabo Verde was tot 1975 een Portugese kolonie en onderdeel van het Portugese autoritaire regime van Salazar en zijn opvolger Caetano. In 1975 verwierf het land de onafhankelijkheid, tegelijk met alle andere Portugese koloniën. Vervolgens, tot 1990, was het land een één-partijstaat, geleid door de socialistische PAIGC in een unie met het naburige Guinee-Bissau. “Cabo Verde één van de meest democratische landen van Afrika” Sinds 1990 is Cabo Verde uitgegroeid tot één van de meest democratische landen van Afrika, met geregelde verkiezingen, een vrije pers en grote stabiliteit. De huidige regering wordt gevormd door de uit de PAIGC voorgekomen sociaaldemocratische PAICV. De premier is José Maria Neves. De President (op dit moment Jorge Carlos Fonseca) wordt sinds 2012 geleverd door de oppositie, de christendemocratische MpD. Sinds enkele jaren domineert de oppositie ook de meeste gemeentes van het land. De volgende verkiezingen vinden plaats in 2016, een jaar waarin zowel de landelijke, de presidentiële als de gemeenteraadsverkiezingen gehouden moeten worden.

Links President Fonseca en rechts Premier Neves

In vergelijking met veel Afrikaanse landen is Cabo Verde atypisch. Er zijn geen stammen in het land die met elkaar rivaliseren, er zijn geen afscheidingsbewegingen of externe bedreigingen en door de grote rassenvermenging zijn de verhoudingen goed. Het land is ook relatief erg veilig, hoewel men ’s avonds in de twee “grote’ steden Praia (150.000 inwoners, op Santiago) en Mindelo (80.000 inwoners, op São Vicente) moet oppassen. 2.3. Economie Sinds een tiental jaren kwalificeren de Verenigde Naties Cabo Verde als een zogenaamd “middle income country”, dat wil zeggen dat het land - als enige in de regio - de status van ontwikkelingsland is ontgroeid. Het jaarinkomen per hoofd van de bevolking bedroeg in 2013 zo’n 3800 USD. Daarmee steekt het land met kop en schouders boven de buurlanden in West Afrika uit. De Kaapverdische Escudo (ECV) is door middel van een vaste wisselkoers gekoppeld aan de Euro (ongeveer 110 ECV = 1 Euro), en daarnaast wordt de Euro vrijwel overal als betaalmiddel geaccepteerd. “Het jaarinkomen per hoofd van de bevolking bedroeg in 2013 zo’n 3800 USD. Daarmee steekt Cabo Verde met kop en schouders boven de buurlanden in West Afrika uit”

8

De economie van Cabo Verde is sterk afhankelijk van het buitenland. Geld dat door emigranten naar huis wordt gestuurd, zogenaamde remittances, is goed voor ongeveer 10% van het BNP. De overheid steunt voor haar uitgaven nog wel hoofdzakelijk op geoormerkte bijdragen van donoren en internationale fondsen, zoals de Wereldbank, de African Development Bank, de EU, etc. Ook ontvangt het land regelmatig “zachte” leningen van o.a. Portugal en China, bedoeld voor infrastructurele werken. Veel Europese landen hebben hun ontwikkelingshulp de laatste jaren afgebouwd, waaronder Nederland. De economie kent één grote motor, het toerisme, goed voor 20% van het BNP. De zeevisserij is een andere economische activiteit die aan belang wint. Cabo Verde kende een forse BNP groei tot 2010, maar de laatste jaren zakte de groei in naar een nog altijd respectabele 3 tot 4% op jaarbasis. Cabo Verde kent geen natuurlijke hulpbronnen zoals mineralen, ertsen of olie en gas. De ontwikkelingsstrategie van de regering is recent ingedeeld in ontwikkeling per cluster: een maritiem cluster, luchtvaart, toerisme, agro-business, IT, zon- en windenergie, etc. In al deze clusters of sectoren wordt door de overheid naar investeerders gezocht. Om verdere investeringen aan te trekken heeft het land een International Business Centre opgericht naar voorbeeld van Madeira. In een vrijhandelszone, vooralsnog op São Vicente, kan men voor een laag belastingtarief produceren voor de lokale markt of export. Het land poogt zo een Atlantische hub te worden op logistiek gebied en voor toerisme en andere vormen van dienstverlening. De ontwikkeling van de luchtvaart (er zijn inmiddels vier internationale luchthavens en drie kleinere) en de geplande bouw van een containerterminal op het eiland São Vicente voor overslag naar de kust van WestAfrika, zijn daar goede voorbeelden van. Verder heeft Cabo Verde de ambitie om in 2025 voor de volle 100% afhankelijk te zijn van duurzame energie, met name wind en zon. Ook hiervoor moet een fors bedrag worden geïnvesteerd door de overheid en private bedrijven. “Cabo Verde kent een vrije en open economie” Andere voordelen van Cabo Verde zijn de vrije en open economie. Men hoeft bijvoorbeeld geen inwoner te zijn om een bankrekening te openen. In de diverse sectoren bestaan ook geen local content regels, behalve in de visserij. Vooralsnog moeten visserijbedrijven voor 51% eigendom zijn van Kaapverdiërs, maar die regel zal op korte termijn verdwijnen.

9

Nadelen zijn er ook. In een klein land als Cabo Verde is het lastig de juiste mensen voor de juiste baan te vinden. Veel hooggekwalificeerd personeel wordt dan ook in landen als Portugal gezocht, waar een groot aanbod is van relatief goedkoop en goed opgeleid personeel dat zich relatief snel kan aanpassen. Zakendoen met de overheid kan af en toe veel tijd kosten, aangezien de capaciteit beperkt is. Ouder personeel is vaak getraind in de voormalige Sovjet Unie en hen ontbeert het weleens aan kennis van vrije markt principes. De private sector daarentegen kampt met andere zwakheden, zoals beperkte toegang tot goedkoop kapitaal (banken vragen vaak hoge rentes, tussen 1014%). De zakencultuur is sterk beïnvloedt door de Portugezen, zodat net als in Portugal ook in Cabo Verde persoonlijke relaties van groot belang zijn bij het zakendoen. 2.4. Handelsbetrekkingen De belangrijkste handelspartners van het land zijn enkele Europese staten: Portugal, Nederland en Spanje. Internationaal gezien steunt het land op samenwerking met de EU, een samenwerking die is vormgegeven in een zogenaamde Special Partnership. Ook zoekt het land steeds meer toenadering tot de buurlanden in West-Afrika via de zogenaamde ECOWAS gemeenschap. Verder zijn er prima betrekkingen met de VS en met China. Cabo Verde ontwikkelt ook de betrekkingen met andere landen, waaronder Angola en de BRIC-landen. “De belangrijkste handelspartners van het land zijn enkele Europese staten: Portugal, Nederland en Spanje” Nederland heeft Cabo Verde sinds de onafhankelijkheid in 1975 decennialang ruimhartig gesteund. Veel is er geïnvesteerd in de verbetering van de landbouw (tot en met de jaren 90 van de vorige eeuw) en de onderwijssector (tot enkele jaren geleden). Sinds de promotie van Cabo Verde tot een zogenaamde “ middle income” land heeft Nederland de ontwikkelingshulp afgebouwd. 2.5. Doing Business Volgens de “Doing Business” criteria van de Wereldbank scoort het land nog wat laag voor wat betreft het gemak van zakendoen. Het land steeg in 2014 van de 128ste plaats naar de 121ste, een lichte vooruitgang. Cabo Verde scoort daarbij goed op zaken als het registreren van eigendommen (64ste), het afdwingen van contracten (35ste) en het starten van een onderneming (66ste), maar minder goed op zaken als het verkrijgen van krediet, bouwvergunningen, adequate energievoorziening en op het gebied van bescherming van investeerders. Overigens scoort Cabo Verde vele malen beter op al deze fronten dan de buurlanden Senegal, Gambia en Mauritanië.

10

3. Agro-business in Cabo Verde 3.1. De land- en tuinbouwsector Cabo Verde is met zijn 550.000 mensen natuurlijk een kleine markt. Maar het land ontvangt anno 2014 rond de 600.000 Europese toeristen per jaar, een aantal dat absoluut groeiende is. Voor de komende jaren verwacht men een stijging naar 1 miljoen toeristen per jaar (in 2019) en op de langere termijn (2025-2030) zelfs naar 2,5 tot 3 miljoen. Al die toeristen hebben voortdurend behoefte aan goede en betaalbare producten. De land- en tuinbouwsector in Cabo Verde wordt echter op dit moment nog qua verse producten gedomineerd door importen. Het grootste probleem voor lokale producenten is het gebrek aan maritiem transport tussen de eilanden. Men kan daarnaast niet het gehele jaar door bepaalde hoeveelheden kwalitatief goede producten garanderen. Het overheidsbeleid is gericht op het mobiliseren van extra capaciteit in de land- en tuinbouwsector. Hoe dan ook zal er naar verwachting altijd aanvoer nodig zijn van al dan niet seizoensgebonden producten/groenten uit Europa en andere landen: aardappelen, uien, appels, peren, citrusvruchten, olijven (en olie), druiven, ananas, avocado’s, etc.

Land- en tuinbouw op het eiland Santiago

Bron: MDR CV

Het land kent een aantal middelgrote en daarnaast heel veel kleine producenten, verspreid over de eilanden, maar met name over Santiago, Fogo, São Nicolau en Santo Antão. Op deze vier eilanden vindt traditioneel veel landbouw plaats. In de koloniale tijd waren er grote plantages en andere landerijen, waar onder andere bananen, koffie en suikerriet werd geteeld. In zeer beperkte mate hebben kleine producenten zich aangesloten bij coöperaties. De sector kent daarom veel kleine zelfstandige bedrijven en subsistance farmers, die voorzien in hun eigen behoefte.

11

De landbouwsector van Cabo Verde is goed voor zo’n 10% van het BNP. Het regeringsbeleid is er op gericht minder afhankelijk te worden van importen, de handelsbalans te verbeteren en deviezen te besparen. Vooralsnog is de landbouwsector op Cabo Verde zeer kwetsbaar. Een publicatie van de bilaterale Kamer van Koophandel van Portugal en Cabo Verde (Negócios & Afinidades. Anuário 2012/2013) schetst een scherp beeld van de situatie. De sector wordt geplaagd door de volgende kenmerken: -

een tekort aan geschikte landbouwgrond; een versplinterde eigendom (70% van de eigenaren heeft de beschikking over terreinen kleiner dan 1 ha); een laag scholingsniveau van de boeren; beperkte toegang tot productiefactoren (zaden, machines, kunstmest, verpakkingsmaterialen); een laag niveau van associatie; gebrek aan moderne technologie; tekorten aan voldoende en betaalbaar water en energie; gebrek aan financiering; gebrek aan infrastructuur en logistieke opties bij de distributie naar de markten (wegen, schepen).

Hydrocultuur op de Agro Business Beurs van Cabo Verde

Bron: MDR CV

De regering is een ambitieus programma gestart om de sector te moderniseren en transformeren, met name om van de kansen te profiteren die de toeristische markt nu en in de toekomst biedt. In het pre-productie proces is men begonnen met het bevorderen van een aantal cruciale aspecten die een betere productie mogelijk moet maken: -

beter onderzoek; het verbeteren van de technologie; de bestrijding van ziektes etc.; het bevorderen van coöperaties en andere manieren van organisatie en een betere ruimtelijke planning, met name gericht op een effectievere distributie van water. 12

Voor wat betreft het productieproces zelf richt de regering zich onder andere op -

het geven van trainingen; het toegankelijk maken van nieuwe technologieën (met name hydrocultuur); het omtoveren van “droge” terreinen tot productieland met behulp van nieuwe irrigatie of verbeterde irrigatie, en het vergroten van de kwaliteit en kwantiteit van de oogst.

Hierbij wordt gefocust op die segmenten van de sector die het meeste potentieel hebben. Voor wat betreft de transformatie van de producten en de distributie op de markt worden er diverse zogenaamde “postproductie centra” opgezet op de eilanden Santo Antão, Fogo en São Nicolau, waar de oogst bewerkt kan worden en gereed gemaakt voor verzending. Ook wordt er gewerkt aan het opzetten van een merk “Made in Cabo Verde”. Bij dit alles zijn investeringen door de private sector niet alleen welkom, maar ook noodzakelijk. De autoriteiten verplichten zich tot steun aan de diverse private initiatieven in dit veld. Op niet geïrrigeerde gebieden worden vanwege het subsistence karakter en de kleine schaal van de familielandjes (gemiddelde omvang 1,19 ha) traditioneel gezien hoofdzakelijk de volgende producten verbouwd:  

mais (maar slechts genoeg voor 10% van de nationale consumptie van mais); bonen.

Mais en bonen zijn samen goed voor 95% van de productie op niet systematisch geïrrigeerd terrein. Op bevloeide terreinen (bevloeid met behulp van een druppelsysteem of via zogenaamde levadas – hand gegraven kanaaltjes), die gemiddeld slechts 0,5 ha groot zijn, wordt relatief veel geproduceerd:    

tomaten - 18.200 ton, sla en peen - bijna 7000 ton, paprika, uien en komkommer - ruim 7000 ton, aardappelen en cassave - bijna 22.000 ton (cijfers van 2012).

Deze productie van ongeveer 55.000 ton groenten was in 2012 goed voor ongeveer 25% van de nationale consumptie van rond de 220.000 ton aan aardappelen en groenten.

13

Vanwege het klimaat kent Cabo Verde uitstekende omstandigheden voor de productie van tropisch fruit. Men produceert ongeveer 16.000 ton per jaar aan bananen (68% van de fruit productie). Verder worden er papaja’s en mango’s verbouwd (samen goed voor 27% van de fruit productie) en verder kleinere hoeveelheden druiven (op het eiland Fogo), ananas, aardbeien, meloenen, appels, granaatappels, kweeperen, watermeloen, perziken en peren. Inmiddels beschikt Cabo Verde ook over een kleine agrobusiness sector. Hoofdzakelijk worden er dranken gedistilleerd van landbouwproducten, zoals likeuren (pontche), grogue (de lokale rum, gestookt van suikerriet), koffie, wijn, sappen, maar ook marmelades, compotes en kazen. Met name de grogue en wijn (op Fogo) zijn sterk vertegenwoordigd en hebben zich tot echte industrietjes ontwikkeld, compleet met de laatste technieken en ervaringen. Het vruchtbare, vulkanische eiland Fogo produceerde in 2013 reeds zo’n 300.000 flessen wijn, hoofdzakelijk voor nationaal gebruik (al wordt een klein deel al geëxporteerd, met name naar de diverse gemeenschappen van de Kaapverdische diaspora). Kleine hoeveelheden biologische koffie worden eveneens hoofdzakelijk op dit eiland geproduceerd. Voor wat betreft de productie van wijn bestaan er ook grote verwachtingen van toekomstige productie op het eiland Santo Antão. De veel grotere productie van grogue en pontche, die hoofdzakelijk op het eiland Santo Antão plaatsvindt (maar ook op Santiago en sinds kort zelfs op toeristeneiland Boa Vista), verdient echter meer aandacht voor wat betreft de kwaliteit van de productietechnieken en gezondheidseisen. Lokale autoriteiten dringen aan op het oprichten van een Instituut voor de Grogue, dat kwaliteits- en gezondheidseisen moet garanderen. De regering heeft twee centra gebouwd voor de verwerking van de oogst (Centro de Pos Colheita), in Porto Novo (Santo Antão) en São Felipe (Fogo). Uiteindelijk komen er in 2016 een tiental van deze centra. Deze centra worden op dit moment gerund door het Ministerie MDR, maar de bedoeling is dat ze door private partijen of coöperaties overgenomen worden. Zoals gezegd is de interne markt van Cabo Verde beperkt: slecht 550.000 mensen groot, bovendien verspreidt over een negental eilanden, wat de distributie niet goedkoper en makkelijker maakt. Die beperkte interne markt wordt echter gecompenseerd door de snel groeiende toerisme sector, vooralsnog geconcentreerd op de eilanden Sal en Boa Vista. Hoofdstuk 6 zal verder ingaan op de groei in de toerismesector en de daarmee gepaard gaande kansen.

14

Daarnaast is ook de Kaapverdische overheid een grote afnemer van land- en tuinbouwproducten, onder andere door middel van een armoedebestrijdingsprogramma en door centrale inkoop door ziekenhuizen, de strijdkrachten, scholen, etc. In het buitenland komt daar nog bij de markt van de meer dan 800.000 man sterke Kaapverdische diaspora, die graag vanuit een gevoel van heimwee producten uit het herkomstland koopt, zoals kazen, wijn en grogue. “De groeiende integratie van Cabo Verde in de West-Afrikaanse regio, met name binnen het verband van West-Afrikaanse staten genaamd ECOWAS, biedt op termijn prima exportkansen” De groeiende integratie van Cabo Verde in de West-Afrikaanse regio, met name binnen het verband van West-Afrikaanse staten genaamd ECOWAS, biedt op termijn prima exportkansen. Daarnaast wordt ook Angola interessant als exportmarkt en bieden de Verenigde staten exportmogelijkheden via het AGOA-programma. 3.2. Land Goede landbouwgrond is schaars op Cabo Verde. Slechts zo’n 10% van de archipel is geschikt voor landbouw, wat neerkomt op zo’n 41.000 ha. Door het vaak hevig geaccentueerde terrein is het nauwelijks mogelijk gronden te vinden die geschikt zijn voor grootschalige en gemechaniseerde landbouw met een intensieve en hoge productie. De vier traditionele landbouweilanden kennen dat probleem als beste. Door overerving zijn daar bovendien steeds kleinere percelen ontstaan. In 2014 is de regering van Cabo Verde begonnen met het ter beschikking stellen van staatslanden voor landbouw aan particulieren of coöperaties. Terwijl op een eiland als Boa Vista grote terreinen staatseigendom zijn en kunnen worden overgedragen aan de landbouw, is de situatie op de traditionele landbouweilanden vaak één van versplinterd privé eigendom. Daarbij komt nog dat grondwater er in de regel slechts op grote diepte te vinden is. Op de vlakke eilanden Boa Vista, Maio en Sal daarentegen is water op geringer diepte te vinden (zo’n 20 à 25 meter), maar de terreinen zijn er van mindere kwaliteit en dat water is te zilt voor de meeste producten. “De regering van Cabo Verde is begonnen met het ter beschikking stellen van staatslanden voor landbouw aan particulieren of coöperaties” Zoals gezegd is op de traditionele landbouweilanden Fogo, Santo Antão, São Nicolau de meeste landbouwgrond in particuliere handen. Op Santiago is de situatie wat meer gemengd en op de eilanden Sal, Boa Vista en Maio is veel land in staatshanden.

15

Hoewel er in het recente verleden enige onduidelijkheid was over welke overheid verantwoordelijk is voor deze gronden (de landelijke regering of de gemeente), is er uiteindelijk één instantie die beschikt over de uiteindelijke zeggenschap: de Directie Património do Estado van het Ministerie van Financiën. Wat weinig mensen zich realiseren is dat ook de Rooms-katholieke kerk op de meeste eilanden grootgrondbezitter is en landbouwterreinen beheert. Vaak heeft de kerk het eigendom verworven vanuit nalatenschappen. Het is mogelijk om via de kerk voor langere tijd terreinen te huren voor landbouwproductie. De kerk in Cabo Verde is verdeeld in twee diocesen, in Praia en São Vicente. Het is lastig algemene conclusies te trekken over grondprijzen in Cabo Verde. Er zijn enorme verschillen per eiland en per locatie op hetzelfde eiland. Een veelvoud van factoren is van invloed op de prijs, zoals de bodemgesteldheid en vruchtbaarheid, de kwaliteit van het water (zoutgehalte, bijvoorbeeld), de aansluiting op irrigatiekanalen, de ligging ten opzichte van de markt, de bereikbaarheid en de mogelijkheid van alternatief gebruik (bijvoorbeeld voor de bouw van toeristisch onroerend goed). 3.3. Water Het gebrek aan regenwater is één van de grootste problemen voor de landbouw op Cabo Verde. De regenperiode duurt gewoonlijk ongeveer een week en vindt plaats in de maanden augustus tot en met oktober. Daarbuiten regent het zelden. Het regenseizoen is dus kort op Cabo Verde. Er valt gemiddeld hooguit 230mm per jaar. Dat is niet genoeg om de bestaande voorraden water aan te vullen. Het land beschikt over ongeveer 305 miljoen m3 aan oppervlakte en grondwater. Per jaar wordt ongeveer 40 miljoen m3 gebruikt als drink- en irrigatiewater. De vraag naar zowel drink- als irrigatiewater zal op korte termijn sterk toenemen tot naar verwachting 90 miljoen m3 in 2020 (cijfers via Ministerie MDR).

Recent gebouwde stuwdam op het eiland Santiago

Bron: MDR CV

16

Sinds kort worden er voorzieningen getroffen om het regenwater op te vangen in kleine stuwmeren. Deze worden aangelegd met Chinees of Portugees ontwikkelingsgeld. Voor de toekomst zijn ook toezeggingen voor financiering binnen van de AfDB (African Development Bank). Het programma lijkt zijn vruchten af te werpen. In 2006 is met Chinese hulp de eerste stuwdam gereedgekomen in Santa Cruz op het eiland Santiago. Dat heeft een enorme boost gegeven aan de landbouw in het gebied. “Cabo Verde bouwt aan een veertiental stuwdammen die de landbouw in de nabije toekomst van irrigatiewater zal voorzien” In mei 2014 waren er zes stuwdammen gereed of vrijwel gereed (5 op Santiago en 1 op Santo Antão), nog twee dammen in aanbouw (op Santiago en São Nicolau) en nog twee zijn in voorbereiding (voor Santiago). Studies zijn in voorbereiding voor nog vier dammen, op Boa Vista (deze dam moet één van de grootste van het land worden), Santo Antão, São Nicolau en Maio. Verder wordt op diverse eilanden, waaronder Boa Vista en Maio, gewerkt aan 90 waterputten en kleinere bassins om water op te vangen. Met deze kleinere projecten zal nog eens ruim 400 ha geïrrigeerd kunnen worden. De verwachting is dat het areaal aan geïrrigeerde gronden in 2016 in totaal zo’n 5000 ha zal beslaan, wat ten opzichte van 2011 (2400 ha) meer dan een verdubbeling is. 3.4. Transport Eén van de grootste uitdagingen voor de land- en tuinbouwsector op Cabo Verde is het transport tussen de eilanden. Er bestaan slechts een paar betrouwbare en reguliere verbindingen, waaronder de veerdiensten tussen São Vicente en Santo Antão (dagelijks, door de maatschappijen Armas en Cabo Verde Fast Ferry) en een dienst tussen hoofdstad Praia en de eilanden Fogo en Brava (door Cabo Verde Fast Ferry).

Bron: Damen.nl

Cabo Verde Fast Ferry beschikt over hypermoderne catamaran ferries, geleverd door Damen Shipyards

17

Laatstgenoemd bedrijf bedient sinds medio dit jaar ook geregeld het eiland São Nicolau, zowel vanuit Praia als vanuit São Vicente. Het gaat hier om passagiersferry’s die ook voertuigen (waaronder een klein aantal zwaardere vrachtwagens) kunnen verschepen. Vracht voor andere eilanden wordt hoofdzakelijk met behulp van kleinere en vaak zwaar verouderde vaartuigen verscheept (cabotage). Geregelde en betrouwbare verbindingen vanaf de landbouweilanden Fogo, Santiago, Santo Antão en São Nicolau naar de toeristeneilanden Sal en Boa Vista zijn er nauwelijks. Eén van de oude roll on/roll off schepen die op deze lijnen voer is in 2014 gestrand. De regering stelt alles in het werk om de scheepvaartverbindingen beter op elkaar af te stemmen en het transport tussen de eilanden te verbeteren met het oog op het benutten van de kansen die de toeristenmarkt te bieden heeft aan de land- en tuinbouwsector. De transportsector is echter vooralsnog kwetsbaar bij gebrek aan solide vaartuigen en gebrek aan een geregeld vrachtaanbod. De verwachting is dat in de nabije toekomst de stimulering van de landbouw tot meer vrachtaanbod voor de eilanden Sal en Boa Vista zal leiden, waardoor vaste verbindingen rendabel worden. Op dit moment worden de eilanden Sal en Boa Vista voor ruim 80% vanuit het buitenland bediend (hoofdzakelijk via Las Palmas op de Canarische Eilanden). Toch is op Santiago een aantal immigranten aan de slag gegaan met de productie van AGF, o.a. een Portugese fruit importeur nabij Praia en een Spaanse collega in Tarrafal. Een relatief groot lokaal bedrijf (Monte Negro in Santa Cruz op Santiago) verkoopt ook al groenten en fruit aan de hotels op Sal en Boa Vista. De regering wil nu een logistiek centrum voor agro-business bouwen in de hoofdstad Praia. Een aanvullend probleem betreft het interne transport van bederfelijke en gekoelde waar. De kleinere vaartuigen beschikken vaak niet over koelsystemen en het gebeurt regelmatig dat werkende koelsystemen worden uitgeschakeld om kosten te besparen. Producten die opgeslagen zijn in koelcontainers kunnen hierdoor toch nog bedorven aankomen. Het nationale havenbedrijf ENAPOR werkt hard aan het uitbreiden en verbeteren van de havens van het land. Met behulp van buitenlandse fondsen zijn recent de belangrijkste havens opgeknapt, waaronder die van São Vicente, Fogo, Santo Antão, Praia, Sal en Boa Vista. Andere eilanden komen ook aan de beurt. In de haven van São Vicente (Porto Grande) is een groot koelcomplex gebouwd, gericht op de distributie en verwerking van visserij en landbouwproducten. Eind 2014 zal het beheer van dit complex aan de markt aangeboden worden in een aanbestedingsprocedure.

18

Er wordt in Cabo Verde nog zeer beperkt gebruik gemaakt van luchttransport. In enkele gevallen worden kleine hoeveelheden bloemen, kruiden en sla (rucola) per vliegtuig van Praia naar hotels op Sal gezonden. Een Spaanse exporteur vliegt een deel van zijn waren in van Las Palmas naar Boa Vista. De luchthavens zijn nog niet voldoende uitgerust voor de verwerking van vracht, maar de verwachting is dat dat snel zal verbeteren. 3.5. Onderzoek en scholing Van oudsher beschikt Cabo Verde over een goed onderzoeksinstituut voor de landbouw, het INIDA op het eiland Santiago. Sinds kort is er ook een instituut voor de hydrocultuur, opgezet met Spaans ontwikkelingsgeld.

INIDA - Instituto Nacional de Investigação e Desenvolvimento Agrário São Lourenço-Santiago Tel.: +238 271 11 47

ENHCV - Escola Nacional de Hidroponia Achada de São Filipe Santiago

19

4. Import en productie van bloemen 4.1. Import van verse bloemen Een van de zaken die zijn onderzocht voor het opstellen van deze praktische gids zijn de veelgehoorde kansen op het gebied van export naar en productie van bloemen in Cabo Verde. Er is een klein aantal importeurs van bloemen actief in Cabo Verde (in Praia, op São Vicente en op Sal). Het gaat daarbij om bescheiden volumes, enkele honderden kilo’s per week in totaal. Maar rond hoogtijdagen, zoals Valentijnsdag, Vrouwendag, Moederdag, etc., kan dat volume snel oplopen tot het drievoudige. Een van de bedrijven in Praia, Jobelar, importeert bloemen via Lissabon, vaak van Nederlandse of Keniaanse oorsprong, bijvoorbeeld rozen, margrieten, lelies of sierbamboe. Tropische bloemen worden door een ander bedrijf in Praia, Flor de Lakakan, ingevoerd uit São Tomé en Principe. Flor de Lakakan importeert de rest van haar aanbod uit de Canarische eilanden. Op São Vicente is Garden Centre actief, dat o.a. uit Nederland importeert. De Retail prijzen liggen relatief hoog. De meeste bloemen gaan voor enkele Euro’s per stuk de deur uit, rozen voor wel drie Euro per stuk. De prijs van rozen kan in het “hoogseizoen” wel oplopen tot 500 ECV per stuk, zo’n 4,5 Euro. Hoofdstad Praia is de grootste lokale markt, daarna volgen São Vicente en Sal. Met name in de maanden december, februari en maart is het aanbod in Cabo Verde het laagst, maar is de vraag het grootst. De prijzen liggen ook relatief hoog door de invoerrechten van 80% en de relatief hoge transportkosten. 4.2. Lokale productie Het project van Flor de Lakakan op Santiago voorziet naast de productie (met behulp van hydrocultuur) van groenten en fruit ook in bloemen. Het gaat daarbij om vier kassen van totaal 2500 m2. “De prijs van rozen kan in het “hoogseizoen” wel oplopen tot 500 ECV per stuk, zo’n 4,5 Euro” Kansen voor lokale productie worden door sommigen niet erg hoog ingeschat, aangezien het publiek in Cabo Verde veel waarde zou hechten aan buitenlandse kwaliteitsproducten. Met name Nederland heeft een uitstekende naam.

20

De markt moet nog verder ontgonnen worden en lokale productie kan daarbij een grote rol spelen. Maar lagere prijzen zullen de markt absoluut vergroten, volgens diverse ondernemers in de bloemen branche op Cabo Verde. Diverse hotels op de toeristeneilanden hebben daarnaast geregeld behoefte aan verse bloemen. Exportmogelijkheden zijn er genoeg: er zijn geregelde vliegverbindingen met bijvoorbeeld Nederland, de rest van de EU, de West Afrikaanse markt ECOWAS en Angola. Het Ministerie van landbouw MDR ziet mogelijkheden voor de productie van bloemen nabij internationale luchthavens, zoals die van Praia, zodat er goede distributiemogelijkheden voor handen zijn. Ook zijn er locaties te vinden waar eventueel afvalwater te verkrijgen is, iets wat lagere kosten tot gevolg kan hebben. Productie van rozen zou mogelijk moeten zijn op hoger gelegen gronden op Santiago. 4.3. De belangrijkste importeurs van bloemen:

Flor de Lakakan, SA Caiada de São Martinho Grande PRAIA-SANTIAGO Tel.: +238 262 83 31 Fax: +238 262 83 56 [email protected]

Garden Center, Lda R. Guiné Bissau-Alto Mira-Mar SÃO VICENTE Tel.: +238 231 43 86 Fax: +238 231 43 86 [email protected]

Jobelar R. Miguel Bombarda 11 PRAIA-SANTIAGO Tel.: +238 261 92 24 [email protected]

21

5. Kansen voor Nederlandse export 5.1. Toelevering van productiemiddelen Er is op Cabo Verde een grote behoefte aan diverse nieuwe technologieën en andere productiemiddelen ter ondersteuning van de productie. Voorbeelden daarvan zijn: -

waterputten, die met duurzame energie kunnen worden aangedreven, diverse soorten en modellen van kassen, verpakkingsmiddelen, hydrocultuur systemen, irrigatiesystemen en opslagtanks, bestrijdingsmiddelen, zaden van producten die meer opleveren of immuun zijn tegen ziekten, methodes van certificering en kwaliteitscontrole, kunstmest, kleine, handzame machines, geschikt voor versnipperde en bergachtige terreinen.

Voor verpakkingsmiddelen ligt de markt wijd open, aangezien er lokaal nog nauwelijks geproduceerd wordt. De vraag is uiterst divers, van glazen potten voor marmelades en flessen voor wijn en grogue, tot blikken en kartonnen pakken en dozen. Het zal daarbij vooralsnog om kleine hoeveelheden gaan, maar met de inzet van de regering van Cabo Verde op een beleid tot stimulering van verdere verwerking (transformatie) van landbouwproducten en de toenemende distributie en noodzaak van transport tussen de eilanden (om niet te spreken van toekomstige exportmogelijkheden van diverse producten), mag men met recht verwachten dat dit een absolute groeimarkt is. 5.2. Enkele importeurs van productiemiddelen Agro-Centro (gevestigd op Santiago) is een importeur van zaden, waterleidingen en irrigatiesystemen, kunstmest, pesticides en andere producten. Agro-Produtos (op Santiago en andere eilanden) is zaadhandel en leverancier van diverse materialen.

Agro-Centro - Agricultura e Pecuária, Lda Av Cidade Lisboa-Fazenda PRAIA-SANTIAGO Tel.: +238 261 24 25 Fax: +238 261 15 17 [email protected]

Agro-Produtos, SARL Achada São Filipe PRAIA-SANTIAGO Tel.: +238 264 72 75 Fax: +238 264 70 29 [email protected]

22

5.3. Export van AGF Cabo Verde is een absolute groeimarkt voor de export van Nederlandse AGFproducten. Hoewel het land er alles aan doet om de eigen agrarische sector te stimuleren om zo de kansen die de groei van het toerisme biedt beter te benutten, zal het land deels afhankelijk blijven van importen. Daarbij gaat het dan om aanvullende volumes en producten die het land zelf niet of nauwelijks voortbrengt. De totale consumptie van aardappelen en groenten bedroeg volgens het ministerie MDR in 2012 zo’n 220.000 ton. De cijfers over 2013 waren bij het ter perse gaan van deze gids nog niet bekend. Het land zelf kan op dit moment slechts een kwart van dat volume zelf voortbrengen, de rest moet worden geïmporteerd. In de toekomst zal door toenemende productie en verbeterd intern transport het lokale aandeel van de markt stevig groeien, maar de groei van het toerisme blijft kansen bieden voor Nederlandse exporteurs. Meer hierover in Hoofdstuk 6. De Nederlandse uitvoer van voedingsmiddelen is de laatste jaren volgens het CBS gestaag gestegen: Nederlandse uitvoer naar Cabo Verde van voedingsmiddelen in Euro’s 2011 2012 2013

11.534.000 12.245.000 13.182.000

De Nederlandse uitvoer betreft over het algemeen die van aardappelen en uien, die de afgelopen drie jaar respectievelijk voor gemiddeld 3 miljoen kilo en 1,2 miljoen kilo aan Cabo Verde zijn geleverd (goed voor ongeveer 40% van de import van deze producten). Kleinere hoeveelheden van diverse soorten groente (o.a. erwten, bonen, spinazie, maïs, pepers) en fruit (sinaasappelen, appels, peren, citroenen) zijn eveneens uitgevoerd. 5.4. Overzicht van belangrijkste importeurs van AGF

Sociedade Comercial Vasconcelos Lopes, Lda Av. 5 de Julho 22-26 SÃO VICENTE Tel.: +238 232 19 92 Fax: +238 232 19 26 [email protected] Irmãos Correia, Lda Av. Cidade Lisboa-Fazenda PRAIA-SANTIAGO Tel.: +238 261 69 98 Fax: +238 261 48 33 [email protected]

Bento, SA Rua do Coco SÃO VICENTE Tel.: +238 232 30 33 [email protected] Importex - Comércio e Representações, Sociedade Unipessoal, Lda Achada Grande Frente PRAIA-SANTIAGO Tel.: +238 263 51 13 Fax: +238 263 32 22 [email protected]

Impofrut - Sociedade Unipessoal, Lda Lêm Ferreira PRAIA-SANTIAGO Tel.: +238 261 25 70 Fax: +238 262 25 50 [email protected] Adega, SA Achada Grande Trás PRAIA-SANTIAGO Tel.: +238 261 54 80 Fax: +238 261 54 79 [email protected]

23

Vervolg overzicht van belangrijkste importeurs van AGF Copa, SA Av 12 Setembro SÃO VICENTE Tel.: +238 232 33 11 Fax: +238 232 35 77 [email protected] Mota Martins e Filhos, Lda R. Lisboa-Centro Histórico SÃO VICENTE Tel.: +238 232 57 00 motamartinsefilhoslda@gmail. com

Benito Alvarez - Produtos Frescos, Lda SAL REI-BOA VISTA Tel.: +238 251 20 34 Mário Duarte Lopes & Filhos, Lda Av. Da República, 67 SÃO VICENTE Tel.: +238 232 27 28

Frutas Timóteo, Lda Paiol PRAIA-SANTIAGO Tel.: +238 261 79 77 Fax: +238 261 46 61 [email protected] Moave - Moagem de Cabo Verde, SA Av Marginal SÃO VICENTE Tel.: +238 230 31 00 Fax: +238 232 30 84 [email protected]

5.5. Agro-business Beurs 2015 Begin mei 2014 vond de tweede Feira Internacional de Agronegócios de Cabo Verde plaats in hoofdstad in Praia, met bedrijven uit Cabo Verde, diverse West Afrikaanse landen, Portugal, Spanje, Brazilië, Duitsland en Argentinië. De derde editie van deze beurs staat gepland voor eind mei 2015 en zal wederom plaatsvinden in Praia. De agrobusiness beurs van Cabo Verde is een uitgelezen kans voor Nederlandse bedrijven om hun producten in de lokale markt te zetten. Bron: MDR CV

“De agro-business beurs van Cabo Verde is een uitgelezen kans voor Nederlandse bedrijven om hun producten in de lokale markt te zetten”

24

6. Investeren in Cabo Verde: lokale productie van AGF 6.1. De toeristenmarkt Zoals eerder gezegd is de vraag op de toeristeneilanden naar goede en betaalbare AGF-producten sterk stijgende. De overheid van Cabo Verde speelt daar op in door enerzijds de productie op andere eilanden te verhogen en de knelpunten op transportgebied tussen de eilanden op te lossen en anderzijds door op de eilanden Sal en Boa Vista de productie te verhogen. “In 2019 verwacht Cabo Verde 1 miljoen toeristen per jaar en op de langer termijn (2025-2030) zelfs 2,5 a 3 miljoen” Laten we die groei van het toerisme eens wat nader bekijken. Een recente studie (Turismo e Oportunidades de Negócio em Cabo Verde. Fórum Boa Vista, Dezembro 2013) van AJEC, de federatie van jonge ondernemers in Cabo Verde somt het nog eens op. Het toerisme in Cabo Verde heeft onder andere de volgende kenmerken: -

de groei van het aantal toeristen in de periode 2001-2012 bedroeg zo’n 12% gemiddeld op jaarbasis; in deze periode nam het gemiddeld verblijf van een toerist gemiddeld toe van 5 dagen naar 6,5 dagen; de grootste leveranciers van toeristen waren Duitsland, het Verenigd Koninkrijk, Portugal en Frankrijk; van die toeristen bezoekt 66% de eilanden Sal en Boa Vista; Boa Vista groeide van 5000 toeristen in 2004 naar 203.000 toeristen in 2012, o.a. dankzij de opening van een internationale luchthaven; de verwachting is dat het land in 2019 de mijlpaal van 1 miljoen toeristen per jaar zal halen; bij een aanhoudende groei zou het land in 2025 zo’n 2,5 tot 3 miljoen en in 2035 zelfs zo’n vijf miljoen toeristen kunnen herbergen.

Cabo Verde is op dit moment reeds één van de grootste toeristische bestemmingen in Sub Sahara Afrika (na o.a. Zuid Afrika, Kenia en Namibië). Die positie zal het land zeker kunnen behouden en zelfs verder versterken. Een rapport over de ontwikkeling van het toerisme in Afrika van de Wereldbank uit 2013 (Africa Tourism Report 2013) geeft aan dat de toeristensector in Cabo Verde zich prima zal handhaven en nog veel potentieel voor verdere groei kent. “Cabo Verde is op dit moment reeds één van de grootste toeristische bestemmingen in Sub Sahara Afrika” 25

Het toerisme vanuit Nederland naar deze “winterzonbestemming” groeit ook gestaag door de meerdere vluchten per week van Arkefly en Transavia naar Sal en Boa Vista. Wat betekent die komst van 1 miljoen toeristen per jaar in Cabo Verde vanaf 2019 voor de toelevering aan de sector? AJEC heeft de behoefte van de hotelsector alvast uitgerekend: -

5 ton rijst per week; 0,4 ton suiker per week; 5 miljoen biertjes per dag; 30.000 broodjes per dag; 5 ton vis per dag; 2500 liter “grogue” per week en; 9 ton AGF per dag.

6.2. Waar produceren? Wie wil investeren en produceren kan natuurlijk landbouwgrond aanschaffen op de traditionele landbouweilanden Fogo, Santiago, São Nicolau of Santo Antão. Maar transportopties en de locatie van de beoogde markt moeten de juiste productieplek aanwijzen. Wie dicht bij de toeristenmarkt wil zitten, doet er goed aan te starten op Sal of Boa Vista. Lokale productie heeft voor iedereen de voorkeur, aangezien er geregeld transport problemen tussen de eilanden zijn en de aanvoer vanuit Europa relatief veel tijd en kosten met zich meebrengt. 6.2.1. Sal en Boa Vista Boa Vista ontving in 2013 meer toeristen dan Sal, maar dat zal dit jaar waarschijnlijk weer andersom zijn, zo verwacht de sector. De verwachting is dat Boa Vista op termijn een grotere vlucht zal nemen dan Sal du moment dat de internationale luchthaven 24 uur per dag opengesteld gaat worden, iets dat op de middellange termijn zeker zal gebeuren. Dan kunnen er veel meer vliegtuigen landen en duizenden extra toeristen per week aanvoeren, iets wat nieuwe investeringen in de hotelsector zal stimuleren. Er staat zowel op Sal als Boa Vista een behoorlijk aantal grote hotel- en resortprojecten voor de deur, meestal in het hogere segment (4-5 sterren). Dat betekent een nog grotere vraag naar goede en betaalbare AGF-producten. De agro-business heeft een gouden toekomst op Boa Vista en Sal, zo geeft de hotelsector aan. De verwachting is dat van de eerder genoemde 1 miljoen toeristen in Cabo Verde in 2019 er zo’n 400.000 per jaar zullen neerstrijken op Boa Vista, wat bijna een verdubbeling zou betekenen ten opzichte van 2012. Overigens kan dat aantal alleen gehaald worden als de geplande hotels en resorts ook daadwerkelijk gebouwd zullen worden, iets wat o.a. afhankelijk is van de uitbreiding van de openingstijden van de internationale luchthaven.

26

“In 2019 verwacht men op Boa Vista dagelijks behoefte te hebben aan bijna 4000 kg AGF-producten” Wat betekent die komst van 400.000 toeristen in 2019 voor Boa Vista? AJEC heeft ook dat alvast uitgerekend. De behoefte stijgt dan tot onder andere: -

3900 kg AGF producten per dag; 20.000 eieren per dag; 18,5 ton vis per week; 1000 kilo bananen per dag 16.000 kilo vlees per week.

AJEC heeft bij deze berekening overigens alleen rekening gehouden met het toegenomen aantal toeristen. Een dergelijk groei is echter alleen mogelijk als het aantal plaatselijke werknemers in de sector (en dus het aantal vaste inwoners van Boa Vista) toeneemt. Het potentieel qua toelevering is dus mogelijk nog groter dan zoals door AJEC geschetst, want deze extra inwoners zullen het hele jaar door behoefte hebben aan vers voedsel. Bron: STDIBM

Eiland Boa Vista

Boa Vista heeft grond beschikbaar voor lokale productie van AGF. Op dit eiland komt zeer waarschijnlijk ook een grote stuwdam, al moeten studies nog de exacte locatie gaan uitwijzen in verband met de toekomstige uitbreiding van de nabij gelegen internationale luchthaven. Het gaat op Boa Vista om staatsland dat in concessie gegeven kan worden aan particulieren. Eigendomsrechten zouden volgens het Ministerie van Landbouw MDR ook bespreekbaar zijn. Het land in kwestie is niet geschikt voor traditionele productie in de grond, maar alleen voor kassen en hydrocultuur. Water kan betrokken worden uit de toekomstige stuwdam, maar die zal naar verwachting niet altijd gevuld zijn. Boa Vista beschikt echter ook over ondergronds water en licht zilt water uit de nabij de kust gelegen bronnen. Dit water kan verder ontzilt worden en ook kan zeewater ontzilt worden, eventueel met behulp van duurzame energieoplossingen.

27

Er zijn al voorbeelden te vinden van lokale en buitenlandse ondernemers die op Boa Vista aan de slag zijn gegaan als producent van AGF om zo in te springen op de lucratieve lokale groeimarkt. De grootste (Spaanse) importeur van AGF op Sal en Boa Vista, investeert sinds kort op Boa Vista in een grote productiefaciliteit nabij de luchthaven. Het bedrijf zal vermoedelijk blijven importeren, want de geplande lokale productie zal niet genoeg zijn om aan de huidige vraag te beantwoorden en om de toekomstige vraag, veroorzaakt door de groei van het toerisme op het eiland, bij te houden. Recent is ook door een Portugese immigrant een verwaarloosd en niet geïrrigeerd stuk grond her-ontwikkeld, waarvandaan hij dagelijks fruit en groenten levert aan plaatselijke afnemers. De ondernemer heeft een kas met hydrocultuur systeem gebouwd van 1600 m2 en verbouwt daar sla, komkommer, tomaten, paprika, selderij, koriander en aardbeien, die rechtstreeks aan de hotels geleverd worden. Hij verwacht zijn investering van 200.000 Euro uit 2012 in 2016 te hebben terugverdiend. Een ander mooi voorbeeld is dat van een hotel dat haar overschot aan zelf gezuiverd zeewater aan lokale boeren levert en daar productieafspraken mee probeert te maken. Dit hotel heeft gemiddeld 450 gasten per dag en heeft dagelijks 40 kilo tomaten nodig en 70 kilo aardappelen. De inkoop van verse groenten is een erg dure zaak op Boa Vista en ondanks de investeringen van de Spaanse importeur en anderen, snakken de hotels naar meer concurrentie en meer aanbod. Er komt een kleine hoeveelheid groenten uit Santiago per schip en dat kan meer worden als er meer en goedkopere transportmogelijkheden zijn. De havenuitbreidingen (inmiddels in volle gang) zijn dan ook van groot belang voor de ontwikkeling van Boa Vista. “Sal ontvangt op dit moment 250.000 toeristen per jaar en dat aantal zal naar verwachting op korte termijn verder groeien tot 350.000”

Eiland Sal

Op Sal zullen de komende jaren duizenden extra kamers in nieuwe hotels op de markt komen. Men bouwt op dit moment o.a. aan een Hilton resort en een aantal andere projecten is in voorbereiding. 28

Sal ontvangt op dit moment 250.000 toeristen per jaar en dat aantal zal naar verwachting op korte termijn verder groeien tot 350.000. Dit getal ligt dichtbij het aantal toeristen dat in 2019 verwacht wordt op Boa Vista en men kan dan ook met een kleine aanpassing de behoefte berekenen voor wat betreft AGF en andere voedingsmiddelen op het eiland Sal. Volgens een lokale producent op het eiland is de huidige behoefte aan tomaten per jaar inmiddels tot op 1000 ton gestegen. Ook op Sal is gebrek aan betaalbaar irrigatiewaterwater één van de grote hindernissen voor de productie van groenten. De kosten van het water liggen er op 500 ECV per ton (4,5 Euro). Meer ontzilt water is nodig, maar aangezien de vraag naar water voor hotelgasten de komende jaren ook hard zal stijgen is de verwachting dat de prijzen voorlopig niet zullen dalen. Op Sal en Boa Vista is dus overheidsland voorhanden (van staat of gemeente) om een productiebedrijf op te starten. Landbouwgrond op beide eilanden is relatief duur. Ook zouden de kosten relatief hoog zijn ten opzichte van andere eilanden vanwege hogere lonen. Op een traditioneel landbouweiland als het wat meer geïsoleerde São Nicolau echter is landbouwgrond en arbeid juist weer goedkoop. Dat eiland is erg verwaarloosd en investeerders worden er zeker met open armen ontvangen. Bij produceren op São Nicolau is echter een gegarandeerde scheepvaartverbinding met Sal en Boa Vista van het allergrootste belang. Staatsgrond kan zoals gezegd uitgegeven worden in concessie, maar dat is volgens Cabo Verde Investimentos (de overheidsorganisatie die buitenlandse investeerders begeleidt) een ingewikkeld en langdurig proces dat alleen de moeite waard is bij zeer grote projecten. Voor wie op zoek gaat naar land zijn gemeenten de beste ingang, want zij hebben de lokale kennis en weten wat beschikbaar is. De problemen uit het verleden tussen de staat en de gemeenten over het eigendomsrecht van het land zouden nu grotendeels voorbij zijn. Via het MDR, Cabo Verde Investimentos en het Ministerie van Financiën (DG Património do Estado) is exploitatie of eigendom te verwerven. Op Sal is een bescheiden hydrocultuur project actief, dat op dit moment alleen sla produceert (en verkoopt voor 120 ECV of 1,10 Euro per krop). Een ziekte (tuta absoluta) heeft enkele jaren geleden bij dit bedrijf een grote productiecapaciteit van tomaten vernietigd. Een Italiaans project is nooit van de grond gekomen. De kassen produceren nu hoofdzakelijk palmen en sierplanten voor de toeristische real estate op Sal. Boa Vista en Sal zijn relatief duur om te produceren vanwege de hoge kosten van het schaarse land, de hogere lonen en de prijs van het water dat ontzilt moet worden. Alles echter wat er geproduceerd wordt, wordt ter plekke verkocht tot de laatste kilo. Ruimte genoeg voor investeerders.

29

Lokale boeren hebben helaas nauwelijks toegang tot financiering om uit te breiden of te investeren in betere technologie of kassen. De groei van productie zal dus van grotere projecten moeten komen, die met buitenlands kapitaal of als joint venture met een lokale partij worden gefinancierd. 6.2.2. São Vicente/Santo Antão Naast Sal en Boa Vista is er nog een derde eiland met groot toeristische potentieel: São Vicente. Dit eiland, Cabo Verde’s culturele centrum, grootste haven en de toegangspoort tot het bergachtige eiland Santo Antão (een eiland dat in opkomst is als bestemming voor wandelvakanties), moet haar toeristisch potentieel nog waarmaken. Het eiland biedt naast stranden ook cultuur en muziek, heeft een internationale luchthaven met geregelde diensten op Lissabon, Parijs en Amsterdam en is het centrum van de maritieme sector van het land. Naar verwachting worden op São Vicente de komende jaren enkele honderden miljoenen Euro’s geïnvesteerd in de aanleg van een overslagterminal voor containers, een nieuwe visserijhaven, een business park, enkele grote hotels en mogelijk een cruiseterminal. En die cruiseterminal kan het grote verschil gaan maken. Het eiland ontvangt reeds enkele tientallen cruiseschepen per jaar (58 in 2013) en het lokale bedrijfsleven begint daar langzaam maar zeker op in te spelen. Een nieuwe cruiseterminal is nodig om groei mogelijk te maken. Met financiering vanuit het Nederlandse ORIO-programma probeert het havenbedrijf van Cabo Verde een dergelijke terminal te realiseren. “De bouw van een cruiseterminal op Sao Vicente zal een vertienvoudiging van het aantal toeristen op dat eiland betekenen” Het aantal cruiseschepen kan na het in bedrijf komen van de terminal binnen enkele jaren vervijfvoudigen tot zo’n 250 of meer schepen per jaar, zo heeft een door Nederland gefinancierde onafhankelijke haalbaarheidsstudie eerder dit jaar uitgewezen. Dat betekent een vertienvoudiging van het aantal cruisetoeristen dat São Vicente per jaar zal aandoen. Bron: RHDHV

Cruise schepen in de haven van S. Vicente

30

Die 300.000 toeristen plus de daarvoor benodigde tienduizenden bemanningsleden moeten bevoorraad worden met verse AGF-producten en andere voedingsmiddelen. Veel zal lokaal kunnen worden geproduceerd met behulp van hydrocultuur op São Vicente en op het naburige landbouweiland Santo Antão. Het transport tussen beide eilanden is prima geregeld. Transformatie van AGF-producten zal tegen een zeer aantrekkelijk belastingtarief plaats kunnen vinden in het International Business Centre van Lazareto op São Vicente. Via de haven van dit eiland kan ook worden ingevoerd, met name producten die men op Cabo Verde nauwelijks verbouwd (appels en peren bijvoorbeeld) of producten die men nog niet het hele jaar rond in voldoende mate kan produceren. Op dit moment is nog niet duidelijk wanneer de cruiseterminal zal worden gebouwd. Het potentieel aantal van 300.000 cruisetoeristen is dan ook niet inbegrepen in de eerder genoemde verwachte komst van 1 miljoen toeristen naar Cabo Verde in 2019. 6.3 Wat produceren? Hotels zitten te springen om verse producten. De kleinere boeren verbouwen vaak veel van het zelfde (watermeloenen bijvoorbeeld op Boa Vista) en de sector biedt weinig variatie aan. Qua groenten hebben de grote hotels voortdurend behoefte aan komkommers, sla, tomaten, aubergines, aardappelen, uien, knoflook, citrusvruchten, yam, zoete aardappel, fruit aardbeien, perziken, kruiden, etc. Tomaten kosten op de toeristeneilanden Sal en Boa Vista gemiddeld 300 tot 500 ECV per kilo (2,7 tot 4.5 Euro), citroenen soms 650 ECV per kilo (bijna 6 Euro). De prijzen op de landbouweilanden steken daarbij schril af: in sommige jaargetijden kosten tomaten op Santo Antão slechts 30 ECV per kilo en raakt men de oogst niet kwijt aan lokale kopers. 6.4 Nuttige instanties

CI - Cabo Verde Investimentos Rotunda da Cruz de Papa, 5 C.P. 89-C Achada Santo António PRAIA-SANTIAGO Tel.: +238 260 4110/11 Fax: +238 262 1488 [email protected] www.cvinvest.cv

MDR (Ministerie van Landbouw) C.P. – 115 PRAIA-SANTIAGO Tel.: +238 261 5713 Fax: +238 261 4054 [email protected]

SDTIBM (Investeringsmaatschappij voor de Toeristische Ontwikkeling van Boa Vista en Maio) Largo de Santa Isabel 355 VILA DE SAL REI-BOA VISTA Tel.: +238 251 1705 Fax: +238 251 1615 [email protected] www.sdtibm.cv

31

7. Incentives, financiering en ondersteuning Wie wil investeren in de agro-business op Cabo Verde zal door de overheden ter plekke met open armen worden ontvangen. De autoriteiten verplichten zich elke investeerder te ondersteunen en met raad en daad bij te staan. Hiervoor is met name Cabo Verde Investimentos (CI) het aanspreekpunt. CI begeleidt investeerders in een one stop shop waar projectvoorstellen kunnen worden ingediend en hun afhandeling in de toekomst kan worden gevolgd via een nieuwe website. Cabo Verde hanteert ook enkele incentives voor investeerders: productiemiddelen mogen met kortingen tot 75% op de invoerrechten ingevoerd worden, als kan worden aangetoond dat ze zullen worden aangewend voor het investeringsproject. Het IBC, Internationale Business Centre, is een hoofdzakelijk op het IBC-Madeira gebaseerd systeem van lage belastingen op lokale productie in een speciaal daarvoor aangewezen gebied. De eerste Kaapverdische zone is die van Lazareto op São Vicente, strategisch gelegen nabij haven en internationale luchthaven. De haven van São Vicente zal worden uitgebreid met een overslagterminal voor containers die niet alleen de andere eilanden, maar ook de kust van West Afrika moet bedienen. Vanuit Nederland kan het FMO grote projecten op het gebied van agro-business cofinancieren en kan het nieuwe fonds Dutch Good Growth Fund een investering ter plekke mede mogelijk maken. Het Dutch Good Growth Fund (DGGF) ondersteunt Nederlandse mkb'ers en ondernemers in de opkomende markten en ontwikkelingslanden (inclusief Cabo Verde) met het mogelijk maken van financiering van ontwikkelingsrelevante lokale investeringen en export. DGGF biedt een oplossing voor financieringsvragen van Nederlandse mkb-bedrijven in opkomende markten en ontwikkelingslanden, voor financiering van projecten van lokale mkb-bedrijven in opkomende markten en ontwikkelingslanden en ook voor financiering/verzekering van ontwikkelingsrelevante export van Nederlandse mkb-bedrijven naar opkomende markten en ontwikkelingslanden. DGGF is geen subsidie. De verstrekte leningen moeten worden terugbetaald aan het fonds, zodat andere bedrijven hier ook weer gebruik van kunnen maken. Voor specifieke diensten onder het DGGF zijn verschillende partijen bij DGGF aangetrokken, waaronder RVO.nl en Atradius. Nuttige adressen: FMO Entrepreneurial Development Bank Anna van Saksenlaan 71 2593 HW Den Haag Tel.: +31 (0)70 314 96 96 www.fmo.nl

Dutch Good Growth Fund Rijksdienst voor Ondernemend Nederland (RVO) Prinses Beatrixlaan 2 2595 AL Den Haag, Nederland Tel: +31 (0)88 042 42 42 www.rvo.nl/subsidies-regelingen/dutch-goodgrowth-fund-dggf

32

Overige contacten

Nederlandse Ambassade Dakar Rue Jacques Bugnicourt 37 3262, DAKAR-SENEGAL Tel.: +221 338 292 121 Fax: +221 338 217 084 [email protected] www.nlambassadedakar.org

Atlantico Business Development Postbus 34025 3005 GA ROTTERDAM-NEDERLAND Tel.: +31 621 226 690 Tel.: +238 932 41 32 [email protected] http://atlanticobusinessdevelopment.com

Câmara de Comércio, Industria e Serviços de Sotavento Kamer van Koophandel Benedenwindse Eil. 39, Avenida OUA C.P. 105 - ASA PRAIA Tel.: +238 261 53 52 Fax: +238 261 72 35 www.cciss.cv Câmara de Comércio de Barlavento Kamer van Koophandel Bovenwindse Eil. Mindelo - SÃO VICENTE - CABO VERDE T: +238 232 84 95 F: +238 232 84 96 www.becv.org

33

De auteur Arnout Nuijt is Managing Director van Atlantico Business Development, een Nederlandse consultancy gespecialiseerd in de ondersteuning van Nederlandse exporteurs en investeerders in de Portugeestalige landen Brazilië, Cabo Verde, Angola en Mozambique, met focus op de sectoren maritiem en agrobusiness. Arnout doet al ruim 13 jaar zaken in Cabo Verde op de hoogste niveaus. Hij heeft een enorm zakelijk en politiek netwerk in het land en grote kennis over de lokale economie en het zakendoen in deze jonge democratie. Arnout kent de landbouwsector op Cabo Verde ook van dichtbij. Tussen de bedrijven door vertoeft hij graag samen met zijn vrouw op hun boerderij in Santo Antão, waar hij op niet-commerciële basis een keur van tropisch en mediterraan fruit verbouwt. Atlantico Business Development is vanzelfsprekend beschikbaar voor het beantwoorden van verdere vragen over uw kansen in de agro-business op Cabo Verde en wij helpen u graag verder op weg met uw export- of investeringsplannen.

34

Bijlage 1.

Import van voedingsmiddelen in Cabo Verde in 2012 (alle landen) (inclusief productiemiddelen voor de landbouwsector)

Productsoort Rijst Suiker Bier Voedingspreparaten, niet gespecificeerd Melk, niet geconcentreerd Fruit Mais Vleespreparaten en conserven Graan Wijn Varkens- en rundvlees Vruchtensappen Pasta en andere graanpreparaten Dranken, niet gespecificeerd Groentepreparaten, niet gespecificeerd Kazen Yoghurt en andere melkproducten Vis en schelpdieren Dierenvoedingspreparaten Soep- en bouillonpreparaten Gedroogde groenten Kindervoeding Aardappelen Koffiebonen Gecondenseerde melk Uien, knoflook en verwante producten Boter Tomatenconcentraten Kool, sla, wortel en raap Vispreparaten en conserven Pootaardappelen Tomaten Landbouw werktuigen Zaden en vruchten voor de inzaai Totaal

Waarde in Waarde ECV in Euro 1.942.527.363 17.616.899 968.997.556 8.787.898 683.703.200 6.200.546 661.267.269 5.997.073 637.265.470 5.779.399 636.437.169 5.771.887 622.736.382 5.647.634 578.065.386 5.242.510 544.286.203 4.936.165 492.677.228 4.468.120 483.018.373 4.380.523 466.959.044 4.234.880 455.971.215 4.135.231 448.129.795 4.064.116 407.102.476 3.692.037 343.757.967 3.117.562 305.435.036 2.770.009 289.136.389 2.622.196 285.860.678 2.592.488 262.729.569 2.382.710 237.780.695 2.156.448 214.136.421 1.942.016 212.535.520 1.927.498 183.711.303 1.666.089 160.663.880 1.457.071 117.598.814 1.066.511 69.526.903 630.544 63.733.634 578.004 51.221.954 464.535 37.418.527 339.351 34.447.464 312.406 27.839.269 252.476 15.340.299 139.122 20.481.998 185.752 12.962.500.449 117.557.706

Gewicht (kg) 31.088.875 14.915.517 6.858.390 3.466.823 9.323.266 5.542.475 20.282.990 2.346.636 18.465.219 4.771.565 1.116.904 5.016.811 3.136.746 9.101.419 3.345.468 644.145 2.184.613 660.624 6.007.335 541.710 1.847.164 709.821 6.985.507 606.330 979.475 2.600.652 121.722 773.736 796.209 204.115 548.718 303.554 28.005 13.155 165.335.694

35

Bijlage 2.

Top 20 Importlanden van Cabo Verde in 2012 (alle producten) Land

Waarde in CVE

Waarde in Euro

Aandeel in totale invoer

Gewicht (Kg)

1

Portugal

31.604.187.478

286.620.301

48,18%

411.497.878

2

Nederland

9.858.655.917

89.408.751

15,03%

115.930.529

3

Spanje

4.698.003.903

42.606.483

7,16%

23.160.788

4

Verenigde Staten

3.478.212.067

31.544.117

5,30%

3.743.263

5

Brazilië

2.646.693.062

24.003.021

4,03%

29.351.594

6

China

1.509.412.286

13.688.952

2,30%

11.265.260

7

België

1.272.557.560

11.540.902

1,94%

5.046.093

8

Frankrijk

1.079.834.707

9.793.087

1,65%

16.659.088

9

Italië

1.039.433.556

9.426.686

1,58%

8.254.816

10

Zwitserland

851.084.373

7.718.536

1,30%

9.371.603

11

Thailand

756.850.800

6.863.926

1,15%

10.900.654

12

Argentinië

691.827.590

6.274.227

1,05%

21.475.144

13

Malta

685.907.009

6.220.532

1,05%

11.665.627

14

Duitsland

676.116.704

6.131.744

1,03%

1.858.687

15

Ver. Koninkrijk

490.434.204

4.447.778

0,75%

6.157.001

16

Uruguay

472.585.790

4.285.909

0,72%

9.829.996

17

Senegal

461.000.981

4.180.846

0,70%

459.804

18

Japan

395.385.752

3.585.777

0,60%

6.387.151

19

Turkije

300.843.399

2.728.367

0,46%

3.333.999

20

Ivoorkust

239.164.750

2.169.000

0,36%

3.482.487

65.601.210.202

594.941.370

100%

756.265.760

Totale import (uit 88 landen)

36

Kansen in de Agro-business Sector in Cabo Verde is een uitgave van Atlantico Business Development, Rotterdam, uitgevoerd in opdracht van de Nederlandse Ambassade te Dakar. Alle rechten voorbehouden. Oktober 2014