00-Oncologie-voorwerk 21-06-2005 14:17 Pagina V
V
Inhoud Lijst van auteurs XI
5
Diagnostiek in de oncologie 83 J.B. Vermorken, D.L.A.L. Schrijvers, J.J.J. Weyler, L.W.G. Carp, P.M. Parizel 5.1 Inleiding 83 5.2 Anamnese en lichamelijk onderzoek 85 5.3 Selectie van tests in de oncologische diagnostiek 88 5.4 Beeldvormende technieken 94 5.5 Endoscopische technieken 110 5.6 Tumormarkers 112 5.7 Metastasen van een tumor van onbekende origine 116 5.8 Pathologische diagnostiek van kanker 119 5.9 Samenvatting 122
6
Klinische onderzoeksmethodologie in de oncologie 125 J. Verweij, J.H.M. Schellens 6.1 Inleiding 125 6.2 Preklinische fase 126 6.3 Praktijk van het onderzoek 126 6.4 Ethische aspecten van klinisch onderzoek 128 6.5 Medisch-ethische commissies 129 6.6 Voordelen van klinisch onderzoek 129 6.7 Enkele kanttekeningen bij het doen van onderzoek 129 6.8 Samenvatting 130
7
Prognose en screening van kanker 53 J.W.W. Coebergh, J.P. Vandenbroucke, F.E. van Leeuwen 3.1 Prognose 53 3.2 Screening en vroege diagnostiek 59 3.3 Samenvatting 68
Chirurgisch-oncologische behandelingsprincipes 131 H.J. Hoekstra 7.1 Inleiding 131 7.2 Chirurgische behandeling 131 7.3 Follow-up 135 7.4 Samenvatting 136
8
Paraneoplastische syndromen 73 S. Rodenhuis 4.1 Inleiding 73 4.2 Mucocutane paraneoplastische syndromen 73 4.3 Neurologische paraneoplastische syndromen 76 4.4 Hematologische paraneoplastische syndromen 78 4.5 Endocriene metabole syndromen 79 4.6 Samenvatting 81
Radiotherapeutische principes 137 J.W.H. Leer, A.J. van der Kogel, H. Huizenga 8.1 Inleiding 137 8.2 Biologische aspecten van radiotherapie 137 8.3 Fysische en technische aspecten van radiotherapie 140 8.4 Klinische aspecten van radiotherapie 142 8.5 Samenvatting 144
9
Principes van de medische antikankerbehandeling 147 J. de Grève, S. van Belle, J.A. Gietema 9.1 Inleiding 147 9.2 Empirische chemotherapie 148 9.3 Weerstand tegen behandeling (resistentie) 150
Woord vooraf XV
A Algemene aspecten 1 1
2
3
4
Fundamentele aspecten van kanker 3 F.T. Bosman, J.H.J.M. van Krieken 1.1 Inleiding 3 1.2 Kenmerken van gezwelgroei 3 1.3 Klinische verschijnselen van gezwelgroei 5 1.4 Tumorcelgroei 6 1.5 Invasie en metastasering 8 1.6 Ontstaan van kanker 12 1.7 Moleculair-genetische aspecten van carcinogenese 17 1.8 Stromareactie, angiogenese 21 1.9 Factoren die het ontstaan van kanker beïnvloeden 22 1.10 Conclusies 24 1.11 Samenvatting 24 Oorzaken en frequentie van kanker 27 J.W.W. Coebergh, F.E. van Leeuwen, J.P. Vandenbroucke 2.1 Inleiding 27 2.2 Epidemiologische visies op het ontstaan van kanker 27 2.3 Frequentie van kanker 37 2.4 Samenvatting 47
00-Oncologie-voorwerk 21-06-2005 14:17 Pagina VI
VI
INHOUD
9.4 Toxiciteit van chemotherapie 152 9.5 Indeling en werkingsmechanismen van cytostatica 153 9.6 Hormonen 155 9.7 Moleculaire doelgerichte behandelingen 156 9.8 Moleculaire geneesmiddelen 157 9.9 Toepassing in de kliniek 160 9.10 Samenvatting 163 10 Hormonale aspecten van kanker, in het bijzonder mammacarcinoom 165 L.V.A.M. Beex 10.1 Inleiding 165 10.2 Geslachtshormonen en ontstaan van kanker 165 10.3 Receptoren voor steroïdhormonen 165 10.4 Principes van endocriene therapie 167 10.5 Regressie van tumoren door endocriene therapie; flare-up 170 10.6 Receptoren en effect van endocriene therapie 171 10.7 Ontwikkeling van ongevoeligheid voor een toegepaste endocriene therapie: resistentie of adaptatie? 172 10.8 Van palliatieve tot adjuvante endocriene therapie 172 10.9 Therapie voorbij de steroïdhormoonreceptor 174 10.10 Preventie 174 10.11 Andere hormoongevoelige tumoren 174 10.12 Corticosteroïden 174 10.13 Peptidehormonen 174 10.14 Ectopische hormoonproductie 175 10.15 Samenvatting 175 11 Immunotherapie van kanker 177 S. Osanto, G. Stoter, W.H.J. Kruit, C.J.M. Melief 11.1 Inleiding 177 11.2 Specifieke immuniteit tegen tumorcellen 177 11.3 Tumorantigenen 177 11.4 Immunotherapie van kanker 178 11.5 Immunotherapie met cytokinen 178 11.6 Immunotherapie met monoklonale antistoffen 180 11.7 Adoptieve cellulaire immunotherapie 181 11.8 Nieuwe vaccinatiestrategieën bij de behandeling van kanker 181 11.9 Conclusies en toekomstperspectief 182 11.10 Samenvatting 182 12 Gentherapie van kanker 185 S. Osanto, R.C. Hoeben 12.1 Inleiding 185 12.2 Technologie van gentransfer 185 12.3 Het eerste genmerkeronderzoek (‘gene marking’) 187 12.4 Gentherapie van kanker 187 12.5 Conditioneel-replicerende vectoren en virotherapie 189 12.6 Algemene ontwikkelingen op het gebied van de gentherapie 189 12.7 Samenvatting 190
13 Klinisch-genetische aspecten van kanker 193 H.F.A. Vasen, F.H. Menko 13.1 Inleiding 193 13.2 Klinische oncogenetica 193 13.3 Erfelijke vormen van mammacarcinoom 194 13.4 Familiair mammacarcinoom 196 13.5 Erfelijke vormen van colorectaal carcinoom 197 13.6 Familiair colorectaal carcinoom 200 13.7 Erfelijk prostaatcarcinoom 200 13.8 Erfelijke melanomen (familial atypical multiple mole melanoma syndrome, FAMMM) 201 13.9 Overige erfelijke tumoren 202 13.10 Poliklinieken voor patiënten met erfelijke tumoren 202 13.11 Landelijke erfelijke kankerregistratie 203 13.12 Conclusie 203 13.13 Samenvatting 204
B Speciële oncologie: vroege opsporing, diagnostiek en behandeling van kanker 205 14 Hoofd-halstumoren 207 J.L.N. Roodenburg, C.G. van Laer, P.H. Robinson, J.A. Langendijk, J.H. Schornagel, R.P. van Oort 14.1 Algemene aspecten 207 14.2 Zwellingen in de hals 210 14.3 Huidtumoren 214 14.4 Tumoren van de neus en de neusbijholten 214 14.5 Lipcarcinoom 215 14.6 Mondholtecarcinomen – algemeen 218 14.7 Tumoren in de nasofarynx 224 14.8 Tumoren van de orofarynx 225 14.9 Tumoren van de larynx 227 14.10 Tumoren van de hypofarynx 231 14.11 Speekselkliertumoren 233 14.12 Tumoren van de schildklier en de bijschildklieren 239 14.13 Bottumoren 239 14.14 Reconstructies in het hoofd-halsgebied 239 14.15 Samenvatting 249 15 Tumoren van long, pleura en mediastinum 251 F.M.N.H. Schramel, P.E. Postmus, F.B.J.M. Thunnissen, R.G.J.R.A. Vanderschueren, C.A. Seldenrijk 15.1 Inleiding 251 15.2 Pathologie 253 15.3 Klinisch onderzoek en stadiëring 255 15.4 Intrathoracale stadiëring 257 15.5 Extrathoracale stadiëring 260 15.6 Therapie 261 15.7 Metastatische tumoren in de long 266 15.8 Goedaardige tumoren van luchtwegen en longen 268 15.9 Tracheatumoren 268 15.10 Tumoren van de pleura 268 15.11 Tumoren van het mediastinum 270 15.12 Samenvatting 272
00-Oncologie-voorwerk 21-06-2005 14:17 Pagina VII
VII
INHOUD
16 Oesophaguscarcinoom 275 H.W. Tilanus, L.B. Koppert, L.T. Lerut 16.1 Inleiding 275 16.2 Epidemiologie 275 16.3 Etiologie 275 16.4 Anatomische lokalisatie 275 16.5 Metastaseringspatroon 276 16.6 Diagnostiek 276 16.7 Stadiëring 277 16.8 Chirurgische behandeling 277 16.9 Palliatieve behandeling 279 16.10 Beschouwing 279 16.11 Samenvatting 279 17 Maagcarcinoom 281 C.J.H. van de Velde, C.J.A. Punt 17.1 Inleiding en epidemiologie 281 17.2 Etiologie en pathogenese 281 17.3 Symptomatologie 281 17.4 Curatieve therapie 282 17.5 Palliatieve therapie 283 17.6 Follow-up 283 17.7 Samenvatting 283 18 Tumoren van lever, galwegen en pancreas 285 T.M. van Gulik, D.J. Gouma 18.1 Inleiding 285 18.2 Levertumoren 285 18.3 Galblaascarcinoom 289 18.4 Galwegcarcinoom 290 18.5 Periampullair en pancreascarcinoom 292 18.6 Samenvatting 295 19 Tumoren van dunne en dikke darm 297 Th. Wiggers, C.A.M. Marijnen, C.J.A. Punt 19.1 Tumoren van de dunne darm 297 19.2 Tumoren van de dikke darm 299 19.3 Samenvatting 307 20 Maligne beentumoren 309 A.H.M. Taminiau, J.L. Bloem, P.C.W. Hogendoorn 20.1 Inleiding 309 20.2 Gezwelsoorten 309 20.3 Frequentie en lokalisatie 310 20.4 Prognose 311 20.5 Metastasering 313 20.6 Anamnese en symptomatologie 313 20.7 Diagnostiek 313 20.8 Behandeling 315 20.9 Sparende chirurgie 317 20.10 Samenvatting 319 21 Maligne tumoren van de weke delen 321 W.T.A. van der Graaf, H.J. Hoekstra 21.1 Inleiding 321 21.2 Achtergrond 321 21.3 Zeldzame sarcomen met bijzondere kenmerken 323
21.4 21.5 21.6 21.7
Symptomen 325 Diagnostiek 325 Behandeling 326 Samenvatting 328
22 Huidtumoren 331 H. Neering, B.B.R. Kroon 22.1 Algemene aspecten 331 22.2 Premaligne dermatosen 331 22.3 Maligne huidtumoren (tabel 22.1) 332 22.4 Frequent voorkomende huidtumoren 333 22.5 Samenvatting 342 23 Mammatumoren 345 C.J.H. van de Velde, J.H. Schornagel, H. Bartelink 23.1 Inleiding 345 23.2 Preventie 345 23.3 Risicofactoren 345 23.4 Biologie van het mammacarcinoom 347 23.5 Diagnostiek van mammacarcinoom 348 23.6 Stadiëring 353 23.7 Therapie bij infiltrerend carcinoom 354 23.8 Reconstructie na borstamputatie 358 23.9 Palliatieve behandeling 358 23.10 Samenvatting 360 24 Tumoren van de vrouwelijke geslachtsorganen 361 J.B.M.Z. Trimbos, G.J. Fleuren, P.J.N. Meijnders 24.1 Inleiding 361 24.2 Cervixcarcinoom 361 24.3 Corpuscarcinoom 369 24.4 Maligne tumoren van het ovarium 373 24.5 Tumoren van de vulva 378 24.6 Vaginacarcinoom 381 24.7 Choriocarcinoom 381 24.8 Samenvatting 382 25 Tumoren van de urinewegen 385 G.O.N. Oosterhof, F.M.J. Debruyne 25.1 Inleiding 385 25.2 Blaascarcinoom 385 25.3 Niercarcinoom 387 25.4 Prostaatcarcinoom 390 25.5 Peniscarcinoom 393 25.6 Samenvatting 394 26 Kiemceltumoren van de testis 397 D.Th. Sleijfer, A.J.H. Suurmeijer, H.J. Hoekstra 26.1 Inleiding 397 26.2 Epidemiologie 397 26.3 Etiologie 397 26.4 Pathologie 397 26.5 Metastasering 398 26.6 Symptomatologie 398 26.7 Diagnostiek 398 26.8 Differentiële diagnostiek 399 26.9 Diagnose en therapie 399
00-Oncologie-voorwerk 21-06-2005 14:18 Pagina VIII
VIII
INHOUD
26.10 Prognose 400 26.11 Follow-up 400 26.12 Samenvatting 400 27 Tumoren van het zenuwstelsel 403 C.M.F. Dirven, W.P. Vandertop 27.1 Inleiding 403 27.2 Hersentumoren 403 27.3 Neuro-epitheliale hersentumoren 404 27.4 Tumoren van craniale en perifere zenuwen 406 27.5 Meningeomen 406 27.6 Metastasen 407 27.7 Spinale tumoren 408 27.8 Samenvatting 409 28 Tumoren van de endocriene klieren 411 C.J.M. Lips, H.P.F. Koppeschaar, P.M.J. Zelissen, P.S. van Dam, J.M.H. de Klerk, B.A. Zonnenberg, J.W.M. Höppener 28.1 Inleiding 411 28.2 Schildkliertumoren 414 28.3 Bijschildkliertumoren en hypercalciëmie bij kanker 419 28.4 Tumoren van de bijnieren 421 28.5 Tumoren van de hypofyse en directe omgeving 425 28.6 Pancreaseilandjestumoren 428 28.7 Carcinoïd 429 28.8 Multipele endocriene neoplasiesyndromen 432 28.9 Cytostatische therapie bij carcinoïd en andere neuro-endocriene tumoren 435 28.10 Samenvatting 436 29 Tumoren van de oogleden, ogen en orbita 441 C.M. Mooy, G.P.M. Luyten, A.D.A. Paridaens 29.1 Inleiding 441 29.2 Ooglidtumoren 441 29.3 Tumoren van de traanklieren en het traanwegsysteem 442 29.4 Conjunctivatumoren 442 29.5 Intraoculaire tumoren 444 29.6 Orbitatumoren 446 29.7 Samenvatting 447 30 Acute en chronische leukemie 449 B. Löwenberg, J.J. Cornelissen, P. Sonneveld 30.1 Inleiding 449 30.2 Ontstaan van leukemie 449 30.3 Acute leukemie 450 30.4 Myelodysplastische syndromen 453 30.5 Chronische myeloproliferatieve ziekten 454 30.6 Chronische myeloïde leukemie 455 30.7 Polycythaemia vera 456 30.8 Essentiële trombocytemie 456 30.9 Myelofibrose met myeloïde metaplasie 457 30.10 Chronische lymfatische leukemie 457 30.11 CLL-varianten 458
30.12 Harige celleukemie 458 30.13 Samenvatting 459 31 Maligne aandoeningen van het lymfatische systeem 461 D. de Jong, J. Raemaekers 31.1 Inleiding 461 31.2 Epidemiologie en etiologie 461 31.3 Pathologie 462 31.4 Kliniek en stadiëring 463 31.5 Principes van behandeling 464 31.6 Hodgkin-lymfoom, de ziekte van Hodgkin 464 31.7 Non-Hodgkin-lymfomen 468 31.8 Samenvatting 472 32 Leukemie bij kinderen 475 P.M. Hoogerbrugge, S.S.N. de Graaf, E.S.J.M de Bont, A. van der Does van den Berg 32.1 Inleiding 475 32.2 Acute lymfatische leukemie (ALL) 475 32.3 Acute myeloïde leukemie 478 32.4 Chronische myeloïde leukemie 479 32.5 Langetermijneffecten 481 32.6 Samenvatting 481 33 Kindertumoren 483 J. de Kraker, H.N. Caron, Y. Benoit 33.1 Inleiding 483 33.2 Frequentie 483 33.3 Etiologie 483 33.4 Stadiëring 484 33.5 Hersentumoren 484 33.6 Neuroblastoom 484 33.7 Maligne mesenchymale tumoren 485 33.8 Nefroblastoom of Wilms-tumor 486 33.9 Retinoblastoom 487 33.10 Tot slot 487 33.11 Samenvatting 487 34 Plasmaceldyscrasieën 489 E. Vellenga, R.S.G. Holdrinet 34.1 Inleiding 489 34.2 Essentiële monoklonale gammopathie (MGUS) 490 34.3 Multipel myeloom (MM) of de ziekte van Kahler 490 34.4 Solitair plasmacytoom 493 34.5 Macroglobulinemie of de ziekte van Waldenström 493 34.6 Zwareketenziekte (heavy chain disease) 493 34.7 AL-amyloïdose 494 34.8 Samenvatting 494 35 Aids-gerelateerde tumoren 497 P.J.M. Bakker, M.H.J. van Oers 35.1 Inleiding 497 35.2 Kaposi-sarcoom 497 35.3 Non-Hodgkin-lymfomen 499 35.4 Samenvatting 501
00-Oncologie-voorwerk 21-06-2005 14:18 Pagina IX
IX
INHOUD
C Begeleiding, verpleging en palliatie 503 36 Psychosociale zorg voor de kankerpatiënt 505 F.S.A.M. van Dam 36.1 Inleiding 505 36.2 Prediagnostische periode 505 36.3 Diagnostische periode 505 36.4 Periode van de behandeling 507 36.5 De genezen patiënt 509 36.6 Palliatieve zorg 510 36.7 Samenvatting 510 37 Onderzoek naar de kwaliteit van leven van kankerpatiënten 513 M.A.G. Sprangers, N.K. Aaronson, J.C.J.M. de Haes 37.1 Inleiding 513 37.2 In kaart brengen van gevolgen van ziekte en behandeling 513 37.3 Bestuderen van kwaliteit van leven onder verschillende behandelingen 514 37.4 Afwegen van kwaliteit en lengte van overleving 516 37.5 Kwaliteit van leven als voorspeller van overleving 517 37.6 Conclusie 517 37.7 Samenvatting 517 38 Complicaties bij kanker 519 P.H.M. de Mulder, Th. Wobbes 38.1 Inleiding 519 38.2 Hypercalciëmie 519 38.3 Hyperurikemie 520 38.4 Maligne effusies 520 38.5 Trombo-embolische complicaties 523 38.6 (Dreigende) pathologische fracturen 524 38.7 Dreigende dwarslaesie als gevolg van metastasen in en rond het wervelkanaal 526 38.8 Samenvatting 527 39 Pijn en pijnbestrijding bij de patiënt met kanker 529 W.J. Meijler, B.J.P. Crul 39.1 Inleiding 529 39.2 Pijnbehandeling 529 39.3 Samenvatting 536 40 Voedingsproblemen bij de patiënt met kanker 539 M.F. von Meyenfeldt, I. Songun, C.H.C. Dejong 40.1 Inleiding 539 40.2 Relatie kanker en gastheer 539 40.3 Parameters en oorzaken van verstoord metabolisme 539 40.4 Prevalentie van afwijkingen in parameters van verstoord metabolisme 541 40.5 Betekenis van het bestaan van depletie 542 40.6 Meten van depletie in de kliniek 542 40.7 Behandelingsmogelijkheden van depletie 542 40.8 Toekomstige ontwikkelingen 544 40.9 Samenvatting 545
41 Oncologieverpleegkunde 547 R.J. Uitterhoeve, M.E.W.J. Peters 41.1 Inleiding 547 41.2 Beroepsorganisaties 547 41.3 Opleiding 547 41.4 Verschillende functies binnen de oncologieverpleegkunde 547 41.5 Zorg voor de oncologische patiënt in Nederland 549 41.6 Taken van de oncologieverpleegkundige 550 41.7 Samenvatting 560 42 Het gebruik van alternatieve kankertherapieën naast de reguliere behandeling 563 N. van der Zouwe, F.S.A.M. van Dam 42.1 Inleiding 563 42.2 Internationaal overzicht van het gebruik van alternatieve kankertherapieën 563 42.3 Het beloop van het gebruik van alternatieve kankertherapieën in Nederland 565 42.4 Beschrijving van enkele alternatieve kankertherapieën 566 42.5 Beschouwing 568 42.6 Samenvatting 569 43 Huisarts en patiënten met kanker 571 M.E.T.C. van den Muijsenbergh 43.1 Inleiding 571 43.2 Rol van de huisarts bij patiënten met kanker 571 43.3 Epidemiologie: hoe vaak komt kanker voor in een huisartspraktijk? 573 43.4 Preventie 573 43.5 Diagnostische fase 573 43.6 Behandelfase 574 43.7 Na de behandeling 574 43.8 Palliatieve fase 575 43.9 Doodgaan 575 43.10 Na de dood is het nog niet afgelopen 576 43.11 Samenvatting 576 44 De strijd tegen kanker in Nederland 579 A.G.J.M. Hanselaar, G.H. Boerrigter, C. Honing 44.1 Inleiding 579 44.2 Preventie van kanker en voorlichting 579 44.3 Vroege ontdekking 580 44.4 Diagnostiek van kanker 580 44.5 Behandeling van kanker 581 44.6 Informatie en begeleiding van patiënten 581 44.7 Organisatie en financiering van kankeronderzoek 582 44.8 Nationaal Programma Kankerbestrijding (NPK) 582
00-Oncologie-voorwerk 21-06-2005 14:18 Pagina X
X
INHOUD
45 Kankerbestrijding in Vlaanderen 583 W. Rommel, H. Verhaegen 45.1 Inleiding 583 45.2 Kankerincidentie 583 45.3 Kankerpreventie en vroege ontdekking 583 45.4 Behandeling 584 45.5 Wetenschappelijk onderzoek 584 45.6 Psychosociale zorg 584 45.7 Palliatieve zorg 585 Bijlage Adressen 587 Register 589
