Inhoud
1 De context van tweedetaalverwerving en tweedetaalleren
16
1.1 Inleiding 1.2 Het proces van tweedetaalverwerving 1.2.1 Imitatie en transfer 1.2.2 Creatieve constructie en ontwikkelingsvolgorde 1.2.3 Interactie en taalaanbod Spreektempo Accentuering en topicalisatie Eenvoudiger woordkeus en zinsbouw Herhaling en parafrase Contextuele inbedding Modeling en expansie Aanbodfrequentie en herhaling 1.3 Factoren die tweedetaalverwerving beïnvloeden 1.3.1 Achtergrondfactoren Leeftijd Verblijfsduur Sekse Eerstetaalachtergrond Vooropleiding en geletterdheid 1.3.2 Cognitieve factoren Sensitieve periode Intelligentie Taalaanleg Leerstijlen 1.3.3 Socio-affectieve factoren Attitude en motivatie Extravertheid − introvertheid Cultuur 1.3.4 Socialeomgevingsfactoren Taalcontact, taalaanbod en interactie Onderwijs 1.4 Samenvatting en conclusie
18 23 23 26 30 33 33 34 34 34 35 35 36 37 37 37 38 38 39 39 39 39 40 40 42 42 43 43 44 44 45 45
Anne Vermeer
Bart Bossers e.a. - Handboek Nederlands als tweede taal in het volwassenenonderwijs - © Uitgeverij Coutinho
Bossers.indd 7
12-05-2010 17:03:48
2 Taalonderwijs en didactiek
48
2.1 Inleiding 2.2 Taal leren en verwerven 2.3 Taalverwerving 2.3.1 Taalaanbod 2.3.2 Interactie en feedback 2.3.3 Aandacht voor de vorm van taal 2.3.4 Strategieën 2.4 Taalonderwijs 2.4.1 Grammatica-vertaalbenadering 2.4.2 Audio-linguale benadering 2.4.3 Receptieve benadering 2.4.4 Communicatieve benadering 2.4.5 Taakgericht onderwijs 2.4.6 Inhoudgericht (‘content based’) onderwijs 2.4.7 Eclectische benadering 2.5 Competentiegericht onderwijs 2.5.1 Competentiegericht taalonderwijs 2.5.2 Het Europees Referentiekader 2.5.3 Portfolio 2.5.4 Profielen 2.5.5 Geïntegreerde trajecten 2.5.6 Buitenschools leren Buitenschoolse opdrachten vanuit de taallessen Taalstages Taalmaatjes 2.6 De competente docent 2.7 Didactische principes 2.7.1 Een krachtige leeromgeving scheppen 2.7.2 Lesdoelen bepalen 2.7.3 Vormgeving: trajecten, leergangen en taken 2.7.4 De autonomie van de cursist bevorderen 2.7.5 Samenwerkend leren bevorderen 2.7.6 Differentiatie en adaptief onderwijs 2.7.7 Doeltaal, voertaal en steuntaal 2.7.8 Taal en cultuur integreren 2.8 Multimedia 2.8.1 Het gebruik van internet als bron van informatie en als communicatiemiddel 2.8.2 De computer als oefeninstrument 2.8.3 De computer als toetsafnemer
50 51 54 56 57 57 58 60 60 60 61 61 63 64 65 66 66 67 68 69 70 71 71 72 72 72 74 74 75 76 78 79 82 82 83 84
Alice van Kalsbeek
84 85 85
Bart Bossers e.a. - Handboek Nederlands als tweede taal in het volwassenenonderwijs - © Uitgeverij Coutinho
Bossers.indd 8
12-05-2010 17:03:48
2.8.4 De computer als hulp bij het genereren en bewerken van lesmateriaal 2.9 Samenvatting
85 86
3 Luisteren
88
Chrissy Hosea
3.1 Inleiding 3.2 Het luisterproces 3.3 Luisterproblemen 3.3.1 Klanken herkennen 3.3.2 De juiste klankvorm Het opslaan van de gesproken vorm De invloed van het schrift Alternatieve gesproken vormen 3.3.3 Woordsegmentatie 3.3.4 Lexicale en grammaticale kennis 3.3.5 Begripsproblemen Taalkennis Herkennen van onbelangrijke informatie Intonatie Achtergrondkennis 3.3.6 Typen luisteraars 3.4 Van theorie naar praktijk 3.4.1 Verstavaardigheid: oefenen met deelvaardigheden Foneemherkenning en klankdiscriminatie Klemtoon Woordsegmentatie en woordherkenning Selectie van oefenmateriaal 3.4.2 Begripsvaardigheid: functioneel luisteren Luistersituaties Soorten luisteren Gericht luisteren Globaal luisteren Intensief luisteren Spreektaalkenmerken Strategisch luisteren 3.5 Vormgeven van het luisteronderwijs 3.5.1 Tekstselectie en luistervragen 3.5.2 Luisterroutine ontwikkelen 3.5.3 Feedback 3.6 Samenvatting
90 91 96 96 99 99 101 102 103 104 105 106 106 106 107 108 109 109 110 111 112 115 116 116 118 118 119 120 120 121 122 123 125 125 126
Bart Bossers e.a. - Handboek Nederlands als tweede taal in het volwassenenonderwijs - © Uitgeverij Coutinho
Bossers.indd 9
12-05-2010 17:03:48
4 Spreken
128
4.1 Inleiding 4.2 Wat is spreekvaardigheid? 4.2.1 Verschillen tussen gesproken en geschreven taal 4.2.2 Kenmerken van gesproken taal 4.2.3 Wat gebeurt er als we spreken? 4.3 Deelaspecten van spreken 4.3.1 Lexicale en grammaticale kennis 4.3.2 Socio-culturele kennis 4.3.3 Verstaanbaarheid Verstaanbaarheid op zinsniveau Verstaanbaarheid op woordniveau Verstaanbaarheid op klankniveau 4.3.4 Stijl en register 4.3.5 Tempo en vloeiendheid 4.3.6 Structuur aanbrengen in langere spreektaken 4.4 Spreken in de les ter voorbereiding op spreken buiten de les 4.4.1 De cyclische ordening van spreekopdrachten 4.4.2 De taalkaart 4.5 Een buitenschoolse spreekopdracht oefenen 4.6 Feedback op spreken 4.6.1 Effectieve feedback 4.6.2 Feedback op verstaanbaarheid 4.7 Spreekangst 4.7.1 Een veilige situatie creëren 4.7.2 De angst bespreekbaar maken 4.8 Omgaan met verschillen in spreekvaardigheid 4.9 Samenvatting
130 131 131 132 134 137 138 139 140 141 142 143 144 145 146 149 149 150 152 155 156 158 159 160 160 161 162
5 Woordenschat
166
5.1 Inleiding 5.2 Woordselectie 5.2.1 Hoeveel woorden? 5.2.2 Welke woorden? Selectiecriteria Andere criteria De zin van selectie 5.2.3 Om welke woorden gaat het?
168 169 169 172 172 174 178 180
Margreet Verboog
Bart Bossers
Bart Bossers e.a. - Handboek Nederlands als tweede taal in het volwassenenonderwijs - © Uitgeverij Coutinho
Bossers.indd 10
12-05-2010 17:03:48
5.3 Het leren en onderwijzen van woorden: doelstellingen en didactiek 5.3.1 Vier doelstellingen 5.3.2 Didactiek van het woordenschatonderwijs: onderdelen en uitgangspunten Incidenteel leren van nieuwe woorden Intentioneel leren van nieuwe woorden Verdieping en automatisering Woordleervaardigheden 5.3.3 Intentioneel woordleren Semantiseren Consolideren en controleren 5.3.4 Speciale aandacht gevraagd…! Collocaties Idioom Verbindings- en verwijswoorden Woorden met heel veel betekenissen Woorden voor nieuwe begrippen Formules en routines Partikels Valse vrienden 5.3.5 Verdieping en automatisering van woordkennis 5.3.6 Incidenteel woordleren en woordleervaardigheden 5.4 Samenvatting
185 185 186 186 187 188 188 192 193 194 195 195 196 197 198 199 199 200 201 206
6 Grammatica
208
6.1 Inleiding 6.2 Waarom grammatica? 6.3 Wanneer grammatica? 6.3.1 Bij welke leerders? 6.3.2 Op welk moment in het leerproces? 6.3.3 Bij welke constructies? 6.4 Op welke manier grammatica? 6.4.1 Focus on Form (FonF) 6.4.2 Tips voor opdrachten en werkvormen 6.5 Een voorbeeld uit de praktijk 6.5.1 Herkenning en bewustwording Introductie van een onderwerp Identificatie van een structuur Beoordeling van een structuur Het aangeven van relaties
210 212 215 215 217 218 220 222 223 225 226 226 226 227 228
Folkert Kuiken
181 182
Bart Bossers e.a. - Handboek Nederlands als tweede taal in het volwassenenonderwijs - © Uitgeverij Coutinho
Bossers.indd 11
12-05-2010 17:03:49
6.5.2 Verwerking en toepassing Zinnen in de goede volgorde zetten Een tekst compleet maken Knippen en plakken Een tekst reconstrueren Een onderzoekje uitvoeren 6.6 Regels, naslagwerken en feedback 6.6.1 Regels 6.6.2 Naslagwerken 6.6.3 Feedback 6.7 Samenvatting
228 228 229 230 231 231 232 232 235 235 237
7 Alfabetisering
240
7.1 Inleiding 7.2 Achtergronden van cursisten 7.2.1 Beheersing van het Nederlands en contexten van taalgebruik 7.2.2 Analfabeet of niet? 7.2.3 Schoolervaring en leervermogen 7.3 Leren lezen 7.3.1 Voorkennis 7.3.2 Schriftsystemen 7.3.3 Leren lezen in een alfabetisch schrift Fase 1 ■ De logografische fase: visuele woordherkenning Fase 2 ■ De alfabetische fase: spellend lezen Fase 3 ■ De orthografische fase: automatiseren en direct herkennen 7.3.4 Leren lezen van (functionele) teksten 7.3.5 Leren lezen in een tweede taal Een basiswoordenschat Klanksysteem en decoderen Mondelinge vaardigheden en tekstbegrip Feedback 7.4 Leren schrijven 7.4.1 De schrijfbeweging De letters 7.4.2 Leren spellen Visuele verwarringen Fonetisch spellen Moedertaalfilter Uitzonderingen op de regel
242 244 244 245 245 246 246 247 250 252 252
Jeanne Kurvers
253 254 258 258 259 259 259 260 260 262 263 264 264 264 265
Bart Bossers e.a. - Handboek Nederlands als tweede taal in het volwassenenonderwijs - © Uitgeverij Coutinho
Bossers.indd 12
12-05-2010 17:03:49
7.5 Didactiek van het alfabetiseren in een tweede taal 7.5.1 Alfabetiseringsmethodes Globaalmethode Structuurmethode Ervaringsleren 7.5.2 Raamwerk en Portfolio Alfabetisering nt2 Raamwerk Alfabetisering nt2 Portfolio Alfabetisering nt2 7.5.3 Tips voor succesvol alfabetiseren Teksten voor beginners 7.6 Samenvatting en conclusies
265 266 266 267 268 270 270 272 273 275 276
8 Lezen
278
8.1 Inleiding 8.2 Lezen: herkennen, bouwen en besturen 8.2.1 Deelprocessen 8.2.2 De lagere processen: herkennen van woorden 8.2.3 De hogere processen: bouwen aan betekenis 8.2.4 De besturing: leesstrategieën 8.3 Lagere processen, hogere processen en besturing in de tweede taal 8.4 Leesonderwijs aan nt2-leerders: vormen en vormgeving 8.4.1 Voorbereidingen 8.4.2 Werken aan verbetering van de lagere processen: vloeiendheid 8.4.3 Werken aan verbetering van de hogere processen: tekstbegrip 8.4.4 Werken aan verbetering van de besturing: leesstrategieën 8.4.5 Twee instrumentele doelstellingen: nieuw taalaanbod en uitspraak 8.5 Tot slot 8.6 Samenvatting
280 281 282 283 286 289 291 294 294
303 306 307
9 Schrijven
310
9.1 9.2 9.3
312 313 315 315 317
Bart Bossers
Ineke de Bakker Inleiding Schrijven in de moedertaal Schrijven in een tweede taal 9.3.1 Wat vertellen de teksten van t2-leerders ons? 9.3.2 Invloed van de moedertaal
296 298 301
Bart Bossers e.a. - Handboek Nederlands als tweede taal in het volwassenenonderwijs - © Uitgeverij Coutinho
Bossers.indd 13
12-05-2010 17:03:49
9.4 9.5 9.6 9.7 9.8 9.9
9.3.3 Kennis over teksten, tekstopbouw en stijl 9.3.4 Motivatie en attitude 9.3.5 Verschillen tussen t2-schrijvers Doelen van schrijfvaardigheid 9.4.1 Schrijven als middel en schrijven als doel 9.4.2 Eindtermen voor schrijfvaardigheid: functionele doelen 9.4.3 Schrijftaken en tekstkenmerken 9.4.4 Voor- en nadelen van functionele schrijfdoelen Toetsing en beoordeling 9.5.1 Toetsen en examens 9.5.2 Het beoordelen van teksten 9.5.3 Het taalportfolio Schrijfvaardigheid in de praktijk De schrijftaak 9.7.1 Complexe schrijftaken sturen 9.7.2 De schrijftaak spannender maken 9.7.3 Schrijven en interactie Feedback op schrijven 9.8.1 Feedback afhankelijk van doelgroep en doel 9.8.2 Manieren van feedback Samenvatting
318 320 322 323 323 323 326 328 329 329 330 331 331 337 337 339 340 343 343 345 347
10 Toetsing en evaluatie
350
10.1 Inleiding 10.2 Waarom toetsen en evalueren? 10.2.1 Wat wil ik bereiken met mijn toets? 10.2.2 Formatieve toetsen 10.2.3 Summatieve toetsen 10.2.4 Certificering 10.3 Inhoud geven aan toetsen 10.3.1 Taalvaardigheid 10.3.2 Doelen en eindtermen 10.3.3 Methodeafhankelijk versus methodeonafhankelijk 10.3.4 Integratief versus discreet 10.3.5 Wanneer gebruik ik welke vorm van evaluatie? 10.4 De techniek van het toetsen 10.4.1 Validiteit Inhoudsvaliditeit Constructvaliditeit Indruksvaliditeit
352 353 353 353 355 356 357 357 358 358 359 360 360 361 361 361 362
Sible Andringa
Bart Bossers e.a. - Handboek Nederlands als tweede taal in het volwassenenonderwijs - © Uitgeverij Coutinho
Bossers.indd 14
12-05-2010 17:03:49
10.5 10.6 10.7 10.8
10.4.2 Betrouwbaarheid 10.4.3 Toetsopgaven: soorten 10.4.4 Bias 10.4.5 Beoordeling 10.4.6 Grenzen bepalen Washback en impact 10.5.1 Wat betekent toetsing voor de cursist? 10.5.2 Wat betekent toetsing voor de docent? 10.5.3 Wat betekent toetsing voor de maatschappij? Verantwoord toetsgebruik 10.6.1 Toetsbeleid 10.6.2 Zelf toetsen maken en afnemen 10.6.3 Het selecteren van een toets 10.6.4 Feedback en rapportage Recente ontwikkelingen: toetsen per computer Samenvatting
362 363 365 366 368 371 371 372 374 375 375 376 377 379 380 381
11 Maatschappelijke, politieke en culturele aspecten
384
386 386 389 392
Bart Bossers, Folkert Kuiken & Anne Vermeer 11.1 11.2 11.3 11.4
Inleiding Van vrijwilligerswerk tot inburgeringsonderwijs: wettelijke kaders Van vrijblijvendheid tot resultaatsverplichting: de rendementsvraag Culturele aspecten van het nt2-docentschap
Literatuur Register Over de auteurs
397
410
420
Bart Bossers e.a. - Handboek Nederlands als tweede taal in het volwassenenonderwijs - © Uitgeverij Coutinho
Bossers.indd 15
12-05-2010 17:03:49
