Informatie tbv Werkbezoek Gedeputeerde Cultuur Provincie Noord-Brabant Achtergrond Het verhaal van ons verleden is nog altijd aanwezig in gebouwen, landschap en archeologische resten ofwel ons cultureel erfgoed. Dat is een bron van kennis die we moeten koesteren en beschermen. De provincie heeft ten aanzien van het behoud en de bescherming van ons cultureel erfgoed een belangrijke rol. Dat geldt zowel voor wat nog zichtbaar is (gebouwen, cultuurlandschap), als voor wat nog als archeologische resten in de bodem zit en wat reeds is opgegraven en bewaard wordt in depots, musea en rapporten. Voor behoud van markante gebouwen is er veelal voldoende aandacht. Voor wat minder goed herkenbaar of zelfs onzichtbaar is, is die aandacht er veel minder en dat cultureel erfgoed dreigt (ongemerkt) verloren te gaan. Doel Als erfgoedvrijwilligers in de provincie willen wij de gedeputeerde van cultuur graag heel direct kennis laten maken met de in het landschap nog aanwezige zichtbare en niet zichtbare kennis over het verleden. Die ‘wij’ zijn amateurarcheologen en andere vrijwilligers, verenigd in heemkundekringen en de Archeologische Vereniging Kempen- en Peelland (afd. 23 AWN Vereniging van Vrijwilligers in de Archeologie) samen met de in de provincie werkzame beleidsarcheologen. Wij willen de gedeputeerde van cultuur op een aantal bijzondere en rijke cultuurhistorische locaties in het Dommeldal de betekenis van het verleden laten zien en met hem in gesprek gaan over behoud en bescherming van dit erfgoed. Maar ook hoe je zo’n plek voor het publiek ontsluit en het verhaal erachter laat zien en kunt laten beleven. Onderwerpen die we willen laten zien zijn: - archeologische en cultuurhistorisch waardevolle oude akkers, waarbij aantasting door boomteelt en egalisatie speelt, - landschapselementen als steilranden, reliëf, percelering, zandpaden en hakhoutwallen…, - historische boerderijen en bijgebouwen, - archeologische monumenten, - aardkundige waarden. In het Dommeldal bevinden zich veel archeologische monumenten en vindplaatsen: een ware schatkamer!
1
Route: Start in Schijndel bij De Denneboomsche Hoeve, Gestelscheweg 16 5481 XD Schijndel, alwaar lunch in het landhuis met aansluitend een korte presentatie door Tonnie.
Vervolgens volgen we het eerste deel van de hierboven rood gestippelde route en maken stops bij de aangegeven sterren: 2
1. Kortgevelboerderij (rijksmonument) De Kaatse Hoeve in Gemonde e Deze boerderij uit de 17/18 eeuw ligt met de nok evenwijdig aan de met Canadese populieren omzoomde weg met sloot op een klein erf met paardekastanje en notenbomen. Achter het huis was een ingestorte eenbenige hooimijt onder rieten kap aanwezig (onduidelijk of deze er nog is). Voor het huis een gemetselde waterput. De boerderij is in- en uitwendig uitermate gaaf in de oorspronkelijke functie bewaard gebleven.
2012
2015
Boerderij staat al jaren leeg na overlijden van de toenmalige eigenaren. Geheel is toen overgegaan op erfgenaam die geen geld heeft voor onderhoud. Boerderij is volledig aan het wegrotten inclusief alle oorspronkelijke elementen en bijgebouwen. Tijdens de behandeling van de Erfgoedwet in de Tweede Kamer is een amendement aangenomen dat de instandhoudingsplicht van rijksmonumenten vastlegt. Het amendement is ingediend als wijziging van artikel 11 van de Monumentenwet. Dat luidt nu als volgt: “Het is verboden een beschermd monument te beschadigen of te vernielen, of daaraan onderhoud te onthouden dat voor de instandhouding daarvan noodzakelijk is”. De instantie die hierop dient toe te zien en eventueel handhavend moet optreden is de gemeente. Kan de provincie in dit soort gevallen geen grotere rol spelen? Nu bestaat er al een soepelere regeling voor cultuurhistorisch waardevolle gebouwen in buitengebied. Hier zijn meer bouwmogelijkheden toegestaan als waarden behouden kunnen worden. Ook kunnen boerderijen dan gesplitst worden in twee wooneenheden. 2. Archeologisch monument De Hogert Dit is een archeologisch monument van hoge waarde. Hier op de Hogert bij Gemonde stond mogelijk een groot Romeins huis. De aanwezigheid van dakpannen, Romeins aardewerk en (secundair toegepast) tufsteen wijst hierop. Of het een villa is weten we niet. Bij booronderzoek werd een grindpakket aangetroffen in het gebied wat mogelijk wijst op een Romeinse weg.
Op delen van terrein zien we grasteelt en boomteelt waardoor duidelijk aantasting van het archeologisch bodemarchief plaatsvindt. Kan er voor deze van provinciaal belang geachte monumenten niet meer bescherming komen vanuit de provincie (geen roofteelt of verplicht aanvullen grond). De gemeenten doen het vooralsnog niet vanwege de grote economische belangen. 3
Tweede deel van de route met stops 3. Aan de Dommel bij Olland: boomteelt, beekdallandschap met overgang naar bolle akkers. Boomteelt tast cultuurhistorische waarde landschap aan maar ook degradatie van de bodem en aantasting van archeologische waarden door langzame bodemverlaging.
2014
4
1996
AHN2 Bij de teelt van bomen worden jonge, kleine exemplaren aangeplant. Bij het verwijderen van inmiddels volwassen exemplaren zal een bepaald volume aan grond en wortels worden uitgegraven. Bij het (herhaaldelijk) verwijderen van deze kluiten kunnen archeologische waarden in de ondergrond worden verstoord. Om archeologische (verwachtings)waarden in de ondergrond te beschermen is er in veel bestemmingsplannen een maximum gesteld aan de diepte waarop de bodem mag worden bewerkt. Over het algemeen worden hiervoor globale diepten aangehouden, die niet altijd aansluiten bij de daadwerkelijk aanwezige bodemverstoring. Momenteel vindt er in de Betuwe een archeologisch onderzoek plaats waarbij wordt gekeken naar de bestaande bodemverstoring op percelen die in gebruik zijn voor de boomteelt. Op deze manier kan worden bekeken met welke verstoringdiepten men rekening moet houden op dit soort terreinen. Hoewel dit op het eerste gezicht een heel praktische oplossing is, gaat het voorbij aan de ontwikkeling van de bodemverstoring op de lange termijn. Door het herhaaldelijk uitgraven van bomen verdwijnt een deel van de bovengrond. Indien het ontgraven volume niet volledig wordt aangevuld met grond, zal naar verloop van tijd een verlaging van het maaiveld optreden. Indien de diepte van de bodembewerking zoals ploegen en woelen gelijk blijft, zal er na verloop van tijd dus steeds een beetje dieper worden verstoord en kan er een sluipende degradatie van archeologische resten/lagen plaatsvinden.
5
Boomteelt in beeld 4. Aardkundig waardevol Dommeldal Dode maar zeer waardevolle meanderarm aan drukke sluiproute Olland – Liempde.
Dommelmeander bij de Bobbenagelseweg met infobord over aardkundig waardevol beekdal 5. Archeologisch waardevolle gebieden Brugakkers aan de Dommel Op deze hoge akkers zijn bakken vol met scherfmateriaal gevonden uit de late prehistorie, Romeinse tijd en Middeleeuwen. De voorgenomen ingreep op een AMK-terrein hier in het Dommeldal heeft de vraag doen rijzen of het wenselijk is dat op terreinen van archeologische waarde drainage wordt aangelegd (sleufloos of niet). In het verlengde hiervan is de vraag naar voren gekomen of er op AMK-terreinen ook beperkingen moeten worden opgelegd aan het grondgebruik van deze terreinen. Hierbij kan bijvoorbeeld gedacht worden aan het verbieden of beperken van de teelt van (grote) bomen. Omdat het bestaande erfgoedbeleid geen specifieke regels stelt voor AMK-terreinen ten aanzien van bijvoorbeeld drainage of agrarisch gebruik is het van belang dat de gemeente hier zo snel mogelijk duidelijkheid over biedt. Dit voorkomt dat er ongewild precedenten worden geschapen of ad hoc moet worden gereageerd op toekomstige aanvragen ten aanzien van drainage en/of andere soorten van bodemverstoring op AMKterreinen.
6
Deze akkers zijn gespaard gebleven van drainage dankzij de heemkundekring Sint Oedenrode.
Hoogtekaart Brugakkers
De sleuf waarin de drainagebuizen zullen worden gelegd.
Peilgestuurde of sleufloze drainage houdt in dat met behulp van een speciale machine drainagebuizen direct in de ondergrond worden aangebracht, zonder dat hiervoor eerst aparte drainagesleuven moeten worden gegraven. Voor het koppelen van de drainagebuizen aan hoofddrainage moeten soms nog wel sleuven worden gegraven. Er bestaan verschillende van dergelijke ‘sleufloze’ drainagesystemen, waarbij de impact op de ondergrond verschilt. In dit stadium is nog onbekend wat de levensduur is van de drainage. Indien elke 10 of 15 jaar nieuwe drainage wordt aangelegd op dezelfde plek zal de verstoring relatief gering zijn. Indien de drainage bij vernieuwing echter steeds wordt verplaatst, zal naar verloop van tijd een aanzienlijke bodemverstoring optreden waarbij de leesbaarheid van archeologische sporen wordt aangetast en archeologische materialen in de ondergrond kunnen worden beschadigd en/of verplaatst waardoor belangrijke informatie verloren gaat. Het is ook onduidelijk of de verstoring van de bodem door middel van sleufloos draineren goed te sturen is met behulp van de beschikbare machines. Voor drainage is het van belang dat er een verval aanwezig is dat, er voor zorgt dat het water wordt afgevoerd naar omliggende sloten of hoofddrainage. 7
De diepte van de drainage zal dus eerder bepaald worden door het benodigde verval dan de diepteligging van een archeologische laag. Op percelen waar sprake is van sterke hoogteverschillen in de archeologische laag, zal dit tot grotere verstoring leiden dan vooraf wordt ingeschat. 6. Slotje Ten Hulst: archeologisch waardevol (AMK terrein) Het leengoed Ten Hulst wordt al in de veertiende eeuw genoemd. Het slotje was een omwaterd huis, dat in 1300 heeft toebehoord aan Ridder Geerlinc de Rover. Er waren twee hoeven en een Hooghuijs of slotje. In 1807 werd het verkocht aan Pieter Johan Bangeman die het huis grondig verbouwd heeft. Het werd toen een herenhuis, dat nog steeds bestaat en ook nog steeds is omgeven door de oorspronkelijke gracht. Zowel terrein van ’t Slotje als de omliggende terreinen zijn archeologisch waardevol. De omliggende percelen worden echter vergaand door hele grote boomteelt ingenomen en de vrees is hier dat er op termijn van het bodemarchief letterlijk niets meer van overblijft.
Veel (grote!) boomteelt om het slotje heen op een archeologisch waardevol gebied
Archeologiekaart St. Oedenrode
Foto slotje Hulst 2015
slotje Hulst tekening van Valkenburg
8
5. Kerkakkers Liempde Mooi voorbeeld van hoe het wel kan. Op het perceel aan de Kerkakkers te Liempde bevond zich op de hoek waar de Pastoor Dobbeleijnsstraat overgaat in Kerkakkers, tot 1827, de eerste parochiekerk van de toen nog zelfstandige gemeente Liempde: de Sint-Janskapel. Tot 1603 werd deze bediend door het Boxtelse kapittel. De Liempdse katholieken vonden het maar niks telkenmale een beroep te moeten doen op de kanunniken van Boxtel. Na jarenlang aandringen van de werd de kapel op 28 april 1603 door de bisschop van ’s-Hertogenbosch, verheven tot kerk van de zelfstandige parochie H. Joannes Baptista (Sint Jans Baptiste). De vroegste berichten over het bestaan van de Sint-Janskapel dateren uit 1440. Bij de vrede van Münster in 1648 kwam de parochiekerk in handen van de – zeer kleine – Protestantse gemeenschap van Liempde. De kapel werd toen nauwelijks gebruikt en, erger nog, slecht onderhouden. Daardoor raakte het gebouw meer en meer in verval.
Archeologische waardenkaart Boxtel
Perceel aan Kerkakkers en Pastoor Dobbeleijnsstraat te Liempde met in de grond de contouren van de Sint-Janskapel, vanaf 1603 de eerste eigen parochiekerk van Liempde. Laaglandbeek de Dommel is hier vlakbij: in het weiland rechtsachter op de foto. De Dommel zèlf is niet zichtbaar. .
9
