VOORAF. Jean-Pol Olbrechts, gedeputeerde van cultuur van de provincie Vlaams-Brabant

VOORAF Bij belangrijke momenten in het leven vieren we feest en bij dat feest horen eten en drinken. Dat vinden we heel normaal. Iedereen viert feest op zijn eigen manier. Toch lijken feesten vaak op elkaar en realiseren we ons niet dat onze feesten anders zijn dan die van vijftig jaar geleden. Juist omdat feesten zo bij het gewone leven horen, leggen we vaak niet vast hoe we feestvieren en wat we daarbij eten en drinken. Die informatie moeten we uit ons geheugen halen. In het Europese project Suikerbonen en beschuit met muisjes hebben de medewerkers het geheugen van heel wat mensen aangesproken. Meer dan 125 mensen in vier regio’s is gevraagd wat zij aten en dronken bij doopfeesten, communiefeesten, huwelijksfeesten en begrafenissen. Daarmee is vastgelegd hoe deze feesten en plechtigheden bij belangrijke levensmomenten in de loop van de tijd veranderd of juist hetzelfde gebleven zijn, hoe de feestmenu’s zijn aangepast aan nieuwe omstandigheden en aan andere smaken. Het onderzoek is grensoverschrijdend uitgevoerd. De Europese subsidie die ervoor is verstrekt, heeft de medewerkers in Nederland en Vlaanderen in staat gesteld de blik te verruimen, elkaars resultaten te vergelijken en van elkaar te leren. De grens speelt in onze beeldvorming een belangrijke rol, maar verschillen Brabanders en Limburgers aan beide zijden van de grens werkelijk zo veel van elkaar? Dit boek zal daar gedeeltelijk een antwoord op geven. De provincie Vlaams-Brabant is met veel enthousiasme bij dit project betrokken en heeft de algemene leiding ervan op zich genomen. De samenwerking tussen grote en kleine partners in vier regio’s levert voor alle betrokkenen voordelen op: alleen door samen de schouders te zetten onder het project kon dit boek geschreven worden. Alleen door samen te werken kon Europese subsidie verkregen worden. Door in vier regio’s te werken kunnen veel mensen kennis maken met dit boek en alle publieksactiviteiten die eraan gekoppeld worden. Maar bovenal presenteren we u hier een smakelijk boek vol verhalen, zoete en minder zoete herinneringen en foto’s die u vast herkent uit uw eigen familiealbum. We hebben daarmee een stukje verleden weer tot leven gebracht en daar gaat het om: de herinnering levend houden en als wij zelf feestvieren nog eens terugdenken aan de tijd waarin een feestmaaltijd heel wat soberder, maar daarom niet minder lekker en feestelijk was. Jean-Pol Olbrechts, gedeputeerde van cultuur van de provincie Vlaams-Brabant

1|

INHOUD

Hageland, jaren 1950

|2

EEN SMAKELIJK ONDERZOEK... ................................................................................................................................

5

VIER REGIO’S ONDER DE LOEP .....................................................................................................................

9

Noord-Brabant: Schijndel en Gemert ............................................................................................................................

9

Borgloon en buurdorpen in Belgisch Limburg ...............................................................................................................

10

Nederlands Limburg ....................................................................................................................................................

12

Hageland ...................................................................................................................................................................

13

NIEUW LEVEN: GEBOORTE EN DOOPSEL .......................................................................................................

15

De geboorte ...............................................................................................................................................................

16

Beschuit met muisjes en aanverwante ..........................................................................................................................

18

Het doopsel ...............................................................................................................................................................

22

De “rondgang” ..........................................................................................................................................................

24

Suikerbonen ...............................................................................................................................................................

26

Van babyborrel... ........................................................................................................................................................

30

...tot doopfeest ..........................................................................................................................................................

34

OP WEG NAAR HET VOLLE LEVEN: EERSTE EN PLECHTIGE COMMUNIE ..........................................................

39

De eerste communie ...................................................................................................................................................

40

Op zijn en haar “paasbest” .........................................................................................................................................

42

Souvenirs... ................................................................................................................................................................

44

De aanloop tot het feest .............................................................................................................................................

46

De gasten ..................................................................................................................................................................

50

Kookster en feestzaal ..................................................................................................................................................

52

Een feest van de eigen teelt ........................................................................................................................................

56

Het menu vóór... .........................................................................................................................................................

60

...en na de Wederopbouw ...........................................................................................................................................

64

De plechtige communie ...............................................................................................................................................

68

Wit kleed en lange broek ............................................................................................................................................

70

Thuisfeest wordt uithuizig ...........................................................................................................................................

72

Aan tafel ...................................................................................................................................................................

76

Kookhulp ...................................................................................................................................................................

78

Zelfvoorziening stelt menu op .....................................................................................................................................

82

De plechtige communiefeestdis vóór... .........................................................................................................................

84

...en na de Wederopbouw ...........................................................................................................................................

88

Cadeaus, pastoors en de “vapeur” ..............................................................................................................................

92

LEVEN MET ZIJN TWEE: HUWELIJK EN HUWELIJKSVERJAARDAG ...................................................................

97

Het huwelijk ............................................................................................................................................................... 100 Verlovingsfeest ........................................................................................................................................................... 102 Aankondigingen en uitnodigingen ............................................................................................................................... 104 Wettelijk en kerkelijk huwelijk ..................................................................................................................................... 106 De dag vóór... ............................................................................................................................................................ 108 Het altaar komt in zicht .............................................................................................................................................. 110 De laatste voorbereidingen thuis ................................................................................................................................. 112

Noord-Brabant, eerste helft 20ste eeuw

Van “kook” tot traiteur en cateraar ............................................................................................................................. 114 Naar een andere feestlocatie ....................................................................................................................................... 118 De gasten .................................................................................................................................................................. 120 Traditie en moderniteit ................................................................................................................................................ 122 Van kermismaal tot kokdictaat .................................................................................................................................... 126 De huwelijkse feestdis vóór... ...................................................................................................................................... 130 ...en na de Wederopbouw ........................................................................................................................................... 134 Een natje bij het droogje ............................................................................................................................................. 138 Feest! ........................................................................................................................................................................ 140 Souvenirs ................................................................................................................................................................... 142 Op huwelijksreis ......................................................................................................................................................... 144 Huwelijksverjaardagen ................................................................................................................................................ 146 De voorbereidingen .................................................................................................................................................... 148 Het feest .................................................................................................................................................................... 150 Het jubileummaal ....................................................................................................................................................... 152 OVERGANGSRITUELEN EN EETCULTUUR IN VERANDERING ............................................................................ 155 De sleutelmomenten één voor één ............................................................................................................................... 156 De Brabantse koffietafel .............................................................................................................................................. 159 De Limburgse koffietafel ............................................................................................................................................. 161 De identiteit van de feesten ........................................................................................................................................ 162 Kooksters ................................................................................................................................................................... 164 Uit het zware leven van een kookster .......................................................................................................................... 165 Slotbeschouwing ........................................................................................................................................................ 170 Indische Gemertenaren ............................................................................................................................................... 171 BIBLIOGRAFIE .............................................................................................................................................. 173 COLOFON ..................................................................................................................................................... 180

3|

|4

EEN SMAKELIJK ONDERZOEK... Eten en eetgewoonten nemen een belangrijke plaats in het leven van alledag in. Feesten al evenzeer. Voorliggend boek belicht hoe de eetgewoonten na 1920 in enkele regio’s in Vlaanderen en Nederland zijn geëvolueerd. Concreet gaat het om het Hageland en Haspengouw in Vlaanderen en om Noord-Brabant en Limburg in Nederland. We focussen hierbij niet op de gewone keuken, op de dagelijkse maaltijd, maar op de feesttafel. Een tweede beperking die we inbouwen is de aard van de feesten. Het gaat om de feesten en eetgewoontes bij sleutelmomenten in het leven, ook wel “rites de passage” genoemd. Wat verstaan we hieronder? Volgens de Franse antropoloog Arnold van Gennep (1873-1957) begeleiden deze rituelen elke verandering van plaats, status, sociale positie en leeftijd in iemands leven. Ze bevatten telkens twee componenten. De “rites de passage” begeleiden een overgang en worden gekenmerkt door een specifieke vorm, opgebouwd rond drie fasen: scheiding, overgang en (her)opname. In het kader van het project Suikerbonen en beschuit met muisjes verstaan we daaronder geboorte en doop, de verschillende fasen in jeugd en volwassenwording (eerste communie, vormsel, plechtige communie), huwelijk en huwelijksjubilea, overlijden en begrafenis. Al komt dit laatste sleutelmoment slechts zijdelings aan bod in deze studie wegens de geringe beschikbare informatie, maar daarover later meer. Bovenstaand kader maakt het mogelijk om tal van interessante onderzoeksvragen naar voren te schuiven. Wat kwam er op tafel tijdens deze feestmomenten? Vanwaar kwamen de ingrediënten? Hoe zag de tafelschikking eruit? Wie was uitgenodigd en wie verzorgde de maaltijd? Welke evolutieschets is zichtbaar in de twintigste eeuw? En hoe kunnen we die veranderingsprocessen verklaren? Zijn er breukmomenten? Zijn er regionale verschillen te onderscheiden? Welke verschillen waren er tussen de feestdis van een keuterboer in het zanderige Noord-Brabant en van een landbouwer actief in het vruchtbare Haspengouw? Wat verscheen er op de tafel van de meer gegoede klasse? En welke betekenis gaven zij aan het feestmoment en de bijhorende gerech-

Nederlands Limburg, eerste helft 20ste eeuw

ten? Welke rol speelden kookboeken en kooklessen in het verspreiden van eetgewoontes, gerechten en vaardigheden? Suikerbonen en beschuit met muisjes is een vernieuwend project en dat in tal van opzichten. Het is regio- en grensoverschrijdend. Eetgewoontes en gebruiken rond rites de passage worden bekeken en ontsloten, geduid en vergeleken over de regio’s. De ontwikkelingen vanaf de jaren 1920 en de situatie vandaag komen aan bod. Het project Suikerbonen en beschuit met muisjes is dus een welgekomen aanvulling op de bestaande literatuur over de eetcultuur vroeger en nu. De geschiedenis van onze voeding tijdens de negentiende en twintigste eeuw kan de jongste jaren in Vlaanderen en Nederland op toenemende aandacht rekenen, zowel van professionele historici en volkskundigen of etnologen als van erfgoedverenigingen en het grote publiek. Tot het einde van de jaren 1990 werd het leeuwendeel van de publicaties en onderzoeksoutput vooral gekenmerkt door een kwantitatieve, economische aanpak, zeker in België. Het ramen van de verbruikte hoeveelheden stond hierbij centraal, alsook de vraag of iedereen wel voldoende was gevoed. In die zin werd de consumptie van levensmiddelen dikwijls verbonden met het levensstandaarddebat en ging de aandacht uit naar de negentiende eeuw en (in beperktere mate) naar het Interbellum. Pas recent en onder invloed van de “cultural turn” tijdens de jaren 1990 is er meer aandacht voor

5|

de sociale en culturele aspecten van onze voedselgeschiedenis, voor identiteit, overtuiging, attitude, etc. Ook de toenemende impact van technologie en nieuwe wetenschappelijke inzichten op de productie, verwerking en bereiding van levensmiddelen genoot steeds meer interesse van onderzoekers. Een brede waaier van thema’s kwam daarbij aan bod: buitenshuis eten, het belang van kookboeken en koks in het verspreiden van culinaire kennis, voeding en reclame, de invloed van (huishoud)technologie, de ontwikkeling van een moderne voedingsindustrie, etc. Deze bredere kijk op het fenomeen “voeding” was in Nederland al eerder aanwezig, denk maar aan de publicaties van Jozien Jobse-van Putten, Anneke van Otterloo en Adel den Hartog. Opvallend genoeg is er tot op heden relatief weinig aandacht en onderzoek verricht naar de eetgewoonten tijdens rites de passage in de voorbije eeuw. In Vlaanderen was er het onderzoek van Stefaan Top naar de modernisering van de sleutelmomenten, maar dat handelde in hoofdzaak over de modernisering van de sleutelmomenten zelf. De eetgewoonten kwamen slechts beperkt aan bod, vooral wat betreft de dagelijkse keuken tijdens het Interbellum. In Nederland gebeurde er meer, maar de resultaten missen dikwijls cohesie, zijn strikt regionaal van karakter en bijgevolg veelal verspreid over verschillende publicaties. Vermeldenswaardig hier zijn de onderzoeksinspanningen en publicaties van het Nederlands Centrum voor Volkscultuur. METHODOLOGIE EN BRONNEN Het leven van alledag, het leven van de gewone man, is niet echt goed gedocumenteerd. Ook over eetgebruiken bij sleutelmomenten bestaan weinig schriftelijke en tastbare bronnen. Er zijn de menukaarten, de foto’s en de talrijke tips met betrekking tot feestmaaltijden in kookboeken, magazines en allerlei receptenschriftjes. En dat is het zowat. Via de methode van mondelinge geschiedschrijving kan dat verhaal echter aanzienlijk worden aangevuld, verrijkt en getoetst. Het project Suikerbonen en beschuit met muisjes steunt dan ook vooral op interviews, op gesprekken met inwoners uit bovengenoemde regio’s. Ongeveer 125 mensen komen in dit boek aan het woord, van wie iets meer vrouwen dan mannen. De meeste respondenten zijn geboren tussen 1915 en 1940, maar ook jongere generaties zijn bevraagd. We hebben bewust gekozen om “gewone mensen” te interviewen en niet altijd de gekende vertellers uit het dorp of de plaatselijke heemkundige vereniging. De respondenten komen uit alle sociale lagen van de bevolking, maar met een duidelijk overwicht van landbouwers, arbeiders en kleine zelfstandigen, of mensen die in dat milieu zijn opgegroeid. Het gaat dus Nederlands Limburg, jaren 1960

vooral om “gewone mensen”, al werden ook in elke regio enkele notabelen bevraagd. Andere belangrijke getuigen waren de zogenoemde kooksters: vrouwen die werden ingehuurd om het feestmaal te bereiden. Ook enkele voormalige dienstmeiden, traiteurs en restauranthouders werden geïnterviewd. Al de respondenten zijn rooms-katholiek, of op zijn minst rooms-katholiek opgevoed. We schonken ook aandacht aan de geografische representativiteit. De respondenten wonen in en buiten het dorpscentrum en in de (kleine) stad. Het onderzoek met betrekking tot het Hageland beslaat alle gemeenten. De respondenten ontvingen de interviewers van harte bij hen thuis, niet zelden met koffie of thee en gebak. Meestal werden man en vrouw samen geïnterviewd. Het gesprek verliep telkens volgens een min of meer vast stramien. Eerst stelde de respondent zich voor (afkomst, opleiding, beroep). Vervolgens kwam het dagelijks leven aan bod en werden de sleutelmomenten één voor één

|6

overlopen. Hierbij refereerden de respondenten niet alleen naar de persoonlijke ervaringen. Ze reikten ook heel wat informatie aan met betrekking tot de eigen familie, kinderen en kleinkinderen. Alle interviewers waren gewapend met eenzelfde vragen- en checklist, al was er uiteraard ruimte voor een eigen aanpak en inbreng. Gezien de vertrouwdheid van de respondenten met het onderwerp, dat duidelijk een lage instapdrempel heeft, verliepen de gesprekken meestal vlot, aangenaam en waren ze verhelderend. Met getuigenissen moet evenwel ook voorzichtig worden omgegaan. Het menselijk geheugen is niet onfeilbaar. Mensen onthouden niet alles; herinneringen zijn niet altijd even accuraat. Zo is het opvallend dat tal van respondenten de samenstelling van het menu ter gelegenheid van hun communie of huwelijk niet spontaan voor de geest konden halen, maar dat dit met behulp van de menukaart wel aardig lukte. Alle gesprekken werden digitaal opgenomen. Ze zijn een zeer waardevolle, nieuwe bron voor het bestuderen van de volkscultuur en meer specifiek de eetgewoontes bij sleutelmomenten in Vlaanderen en Nederland tijdens de meest recente decennia. De minidiscs werden gedeponeerd op het KADOC, Documentatie- en Onderzoekscentrum voor Religie, Cultuur en Samenleving van de K.U.Leuven. Ze kunnen daar worden beluisterd, uiteraard alleen met toestemming van de betrokkenen. MEER DAN EEN BOEK Suikerbonen en beschuit met muisjes is evenwel niet alleen een interregionaal en internationaal onderzoeksproject met een bijhorend boek. Het is ook (en voor een aantal partners misschien bovenal) een publieksproject. Tussen juni 2005 en december 2006 worden in de vier regio’s uiteenlopende publieksactiviteiten rond het thema eetgewoonten en sleutelmomenten georganiseerd, met name tentoonstellingen, studiedagen, proeverijen, (culinaire) vertelavonden etc. Historici werken in dit kader niet alleen samen met museumbeheerders, volkskundigen en mensen uit het erfgoedveld, maar ook met mensen uit de toeristische sector, met kenners van streekproducten en met de horeca. In de marge van al deze evenementen die zich richten naar een ruimer publiek, verschijnen ook een aantal publicaties. WOORD VAN DANK


Het project Suikerbonen en beschuit met muisjes kan rekenen op de financiële en materiële ondersteuning van verschillende partners, waaronder met name de Europese Unie. We zijn al deze instanties zeer dankbaar voor de aanzienlijke steun en inbreng. Het onderzoek en de voorliggende publicatie waren niet mogelijk geweest zonder de hulp en inzet van velen. In de eerste plaats danken we alle respondenten in Vlaanderen en Nederland voor hun persoonlijk en boeiend verhaal. Zij leverden onontbeerlijke informatie voor de onderzoekers en zorgden voor talloze mooie illustraties. Bij hen thuis kwamen onderwerp en thematiek pas echt tot leven. We bedanken ook alle interviewers en auteurs van basisteksten. De gesprekken en discussies in de loop van het onderzoek en de redactievergaderingen waren zonder meer opbouwend. Het samenwerken met collega’s van over de grens, ook al zijn we zeer nabije buren, leidde tot tal van verrassende, nieuwe inzichten. Leuven, september 2005 Arnoud-Jan Bijsterveld, Eddie Niesten, Yves Segers en Iris Steen 7|

Schijndel

• •

Gemert

Hageland

Belgisch Limburg Vlaams-Brabant Nederlands Limburg Noord-Brabant landsgrens

|8

Borgloon

•

VIER REGIO’S ONDER DE LOEP Het onderzoek beslaat twee Belgische en evenveel Nederlandse regio’s, met name het Hageland, Borgloon en buurdorpen in Haspengouw, Nederlands Limburg en Noord-Brabant, meer bepaald Schijndel en Gemert. Deze regio’s en gemeenten hebben enkele zaken met elkaar gemeen. Het gaat om van origine katholieke plattelandsgebieden. De invloed van steden en de stedelijke cultuur was lange tijd beperkt gezien de geringe ontsluiting van de gebieden. Landbouw was er bovendien tot diep in de twintigste eeuw de dominante economische activiteit, al of niet aangevuld door andere bronnen van inkomsten. Op de zandgronden in Noord-Brabant en sommige delen van het Hageland ging het om een nogal armoedige landbouw gekenmerkt door kleine boeren. In Borgloon en omstreken en in het zuiden van het Hageland zorgde de vruchtbare leembodem voor een andere landbouweconomie en -cultuur. Welvarende en soms indrukwekkende (vierkant)hoeves tekenen er het landschap. De zelfvoorzieningsgraad van de bevolking was in de vier regio’s hoog en dat is ook na de Tweede Wereldoorlog lange tijd zo gebleven, hoewel het om te overleven niet meer nodig was. Zelfvoorziening betrof onder meer: aardappelen, groente, fruit, vlees (en dan vooral varken), broodgraan, eieren en zuivel (boter, melk, soms kaas). Niet alleen boeren, maar ook arbeiders, middenstanders en zelfs notabelen deden aan zelfvoorziening, hoewel deze laatsten in beperkte mate. Notabelen hadden vaak enkel een tuin met fruitbomen. Arbeiders verbouwden soms alleen aardappelen, maar mestten soms ook een varken vet of kweekten konijnen. In het streven naar zelfvoorziening nam het conserveren van eigen gewin een belangrijke plaats in. Omdat na de slacht of oogst veel voedsel beschikbaar was, moest dit op een of andere wijze houdbaar blijven. Levensmiddelen werden gedroogd (fruit, vlees), gerookt (vlees), gepekeld (vlees en groente), bewaard in Keulse potten (groente, eieren), geweckt (fruit, groente, vlees) of gewoon opgeslagen in de kelder (aardappelen, appels). Sober, spaarzaam, pragmatisch en functioneel zijn woorden die omschrijven hoe er met verschillende zaken werd omgegaan, zowel met levensmiddelen als bijvoorbeeld met kleding, verwarming en verlichting. De bevolking van de vier regio’s was van oudsher rooms-katholiek. Tot de jaren 1960 rekende het overgrote deel van de bevolking zichzelf tot deze godsdienst. Uiteraard kenden ook Noord-Brabant, het Hageland en de beide Limburgen een proces van ontkerkelijking en secularisering dat in veel Europese landen vanaf de jaren 1960, na het Tweede Vaticaans Concilie, versneld optrad. Vandaag ligt het zondagse kerkbezoek laag: amper 10 à 20% van de bevolking (en dan nog vooral ouderen) gaat wekelijks naar de kerk. Een groeiende groep mensen en gezinnen gedraagt zich afstandelijk ten opzichte van de traditionele godsdienst. Maar ondanks de afnemende kerkgang blijft de katholieke kerk sterk aanwezig tijdens de zogenoemde scharniermomenten van het leven: geboorte, doop, eerste en plechtige communie, huwelijk en overlijden. Dan blijft de meerderheid van de bevolking op de vertrouwde, katholieke rituelen een beroep doen. Het overwegend agrarisch karakter maakte dat de socialistische en liberale bewegingen in de hier bestudeerde regio’s moeilijk voet aan de grond kregen, zeker in de dorpen en gemeenten. De steden vormden soms een verhaal apart, met hier en daar liberale bastions. NOORD-BRABANT: SCHIJNDEL EN GEMERT In de provincie Noord-Brabant zijn de interviewgesprekken afgenomen in de omgeving van Gemert (Peelland) en Schijndel (Meierij). Deze plattelandsgemeenten in het oostelijke deel van Noord-Brabant worden historisch en geografisch onder meer gekenmerkt door arme zandgronden en een hoge mate van zelfvoorziening. Ze zijn relatief laat geconfronteerd met de industrialisatie. 9|

In Schijndel begon de bevolking pas laat te groeien. Lange tijd bleef het inwonersaantal laag omwille van de geringe bestaansmogelijkheden, het op latere leeftijd huwen of gewoonweg het ongehuwd blijven. Het inwonertal nam vooral toe in de loop van de negentiende eeuw. In 1921 telde de gemeente 6126 inwoners, vandaag zijn dat er bijna 23.500. Landbouw en veeteelt domineerden van oudsher de dorpseconomie. Verder was er ook de teelt van hop en waren er de klassieke ambachten (zoals klompen en manden maken) en enkele brouwerijen. Tijdens de negentiende eeuw werden het dorp en de regio geleidelijk aan ontsloten. In 1830 werd de Zuid-Willemsvaart in gebruik genomen. Minstens even belangrijk was de aanleg van de spoorlijn Boxtel-Gennep, in de volksmond beter gekend als het “Duits lijntje”, en de tramlijn ‘s-Hertogenbosch - Eindhoven in 1899. Hoewel het dorp tot diep in de twintigste eeuw een overwegend agrarisch karakter bleef behouden, verschenen de eerste fabrieken al na 1850. De gemeente telde toen verschillende leerlooierijen. Er was een lucratieve handel in houtproducten en voor 1930 zelfs een steenfabriek met op het hoogtepunt circa 120 arbeiders. Doorslaggevender voor de welvaart van de gemeente was de oprichting van de waskaarsenfabriek van de familie Bolsius in 1871 en de kousenfabriek van Jansen de Wit in 1915. Noord-Brabant, 1948

De industrialisatie van de negentiende eeuw ging evenzeer voorbij aan Gemert. Tot ver na 1900 bleef de huisweverij een belangrijke activiteit. De economische achterstand en de geringe werkgelegenheid werden veroorzaakt door een gebrek aan kapitaal en de beperkte verkeersgeografische ontsluiting. Opvallend zijn de relatief lage huwelijkscijfers en hoge sterftecijfers voor Gemert tot in de jaren 1920. Bij gebrek aan aantrekkelijke toekomstperspectieven vertrok een groot deel van de bevolking naar de stad. Het bestaan op de schrale zandgronden van Peelland was veeleer armzalig. De voornaamste middelen van bestaan bleven lange tijd het gemengde boerenbedrijf en de verkoop van turf. Na de Tweede Wereldoorlog werd Gemert meer en meer een forensengemeente. BORGLOON EN BUURDORPEN IN BELGISCH LIMBURG Het onderzoek in Belgisch Limburg concentreerde zich in één enkele gemeente: Borgloon, weliswaar met inbegrip van de gefuseerde buurdorpen. Borgloon is een landelijke gemeente ten zuiden van de provinciehoofdplaats Hasselt, op de weg van Tongeren naar Sint-Truiden, tegen de grens met de provincie Luik en op ongeveer 80 kilometer van Brussel. Hoewel Borgloon relatief dicht bij de meer verstedelijkte gebieden rond Hasselt-Genk, Leuven en vooral Luik en Maastricht ligt, wist het toch zijn landelijke karakter in een open glooiend landschap te bewaren. Hoogstamboomgaarden komen er nog op grote schaal voor en werden er niet zoals in veel andere plaatsen vanaf de jaren 1960 massaal gerooid. Deze boomgaarden, en meer algemeen het fruit, een gegeven waarmee veel inwoners zich identificeren, gaven Borgloon en de regio een eigen economische ontwikkeling en culinaire traditie. Verschillende culinaire specialiteiten worden er op basis van fruit gemaakt, zoals gebak, vruchtensap, stroop en cider. Borgloon is een veeleer kleine gemeente maar zijn centrum vertoont een min of meer stedelijk karakter. Sociologisch treft men er zowel stads- als plattelandskenmerken aan, en dit zowel in de samenstelling als de mentaliteit van de bevolking.

| 10

Tijdens de gemeentefusies (gemeentelijke herindeling) van 1976 kende de gemeente Borgloon een flinke uitbreiding. Verschillende kleinere gemeenten werden toen bij Borgloon geplaatst, zodat de gemeente tegenwoordig uit deze kernen (of kerntjes) bestaat: Borgloon-centrum, Groot-Loon, Bommershoven, Broekom, Gors-Opleeuw, Gotem, Hendrieken, Hoepertingen, Jesseren, Kerniel, Kuttekoven, Rijkel en Voort. In zijn geheel telt Borgloon 5111 ha. Op 1 januari 2004 woonden er 10.015 inwoners. Sinds de Middeleeuwen telt Haspengouw grote, rijke, hoeves - vaak imposante vierkantshoeves. Daarnaast woonden er uiteraard veel armere mensen, die meestal op de een of andere manier met de rijkere hoeves verbonden waren: als dagloner, pachter, ambachtsman... Meestal leefden de boeren van enerzijds veeteelt en anderzijds akkerbouw: vooral graangewassen en sinds de Franse Revolutie ook suikerbieten. De vruchtbare bodem zorgde voor zoveel rijkdom dat tijdens de vorige eeuwen de boeren het niet nodig vonden om steeds weer op zoek te gaan naar nieuwe landbouwmethodes en -technieken. In tegenstelling tot bijvoorbeeld de nabij gelegen Kempen vertoonde de landbouw in Haspengouw veeleer een conservatief karakter. Toch onderging ook in Haspengouw de landbouw tussen circa 1850 en de Tweede Wereldoorlog een aanzienlijke verandering. Zowel de overheid als de boerenorganisaties promootten in die periode het aanplanten van massale boomgaarden. Nog later kwamen daar aardbeien bij. De Haspengouwse bodem was bij uitstek voor fruitteelt geschikt en zowel de uitvinding van koeltechnieken als de aanleg van betere wegen en nieuwe spoorwegen zorgden ervoor dat vanaf het einde van de negentiende eeuw fruit vlot kon worden verhandeld en geëxporteerd. Plaatselijke fruitveilingen - zoals in Borgloon - speelden in deze ontwikkeling een belangrijke rol. De economische structuur van Haspengouw kent nog altijd meer landbouw en minder industrie dan de rest van Limburg en Vlaanderen. Toch nam ook in Haspengouw na de Tweede Wereldoorlog het economische belang van de landbouw af, ten voordele van eerst de industrie en later de dienstensector. Gedeeltelijk kwam

Belgisch Limburg, 2001

dat door de aanwezigheid van betere transportmogelijkheden. Daardoor was de ‘gewone man’ voor het vinden van een baan niet meer uitsluitend op de eigen streek aangewezen. Pendelaars vonden werk in Luik, met vooral zijn steenkoolmijnen en metaalindustrie. Later vonden sommigen werk in de Kempense steenkoolmijnen of in de regio Hasselt-Genk. Niettemin gaven deze mensen hun agrarische levenswijze niet helemaal op. Zeker tot de jaren 1960 of 1970 was het normaal dat een gezin enkele dieren hield (een koe, een varken, wat kippen en/of konijnen), dankzij de moestuin bijverdiende of fruitbomen had staan. Vanaf de jaren 1960 nam het werkaanbod in de Luikse industrie en steenkoolmijnen gevoelig af. In de jaren 1980 werden de Kempense steenkoolmijnen gesloten. Dat leidde opnieuw tot maatschappelijke veranderingen. Lokale grootschalige werkgelegenheid ontstond nauwelijks in Haspengouw. Sommigen zochten en vonden werk in de nieuwe industrie van de Kempen (zoals de Ford-fabriek in Genk), anderen pendelden naar het nieuwe dienstencentrum Hasselt of naar Brussel. In de eigen streek ontstond er nieuwe werkgelegenheid bij de overheid en de non profitsector, maakten kleine bedrijfjes hun opgang, won de dienstensector aan belang en kwam er vooral de jongste jaren meer horeca. Toch volstond deze evolutie niet. Ondanks steun van de Europese Unie via onder meer de Structuurfondsen telt de regio meer werklozen dan de rest van Limburg en zeker dan Vlaanderen. Er is onvoldoende werk voor elke potentiële werknemer. Sommigen lossen dat op door te pendelen, anderen door te verhuizen naar andere gemeenten en regio’s. Op dit ogenblik kent Haspengouw 11 |

een negatieve netto migratiestroom van jongeren en van de actieve beroepsbevolking. Dat leidt tot een versnelde vergrijzing van de plattelandsbevolking. Tegelijkertijd daalt het aantal zelfstandigen: onder meer bakkers, slagers, kruideniers, schoenmakers sluiten hun deuren. Voor steeds meer behoeften moet men de eigen woonkern verlaten. NEDERLANDS LIMBURG Nederlands Limburg is de Nederlandse provincie die zich het verst zuidelijk uitstrekt. De provincie grenst in het oosten aan Duitsland (Nordrhein-Westfalen), in het zuiden en westen aan België (de provincies Luik en Limburg), in het noordwesten en noorden aan de Nederlandse provincies Noord-Brabant en Gelderland. De provincie is 2209 km2 groot en behoort helemaal tot het stroomgebied van de Maas. Voor de incorporatie van Nederlands Limburg in het Nederlandse staatsverband is de opkomst van de mijnbouw van eminent belang geweest. Geologisch bestaat de provincie uit het Zuid-Limburgse heuvelland, gelegen ten zuiden van Susteren, met zijn vruchtbare en goed te bewerken lössbodem en het Midden- en Noord-Limburgse zandgebied. Bovendien is er klei langs de Maas en haar zijtakken. In Noord- en Midden-Limburg vinden we ook nog restanten van het hoogveenmoeras van de Peel. Dit hoogveengebied is in de tweede helft van de negentiende en de eerste helft van de twintigste eeuw grotendeels (80%) afgegraven. De Peel is een aaneenschakeling van vlakke zandruggen met hoogveen gevulde kommen en door vervening ontstane plassen. De Nederlands Limburgse cultuur en zeker de eetcultuur worden bepaald door het eeuwenoude samenspel tussen de mens, het landschap, de landbouw en de religie. Voor het levenspatroon en de eetcultuur is verder het streven naar zelfvoorziening van groot belang geweest. In Noord-Limburg zijn van oudsher rogge, aardappelen en haver de hoofdgewassen. Op de rijke löss van Zuid-Limburg teelde men met name tarwe, rogge, haver, aardappelen en fruit (appels, peren, pruimen en kersen). Het fruit werd van oudsher met name ten zuiden van de Geul verbouwd. De boomgaarden dienden tegelijkertijd als grasland. De landbouw stond van oudsher voor een belangrijk deel in dienst van de veeteelt. Overigens hadden tot na het midden van de twintigste eeuw de meeste huisgezinnen een eigen moestuin, waar de eigen aardappelen, groenten en fruit verbouwd werden. Velen hielden bovendien wat (klein)vee. Nederlands Limburg, jaren 1960

Terwijl Zuid-Limburg vanaf het begin van de twintigste eeuw allengs een overwegend industrieel karakter kreeg, bleven Noorden Midden-Limburg nog lang overwegend agrarisch. Er is overigens ook tuinbouw in de provincie. Deze is voornamelijk gericht op groententeelt en boomkwekerijen. Van Ginneken beschreef de Limburgers als de Italianen van Nederland. Later werd de Limburger Bourgondische eigenschappen toegedicht. Het oorspronkelijke karakter van de Limburgse samenleving is in de twintigste eeuw door de toevloed van arbeidskrachten, vooral voor de mijnindustrie, maar vanaf de jaren zestig ook voor andere takken van bestaan, onder druk komen te staan. Reeds in het begin van de jaren twintig had de immigratie van vreemdelingen in de Mijnstreek “de eenvoudige dorpsgeest ... verloren” doen gaan. Ook het toerisme in het Geuldal had toen al zijn invloed op het volksleven doen gelden. Enkele jaren na de Eerste | 12

Wereldoorlog werd Zuid-Limburg in Oosthoek’s Encyclopaedie getypeerd als zijnde ‘zeer sterk ... gemoderniseerd’. Dat proces heeft zich sindsdien in toenemende mate versterkt. HAGELAND Het Hageland is een weinig vruchtbare regio, gelegen in de huidige provincie Vlaams-Brabant en geprangd tussen de steden Leuven, Aarschot, Diest en Tienen. Het noorden wordt gekenmerkt door beboste en zanderige heuvels en grenst aan de Kempen. In het zuiden heeft het landschap een glooiend karakter, met zand-lemige en leembodems waarop tarwe en suikerbieten worden geteeld. De economische en industriële ontplooiing van het Hageland bleef lange tijd beperkt, met als resultaten een hoge werkloosheid, een lage levensstandaard en relatief veel emigratie. Oorzaken hiervan waren de gebrekkige verkeersinfrastructuur, de weinig vruchtbare bodem, de sterk groeiende bevolking en de teloorgang tijdens de negentiende eeuw van de stedelijke industrie in Aarschot en Diest. Tot diep in de twintigste eeuw zocht een niet gering deel van de bevolking haar toevlucht in seizoenen pendelarbeid. Hagelanders waren in voor- en najaar te vinden op de suikerbietenvelden in Haspengouw en op de grote boerderijen van de Condroz. Anderen pendelden (soms dagelijks, soms wekelijks) naar de steenkoolmijnen en industriefabrieken in Charleroi en Luik. Later naar het Kempense steenkoolbekken. Opvallend: in 1906 werd in het station van Scherpenheuvel het hoogste aantal weekabonnementen verkocht van het hele land, te weten 3000 in twee maanden. Tijdens de schaarse vrije tijd probeerden landen industriearbeiders een aanvullend inkomen te verwerven in de huisnijverheid of bewerkten ze een eigen lapje grond. Ze verbouwden er de gekende, klassieke landbouwproducten: aardappelen, broodgranen, groenten. Elk gezin “op de buiten” had wel enkele varkens, wat kippen en eventueel enkele konijnen. In de loop van de twintigste eeuw manifesteerde zich rond Aarschot een niet onbelangrijke groentesector, met de teelt van asperges, witloof en erwten, onder meer voor de expanderende conservenindustrie (met in Leuven het gekende bedrijf Marie Thumas). In enkele gemeenten won vanaf de jaren 1960 de fruitteelt aan belang, onder meer in Glabbeek, Gelrode en Wezemaal. Begin jaren 1970 werd de wijnteelt, die verdwenen was in de loop van de negentiende eeuw, nieuw leven ingeblazen. De kwantiteit en kwaliteit van de “Hagelander” namen toe, wat leidde tot het behalen van de Europese norm van kwaliteitswijn. De penibele economische situatie van de regio verbeterde pas na de Tweede Wereldoorlog en dat was hoog tijd. Aan het einde van de jaren 1950 bedroeg het werkloosheidspercentage er bijna het dubbele van het Vlaamse gemiddelde. De regio kende nauwelijks jonge dynamische sectoren, het geboortecijfer was er hoog, de lonen en de


scholingsgraad laag. Onder invloed van de regionale ontwikkelingsplannen, de modernisering van de spoorlijnen Brussel-Hasselt en Brussel-Luik en de ontsluiting door enkele autosnelwegen (E40 en E314) keerde het tij enigszins. Onder meer in Aarschot, Diest, Tienen en Rotselaar werden bedrijventerreinen ingericht. 13 |

Noord-Brabant, 1963

| 14

E E N S M A K E L I J K P R O J E C T OV E R E E T G E WO O N T E N B I J S L E U T E L M O M E N T E N I N H E T L E V E N

Nieuw leven: Geboorte en doopsel DE GEBOORTE VAN EEN KINDJE GEEFT TIJDENS DE EERSTE DECENNIA VAN DE VORIGE EEUW ZOWEL AANLEIDING TOT VREUGDE ALS ZORG. VANZELFSPREKEND IS HET GEZIN BLIJ MET DE NIEUWKOMER. WEL IS DE KINDERSTERFTE HOOG EN MOET DE BORELING ZO SNEL MOGELIJK GEDOOPT WORDEN, WIL MEN VERMIJDEN DAT HET ONGEZUIVERDE KINDERZIELTJE NIET NAAR DE HEMEL KAN. EN AL STAAT KINDERRIJKDOM HOOG IN HET VAANDEL BIJ DE OVERWEGEND KATHOLIEKE OUDERS, ER VALT VANAF NU WEER EEN MONDJE MEER TE VOEDEN. NIET ALTIJD EEN GEMAKKELIJKE OPGAVE VOOR GEZINNEN DIE VAAK OP DE RAND VAN DE ARMOEDE BALANCEREN. GELUKKIG IS ER DE GEMEENSCHAP DIE BIJSPRINGT. WANT FAMILIE EN BUREN KENNEN NOG HUN MORELE VERPLICHTINGEN. DUS WORDT ER GEVIERD, EERST NOG HEEL BESCHEIDEN MAAR NAARMATE DE WELVAART TOENEEMT, ALSMAAR UITGEBREIDER. HET KRAAMBEZOEK VAN TOEN IS IN NIETS MEER TE VERGELIJKEN MET DE “BABYBORREL” VAN NU!

15 |

De geboorte Taboe De geboorte van een kind wordt op het Noord-Brabantse platteland in de vooroorlogse jaren niet zoals nu, al maanden van tevoren aangekondigd. Sterker nog, zwangerschap en geboorte behoren tot de taboes van het grotendeels door de rooms-katholieke kerk gedomineerde leven. Zo kan het dan ook gebeuren dat de komst en zelfs de geboorte van een kind voor de reeds aanwezige kinderen in het gezin angstvallig verborgen wordt gehouden. Verschillende mensen zeggen zelfs jarenlang niet op de hoogte te zijn geweest van een nieuw broertje of zusje. Gek genoeg is de kerk die geboortes in taboesferen hult en pas bevallen vrouwen onrein verklaart, dezelfde als de kerk die zich openlijk bemoeit met de aanwas van nieuwe kinderen. Regelmatig komt de pastoor langs bij echtparen om vriendelijk doch dringend te informeren naar op handen zijnde kinderen. De buurvrouwen zijn belast met de directe kraamzorg. Zij ondersteunen de moeder de eerste dagen en vangen niet zelden haar kinderen tijdelijk op. Voor de kinderen is dit ook vele tientallen jaren later nog een levendige herinnering. “Wij kregen bij de buurvrouw chocoladevla en vanillevla door elkaar, broekje omlaag noemden ze dat”. Belgisch Limburg

N O O R D - B R A BA N T V L A A M S - B R A BA N T

In de stal geboren… Vóór de vijftiger jaren hebben in het Hageland geboorten meestal thuis plaats, indien er tenminste niet voor verwikkelingen gevreesd wordt. Zo heeft een geãnterviewde het er over dat zij thuis “in de stal” geboren wordt, want dat “moet toch een beetje uit het zicht van de andere kinderen gebeuren”. Haar vader doet op dat moment dienst als “vroedman”. Wel stipt zij aan dat de lokale vrouwelijke religieuzen vinden dat zoiets niet kan... Courant hoor je dat een geboorte er “mee tussen door” gaat. De dagelijkse harde en intensieve arbeid, vooral in seizoenen met goed weer, laat immers niet toe dat het normale werkstramien te lang onderbroken wordt.

| 16

Van thuis naar ziekenhuis Tot na de Tweede Wereldoorlog worden kinderen nog vaak thuis geboren, waarbij een “wijze vrouw” (vroedvrouw) assisteert. In een bepaald gezin worden zes van de zeven kinderen thuis geboren en zelfs een vrouwelijke dokter prefereert in de veertiger jaren een bevalling thuis, hierin bijgestaan door een vroedvrouw. Anderzijds bevallen toch al vrouwen in het ziekenhuis of moederhuis vóór de jaren veertig. Van een quasi veralgemening hiervan is er eigenlijk pas sprake vanaf de zestiger jaren. Allicht kan deze evolutie ook vastgesteld worden in de rest van Vlaanderen en is zij verbonden met de ontwikkeling van de geneeskunde die (lange tijd) de klemtoon zal leggen op de medische zorgen in daartoe gespecialiseerde instellingen. Wij mogen daarenboven veronderstellen dat de andere kinderen van het gezin niet meteen nauw betrokken zijn bij het feit dat zij een nieuw broertje of zusjes krijgen. Het “taboe” van de voortplanting is er dus nog wel degelijk na de Tweede Wereldoorlog en zal pas gaandeweg de plaats ruimen voor een meer open benadering.

B E L G I S C H L I M BU R G N E D E R L A N D S L I M BU R G

De "naobere" Geboorte en doop zijn in het volstrekt door de rooms-katholieke kerk gedomineerde Nederlands Limburg vóór het Tweede Vaticaanse Concilie (1962-1965) één geheel. De ouders informeren de naaste familie, goede vrienden en kennissen en vóór Vaticanum II zeker de naaste buren (de ‘naobere’). De meer gegoede respondenten hebben in de onderzoeksperiode veelal de familie per telefoon en middels geboortekaartjes geïnformeerd. De functie van de moeder/kraamvrouw in huis wordt in eerste instantie door een vrouwelijk familielid of een van de naaste buurvrouwen overgenomen. In de loop van de twintigste eeuw vervangt professionele kraamhulp de mantelzorg van familie en buurt. Voor zover de informatie van de Nederlands Limburgse respondenten strekt, is de mantelzorg van familie en buurt rond Vaticanum II geheel verdwenen. De naaste familie heeft tot dan ook voor de opvang gezorgd van de andere kinderen van het gezin, als moeder moet bevallen. Er rust immers tot diep in de twintigste eeuw een taboe op het kinderen krijgen. Veelal weten de andere spruiten van een gezin niet eens dat moeder opnieuw in verwachting is. Zij draagt immers een heel brede schort die de wassende contouren moet verbergen.

17 |

Beschuit met muisjes en aanverwante… Geboortekaartjes De meer gegoeden verwittigen vanaf de twintiger jaren van de vorige eeuw de familie per telefoon en middels geboortekaartjes. Als ze in het begin van de 20ste eeuw al verstuurd worden, zijn het veelal dubbele kaartjes, die aan de buitenzijde wit zijn. Binnen in het kaartje vind je dan de aankondiging van de geboorte. Later wordt het mode om het visitekaartje van de ouders te zenden met daaraan bevestigd een klein kaartje, waarop de naam van de nieuwgeborene is vermeld. Aan de vooravond van de Tweede Wereldoorlog wordt op de voorkant van het dubbele kaartje een kleurenafbeelding geplaatst. In de loop van de eeuw en zeker na de welvaartsstijging na de Wederopbouw (1945-1955), zijn geboortekaartjes volledig ingeburgerd geraakt. Ook als “herinnering” vervullen zij nadien een belangrijke functie. Veelal komen vrouwen en kinderen op bezoek. In de samenleving vóór Vaticanum II is dit met name een vrouwenzaak. Kraamvisite wordt getrakteerd op beschuit met muisjes, vooralsnog met roze muisjes. Tegen het einde van de 20ste eeuw brengt De Ruijter uit Baarn ook blauw-witte muisjes op de markt, speciaal voor de jongetjes. De meisjes krijgen dan het alleenrecht op de roze-witte. Bij de beschuit met muisjes drinkt men koffie of thee. Met de toename van de welvaart na de Wederopbouw wordt het assortiment drank dat tijdens kraamvisite geschonken wordt uitgebreid, maar koffie en thee blijven de dominante kraamvisitedranken.

N E D E R L A N D S L I M BU R G N O O R D - B R A BA N T

“Me’j d’n kromm’n arm” De taboesfeer rondom geboortes is naast een sobere levensstijl wellicht mede de reden geweest de komst van een kind niet uitgebreid te vieren. Busladingen vol bezoek komen in die tijd niet voor. De moeder die na de bevalling tien dagen verplichte bedrust moet houden, kan rekenen op een handjevol visite. Zo komen in de loop van de dagen enkele buurvrouwen, tantes en opa en oma op de ‘kinnekeskoffie’, soms begeleid door een beschuit met muisjes. Dat zijn oorspronkelijk enkel roze muisjes in die jaren. Pas in de jaren tachtig van de 20ste eeuw komen ook blauwe muisjes in zwang. Afhankelijk van | 18

Belgisch Limburg

de welstand van de ouders komt er al dan niet een borrel op tafel om de geboorte van het kind te vieren. Dat is echter eerder regel dan uitzondering. Een alom bekend gebruik is het om ‘me’j d’n kromm’n arm’ op kinnekeskoffie te gaan. De visite draagt aan een gekromde arm een mand, korf of doek met daarin enkele etenswaren voor de moeder om aan te sterken. De inhoud bestaat uit luxe producten zoals een ‘krentenmikske’, een peperkoek of wat fruit. Later worden daar ook kleine cadeautjes aan toegevoegd. De combinatie van tien dagen rust houden en verwend worden met luxe etenswaren maakt dat menig moeder de tijd na de bevalling als een echte vakantie ervaart.

“Een druppel” Voorzover de buren niet direct interveniëren, via vrouwelijke steun bij de geboorte, worden ze toch veelal betrokken bij het gebeuren. In heel wat gezinnen komen ze “om een druppel” om de nieuweling te bekijken en te vieren. Ook na de geboorte zelf is er sprake van onderlinge solidariteit om de tijdelijk ontbrekende werkkracht van de moeder te compenseren. Beschuit met muisjes lijken niet zo vaak aangeboden te worden in het Hageland. Gebeurt dit wel, dan worden die vergezeld van chocolademelk. In gevallen waarin dat allemaal op tafel komt, is er duidelijk familiaal een inbreng vanuit Nederland.

V L A A M S - B R A BA N T B E L G I S C H L I M BU R G

Rookschotel in ziekenhuis Bij velen onder hen wacht het kraambezoek niet eens tot de moeder na een tiental dagen de kraaminrichting verlaten heeft. Het gaat dan wel meestal om de meer intieme kring van nauwe familieleden en heel goede vrienden. Het bezoek geldt vaak alleen het bekijken van de boreling. Soms krijgt het gewoon vruchtensap gepresenteerd. Maar de service van de lokale medische instellingen laat enkele decennia terug nog heel wat meer toe. Een glaasje alcohol blijkt dan helemaal geen uitzondering en dat is nog maar een begin: “De familie werd daar ontvangen met een aperitief: een frigo gevuld met porto. Wij hadden verschillende soorten sigaretten voor de gasten en hapjes, zoals chips. Er mocht toen nog gerookt worden in het ziekenhuis: er werd nagegaan wie welk merk rookte en alles werd op een schotel gepresenteerd. Ook sigaren waren er bij. Bij ieder feest kwam deze rookschotel terug. Dat was een teken van gastvrijheid”... Maar ook typisch Belgische toestanden duiken op: “Het geheel was een intiem feest, heel anders dan de babyborrels van tegenwoordig. Mijn man is afkomstig van Luik en dus Franstalig. Vandaar dat wij naar iedereen Franse doopkaartjes verstuurden (ook naar de Nederlandstalige familieleden).”

19 |

Bij de geboorte kwamen de buren naar het kindje kijken. De fles stond open en de kinderen kregen tafelbier of limonade. Elk gezin had wel een fles jenever thuis om bij zo een gelegenheid te schenken voor mensen die kwamen helpen. Bij de geboorte was er beschuit met muisjes met chocolademelk.

V L A A M S - B R A BA N T B E L G I S C H L I M BU R G Heel vroeger gaf men als cadeau aan de ouders bij een geboorte een peperkoek, een kilo suiker of een kilo koffie. Enkel directe familieleden werden dan thuis uitgenodigd om het kindje te zien. Die zondag werd er Limburgse taart geserveerd. Toen de kleinkinderen waren geboren, werden in het ziekenhuis familie en vrienden met een drankje (wijn, fruitsap, jenever, cognac) ontvangen.

Hageland, 1956

Vroeger bleven we negen of tien dagen in het moederhuis. Dan organiseerden we een koffietafel met taart voor de peter en meter en het gezin. Bij de geboorte van de kinderen kwamen enkele familieleden en vrienden op bezoek in het moederhuis. Dan deelden we mandarijntjes uit. Speciaal drinken was er niet.

N O O R D - B R A BA N T Mensen gingen met “de krommen arm” op bezoek. De hulp aan de moeder werd geboden door de buren. Gezinnen die arm waren kregen wel wat eten met de krommen arm, maar ook doordat de buurt geld inzamelde en eten of kleren bracht. Mijn moeder moest 10 dagen in bed blijven en in de periode vóór de Tweede Wereldoorlog kwam er dan bezoek met allerlei voedsel met de krommen arm om moeder te laten aansterken. Dat was bij mij in 1963 niet meer het geval. Het eten dat men meenam was veelal peperkoek of krentenmik. Het bezoek kreeg beschuit met muisjes als het er vanaf kon en anders iets van brood. Ook werd dan een hen geslacht voor de vrouw om weer op krachten te komen. Beschuit met muisjes werd zelfs in Nederlands-Indië al gebruikt en dus ook in Nederland. Opa en oma kwamen even langs als er een kind geboren was en bleven eten maar dat waren geen bijzondere maaltijden. Er kwam wel beschuit met muisjes op tafel. | 20

Nederlands Limburg, jaren 1960

Visite die langskwam bestond uit buren en familie. Als traktatie was er beschuit, met enkel roze muisjes. Later kwamen de andere kleuren muisjes. Enkel voor de kleine kring was er beschuit met muisjes, die enkel roze waren: 1 per persoon (we hadden het niet breed)! Bij de geboorte van mijn eigen kinderen (vanaf 1955) waren er wel blauwe, witte, roze muisjes. Men kreeg ook meerdere keren beschuit met muisjes. De kraamvisite op de eerste dag was familie. Het bezoek kreeg beschuit met muisjes en koffie en naderhand een borreltje (wat in huis was, bijv. cognac, jenever, wijn). Er werd aan de visite ook een borreltje aangeboden; een cognac of bitter. Beschuit met muisjes werden bij mijn eigen kinderen wel geserveerd. Maar een borreltje kwam niet op tafel. Peter en meter werden uitgenodigd om naar het kindje te komen kijken bij een kopje koffie en beschuit met muisjes. Dit was rond midden jaren ‘50. Van traktatie kan ik mij niets herinneren. De visite bestaat nu uit familie en buren maar ook veel vrienden en collega’s. Er is beschuit met muisjes en als drinken vaak nog koffie en thee. Men trakteert nu zelfs ook op het werk of in de schoolklas. Buren en familie worden meer en meer aangevuld of vervangen door vrienden en collega’s.

N O O R D - B R A BA N T N E D E R L A N D S L I M BU R G Vroeger bestonden alleen roze muisjes, men had toen kennelijk de kleurstoffen nog niet uitgevonden. Mijn schoonmoeder vertelde mij dat er bij haar familie in Blerick al beschuit met muisjes gegeten werd. Ook nu nog is de traditie van beschuit met muisjes nog heel levendig, ook al verminder het aantal kinderen dat gedoopt wordt. In mijn gemeente bijvoorbeeld wordt nog maar de helft van de kinderen gedoopt. In de korf voor het kraambezoek kon een beetje van alles zitten: eieren, “goei boter”, koffie, peperkoek, droogworst, een stuk ham... De peperkoek werd speciaal voor de moeder meegenomen. Die moest er voor zorgen dat bepaalde functies bleven werken ondanks de bedlegerigheid... Soms werd ook een flesje “schnapps” meegenomen. Dat was bestemd voor vader, waarschijnlijk “om bij te komen van de emoties”! De kraamvisite was duidelijk een vrouwenzaak. De mannen waren daar meestal niet bij. Was dat wel het geval, dan kregen zij een borrel. De traditie wilde dat je in elk geval benadrukte “wat een mooi kindje” het wel was, ook al was de werkelijkheid helemaal anders.

21 |

Het doopsel Vagevuur Zoals gebruikelijk bij vele facetten van het leven neemt de burenplicht ook rondom geboortes een prominente plaats in. Het is namelijk de buurvrouw die al dan niet vergezeld van de peettante het kind ter doop brengt. Het dopen van het kind gebeurt de eerste decennia van de 20ste eeuw liefst op de dag van de geboorte zelf en anders hooguit de volgende dag. Immers, bij een vroegtijdig overlijden van het kind zou het naar het vagevuur gaan mocht het niet gedoopt zijn. De hoge kindersterfte rechtvaardigt de spoed.


Voorgeborchte De doop volgt vóór de Tweede Wereldoorlog meestal zo snel mogelijk op de geboorte, zelfs op de dag van de geboorte zelf. Dat gebeurt vrij algemeen op aandringen van de dorpspastoor. De kindersterfte is inderdaad hoog en de kerkleer schrijft een snelle doop voor om te vermijden dat kindje naar het “voorgeborchte” gaat. Soms wordt het kind nog echt ingebakerd en vaak is er een speciaal doopkleed dat van generatie op generatie doorgegeven wordt. Het bijhorend (kanten) mutsje is overigens bij menige geïnterviewde in het geheugen blijven hangen. De moeder woont (uiteraard) een snelle doop niet bij, vaak zijn dat dus vader en (de al of niet professionele) vroedvrouw, in het gezelschap van peter en meter. De doopplechtigheid heeft voor de overgrote meerderheid plaats in de kerk. Slechts één uitzondering op dit stramien valt te noteren en dat heeft zo zijn (menselijke) redenen. De pastoor komt in dit geval immers liever aan huis, omdat “in de kerk niets te drinken valt”.

| 22

Noord-Brabant, 1963

Verloren kerkhof Tot in de jaren zestig van de twintigste eeuw worden alle nieuwgeborenen binnen enkele dagen ‘aangegeven’ bij de kerkelijke overheid: het kindje wordt gedoopt. Dat moet zo snel mogelijk gebeuren uit de overigens historisch verklaarbare angst voor kindersterfte, die tot het begin van de 20ste eeuw groot is geweest. Als het niet gedoopt is, zou het namelijk niet in de hemel komen. Het kan dan ook niet op gewijde grond begraven worden. Het krijgt dan een plek op het ‘verloren kerkhof’, zoals een van de respondenten het noemt. Door het sacrament van het doopsel wordt de nieuwe telg opgenomen in de kerkelijke gemeenschap der gelovigen en kan zo uiteindelijk de hemel bereiken. Bij het doopsel wordt de ziel gezuiverd en verlost van de erfzonde. Aangezien moeder nog in het kraambed verblijft, wordt de boreling niet door de moeder naar de kerk gedragen maar door peter en meter, door de vroedvrouw of door de eventuele kraamhulp. Het doopsel wordt toegediend door een parochiepriester. Na aangifte bij de burgerlijke stand en het kerkelijk doopsel is de baby opgenomen in de wereldlijke en kerkelijke gemeenschap.

N E D E R L A N D S L I M BU R G B E L G I S C H L I M BU R G

Nooddoop en nepdoop Het tijdstip van het doopsel wil nogal eens verschillen. Er zijn natuurlijk omstandigheden die dwingend zijn. Zo is er enkele decennia geleden een “nooddoop” voor een meisje dat te vroeg, op zeven maanden, geboren wordt. Niet meteen helemaal bevredigend voor de ouders want die beslissen enkele maanden later om haar een “nepdoop” te geven, zodat daar alsnog een doopfeest aan kan worden vastgeknoopt. Bevalt de vrouw thuis, dan is er meestal sprake van een doopsel binnen de drie dagen. De kersverse moeder is dan nog herstellende en gaat niet mee naar de kerk. Het gezelschap dat zal zorgen voor de inwijding van de boreling in de christelijke gemeenschap bestaat dan minimaal uit vader, vroedvrouw, peter en meter. Blijkbaar gaan soms ook de andere kinderen van het gezin mee, maar de kerk zelf mogen zij niet binnen, allicht om de plechtigheid niet te verstoren. Met het voortschrijdende aantal bevallingen in ziekenhuis of moederhuis na de Tweede Wereldoorlog, ontvangt de nieuwe spruit daar ook gewoonlijk het doopsel. Het feit dat er meestal een kapel is in de instelling vergemakkelijkt natuurlijk deze gang van zaken. Een enkele keer duurt het langer dan tien dagen vooraleer de zuiverende vloeistoffen op het hoofdje van de vaak hiermee niet zo gelukkige zuigeling uitgegoten worden. Maar dat is tegen het begin van de vijftiger jaren nog een (bewuste) uitzondering. Iets meer dan een decennium later evenwel wordt de periode tussen geboorte en doop opvallend langer. De progressie van de geneeskunde heeft hier allicht mee te maken, hoewel wij ons niet van de indruk kunnen ontdoen dat ook het opzetten van een echt “doopfeest” een belangrijke factor is. En zo wordt een tussentijd van drie tot vier maanden tussen geboorte en doop geen uitzondering meer...

23 |

De “rondgang” De ene rondgang is de andere niet... Een vaak voorkomende gewoonte is de “rondgang” die gemaakt wordt in de lokale herbergen om het kind “te tonen” en “op zijn gezondheid te drinken”. Meestal gebeurt dit door de vader, vergezeld van peter en meter en soms van de vroedvrouw die dan het kind draagt. De moeder gaat vanzelfsprekend niet mee, vermits zij nog herstellende is. Het wordt in elk geval een behoorlijk “zware” rondgang, gezien het grote aantal drankgelegenheden die elk dorp dan nog telt, en die veelal eindigt in een lichte of zware staat van dronkenschap van de feestvierders. Sommige kwatongen beweren dat niet zelden het onderwerp van de viering in een café vergeten wordt en dat, als het kind begint te huilen, de fopspeen even in donker bier gedoopt wordt... Heel wat serener gaat het eraan toe bij de rondgang in de kerk en de opdracht aan Maria die de moeder doet, meestal een zestal weken na de geboorte. Vaak wordt dit “de kerk doen” genoemd. Moeder en kind gaan dan, in het gezelschap van een priester, naar het altaar van Onze-Lieve-Vrouw, waar dan via gebed de speciale bescherming over het kind gevraagd wordt. Te noteren valt dat ook dit gebruik blijkbaar sterk terugloopt vanaf de vijftiger jaren en dan eerder uitzondering dan regel wordt.

V L A A M S - B R A BA N T N O O R D - B R A BA N T

Brandewijntjes

Het ter doop brengen van het kind is tijdens de eerste decennia van de 20ste eeuw voor de buurvrouw en peettante geen vervelend karweitje. De dames krijgen namelijk de kans om op de terugweg van de kerk in het plaatselijke café een borrel te genieten. De brandewijntjes met suiker gaan er goed in. Dat leidt af en toe tot bijzondere taferelen. Zo gaan de dames na diverse borrels soms zo aangeschoten naar huis dat het kind vergeten wordt en achterblijft op het biljart. Ook voor de vader brengt in die dagen de geboorte van een kind de mogelijkheid tot een verzetje. Hij moet het kind namelijk aangeven op het raadhuis. Voor hem geldt dat de route altijd wel langs het café loopt, waar hij zich graag laat feliciteren. Natuurlijk blijft het niet bij één borrel en moet vader met een stuk in zijn kraag de tocht vervolgen naar het raadshuis. “En zo moet Jan meermaals als Hanneke door het leven”! | 24

Noord-Brabant, kind ter doop gebracht met boerenkar, 1931

“Knepkes” en “wittekes” Als vóór de Tweede Wereldoorlog een kindje gedoopt wordt, verzamelt het andere jonge grut zich rond de kerk. Het gebruik wil immers dat peter en meter geldstukken rondstrooien, de vroeger alom bekende munten met een gat erin (25 centimes) en de “knepkes” (5 centimes). In een tijd waarin zondaggeld veelal nog onbekend is, vormt dit financieel extraatje natuurlijk een welgekomen aanvulling op het budget met het oog op de volgende dorpskermis! En soms wordt nog een andere “goede gewoonte” in ere gehouden. Het gezelschap van vader, vroedvrouw, peter en meter zet dan koers naar een aantal (alle?) drankgelegenheden van het dorp. Daar worden dan enkele “wittekes” (jenever) genuttigd vooraleer (onzeker?) koers gezet wordt naar het huis waar de boreling zal opgroeien.


Direct weer aan het werk De baby wordt kort na zijn geboorte door zijn vader aangegeven bij de burgerlijke stand van de gemeente waar het kind geboren is. Op dit punt is het verhaal wijdverbreid dat de vader na aangifte het café in duikt en vervolgens in beschonken toestand met of zonder baby thuis komt. Navraag verwijst dit verhaal uitdrukkelijk naar het land der fabelen. In het algemeen komt men direct naar huis en gaat men weer aan het werk. Rond de aangifte bij de wereldlijke overheid wordt in de door het geloof geheel beheerste samenleving geen bijzondere aandacht besteed. Na ongeveer zes weken is de kerkgang van de vrouw algemeen gebruik in het katholieke Nederlands Limburg. Dit “zuiveringsgebruik” roept nu nog bij oudere vrouwen duidelijk emoties op. Het verdwijnt vlak vóór het Tweede Vaticaanse Concilie, wat in verband kan gebracht worden met de toenemende individualisering. Meer en meer groeit ook verzet tegen deze als vernedering voor de vrouw aangevoelde gewoonte. Een en ander leidt overigens tot een verdere vervaging van het ritueel, ook al wordt het eerst nog meer als “eerbetoon aan de vrouwelijke vruchtbaarheid” voorgesteld en later ook als “een bijzondere bescherming van het kind”. Een speciaal feest volgt in Nederlands Limburg nooit op deze kerkgang.

25 |

Suikerbonen Publiek geluk Na de Tweede Wereldoorlog veranderen vieringen rondom geboorte en doop in hoog tempo. Om te beginnen worden beide als aparte gebeurtenissen bestempeld en ook apart gevierd. Daarnaast worden zwangerschap en geboorte uit de taboesfeer getrokken. Ten slotte neemt, mede door een sterk groeiende welvaart, het aantal kinderen per gezin snel af. Deze ontwikkelingen zijn van grote invloed geweest op de manieren waarop met geboorte en doop wordt omgaan. Zo worden zwangerschappen steeds meer ervaren als een groot en publiek geluk. De buitenwacht mag daar van meegenieten en eerst handgeschreven en later gedrukte geboortekaartjes komen op om vrienden en familie op de hoogte te brengen van de geboorte van een kind. Daarmee wordt het mondelinge aanzeggen van een geboorte vervangen. Tegenwoordig leven de gelukkige ouders zich uit op de computer om originele “kaartjes” te kunnen versturen.


“Kinnekeskak” De keuze van peter en meter gebeurt meestal vooraf en volgens een zeer strikt en overgeleverd stramien. Eerst komen de beide grootouders aan weerskanten aan bod. Nadien volgen de broers en zussen in volgorde van leeftijd. Telkens behoort de peter tot de ene familie en de meter tot de andere. Indien afgeweken wordt van deze traditie, levert dat geheid langdurige vetes op. Peter en meter hebben enkele generaties geleden nog vooral een religieuze/morele functie; Zij dienen er mee over te waken dat het kind “deugdzaam” opgevoed wordt. In tweede instantie zijn zij een “extra paar” ouders, voor het geval er de natuurlijke ouders iets overkomt. Deze eerder materiële overweging gaat mettertijd wel overheersen. In de meeste gevallen betalen peter en meter voor de suikerbonen die aan volwassenen en kinderen aangeboden worden ter gelegenheid van een geboorte. Veelal een mengeling van kleuren en met een vulling van chocolade of amandel. De “kinnekeskak” is terug te voeren tot het gebruik dat de suikerbonen uit de luier van de pasgeborene vallen, waarna het jonge grut deze opraapt en, nadien, eerlijk verdeelt. Dat gebruik sterft uit en de suikerbonen worden dan aangeboden in een of (soms vergezochte) andere verpakking.

| 26

“Suikererwten” Suikerbonen, oftewel “suikererwten” in de gewesttaal, maken al van oudsher deel uit van de hele ritus rond geboorten. Er is natuurlijk een gevoelige evolutie in de presentatie ervan. Zo krijgen de kinderen tot omstreeks het midden van de 20ste eeuw de lekkernij gepresenteerd in een puntzakje. Tenminste als zij ze zelf niet moeten oprapen. Want, zoals in andere Vlaamse regio’s, bestaat er in sommige gezinnen de gewoonte dat het kindje de suikerbonen zelf “produceert”. Een bron vermeldt bovendien dat er ook suikerbonen uitgestrooid worden bij het verlaten van de kerk, na de doopplechtigheid, samen met kleingeld. De vulling varieert: noten, chocolade of zelfs een soort van krokante suiker. De kleur van de suikerbonen is voor velen natuurlijk symbolisch. Velen refereren naar “zelfgemaakte” suikerbonen. Het is niet altijd duidelijk of de bonen zelf thuis gefabriceerd worden of dat zij gewoon door de moeder zelf bij voorbaat verpakt worden. Wat er ook van zij, de presentatie van de lekkernij zal in de tweede helft van de twintigste eeuw behoorlijk gaan wijzigen. Waar eerst nog sprake is van een “doosje” (voor de volwassenen), evolueert het recipiënt naar meer blijvende materialen. Allicht wil iedereen wel ergens dat de herinnering aan de geboorte van de eigen spruit nog lange tijd ergens bij de ontvanger (prominent) aanwezig blijft. In eerste instantie kiezen sommigen nog voor een relatief eenvoudig materiaal, zoals glas. Dan groeit een kleine rage van porseleinen verpakkingsvormen, een gewoonte die blijkbaar toch wel even aangehouden wordt. Eenmaal de tachtiger jaren aangebroken, raakt porselein evenwel “uit de mode”. Er wordt in de aanbrekende postmodernistische tijden teruggegrepen naar een heel persoonlijke presentatie van het bij uitstek traditionele, symbolische suikergoed. Sommige moeders breien bijvoorbeeld zelf een “verpakking”. De zich nu volop ontwikkelende speciaalzaken bieden daarenboven meer en meer een assortiment aan van bonen en presentatie, zodat iedereen er een “persoonlijke” keuze kan maken. Maar tegelijk is enigszins de klad gekomen in de mooie traditie van suikerbonen. Menigeen streeft naar een meer persoonlijke aankondiging van de familiale uitbreiding, met bijvoorbeeld heel individualistische geboortekaartjes. In deze trend worden soms ook de suikerbonen vervangen of aangevuld door bijvoorbeeld een bloemetje of een gezond alternatief, zoals mandarijntjes. “Modern” snoepgoed heeft blijkbaar evenzeer een destructieve invloed op de traditie: “kinderen gaven wij een poppetje met smarties”.


Turkse immigranten Suikerbonen behoren zelfs in de onmiddellijke grensstreek met België niet tot de gewoonten, tenzij er sprake is van een relatie waarin één van de partners “van de overzijde” afkomstig is. Vreemd genoeg vormen Turkse immigranten hierop nu ook een uitzondering. Zij kennen immers de traditie van suikerbonen bij een geboorte. Hageland, 1956

27 |

Peter en meter betaalden de suikerbonen en gaven elkaar een grote coupe met suikerbonen cadeau. De suikerbonen waren gevuld met chocolade of amandel, die laatste waren wel duurder. Bij de geboorte van een kind, werd er niets speciaals gedaan, zelfs geen suikerbonen. Er was daar geen geld voor. Peter en meter waren er natuurlijk. Zij betaalden de suikerbonen die het kindje moest

Hageland, 1951

“kakken”. De kinderen mochten ze dan oprapen van de grond. Om ter meest maar nadien moesten ze wel eerlijk verdeeld worden. Ze hebben ons veel wijs gemaakt in die tijd!

V L A A M S - B R A BA N T B E L G I S C H L I M BU R G Wel kregen we suikerbonen in een puntvormig zakje. In de streek noemt men dit “suikererwten”. De kleur van de suikerbonen was wit en blauw voor een meisje, wit en roze voor een jongen. De bonen waren gevuld met noten, chocolade of een soort krokante suiker. Alleen de directe familie kreeg een puntzakje met bonen mee. De vroedvrouw “busselde” het kindje in met doeken; achter de windel stak ze een handvol suikerbonen. Dan riep ze: “Kijk nu eens, de kleine heeft suikerbonen-kaka gedaan.” Dan liet ze de bonen vallen; de kinderen raapten ze op. De doopsuiker had de vrouw zelf gemaakt. De suikerbonen waren bij zoon L. in glazen potjes verpakt. Bij zoon B. hadden we kleine zakjes gebreid om de bonen in te stoppen. Bij dochter K. zijn we iets gaan kopen omdat ze te vroeg was geboren. Suikererwten werden op een “moderne” wijze gepresenteerd, met een figuurtje en zo. Kinderen gaven we een poppetje met smarties; volwassenen kregen een porseleinen beeldje (dat was toen mode), met daaraan vastgebonden een zakje suikerbonen.

| 28


Tegenwoordig geven jongeren steeds minder suikerbonen. In de plaats daarvan wordt met allerlei vormen geëxperimenteerd. Zo kreeg ik ooit een bloemetje i.p.v. suikerbonen. We kenden geen suikerbonen. Wij waren maar een heel gewoon gezinnetje; vader was op zijn 32ste als mijnwerker al gepensioneerd en moeder is nooit gaan werken. En zoveel kinderen na elkaar: er moest bespaard worden.

Suikerbonen horen in Nederland meer bij trouwen. Visite kwam na enkele weken op “kinnekeskoffie”. Dan kwamen de buurvrouwen met een schort aan op zondagmiddag naar het kind kijken.

N O O R D - B R A BA N T N E D E R L A N D S L I M BU R G

Hageland

Suikerbonen kennen wij alleen als bruidsuiker en dus exclusief voorbehouden voor het huwelijk. Die bruidsuiker ziet er exact hetzelfde uit als de doopsuiker. Merkwaardig is wel dat gewoonten zoals doopsuiker en beschuit met muisjes “uitgevoerd” werden, bijvoorbeeld naar Amerika, waar heel veel mensen uit onze regio’s naar toe getrokken zijn. Die tradities zijn daar blijven voortleven. Een belangrijk gebruik vroeger was ook de aanmaak van een speciale drank om te klinken op de pasgeborene. Dat was “kandeel”, een combinatie van Moezel- of Rijnwijn, eierdooiers, suiker, kaneel, citroen en kruidnagels. Het woord “kandeel” is waarschijnlijk een verbastering van “caldellum”, wat “warm drankje” betekent. In de betere kringen werd kandeel gedronken uit een kandeelbeker of kandeelglas. In de 18de eeuw kwamen er speciale porseleinen kandeelstellen.

29 |

Van babyborrel… “Kinnekeskoffie” De vreugde die getoond mag worden rondom de geboorte van een kind heeft ertoe geleid dat de festiviteiten steeds uitbundiger zijn geworden sinds de jaren vijftig van de vorige eeuw. Langzaamaan moet de ingetogen ‘kinnekeskoffie’ plaatsmaken voor eerst een koffietafel en later uitgebreide luxemaaltijden, al dan niet in een restaurant. Tijdens zo’n koffietafel komen bijzondere producenten op tafel zoals

krentenmik,

peperkoek,

beschuiten en allerhande vleeswaren, zaken die in de jaren vijftig zeker niet alle dagen op tafel komen. Tegenwoordig mogen de reeds aanwezige kinderen in het gezin op school trakteren en worden ook de collega’s van pa en ma op het werk getrakteerd. Het aantal mensen dat op visite komt, neemt

Hageland

ook sterk toe. “Bij mijn bevallingen kwamen er in totaal vijftien mensen op bezoek, bij mijn dochter komen er tegenwoordig elke dag vijftien op bezoek”. De traditionele ‘kromm’n arm’ is vervangen door mooie cadeautjes waarbij het directe nut niet meer voorop staat maar die vooral leuk moeten zijn.

N O O R D - B R A BA N T | 30

Vlaai Alles bij elkaar moet je er rekening mee houden dat de geboorte van een kind een bij uitstek huiselijke aangelegenheid is (gebleven), wat natuurlijk ook zijn invloed laat gelden op de feestelijkheden in dat verband. Binnen de kaders van de toenemende ontkerkelijking worden in Nederlands Limburg niet meer alle kinderen gedoopt. Maar of het kind nu gedoopt wordt of niet, de geboorte wordt gevierd met kraamvisite of kraamfeest. Na de bevalling houden de vrouwen alvast tot ver in de 20ste eeuw ongeveer 9 dagen het kraambed. Sommigen stellen dat zij daar geen behoefte aan hebben en weer zo snel mogelijk bij het gezin willen zijn, maar anderen vinden het heerlijk om na de geboorte eens een aantal dagen niets hoeven te doen. Na het Tweede Vaticaanse Concilie wordt langzamerhand de tijd tussen geboorte en doop steeds langer. Daardoor ontstaat ook het gebruik om zowel bij de geboorte -als de ouders het kind nog laten dopen- als de doop feest te vieren. Het fenomeen kraamfeest is een feit. In plaats van in de tijd verspreide kraamvisite organiseren een aantal mensen een kraamfeest. Daarbij worden nog steeds beschuit met muisjes rondgedeeld, maar daarnaast ook vlaai. Het primaat van koffie en thee blijft, maar bij kraamfeesten hoort vervolgens ook frisdrank, vruchtensap, wijn en bier. In deze context dient wel de deconfessionalisering ook in Nederlands Limburg benadrukt te worden. Deze tendens zorgt er voor dat er steeds minder kinderen gedoopt worden, een verschijnsel dat zeker tijdens het laatste decennium van de vorige eeuw markant doorzet. Vermits een feest dat een nieuw kindje welkom heet meestal verbonden is aan de doop, is een dergelijke viering vandaag minder manifest dan voordien. Anderzijds spelen wel invloeden van commercialisering en maatschappelijke individualisering een rol om toch de nodige aandacht de schenken aan de geboorte van een kind. Cadeautjes, bruikbare zaken, krijgt men soms al voor de geboorte. Het kraambezoek brengt vervolgens ook iets mee. De cadeautjes worden voor een belangrijk deel bepaald door de sociaal-economische status en de financiële mogelijkheden maar zijn vooralsnog bruikbare zaken. Als er al sprake is van iets anders, dan is het iets als een rammelaar en heel uitzonderlijk een teddybeer of een pop. Is het kraambezoek van gegoede huize dan geeft men -veelal in zeer beperkte familiekring- iets van zilver. Maar ook etenswaar behoort nog lang tot de traditionele kraamgeschenken. En die is nauw verbonden met wat er op tafel komt als er kraamvisite is. En daartoe horen onder meer koffie, peperkoek en suiker. De welvaartsstijging in de tweede helft van de vorige eeuw heeft ook invloed gehad op de kraamcadeaus. Ze worden luxueuzer, groter en minder bruikbaar. De pluche knuffels worden als geschenk steeds talrijker en groter.

N E D E R L A N D S L I M BU R G 31 |

De doop bestond uit een kerkgang met de familie. Een later thuis een hapje en een drankje. De doop was op de geboortedag. Na de doop was er koffie, brood en boerenham. Er was weinig poespas bij de geboorte omwille van tekort aan geld. Wel hadden mijn ouders veel zelfvoorziening: dieren, groente, fruit. Bij de doop kwam de hele familie bijeen. Er is een rijsttafel met gele rijst (nasi koening, feestrijst). Eigenlijk komt die gele rijst terug bij geboorte, communie, verjaardagen, huwelijk. Belangrijk is om minimaal 7 gerechten te maken. Zeven is een magisch getal in de Oosterse wereld. De huisvrouw maakt de rijsttafel. De doop van de kinderen werd gevierd met naaste familie. Die kwamen op de koffie met gebak en bleven voor een borrel met een hapje en drankje zoals we dat nu kennen. Eten en drinken beperkten zich veelal tot een receptie, met een drankje en een klein hapje. De bezoekerskring wordt vergroot naar vrienden en collega’s en er zijn zelfs heuse babyborrels.

V L A A M S - B R A BA N T B E L G I S C H L I M BU R G Ter gelegenheid van een doop was er vóór de Tweede Wereldoorlog eerder een klein feestje. Peter en meter en het eigen gezin vierden onder elkaar. Er was taart en er waren dan ook suikerbonen. Bij de doop waren er sandwiches, pistolets, koeken met koffie en werd er een druppel gedronken. Er waren dan wel koffie en suikerkoeken en peter en meter waren erbij. Naast de suikerbonen was er een klein feestje met niet zoveel familieleden en natuurlijk peter en meter. Er was dan vlaai met koffie. Voor een doop kwam de pastoor bij ons liever aan huis (jaren ‘30). In de kerk viel er immers niets te drinken. Op de doopplechtigheid waren er, buiten het gezin, nog de peter en meter. Er was vlaai maar ook witte en rode wijn. | 32

Hageland, 1956

De naaste buurvrouw bracht de boreling naar de kerk voor het doopsel. Zij was voor die plechtige gelegenheid natuurlijk op haar paasbest. Zij werd vergezeld van peter en meter. Nadien was er “kindjeskoffie” met kandijbrood, rozijnenbrood, witbrood, allemaal zelfgebakken. Het doopfeest werd vroeger in gezinsverband gevierd, samen met peter en meter en de naaste buren. Er was een koffietafel. Het benadrukte de verbondenheid tussen de mensen, vooral met de (naaste) buren. Tussen de boerderijen is dat nog zo, in de stad minder of niet meer. Hageland, jaren 1970

N O O R D - B R A BA N T N E D E R L A N D S L I M BU R G Zelf heb ik geen herinneringen aan geboortefeestjes. Voor de geboorte van mijn neefjes en nichtjes was er in elk geval geen feest. Vroeger bleven we negen of tien dagen in het moederhuis. Dan organiseerden we een koffietafel met taart voor de peter en meter en het gezin. De doop vond enkele weken na de geboorte plaats. Dat was een beperkt feest, met koffie en taart in het huis van de jonge ouders. Nederlands Limburg, jaren 1980

33 |

… tot doopfeest Doopfeest Van een echt doopfeest is slechts in een beperkt aantal gevallen sprake, zeker naar het begin van de twintigste eeuw toe. Slechts in één geval zorgt de moeder van de bevallen vrouw voor een feestdiner, met onder meer. kroketten, rundgebraad en bloemkool. Maar dan spreken wij al over een periode tegen de vijftiger jaren aan. Uitgenodigd zijn dan de kersverse grootouders, tantes en ooms, evenals de vroedvrouw. Wel groeit het doopfeest mettertijd uit tot een heus feestgebeuren maar dan zitten wij al ruim over het midden van de eeuw heen. Het aantal aanwezigen op zo een gebeuren neemt dan ook overeenkomstig toe. Eerst beperkt de heel summiere viering zich tot de haast onmiddellijk betrokkenen: vader en moeder, grootouders, peter en meter, betrokken buren en het eventueel al bestaande gezin. Het “feest” omvat al wat vaste eetgebruiken, waarbij de “zoete invalshoek” wel opvalt. Allicht gaat het bij de geboorte en doop van een nieuw kindje om een “zoete gebeurtenis”. Rozijnenbrood komt vaak op tafel, evenals suikergebak onder welke vorm dan ook (koeken, brood), geserveerd met echte boter. Hierbij wordt koffie gedronken. Aan de kersverse moeder wordt soms een groot peperkoeken hart geoffreerd. In een enkel geval komen er ook meer hartige dingen op tafel, zoals belegde sandwiches of pistolets. De “druppel” is bijna altijd van de partij. Voor een echte doopmenu moeten wij wachten tot in de zestiger, zeventiger jaren. Tenminste als wij de uitdrukkelijk welstellende families van voordien even niet meerekenen. Maar zelfs in dat geval beperkt de traktatie zich tot “taarten, gâteaus, pièces montées” en dergelijke meer en speelt de zelfvoorziening een centrale rol bij de samenstelling van het menu. Volgens een kookster met een staat van dienst die tientallen jaren overstijgt, kent een aangeboden warm maal een aantal vaste gangen. Zo is er kippensoep. De hoofdrolspeler van vermeld gerecht wordt nadien in grote stukken gedaan en geserveerd in een gebonden saus, samen met groenten van het seizoen en aardappelen. Als nagerecht maken dan de al gekende versnaperingen zoals rozijnenbrood en taart eens te meer hun opwachting. In het laatste compartiment stipt zij ook een specimen aan dat belegd is met eiwit. Enige symboliek is hier wel aanwezig, evenals het “voedzame” aspect dat toch wel belangrijk is in het herstelproces van de door de zwangerschap en bevalling verzwakte moeder. Alles bij elkaar staat de relatief sobere viering van een geboorte en doop vóór de Tweede Wereldoorlog in schril contrast met het uitgebreide feest dat vooral de twee voorbije decennia bon ton geworden is. Het uitgebreide buffet van nu bijvoorbeeld lijkt in niets meer op de koffie met taart van toen!

V L A A M S - B R A BA N T | 34

Babyfeesten Eenmaal terug thuis, wordt er alsmaar vaker gevierd, als de boreling gedoopt wordt. Het stukje vlaai van vóór de oorlog maakt in sommige gezinnen de daaropvolgende decennia plaats voor een heel menu. Familie, broers en zussen en vrienden vormen het feestgezelschap, dat al snel een dertigtal gasten omvat, en die krijgen ergens in de zestiger jaren groenteroomsoep, een voorgerecht met vis, een gebraad met seizoensgroenten en een nagerecht voorgeschoteld. Wijn en water vergezellen deze spijzen en cognac of een “witteke” sluiten waardig af. Het hoeft niet altijd klassiek Vlaams te zijn (hoewel): een Breugelschotel in moderne versie en zelfs mosselen fleuren het doopfeest op. Gekookt wordt door de moeder des huizes zelf (als het feest tenminste pas na enkele maanden plaatsheeft), een keertje laat de fiere vader zijn culinaire kwaliteiten bewonderen maar geregeld wordt toch een beroep gedaan op (semi-)professionele kookhulp. Parallel evenwel blijft het klassieke, intieme gebeuren voortleven. De regio - met zijn rijk fruitaanbod - staat niet zomaar bekend om zijn lekkere taarten en zodoende overleven koffie, allerhande vlaaien en natuurlijk (zelfgemaakte) “gâteau”. En dat moderniteit en klassieke aanpak het perfect met mekaar kunnen stellen, bewijst volgend dagmenu: ‘s middags soep, sla en pasta, gevolgd omstreeks 16 uur door Limburgse vlaaien (abrikozen- en rijsttaart). Toch geeft vooral het laatste decennium vaak een heel ander plaatje te zien van het geboorte- of doopfeest. “Nu organiseert men grote babyfeesten, voor tweehonderd tot driehonderd man. De reden? Mijn zoon bijvoorbeeld heeft het heel druk op zijn werk. Daarom nodigt hij iedereen op een zondag uit, zo is hij er in één dag vanaf.” Van een vast menu is dikwijls geen sprake meer. “Bij een geboorte kun je net zo goed belegde broodjes en taart verwachten, als tiramisu of gerookt spek”, onderstreept een uitbaatster van een horecazaak. Het hoeft dan ook niet te verwonderen dat een aanstaande moeder nog twijfelt tussen een barbecue en een koud buffet... Ook de traditionele cadeaus voor de ouders zijn in zo een geval al lang vergeten. Met de “peperkoek, kilo suiker of kilo koffie” van toen sla je nu allicht een pover figuur. Nederlands Limburg

N E D E R L A N D S L I M BU R G

35 |

Het doopfeest was een groot feest met taarten, gâteau en “chocolatecafé” (chocolademelk met echte chocolade gemaakt). Daarbij hoorde ook een “pièce montée”, een schuimtaart van geklopt eiwit. Nonkel pastoor was er bij, wij hadden trouwens nogal wat pastoors in de familie. Ook tantes en nonkels waren uitgenodigd, vooral de “jonge dochters”.

De kleinkinderen zijn ook gedoopt (1977). Bij de zoon was het met koud buffet. De eerste keer was het gemaakt door de grootmoeder, de tweede keer kwam een traiteur. De feesten toen waren makkelijker. Je kon alles op voorhand doen. De ouders, broers en zusters waren uitgenodigd. Hageland

Mijn kleinkinderen zijn in 1980 en 1982 geboren. Het doopfeest bestond uit de doopplechtigheid in de kerk en dan het feest thuis. De brede familie was uitgenodigd. Nonkels, tantes, neven en nichten. Het was een koud buffet. Alles zelf gemaakt. Dat was toen klassiek. Een goeie sla. Krabsla, tonijnsla, kip, garnaaltjes, dat was typisch toen. En er was wijn en bier.

V L A A M S - B R A BA N T B E L G I S C H L I M BU R G Er was nooit een doopfeest. Enkele dagen na de geboorte werden de kinderen gedoopt. Dat is een heel verschil met de geboorte van de kinderen van mijn dochter. Daar was de doop - enkele maanden na de geboorte - een groot feest. De moeder kookte alles zelf. De doop van de kinderen vond pas twee of drie maanden na de geboorte plaats. Dat vierden we in huis, voor een vijftigtal genodigden. Ik heb alles zelf gebakken: drie soorten taart (chocolade, fruit en room). Op een doopfeest werden de familie, grootouders, broers en zussen en enkele vrienden uitgenodigd. De doop vond rond 14 u plaats en daarna gingen we naar huis voor het aperitief. Het menu: • soep: bij elk kind anders maar steeds groenteroomsoep, • vis als voorgerecht, • hoofdschotel: kalf of rundgebraad met sausen, • aan tafel wijn en water, • nadien cognac of een witteke. De groenten waren afhankelijk van het seizoen. Het waren niet speciaal streekproducten. Het fruit kwam wel uit de streek.

| 36


Bij de kleinkinderen zijn geboorte en doop nu een groots feest. Alles was thuis vroeger, terwijl alles nu buitenshuis is. Bij mijn bevallingen kwamen er in totaal 15 mensen op bezoek en bij mijn dochter tegenwoordig elke dag 15. Tegenwoordig slaat geboorte te veel naar de feestkant om, er is een ontwikkeling van kerkelijk feest naar persoonlijk feest.”

N O O R D - B R A BA N T N E D E R L A N D S L I M BU R G Een doopfeest nu is veel uitgebreider. Er komt ook een fotograaf of het gebeuren wordt gefilmd. Niet zelden wordt een barbecue gegeven bij die gelegenheid. Het huis wordt ook versierd, o.m. met slingers. Het aantal genodigden is ook niet meer te vergelijken met vroeger.

37 |

Noord-Brabant, 1936

| 38


Op weg naar het volle leven: eerste en plechtige communie ALS HET ONGEVEER ZEVEN JAAR OUD IS, GAAT VOOR EEN KIND DE WERELD VAN DE GROTE MENSEN (EINDELIJK) EEN STUKJE OPEN. EN DAT WORDT NATUURLIJK GEVIERD. IN DE KERKELIJKE SFEER MET DE EERSTE COMMUNIE. VOOR DE MEESTE KINDEREN GENERATIES LANG EEN HEUGLIJKE GEBEURTENIS. MAAR ER ZIJN OOK GEZINNEN DIE DEZE EERSTE STAP NAAR VOLWASSENHEID NOODGEDWONGEN MINDER UITGEBREID VIEREN. DAAR IS DE FEESTMAALTIJD BIJNA HETZELFDE ALS WAT ER EEN GEWONE ZONDAG OP TAFEL VERSCHIJNT. EN DAT GELDT EVENZEER VOOR DE PLECHTIGE COMMUNIE. TOCH WORDEN JONGENS EN MEISJES VAN TWAALF DAN VAAK ALS “VOLWASSENEN” BESCHOUWD, MET DE BIJHORENDE PLICHTEN EN RECHTEN. DE VOORBIJE DECENNIA IS IN MENIGE FAMILIE EEN BEETJE DE KLAD GEKOMEN IN HET COMMUNIEFEEST. TEZELFDERTIJD WORDT HET ELDERS GROOTSER GEVIERD DAN OOIT TEVOREN. MAAR DE ESSENTIE VAN BEIDE SLEUTELMOMENTEN IS GEBLEVEN, OOK VOOR DE JONGSTE GENERATIES.

De eerste communie Vanzelfsprekend In het overwegend katholieke Noord-Brabant van vóór de Tweede Wereldoorlog is het voor praktisch iedereen vanzelfsprekend om zich te laten opnemen in de rooms-katholieke kerk. Dat betekent dat rond het zevende levensjaar de eerste communie wordt gedaan en tegen het twaalfde en dertiende levensjaar achtereenvolgens het vormsel en de plechtige communie. Bij de eerste communie wordt uitgebreid stilgestaan. De voorbereiding is daar dan ook naar.

N O O R D - B R A BA N T B E L G I S C H L I M BU R G

Van eenvoudig tot uitgebreid Opvallend is alvast dat in het eerste deel van de twintigste eeuw de eerste communie meestal minder aanleiding geeft tot feesten dan de plechtige. Nadien wordt het plaatje een beetje meer gemengd. Het ene gezin blijft bij een eerder eenvoudige aanpak van de eerste communie zweren, het andere viert eigenlijk tweemaal uitgebreid feest. De omstandigheden waarin en het tijdstip waarop een kind zijn eerste communie doet, bepalen natuurlijk in grote mate de intensiteit van de viering van dit ritueel. Zo bestaat er de vooroorlogse gewoonte dat de eerste communie plaatsheeft op Witte Donderdag, dus midden in de Paasweek. Het gebeuren gaat dan vanzelf al een beetje verloren in de serene sfeer die deze week tekent. Vaak moeten de eerste communicantjes nadien gewoon naar school, zodat er van een uitgebreide viering ook praktisch geen sprake kan zijn. Als bovendien die “speciale dag” dan nog in oorlogstijd valt, hoef je al helemaal geen grote verwachtingen te koesteren. Globaal genomen echter doen alle ouders op welk moment dan ook een min of meer grote inspanning om de eerste communie van hun spruiten de nodige weerklank te geven. Naar het einde van de eeuw toe is evenwel minder sprake van een welbepaald stramien maar wordt over het algemeen meer en vooral duurder gefeest dan de decennia daarvoor.

| 40


“Misschien was die dag het stukje vlees wat groter” Stellen dat de eerste communie in het Hageland meteen aanleiding geeft tot grote feestelijkheden, lijkt alleszins overtrokken. Van feest is er soms nauwelijks sprake en dan is er in het beste geval een “zondagsmenu”, zoals de titel al aangeeft.

V L A A M S - B R A BA N T N E D E R L A N D S L I M BU R G

Karakter veranderd Door het ontvangen van de eerste heilige communie treedt het kind als gelovige in gemeenschap met Christus. De leeftijd waarop een kind de eerste heilige communie doet, is circa zeven jaar. De dag van de eerste heilige communie is vóór de Tweede Wereldoorlog in essentie een kerkelijk feest. De welvaartsstijging na de wederopbouw en de beginnende ontkerkelijking veranderen het karakter van het communiefeest. Het feest wordt wereldser en grootser.

41 |

Op zijn en haar “paasbest” Voorbereidingen

Op school wordt vóór de Tweede Wereldoorlog de kinderen uitgelegd wat de betekenis van de eerste communie is. Om de dag zelf goed te laten verlopen wordt er samen met de pastoor geoefend. Niet alleen kinderen, school en kerk zijn druk bezig met de voorbereidingen. Ook de moeders van de communicantjes hebben vaak de nodige voorbereidingstijd nodig. Belangrijkste daarbij is wel het verzorgen van nieuwe kleding. De meisjes gaan vaak als bruidje gekleed met sluier, witte jurk, handschoentjes en tasje. Soms worden de kleine dametjes zelfs getooid met een kroontje. De jongens krijgen een pakje met korte broek. Veelal maken moeders de kleding zelf, maar mocht er geld overschieten dan is de eerste communie de gelegenheid bij uitstek om kleding te kopen. Het is ook gebruik voor de communicantjes om de kleding te showen bij de buren. In ruil daarvoor krijgen ze een centje of wat snoepgoed. Daar is het de kinderen uiteraard ook om te doen.


Maagdjes en matroosjes

Cruciaal ook in de voorbereiding is de aandacht voor de kleding van de communicant. De traditie spreekt hierin lang een geducht woordje mee, zoals uit tal van interviews blijkt. De meisjes gaan in het eerste deel van de twintigste eeuw gewoontegetrouw in het wit gekleed. Een outfit die overigens (omwille van deze maagdelijke kleur, allicht) nog kan gebruikt worden in de eerstvolgende processies die dan nog minstens eenmaal per jaar in de meeste dorpen er op uittrekken. Dezelfde idee van onschuld wordt onderstreept door het gebruik om meisjes die al te jong overlijden in hun eerste communiekleedje op te baren. Vermelden wij in dat verband nog dat een eerste communiekleedje niet zelden gemaakt wordt van het huwelijkskleed van de moeder of een ander familielid. Gezien de relatief korte bruikbaarheid wordt het meestal ook “doorgegeven” binnen hetzelfde gezin of naar verdere familieleden. De snel gestegen welstand na de Tweede Wereldoorlog heeft de aandacht voor de kleding van de communicant zo mogelijk nog vergroot. Pas vanaf de zestiger jaren komt er evenwel meer keuzevrijheid in de outfit van de vrouwelijke eerste communicanten, zeker wat de overheersende kleur aangaat. Maar de meerderheid van ouders en feestelingen houdt het, waarschijnlijk voorzichtigheidshalve, bij het beproefde recept. Dan mag er nog enige variatie toegelaten zijn wat de vrouwelijke communicanten aangaat, voor de manne-

| 42

Nederlands Limburg, 1945

lijke collegaatjes is er bijna een standaarduniform. Het befaamde matrozenpak, met alle passende onderdelen, siert de overgrote meerderheid van het aankomend mannelijk gild, en dit voor vele generaties. Er is natuurlijk wel enige variatie mogelijk, bijvoorbeeld wat het hoofddeksel betreft (marinepet of een soort van “bolhoed”) of de keuze voor een lange dan wel korte broek. In het eerste geval heeft de optie een toch wel enigszins symbolische betekenis want met “de eerste lange broek” klopt de jonge communicant allicht nog enigszins aarzelend, want voor het eerst, aan op de deur van de volwassenheid.

Noord en zuid, stad en platteland Een verschil tussen Noord- en Zuid-Limburg dan wel tussen stad en platteland betreft de kledij van de communicantjes. Deze is in het zuiden - zeker voor de meisjes - veel opzichtiger. Terwijl men in het noorden in het algemeen traditioneel kiest voor kledingstukken die ook naderhand nog bruikbaar zijn, opteert men in het zuiden waar mogelijk voor feestkledij, waarbij de meisjes vaak gekleed zijn als bruidjes. Ten aanzien van de kleding blijven de verschillen tussen noord en zuid dan wel tussen stad en platteland bestaan, ook na de jaren ‘60. Je zou kunnen zeggen dat de traditie van “op zijn paasbest” in Zuid-Limburg en in de steden voortleeft. Elders mag je gewagen van een “visuele deconfessionalisering” bij de communicanten zelf, wat mogelijk wijst op een andere benadering van het ritueel.


Geen blote benen Ook al is het oorlogstijd, toch geeft de eerste communie aanleiding tot een mooie herinnering: “Voor de mis droegen wij mooie kleren: nieuwe schoentjes en een hoedje, kousen tot aan de knieën want je mocht geen blote benen laten zien. Maar die kleren gingen na de mis uit omdat wij nog naar school moesten.” En eenvoud siert tijdens de eerste helft van de eeuw meer dan eens: “Ik droeg een eenvoudig wit kleedje, gemaakt door een naaister.” In sommige families is het overigens (lang) de gewoonte dat de grootouders de communicant in het nieuw steken.

43 |

Souvenirs… Driemaal naar de kerk Als de grote dag eindelijk aangebroken is, wacht de eerste communicant een heel beladen programma. Velen herinneren zich dat zij maar liefst driemaal naar de kerk moeten. Als de communiedag tenminste op (Pinkster)zondag valt. Eerst is er de vroegmis, dan volgt de hoogmis en na de middag wordt de eventuele feestdis verlaten voor het lof. De afstand tussen woning en kerk is soms groot en dient veelal te voet te worden afgelegd. Daardoor is er in sommige dorpen de gewoonte gegroeid dat communicanten die ver van de kerk wonen het ontbijt, na de vroegmis, bij collega-communicanten mogen gebruiken die dichterbij wonen. Nadien gaan zij samen naar de hoogmis. Voor het overgrote deel der communicanten blijft het hele gebeuren een mooie herinnering. Daartoe dragen ook de cadeautjes bij die evenzeer aan heel wat tradities gebonden zijn. Legio zijn het gebedenboekje, de rozenkrans, een ingekaderd religieus prentje of een heiligenbeeldje. Wat peter en meter ook niet belet om wat geld te geven.


Foto’s en prentjes

Tot aan het Tweede Vaticaans Concilie gaat men die dag vaak driemaal ter kerke: vroegmis, hoogmis en lof. Sommigen menen zich maar één eucharistieviering, in casu de hoogmis te herinneren. Anderen gewagen van de communiemis (een vroegmis) een hoogmis en een lof. Tot Vaticanum II moet men vanaf 12 uur ‘s nachts nuchter zijn, ook de kleine communicantjes, wat niet altijd gemakkelijk is. Na de communiemis wordt de feesteling wel in alle sociaal-economische milieus gefeliciteerd. Hij of zij krijgt van de ouders een op het geloof geïnspireerd cadeautje en mag dan gaan ontbijten. De cadeautjes zijn in deze periode dus grotendeels religieus getint: een rozenkrans, een kerkboek, schilderijtjes met religieuze voorstellingen en dergelijke. Een enkele keer krijgt een kind een meer werelds geschenk als een bal of pop of heel uitzonderlijk geld. Daarbij zien we opnieuw een duidelijk verschil tussen het meer verstedelijkte zuiden en het meer agrarische noorden. In Zuid-Limburg signaleren we eerder en meer niet-religieuze cadeautjes dan in het noorden van de provincie. Dat kan mede veroorzaakt zijn doordat in het meer geïndustrialiseerde

| 44


zuiden de geldeconomie eerder doordringt dan in het agrarische Noord-Limburg. Cadeautjes worden vervolgens echter in toenemende mate van hun religieuze achtergrond ontdaan. Zij worden wereldser en grootser. Een communiefoto wordt vóór de Tweede Wereldoorlog niet algemeen gemaakt. In de zanderige regio maar globaal ook bij minder gegoeden is dat duidelijk minder het geval. Er is een merkbare evolutie van sterk geposeerd naar meer “natuurlijke” foto’s. Communieprentjes worden breder verbreid, zeker onder de meer gegoede burgerij. Communiefoto’s en communieprentjes raken na de Wederopbouw bij een breed publiek in zwang.

Presentjes In de vooroorlogse periode begint de mis zelf rond acht uur ‘s ochtends. De kinderen gaan daar begeleid door hun ouders naar toe. Meestal hebben de genodigden presentjes bij zich die over het algemeen aansluiten bij de betekenis van de communie. Denk daarbij aan kruisjes, Mariabeeldjes, rozenkransen en schilderijtjes. Soms krijgen kinderen ook een setje van kop en schotel (het ‘dejeuneetje’) of een klein bedrag in geld. De cadeaus die kinderen krijgen zijn niet langer louter functioneel maar moeten vooral leuk zijn. De ware betekenis van de communierites lijken grotendeels ondergeschikt te raken aan de festiviteiten die er rondom worden gevierd.


De sfeer van de tijd

In volle oorlogstijd is het allemaal wat minder. En ondanks het feit dat communicantjes dan blijkbaar na de dienst, zoals op andere dagen, gewoon naar school moeten, blijft de communiedienst in het geheugen hangen. Ook al vergezellen alleen ouders, broertjes en zusjes de feesteling naar de kerkelijke viering. Geen feest zonder geschenken voor de feesteling, natuurlijk. De cadeaus waarop een eerste communicant mag hopen, ademen vanzelfsprekend even goed de sfeer uit van de tijd, zoals het hele feest. Het verbaast dan ook niet echt te horen dat vóór de ontkerkelijking van de zestiger jaren en de daaropvolgende decennia, een stichtend cadeau heel vaak tot de geplogenheden hoort. Een kerkboek of paternoster voldoet zeker aan deze vereiste. Misschien gelukkig voor de aankomende jongere valt er ook iets wereldser te rapen, in casu een fiets, een horloge of (meer voor de meisjes, allicht) een gouden sieraad. Die wereldse cadeaus zijn vaak ook “nuttig”, zoals een zilveren servetring omdat men een paar maanden later op internaat moet en die daar kan gebruiken. Als het niet blijft bij een gewoon kadertje of inktpot, vanzelfsprekend. Peter en meter doen in elk geval op dit vlak een extra grote inspanning, zelfs via een som geld. Voor geschenken “op kindermaat” moet je wachten tot de laatste decennia van de eeuw.

45 |

De aanloop tot het feest De bakker nodigt uit Na de mis was het in sommige dorpen lang gebruikelijk dat de plaatselijke bakker de communicantjes met de moeders uitnodigde voor een koffietafel bij hem thuis. In ruil voor een jaar klandizie verzorgde de bakker een uitgebreide broodmaaltijd waar vele lekkernijen op tafel kwamen. Pure luxe voor de kinderen en moeders. Allerhande soorten brood, mik, vleeswaren en zoetigheid sierden de tafel. Een echt feestmaal. Gemert was een dorp waar deze vorm van klantenbinding door de lokale middenstand enthousiast werd bedreven. In Schijndel, op een steenworp afstand, was dit een geheel onbekend fenomeen. Afhankelijk van de mogelijkheden die een gezin had, werd thuis op verschillende manieren aandacht besteed aan het eten. Voor velen lag er thuis in ieder geval snoepgoed klaar. Zuurstokken, kaneelstelen, spek, drop of chocolade waren veel voorkomende zoetigheden. Sommige kinderen mochten op school ook trakteren, bijvoorbeeld ‘olienootjes’ (pinda’s).


Emotie of honger? Als de hoogmis voorbij is, is er feest. Niet voor iedereen, want de eerste communie blijft duidelijk in de schaduw van de plechtige communie. Sommigen hebben op dat moment trouwens het meest opmerkelijke culinaire gebeuren van deze dag al achter de rug. Zo herinnert een jongen van toen zich dat hij uitzonderlijk bij zijn meter is mogen gaan ontbijten. “Daar kreeg ik twee eieren te eten. Dat kende ik niet als ontbijt.” Dat een ontbijt op dat tijdstip meer dan welkom is, heeft natuurlijk alles te maken met de strenge regel van strikte nuchterheid vooraleer het sacrament van de eerste communie ontvangen mag worden. De combinatie van spanning én nuchter zijn zorgt makkelijk voor ongemakken, wanneer de plechtigheid bezig is. En levert menige gebeurtenis op die later hilarisch blijkt maar op het moment zelf voor de nodige consternatie zorgt. Zoals bij deze communicant: “Even vóór het einde van de mis verloor ik het evenwicht en tuimelde ik van mijn stoel. Was het de emotie of gewoon honger?”

| 46

Noord-Brabant, 1959

Limburgse koffietafel Het ontbijt was de traditionele Limburgse koffietafel die je ook elders tegenkomt, in Noord-Brabant de Brabantse koffietafel geheten. Er was lange tijd zelfgebakken witbrood, krenten- of rozijnenbrood, suikerbrood, ‘kluntjesmik’ en soms zachte witte broodjes. Daarbij werd koffie en thee gedronken, soms ook melk en in uitzonderlijke gevallen chocolademelk. Het beleg was veelal gekookte ham en cervelade, toen droogworst geheten, kaas en enkele respondenten melden dat er bij hen thuis dan ook zoet broodbeleg zoals jam en hagelslag, was. Na Vaticaan II, toen men niet meer zo lang nuchter hoefde te zijn voor de communie, werd het traditionele ontbijt, de Limburgse koffietafel, in ere gehouden. Het werd in de loop der tijd wat luxueuzer met meerdere soorten broodjes - ook harde broodjes - en zaken als Franse kaas. Ook het diner werd wat luxueuzer, maar bleef in essentie hetzelfde.


Van minder naar meer Soms gebeurt het de laatste decennia ook wel dat een eerste communiefeest “getrapt” verloopt. De naaste familie vergezelt de communicant naar de mis en er volgt een eetmaal voor dit beperkte gezelschap. Naderhand komen de andere genodigden.

47 |

Eerst gingen we naar de mis. Dan kwam een deel van de familie eten. Later kwamen daar nog andere familieleden bij. Bij mijn eerste communie mocht ik zelf het menu samenstellen. De communiefeesten van mijn broer en zus waren volgens hetzelfde stramien georganiseerd. Ieder mocht zijn lievelingsmenu samenstellen.

B E L G I S C H L I M BU R G V L A A M S - B R A BA N T Mijn eerste communie (1933) deed ik op Witte Donderdag. ‘s Morgens aten wij hesp met eieren.

N O O R D - B R A BA N T Zowel bij mijn eerste als plechtige communie (1930-

Hageland

1940) had ik zelf een halve dag vrij en moest ik vervolgens weer naar school. Thuis was er geen feest en eten. Wij kregen een broodje bij de zusters. Dat had mede te maken met de lange afstand naar school. Pa en ma gingen mee naar de mis omdat er communie gedaan werd. Na afloop van de dienst nam moeder mij mee naar een winkelier om iets lekkers uit te zoeken, krentenbroodje of snoep. Daar bleef het feest bij. De communie van mijn eigen kinderen werd in grotere kring gevierd en was feestelijk. Er werd zelfs taart gebakHageland

ken. Na kerk kregen de genodigden thuis een broodmaaltijd, gebak en koffie. De communie was met 6/7 jaar en altijd in mei op een zondag. De mis was om 8.00 uur ‘s morgens. Uit de kerk Hageland, 1928 | 48

Hageland, 1921

ging het naar huis voor de koffietafel met broodjes en vleeswaren. De slagerij bracht tijdens de mis de schalen met vleeswaren rond. In de ochtend was er een mis. Na de communie een brunch in huis. Brunch was als een moderne Brabantse koffietafel. De mensen kwamen van verder weg en bleven dus eten. Eerst gingen wij naar de kerk, dan volgde thuis een koffietafel met o.m. krentenmik, broodjes, kaas, worst, ham. Het eten mocht zelf gekozen worden. Bij feestelijkheden werden er voor de kinderen meestal wat zoetigheden in huis gehaald: spek, drop.

N E D E R L A N D S L I M BU R G Wij moesten vroeger nog nuchter naar de communiemis om 10 uur. Menig kind ging daar onderuit! Voor een feest, ook het eerste communiefeest, werd speciaal een en ander “opzij gezet”. Er werd dan immers extra “opgeschept”. Hulp kwam er van verschillende vrouwen. Zo gebeurde het dan een buurvrouw die “gediend” had bij een of andere notabele aanwijzingen gaf om de tafel te zetten of om te benadrukken dat iets “niet hoorde”, bijvoorbeeld. Het gaat om een feest voor de kinderen. Maar als die vooraf mogen kiezen, gebeurt het wel eens dat zij een dagje Efteling willen.

49 |

De gasten Papieren servetjes

‘s Avonds komt er vaak visite voor de maaltijd. Opa en oma en soms de peter en meter schuiven aan voor een feestelijk maal. Ook aan de aankleding van de tafel is te zien dat er een feest gevierd wordt. Het goede servies komt op tafel en ook een tafellaken ontbreekt vaak niet. “Voor het eerst zag ik papieren servetjes”, zegt een geïnterviewde (1936). De voorbije decennia wordt echter steeds uitbundiger feest gevierd. Naast opa en oma is nu de hele familie welkom op communiefeesten. Ook vrienden van de ouders en de communicantjes zelf mogen niet meer ontbreken.


Pastoors en vrouwen Getuigen wier eigen eerste communiefeest eerder bescheiden gevierd is, zetten deze traditie (gelukkig) niet noodzakelijk verder ten aanzien van de eigen kinderen. Het is allicht niet prettig als je je deze dag enkel maar herinnert als “alleen een feestje voor meter en peter.” Het aantal genodigden varieert alleszins tijdens de eerste helft van de eeuw maar vaak hoor je toch de omschrijving van “directe familie”, dus eigen gezin, grootouders, peter en meter en familieleden waarmee “in gewone tijden” de banden ook nauwer zijn. De voorbije decennia is er ongetwijfeld een tendens naar een groter feest. Dat vandaag alles ook weer niet zo uitgebreid hoeft, bewijst een tiener die terugkijkt op zijn eerste communiefeest: “De directe familie (een dertig mensen) werd na de viering thuis uitgenodigd. Er werd wat gegeten en na 16 u kwam iedereen van de familie en werd iets gemakkelijks geserveerd.” Hageland, jaren 1930

De sfeer van het eerste communiefeest is waarschijnlijk voor velen grotendeels onveranderd gebleven. “Op communiefeesten werd nooit gedanst of muziek gemaakt. Het waren gezellige babbelfeesten.” Misschien zijn de gespreksthema’s en gewoonten niet meer helemaal dezelfde (hoewel!?): “De mannen praatten vooral over politiek, vrouwen over de kinderen. Nadien kaartten de mannen wel eens.” Ernstige onderwerpen aan tafel kunnen natuurlijk aanleiding geven tot minder prettige confrontaties, met zware gevolgen: “Zo is de familieruzie tussen Vlaamsgezinde en Fransgezinde familieleden ontstaan.”

| 50

De tafelschikking is dus wel belangrijk. Toch menen wij dat volgende strikte regel uit de vijftiger jaren niet meer echt gehanteerd wordt: “De kinderen zaten apart in een andere kamer aan een andere tafel, een oom zat aan het hoofd. Bij een tante werden mannen, vrouwen en kinderen aan aparte tafels gezet, omdat er pastoors aanwezig waren: vrouwen mochten niet te dicht bij pastoors zitten”...

Uitzonderingen bevestigen de regel

Opmerkelijk is alleszins dat bescheiden vieringen generaties lang traditie blijven in vele families. Maar in vele gezinnen is er natuurlijk feest. Het aantal genodigden varieert sterk maar grootouders, peter en meter, tantes en ooms krijgen, naast het gezin zelf, vaak de uitnodiging om aan de feestdis aan te schuiven. Alles bij elkaar makkelijk enkele tientallen feestvierders waardoor de dagelijkse thuisinfrastructuur meer dan eens behoorlijk dooreen gehaald wordt. Zoals bekend, bevestigen de uitzonderingen de regel. En dat geldt ook voor de feestaanpak bij de echt welstellenden van toen. In zo een geval zijn er natuurlijk al de dienstboden die dagelijks voor het culinaire welbevinden van de opdrachtgevers zorgen. Deze krijgen op dé dag versterking om de talrijke genodigden te kunnen bedienen. De tafelaankleding valt overigens evenmin te vergelijken met de relatief eenvoudige feestdis. Algemeen verloopt een eerste communiefeest meestal heel gezapig. Het vormt de ideale gelegenheid om familieleden terug te zien en wat bij te praten. Muziek is in zo een geval overbodig. Toch benadrukt een geïnterviewde dat “er liedjes gezongen werden die toen in de mode waren, eenmaal het feest goed bezig was”. De traditionele tafelschikking schrijft voor dat de communicant de ereplaats krijgt in het midden, geflankeerd door peter en meter, vader en moeder en soms grootvader(s) en grootmoeder(s). Voor het overige wordt er op gelet dat de feestelijke sfeer gevrijwaard blijft door familieleden die het niet zo best met elkaar kunnen stellen, de nodige distantie te gunnen...


Beperkt en uitgebreider In Noord-Limburg wordt tot geruime tijd na Vaticanum II in het algemeen alleen de naaste familie uitgenodigd voor het diner. Vaak blijft het gezelschap beperkt tot - voor zover nog in leven - de grootouders en peter en meter met hun respectievelijke partner. In het zuiden daarentegen wordt het communiefeest in breder verband gevierd: de gehele familie, goede vrienden en vaak ook de buren.

51 |

Kookster en feestzaal Moeder aan het fornuis Persoonlijke aandacht is belangrijk bij het vieren van de eerste communie. De maaltijd wordt als exponent daarvan vóór de Tweede Wereldoorlog dan ook bijna altijd door moeder zelf bereid. In enkele gevallen, mede afhankelijk van de financiële speelruimte, wordt er een kookster ingehuurd die de maaltijd verzorgt.


Kookster

In meer gegoede families wordt het diner al vlug door een kookster of kokkin bereid, terwijl in andere gezinnen dit door de vrouw des huizes of soms door een familielid of buurvrouw gebeurt. Combinaties zijn ook mogelijk. De toenemende welvaart en het beschikbare aanbod zullen de trek van het communiefeest naar de zaal bepalen. Globaal gebeurt dat een stuk later in het noorden dan in het zuiden. Dat een en ander gelieerd kan worden aan de evolutie van de verstedelijking hoeft natuurlijk geen betoog. De stad levert immers (sneller) een merkbaar groter aanbod van professionele horeca dan het platteland.

V L A A M S - B R A BA N T

Geen echte snipperdag Want bij alle geïnterviewden die hun eerste communie vieren vóór of tijdens de Tweede Wereldoorlog vindt het feest thuis plaats en doen de “specialisten” pas veel later hun intrede. Voor het feesteten zorgt in principe dan nog moeder, hierin bijgestaan door familie. Wordt er een beroep gedaan op een kookster, dan betekent dat nog niet noodzakelijk een echte snipperdag voor moeder. Vaak moet zij immers “tussen de bedrijven door” de haar toegewezen taken op de boerderij (dieren verzorgen, melken) nog ter harte nemen.

| 52


B E L G I S C H L I M BU R G

Te veel “tralala”

“‘s Avonds mochten wij wel kiezen wat wij graag wilden eten en moeder maakte dat klaar. Ook bakte ze een lekker biscuit.” Dertig jaar later hoeft een eerste communie nog altijd niet met veel poeha gevierd. Dat bewijst het (allicht uitzonderlijke) verhaal van een dame dat zich in de jaren zeventig situeert en meteen aangeeft hoe “het feest” kan verschillen bij de kinderen van hetzelfde gezin. “Bij de eerste communie van een broer werd een kokkin in huis gehaald. Maar eigenlijk vond onze familie dat te veel ‘tralala’. Bij de eerste communie van mijn zus kreeg iedereen een pak frieten.” Zo is er dan ook nog lang geen sprake van een feestzaal of traiteur in die tijd. Deze laatste “viel immers te duur uit”, zoals een dame van in de tachtig weet te vertellen. Een eerste communiefeest heeft dus ook bijna altijd thuis plaats. Je komt doorgaans al makkelijk tot enkele tientallen feestgangers, dus is kookversterking welkom voor moeder de vrouw die dagelijks instaat voor de bereiding van het eten. En die erg noodzakelijke bijstand wordt vóór het midden van de eeuw nog vaak gevonden in de eigen familiekring of bij de buren, zoals een getuige onderstreept. “De familiebanden waren toen veel hechter. Bij feesten kwamen meestal twee tantes in de keuken helpen. Meestal hielpen ze al bij de voorbereidingen op vrijdag en zaterdag. Hoewel er nog geen koelkast bestond (wij hadden wel een kelder), maakte men toch alles twee dagen van tevoren gereed. Het vlees werd op voorhand in de oven, op grote braadsleeën, gebakken. Iemand van de buren kwam meestal helpen met de afwas. ‘s Maandags na het feest werd er dan voor de helpers een koffietafel (koffie met taart of koek) georganiseerd om hen te bedanken.” Meer nog, “als de buren of een ander familielid een communiefeest gaven, ging onze moeder daar helpen. Ook als er bijvoorbeeld vroeger ergens geslacht werd, hielp men elkaar. Je kreeg dan meestal een stuk bloedworst mee.” Let wel: het gaat dan nog wel degelijk om hulp in de keuken, bovendien nog een exclusieve vrouwelijke aangelegenheid. Van vervanging is er dan meestal nog geen sprake, laat staan van het overlaten van de hele feestorganisatie aan professionelen. Mettertijd groeit echter wel een eerste vorm van professionalisering als de “kookster” haar opwachting maakt in de meeste gezinnen. Zij is niet verbonden door familiale of vriendschappelijke banden aan de opdrachtgevers en zij zal in niet geringe mate het eetfestijn gaan bepalen. Ook al is vaak de bron van de culinaire kennis dezelfde: het geroemde “Kookboek van de Boerinnenbond”, al of niet aangevuld met praktische lessen bij dezelfde organisatie. De voorbije jaren is er, volgens een bevoorrechte getuige (een traiteur), dan weer een tendens om het eerste communiefeest opnieuw thuis te laten plaatsvinden en niet meer in de professionele horecazaak...

53 |

Voor mijn kinderen was het feest ook thuis. Wij hadden eveneens onze ouders uitgenodigd. De bescheiden feesten waren thuis. Voor de familie met ooms en tantes. Voor de eerste communie kwam er geen kokkin. De eerste communie bleef minder belangrijk. Feesten werden over het algemeen thuis gehouden, het huis bood immers veel plaats. Soms werd een beroep gedaan op een kookster maar dan iemand van de familie, anders werd het te duur. Mijn tante, een zus van mijn moeder, kookte. Deze laatste moest trouwens nog voor de beesten zorgen.

V L A A M S - B R A BA N T B E L G I S C H L I M BU R G De maaltijd werd bereid door moeder met de hulp van een tante. Voor mijn kinderen heb ik altijd dezelfde formule gevolgd. Eerst de mis. Dan het middagmaal (heb ik zelf gekookt) voor de peters en de meters, oma en opa. Om 15 u kwam de rest van de familie, een 50 tot 60 mensen. Ik kookte zelf en koos meestal gerechten die ik de dagen voordien kon klaarmaken. Hageland, jaren 1950

Mijn eerste communie was een feest in huis met een kook. Alles werd van tevoren met de familie besproken, en de voorbereidingen en het koken gebeurde door de kook. Het feest van de zoon in ‘89 vond plaats in het ontmoetingscentrum en was een familiefeest. We hadden een barbecue, gemaakt door de plaatselijke slager. Op de tweede dag, de dag van de communie zelf, kwam er een kokkin. Dat was een vriendin van moeder. Ik deed de inkopen en de kokkin kookte. Dat betekende een dag voorbereiden. Dat soort feesten gaven we altijd aan huis. Wanneer het huis te klein was, werden de meubels naar buiten gedragen om de gasten deftig te kunnen plaatsen. De eerste communie van de kinderen werd ook in huis gevierd. We hadden twee personeelsleden in huis. Ik deed de inkopen en zij kookten alles. Voor de laatste kinderen, in ‘67 en ‘69, schakelden we een traiteurdienst in. Voor onze kleinkinderen wordt nu telkens een groot feest buitenhuis georganiseerd.

| 54

Hageland, 1921

Ook onze eerste communie werd niet gevierd. Wij mochten slechts bij uitzondering i.p.v. overblijven op school gaan eten bij een plaatselijke naaister die iets klaar maakte. Er werden vroeger geen kooksters ingehuurd. Wel mochten wij het eten zelf kiezen. Bij mijn eerste communie was er wel feest. Visite was opa, oma en ongetrouwde tantes. Koken deed moeder zelf. Opa en oma kwamen op mijn communiefeest en peter en meter. Die bleven eten en dan was moeder druk bezig met de bereiding van een bijzondere maaltijd. Bij de communie van onze eigen kinderen (1965-1970) was er een warme maaltijd voor het gezin die ik (vrouw) zelf klaar maakte. Daarna kwam de familie. Bij de communie van mijn eigen kinderen (1963-1965) kwam er respectievelijk een kookster en is het buitenshuis gevierd. Na de oorlog gingen feesten steeds meer naar de horeca. Rijkeren kwamen eerder al naar de zaak: dat moest gezien worden. Nederlands Limburg

Nu is alles buitenshuis, grootser en standaard. De communie van onze kleinkinderen gaat gepaard met catering van warm/koud buffet of barbecue of gourmet. De vieringen zijn feestelijker en worden in (veel) grotere kring gevierd.

N O O R D - B R A BA N T N E D E R L A N D S L I M BU R G Van oudsher werd de eerste communie thuis gevierd. Pas na de oorlog is dat beginnen te veranderen. Een “tant” (geen familie maar zo genoemd omdat zij kookhulp was) kwam (helpen) koken. In een dorp had je diverse “tant”s, bijvoorbeeld “tant Jansen”. Je kon voor uiteenlopende feesten een beroep op hen doen. De tendens om thuis te vieren neemt momenteel echter weer toe. Catering is immers ontzettend duur. Hageland, 1968

De prijs van de catering bepaalt nu ook vaak hoe een feest er uitziet.

55 |

Een feest van de eigen teelt Van stamppot naar combinatie De maaltijd bestaat ofwel uit een fraaie koffietafel, zoals een bakker die ook verzorgt, ofwel uit een zogeheten goede maaltijd, ‘goei eten’. Een goede maaltijd is echter een absolute luxe. Wanneer je bedenkt dat het gros van de maaltijden op het platteland vóór de Wederopbouw (1945-1955) gewoonlijk bestaat uit stamppotten, is de combinatie vlees, groenten en aardappelen erg bijzonder. Praktisch alle ingrediënten komen in de eerste helft van de twintigste eeuw uit eigen tuin, stal of wei. Maar meer kan ook. Zo moet opgemerkt worden dat bijvoorbeeld de soms geserveerde bloemkool een luxe groente is. Deze wordt op de Oost-Brabantse zandgronden niet verbouwd en moet zodoende in het westen van het land gekocht worden. Daarnaast ziet een bloemkool, die vaak in zijn geheel wordt opgediend, er bijzonder feestelijk uit. Gedronken wordt er eigenlijk nauwelijks tijdens de maaltijden. Pas na afloop komt er wel eens een borreltje op tafel. Meestal is de visite echter op tijd weer naar huis. Als de visite blijft, wordt er ‘s avonds een kaartje gelegd en komt er bijvoorbeeld “boerenjongen” of “cognac” (eigenlijk vieux) op tafel.


De moestuin De ingrediënten zijn vóór de Wederopbouw bijna volledig regionaal, waar mogelijk en van hoog tot laag uit de eigen moestuin. Deze tuinen zijn er bovendien ook in heel wat Limburgse steden. Uitzondering op deze regel vormt natuurlijk een stad als Maastricht dat al van oudsher een industriestad is. Daar beschikken de gezinnen in de regel niet over een eigen tuin. De feestingrediënten dienen daar gekocht, wat natuurlijk het menu zal beïnvloeden.

| 56

Vooral bier Zelfvoorziening vormt de basis voor hetgeen er op tafel komt. Het hoeft dan ook niet te verwonderen dat het feestmenu in de eerste helft van de twintigste eeuw nog sterk aansluit bij de Vlaamse gastronomische traditie. Bier, occasioneel frisdrank en water vervoegen het feestmaal. Wijn is uitzonderlijk en zal pas een flink stuk na het midden van de eeuw “gewoon” worden. Maar wat er ook op tafel komt, algemeen geldt dat een eerste communiefeest relatief lang duurt. Het gezelschap neemt meestal vanaf 13 uur plaats aan de feestdis en zal daar een hele namiddag doorbrengen. Een pauze vooraleer aan de laatste gang begonnen wordt, is evenwel niet uitzonderlijk. Deze laat toe om de benen even te strekken, noodzakelijke karweien op te knappen (ten huize van de gasten zelf) of de “doening” van de gastheer te gaan bewonderen.


Eigen teelt en kweek Vooraleer de toename van de welvaart (vooral vanaf de zestiger jaren) een belangrijke rol zal spelen bij het samenstellen van het feestmenu, weegt de zelfvoorziening door. Zo stelt een kokkin met vele jaren dienst heel terecht vast dat tot een stuk na de vijftiger jaren “de mensen gaven wat ze van eigen teelt en kweek hadden”. Zo goed als allemaal van eigen gewin en met de duidelijke karakteristieken van de regio, zo kan je best het geldende menu samenvatten. Wat een eigen inkleuring geeft, zoals bijvoorbeeld de Nederlands Limburg

champignons die dan elders nog niet echt doorgedrongen zijn. Ook in gezinnen die niet (helemaal) kunnen terugvallen op eigen tuin en/of boerderij is er bovendien sprake van een vergelijkbaar menu, zij het wel met enige varianten. Maar dat een eerste communiefeest in Limburg goed gevierd wordt, staat als een paal boven water. “In die tijd bestond een feest uit eten van als men binnenkwam tot men naar huis ging”, besluit dan ook een bron laconiek maar zeer terecht.

57 |

Vroeger ging men bijna nooit uit eten; nu - vooral sinds de jaren negentig - gebeurt dat wel. De ingrediënten voor een feestmaal waren vroeger hoofdzakelijk van eigen kweek. Men hield zelf kippen en konijnen. Gehakt werd soms bij de slager gekocht. Veel werd zelf gemaakt. Ook een koude schotel werd met eigen groenten gemaakt - in de winter met veldsla, in de zomer kropsla - met hespenschijven of koude frikadellen. Om te bewaren werd alles ingezouten. Later werd er in glazen potten gesteriliseerd. Een diepvriezer bestond niet. Vroeger gaven de mensen wat ze van eigen teelt en kweek hadden. Naar een slager gaan om voor een feest vlees te kopen, werd niet gedaan. Een typisch menu zag er dan ook als volgt uit. Men begon met een soep, dan een vidéke (van een kip die bij hun in de wei liep), dan een varkensgebraadje (ook van eigen kweek). Vervolgens een pauze. Daarna: gebakken kip, konijn, en dessert. Tot slot taart, koffie en gâteau. Mijn eerste communie was een feest met de familie. We aten soep en konijn met pruimen van eigen kweek, en aardappelen en seizoensgroenten uit eigen tuin. Als dessert was er vanillepudding.

B E L G I S C H L I M BU R G V L A A M S - B R A BA N T Een typisch menu voor de eerste communie zag er als volgt uit: • een koude schotel als voorgerecht, met sla, erwtjes en worteltjes, asperges, eitjes, gekookte hesp; de samenstelling wijzigde wel een beetje naargelang van het seizoen; maar in principe kwam alles uit de (eigen) tuin; dat alles werd opgediend met zelfgemaakte mayonaise; bij het voorgerecht werd witte wijn gedronken; • kippensoep met groenten en balletjes; • het hoofdgerecht bestond uit varkens- of rundsgebraad (ook afhankelijk van het seizoen!), hoewel het toch meestal varkensvlees was; daarbij hoorden groenten van het seizoen (waaronder ook wel eens bloemkool) en zelfgemaakte kroketten; • het nagerecht was meestal zelfgemaakt ijs (melk, eieren en suiker), of crème, of gâteau met crème au beurre, en/of taarten. Daarbij hoorde natuurlijk koffie. In het seizoen waren dat soms ook aardbeien met room. Fruitsalade werd evenwel niet zo vaak geserveerd.

| 58

Hageland, 1968

Met een komend feest werd al rekening gehouden als in de tuin geplant of gezaaid werd en als er ingemaakt (gewekt) werd. Ook werd een beest vetgemest met het oog op zo een feest. “Boerenjongen” (rozijnen op brandewijn) en “Boerenmeisje” (abrikozen op brandewijn) werden gemaakt. De eigen teelt was vroeger heel belangrijk bij een feest. Zo kwamen alle groenten uit de tuin, ook bloemkool, wat niettemin een speciale groente bleef. Het vlees was, zo mogelijk, ook uit eigen gewin. Hetzelfde gold voor de ingrediënten van het nagerecht.

N E D E R L A N D S L I M BU R G N O O R D - B R A BA N T De zelfvoorzieningsgraad was vroeger erg hoog. Je had in de tuin groenten in de winter (tuinbonen, boerenkool) en in de zomer (groene sla en tomaten). Varkens werden thuis geslacht. In 1965 kregen wij als eerste van het dorp een vriezer. Moeder kon goed koken, maar vrijwel alles was zelf verbouwd. Bij de eerste communie was er wel een feest. Koken deed moeder zelf. Extra was rundvlees voor goede soep en pudding. Dit was anders dan doordeweek, dan was er rijstepap of havermoutpap. Men maakte geen kosten als het niet nodig was. Er kwamen bij mijn communie nauwelijks bijzondere dingen op tafel. Het was bijzonder maar toch eigenlijk ook niet. Tomaten waren in 1956 nog vreemd en van broccoli hadden we nog nooit gehoord. Praktisch alles wat op tafel kwam, kwam uit eigen tuin, veld of stal. Pas na de oorlog is het fenomeen van het uit huis vieren van feesten opgekomen, dat ging gepaard met de welvaart.

Hageland, 1971

Bij de communie van onze eigen kinderen (jaren ‘50) werd al een klein feestje gevierd met wat cadeautjes en visite van peter en meter. Er werd dan ook wat lekkerder gegeten dan normaal. Er werden dan bijvoorbeeld groenten uit de winkel gehaald die niet in de tuin stonden.

59 |

Het menu vóór… Blote billetjes in het gras

Vooraf wordt heldere soep gegeten, getrokken van runderbouillon. Normaliter bestaat soep uit goed gevulde dikke groentesoep. De ‘goeie soep’ is daags van tevoren al gemaakt om goed te kunnen trekken. Zij die het zich kunnen veroorloven, eten de soep inclusief soepvlees tegelijkertijd op. Voor degenen waarvoor deze ‘goeie soep’ een bijzonderheid is, wordt het gebakken soepvlees op de rand van het bord geschoven, om met een zilveruitje en piccalilly als tussengerecht gegeten te worden. Na de soep komt er een stukje vlees op tafel. Vaak rundvlees, varkensvlees of soms een stukje kip. Dit wordt begeleid door gekookte aardappelen - gebakken aardappelen zijn ongekend - en een zeer uitgekiende keur van groenten. Het is namelijk de kleurencombinatie van de groenten die de tafel een feestelijk tintje geven. Vrijwel alle groenten, op bloemkool na, worden ook in de stamppot verwerkt. Maar op de juiste wijze gecombineerd, is het een bijzonder gerecht. Zo levert de combinatie van worteltjes (oranje), slabonen (groen) en bloemkool (wit) een prachtig gezicht op. Ook worden witte en groene bonen, zoals slabonen of snijbonen, veel door elkaar gekookt. Men heeft de wereld aan namen voor deze combinatie. “Naakte kindertjes in het groen, blote billetjes in het gras, juffertjes in het veld of gewoon ‘wit meej grûn’”. Ook verschillende soorten ingemaakte vruchten krijgen een plekje op de dis. Perziken, appeltjes, kersen en peren staan naast compôte van abrikozen of pruimen. Ter afsluiting is er pudding, al dan niet in een tulband of andere vorm. Veel voorkomend zijn vanillepudding, chocoladepudding, griesmeelpudding, frambozenpudding en in uitzonderlijke gevallen bavarois. Alle puddingen worden zelf gemaakt. Het interessante aan pudding is dat daarvoor ingrediënten nodig zijn die niet uit eigen tuin gehaald kunnen worden, zoals de smaakmakers.


“Kaw Sjotel” Het diner komt gebruikelijk vóór het lof op tafel. Van hoog tot laag, van arm tot rijk, ziet die warme maaltijd er vóór het Tweede Vaticaanse Concilie ongeveer hetzelfde uit. Het is een uitgebreidere, wat luxueuzere zondagse maaltijd met zondagse rundvleessoep met mergballetjes, gekookte aardappelen met meerdere soorten groenten, waar mogelijk meerdere soorten vlees, en een nagerecht. Vooral de verschillende soorten van vlees(bereidingen) vormen het verschil met het traditionele zondagsmenu. Het nagerecht is normaliter een vanille- of chocoladepudding, rijstebrij -veelal met zwarte pruimen- of in een enkel geval een mousse.

| 60

‘s Namiddags is er zowel in Noord- als Zuid-Limburg koffie met gebak, veelal vlaai, maar soms ook cake. Een enkele keer een communietaart -soms een ‘macronopzat’- met daarop het beeldje van een communicantje. In Noord-Limburg eindigt het communiefeest vaak vóór het avondeten. Dat wordt vervolgens in gezinsverband genuttigd. In het zuiden duurt het in het algemeen langer en krijgen de aanwezigen vaak nog een broodmaaltijd met een salade (‘kaw sjotel’).

Tomatensoep met balletjes

Drie gangen met soep (tomatensoep met balletjes is een traditional maar ook kippensoep duikt op), varkensgebraad met seizoensgroenten (worteltjes en erwtjes, soms bloemkool) en kroketten, met afsluitend een stevig nagerecht (rijstpap, pudding, crème, zelfgemaakte taart en/of “gâteau”) vind je dan vermoedelijk op zowat negentig procent van de feesttafels terug. Aperitief en voorgerecht sluiten pas later hierbij aan. Rundgebraad blijft heel lang een uitzondering en dat heeft zowel te maken met het belang van de zelfvoorziening als met louter praktische overwegingen: dit gebraad blijkt immers moeilijk warm op te dienen in grotere hoeveelheden. Bij de echt welgestelden is er een uiterst verzorgde menu (dat, in tegenstelling tot bij de gewone feestvierders, ook in geschreven vorm te bewonderen valt). De soep is een consommé, kalfzwezeriken, kreeft, rosbief en fijne patisserie behoren dan nog tot de privilegies van de rijken. Het diner wordt in stijl ingeleid met een aperitief, begeleid door wijn en afgesloten met koffie, likeur, cognac, anisette en sigaren.


Vidé mét champignons Een heel vergelijkbaar feestmaal siert dan ook menige feestdis. Te beginnen met soep (juliennesoep of kippenroomsoep), vidé (van eigen gevogelte) en varkensgebraad (ook al eigen kweek), vergezeld van groenten (boontjes, worteltjes en erwtjes én ook wel champignons) en zelfgemaakte kroketten. Na dit zware eerste bedrijf is het nodig de benen even te strekken (oorspronkelijk gebruikt men die pauze om bijvoorbeeld de koeien te melken) want vervolgens wachten kip (met sla en/of appelmoes) of konijn (met pruimen), chocolade- of vanillepudding of fruitsla (appel, peer, zelfopgelegde kersen, later appelsien en banaan) en, om waardig af te ronden, koffie, taart en “gâteau”. Iets meer kan ook al. Zo is er (duurdere) rosbief of ossenhaas, kalfstong in maderasaus en ruimt de gebraden kip de plaats voor een haan. De bakker zorgt dan voor roomsoezen als variante op de eigen bak. En als de diepvries zijn intrede gedaan heeft, geldt een ijslammetje als het nagerecht bij uitstek. De kinderen mogen dat “onthoofden” en genieten dan van het “bloed” dat er in zit! Hageland, 1924 61 |

Na de mis was er het diner. Dat bestond uit zondagse soep met balletjes, “sjiek vlees” (rollade of braadstuk), groenten, gekookte aardappelen en, om af te ronden, rijstpap met zwarte pruimen. Op het diner schoven het gezin aan, meestal al groot in die dagen, peter en meter en aanhang. ‘s Avonds was er een koffietafel, ook voor een iets uitgebreider gezelschap, bijvoorbeeld met de buren. De familie zelf (o.m. broers en zussen van vader of moeder, neefjes en nichtjes) werden uitgenodigd met de kermis. Hageland, jaren 1930

Voor het communiefeest werd ook een speciale communietaart gebakken, waarop de bakker de woorden “ter ere van Uw Heilige Communie” aanbracht.

N E D E R L A N D S L I M BU R G B E L G I S C H L I M BU R G Mijn eigen eerste communie was een feest in huis voor de tantes en nonkels en zo, dus enkel voor leden van de familie. Het menu: • soep: juliennesoep of kippenroomsoep, • hoofdgerecht: communiebootjes met rosbief, ossenhaas met groentekrans, • na de middag haan met veldsla, tomaat of appelmoes, • dessert: thuis werd nooit een “heilig lam” gegeven. Wel waren er soezen van de bakker. Die waren met room gevuld en in een toren op elkaar gezet. In die tijd bestond een feest dus uit eten van als men binnenkwam tot men naar huis ging. De periode van deze uitgebreide menu’s: vanaf 1966 (toen ik begon) tot begin jaren ‘70. Heel in het begin zagen de menu’s er zo uit: • soep; • vidéke (heel in het begin was dit nog: kip met aardappelen en een soort roomsaus, soms met compote - appelmoes - gegeten); • stukje varkensvlees met groenten (paddestoeltjes, boontjes of wortelen) en zelfgedraaide kroketten; • dessert: pudding gekookt, of chocolade- en vanillepudding gemengd, ofwel fruitsla (met sinaasappel, appel, peer, banaan, soms met zelfopgelegde kersen (iedereen steriliseerde toen kersen in potten)). Echt exotische vruchten gebruikte men niet. IJscrème kwam pas volop vanaf de jaren ‘80 in voege. Drank bij een feest: aanvankelijk was er van wijn geen sprake. Ook cola was er niet, wel kenden we water of limonade. Na het eten kwam de fles op tafel en werd een borrel gedronken. Ook was er likeur. Wijn op feesten is pas in de jaren ‘70 begonnen, met roséwijnen.

| 62

Hageland, 1932

Typische feestgerechten waren een soep (een consommé), kalfszwezeriken met roomsaus, kreeft met mayonaise, rosbief met hele fijne boontjes en erwtjes, wienerschnitzel en gebak of ijs. Fijne patisserie kwam uit Leuven, zoals haast alle meer verfijnde dingen. Als drank werd wijn geserveerd. Voor de kinderen was er een likje wijn met water. Water kwam uit de fles. Het mineraalwater was van Spa of van Topbronnen. Bier was alledaags en werd niet geserveerd tijdens feesten. Na het eten ging men naar het salon. Daar werden koffie en likeur geserveerd. Anisette voor de vrouwen. Mannen dronken cognac en soms was er advocaat. Het feest begon om 13 uur met een aperitief zonder hapjes en eindigde om 16 uur. ‘s Middags soep met balletjes, vlees (geen varkens!) met aardappelen en groenten. Nadien waren er taart en rozijnenbrood en ‘s avonds crème. Een feestmenu zag er gewoonlijk als volgt uit: soep, vidé, rosbief met groentekrans en dessert (niet zelden vanillepudding). Feesten werden over het algemeen thuis gehouden, het restaurant van mijn ouders bood immers veel plaats.

V L A A M S - B R A BA N T N O O R D - B R A BA N T Luxe servies en zondags eten. Bouillonsoep met rund, twee soorten groenten, aardappelpuree, betere vlees. Daarnaast eigen gemaakte pudding (bitterkoekjes of caramel). Aardappels, vlees, groente. Extraatje was sausje of pudding. Het eten was luxer dan dagelijks, met goeie soep (bouillonsoep). Het werd in kleine kring thuis gevierd. Het warm eten was slechts met het gezin en opa en oma, soms ook de peetouders. Ook de pudding gaf de luxe aan: vanille of met lange vingers. Een borreltje was slechts bij de rijken gebruikelijk. Bij onze eigen communie werd een zondagse maaltijd gebruikt. Citroenschuimpudding bracht voor ons een gevoel van feestelijkheid. Bij onze communie was er luxere soep: bouillon, rundsoep. Ook werd wel een oude kip of haan gebruikt om lekkere soep van te maken. Dit was vele malen lekkerder dan een jonge kip. De eerste communie was een echt feest. Ooms en tantes en opa’s en oma’s kwamen ‘s middags eten. Ze kwamen “op de soep”. Dat was ook wel wat luxer. Je kreeg dan twee borden (voor de verschillende gerechten). Vooraf goede rundsoep en daarna (waarschijnlijk stukjes vlees) aardappels met groenten, gedroogde compote (van pruimen of peren) en pudding toe. Onze communie werd gevierd. Ooms en tantes kwamen op bezoek alsmede naaste buren. Er werd dan gezamenlijk gegeten. Bouillonsoep (met vlees erin), aardappelen met vlees (karbonade) en groenten (sperziebonen, erwten, wortelen, in de zomer sla) en fruit. Vooral ingemaakt fruit: perziken, peren etc. maar ook wel sinaasappelen en bananen. Als toetje pudding in bv. tulband of visvorm met bessensap of kersen uit weckflessen er over heen. De communietafel werd bijzonder gedekt. Waar mogelijk kwam een netter servies en een tafellaken.

63 |

… en na de Wederopbouw Een persoonlijk cachet

De toegenomen bestedingsmogelijkheden na de Wederopbouw en vooral vanaf de zestiger jaren laten een wat ruimere “sier” toe op tafel. Dat stellen bepaalde respondenten trouwens zelf vast, als zij de eigen eerste communie omstreeks de vijftiger jaren vergelijken met het feest voor hun kinderen, bijna drie decennia later: “De kok kwam opnieuw koken maar nu gebruikten wij andere producten. Er werd al eens lamsmedaillon gegeten en er was soms vissoep (voorgerecht en soep samen). De keuken was behoorlijk veranderd. Het hoofdgerecht kon ‘filet pur’ zijn, in biefstukvorm gesneden, heel eventjes gebakken en opgediend met gegratineerde aardappelen. Daarbij hoorden jonge groenten, zoals gestoomde worteltjes en erwtjes. Vooraf dronken wij aperitief (tijdens mijn jeugd bestond dat niet), er werd wijn geschonken en achteraf sterkere drank.” Deze getuigenis illustreert meteen een aantal gastronomische wijzigingen die vanaf de zeventiger jaren onstuitbaar zullen oprukken. Opmerkelijk daarin is onder meer de aanbreng van vis en schaaldieren (een groot gamma in talloze verschillende bereidingen), een enorme variëteit van “nieuwe” groenten en fruit (paprika, avocado, kiwi...) de gewoonte van het aperitief (vergezeld van hapjes) en, last but not least, de veralgemening van wijn als begeleider van het feestmaal. Volgens een kookster van toen situeert de doorbraak hiervan zich in het begin van de zeventiger jaren, als eerst de roséwijnen “ontdekt” worden. Begin negentiger jaren krijgt bier eerherstel, met name onder de vorm van streekbieren en speciaalbieren. De menukaart die vroeger getypt of handgeschreven (“ingevuld”) opduikt, wordt de laatste decennia onmisbaar en ... de communicant krijgt (behoorlijk wat) inspraak bij de samenstelling van het menu: “Bij mijn eerste communie mocht ik zelf het menu samenstellen”... Het onvergelijkelijk grotere en gedemocratiseerde aanbod, vergeleken met de periode vóór de Tweede Wereldoorlog en ook nog de naoorlogse wederopbouw, laat toe een “persoonlijk cachet” te geven aan het eerste communiefeest van vandaag. Met weer nieuwe en opmerkelijke vormen, zoals een professionele kookster vaststelt: “Daarnaast ziet men nu ook meer koude buffetten en, als het mooi weer is, zelfs barbecue. Dat was vroeger ondenkbaar.”


“Modernisering” Wat verandert, is dat in toenemende mate ingrediënten gekocht worden. Daardoor ontstaat ook meer variatie en verschijnen bij een breder publiek regiovreemde producten als bijvoorbeeld garnalen op tafel. | 64


Verdere “modernisering” (bijvoorbeeld vlees in satésaus) wordt bijna naadloos ingepast in de aloude traditie. Andere presentatievormen komen slechts uitzonderlijk voor bij communiefeesten. Koffie en gebak borduren intussen voort op de traditie. Wel worden geleidelijk aan de beschikbare middelen groter en dat laat zich voelen. De communietaart - een gelegenheidsgebonden feestgebak, bestaande uit meerdere lagen met daarbovenop het beeldje van een communicant - raakt in deze periode breed verbreid. Het avondmaal wordt in toenemende mate ook in Noord-Limburg in breder verband genuttigd.

Mayonaise draaien Pas meerdere generaties later breekt de culinaire verfijning en verbreding ook door naar andere lagen van de bevolking, zeker als professionele traiteurs en etablissementen in het bereik van de meeste feestvierders komen. En zo wordt bij het eerste communiefeest van de kleinkinderen een buffet geserveerd met gekookte en gerookte zalm. De culinair verwende communicant van toen, intussen een flink stuk in de tachtig, herinnert zich in elk geval nu nog dat hij vol bewondering toekijkt “als de traiteur de mayonaise draait”. Haast niet meer voor te stellen, vandaag!


Niet meer “in de goei kamer” De manier waarop de eerste communie, het vormsel en de plechtige communie worden gevierd, is door de jaren heen sterk veranderd. Zoals voor meer feesten geldt ook hier weer dat de stijgende welvaart na de Tweede Wereldoorlog voor een omslag in de vieringen heeft gezorgd. De maaltijden ‘in de goei kamer’ thuis worden vervangen door cateraars die complete warme en koude buffetten opdienen aan huis. Ook restaurantbezoek doet zijn intrede.

65 |

De kok kwam opnieuw koken, maar nu gebruikten we ook andere producten. Er werd al eens een lamsmedaillon gegeten en er was soms vissoep (dat betekent voorgerecht en soep samen). De keuken was behoorlijk veranderd. Het hoofdgerecht kon filet pur zijn, in biefstukvorm gesneden en heel eventjes gebakken, en opgediend met gegratineerde aardappelen. Daarbij hoorden jonge groenten zoals gestoomde worteltjes en erwtjes. Vooraf dronken we een aperitief (tijdens mijn jeugd bestond dat niet), er werd wijn geschonken en achteraf kwam sterkere drank op tafel. Zo’n uitgebreide menu voor een communiefeest is vandaag uitzonderlijk. Normaal bestaat tegenwoordig een menu uit: aperitief, voorgerecht, soep, hoofdgerecht, dessert, koffie, taart en gebak. Daarnaast ziet men nu ook meer koude buffetten, en als het mooi weer is zelfs eens een barbecue. Dat was vroeger ondenkbaar. Het menu uit ‘79, van het feest van zoon L.: • avocado’s met garnalen: avocado was toen nieuw en dus ‘hip’; • paddestoelensoep; • kip in dragonsaus met kroketten; • ijs met kiwi’s en aardbeien. Dat was net de periode dat kiwi’s hun opwachting maakten, dus ook dit dessert was heel speciaal.


B E L G I S C H L I M BU R G N E D E R L A N D S L I M BU R G De eerste communie nu is ook nog een groot feest, met diner, koffietafel en koude schotel. Wel is de communie een tijdlang niet meer thuis gevierd maar helemaal verzorgd door de catering. De gezinnen zijn nu veel kleiner dan vroeger, dus bij de genodigden duiken steeds meer vrienden op. Het eten bij een eerste communie omvat nu ook vaak geen warm eten meer. Wel is er nog soep maar dan volgen broodjes, bavarois en ijs. ‘s Avonds is er een koude schotel of koud buffet, telkens met broodjes.

| 66

Later zijn alle luxere vleeswaren gekomen. Nu bijvoorbeeld gourmetten en steengrillen. De communie van onze eigen kinderen werd in grotere kring gevierd en was feestelijk. Er werd zelf taart gebakken. Na de kerk kreeg men thuis een broodmaaltijd. Voor visite was er gebak en koffie. ‘s Avonds was er een diner met goed servies: goede rundsoep, aardappels, vlees, 2/3 soorten groente van het seizoen met altijd bloemkool en pudding na. Bij de communie van onze kinderen kwam ook visite, dat was bij de communie van vóór de oorlog niet gebruikelijk. De communie van onze eigen kinderen (1965-1970) werd versierd met zelfgeschreven menukaarten bij ieder bord. Het was een warme maaltijd met het gezin die de vrouw zelf klaar maakte. Hors d’oeuvre, bouillonsoep, kalfsoester, groente, aardappelen, compote, pudding. Diverse groentes. Daarna kwam de familie. Dan werd koffie en een borreltje gedronken en tenslotte een broodmaaltijd. Om 19 uur was iedereen weer weg. De communie van onze kleinkinderen verliep ongeveer in dezelfde lijn, maar wel wat luxer. ‘s Morgens was er mis, bij thuiskomst een lopend buffet van brood. Overdag was er een drankje. Omstreeks 17 uur volgde de hoofdmaaltijd. Bij alle generaties is het persoonlijke erg belangrijk (zelfgeschreven kaarten, zelf koken). Met de communie van onze eigen kinderen (1963-1965) was het een feest. Respectievelijk kwam er een kookster en is het buitenshuis gevierd. De maaltijd bestond uit: pasteitje (kalfsragout), bouillonsoep, varkenshaas of runderhaas met groente, fruit, puddingen (bavarois mokka/ananas).

N O O R D - B R A BA N T V L A A M S - B R A BA N T Voor onze kinderen hebben wij wel de eerste communie gevierd maar dat was bescheiden (jaren ‘60). Alles werd zelf gedaan in huis. Enkel de peter en de meter waren geïnviteerd. Er werd ook niet speciaal gekookt. Bij de kleinkinderen (1987 en 1989) was er ook een communiefeest thuis. Er was feest voor de familie, zoals voor de doop. Het was ook een buffet met de tafels op het terras. Buffet was makkelijk omdat je alles zelf deed en omdat het op voorhand kon gemaakt worden. Het kan zijn dat er ook een stoverij op het buffet stond. Er was zeker verschil tussen het buffet van de doop en van de communie. Er was zeker zalm, gekookt en gerookt. Nederlands Limburg, jaren 1960

67 |

De plechtige communie Groots en uitbundig De plechtige communie kent vóór de Tweede Wereldoorlog een grootse en uitbundige viering, zoals die ook bij de eerste communie gebruikelijk is.


Afkooksel Ietwat oneerbiedig zou men kunnen stellen dat de plechtige communie in negentig procent der gevallen een afkooksel is van de eerste communie. In Nederland heeft men de plechtige communie omgezet in een hernieuwing der doopbeloften tegen het einde van de lagere school, momenteel basisschool geheten. Ook deze vernieuwing der doopbeloften wordt in veel katholieke gezinnen gevierd, veelal evenwel in mindere mate dan de eerste heilige communie.


Engeltjes Familiale en specifieke tijdsomstandigheden beperken overigens wel eens meer de feestvreugde. Een bijna tachtigjarige respondente herinnert zich bijzonder weinig van haar plechtige communiefeest. Geen wonder: haar peter is dan al gestorven en haar vader is gemobiliseerd.“Het was 1939 en de oorlog stond voor de deur, dus aan feesten werd amper gedacht”, besluit zij. Religieus verloopt een plechtige communieviering tijdens de eerste helft van de eeuw algemeen nog met de nodige luister: “In mijn kindertijd liepen er, behalve de communicanten, altijd engeltjes (met vleugeltjes op de rug) voor en achter de stoet de kerk in. Ikzelf ben drie keer een engeltje geweest. Die engeltjes mochten de hele dag mee feesten.” Bovendien wordt er een evenwaardig werelds vervolg aan gebreid: “Mijn plechtige communie was een tamelijk goed feest. Ik vierde die in 1946. Een kokkin kwam koken, er waren tamelijk veel genodigden

| 68

(onder meer nonkels en tantes) en ik kreeg geschenken.” Deze getuigenis schetst meteen het verschil dat vóór de zestiger jaren nog lang bestaat tussen de vieringen van eerste en plechtige communie. Op een ogenblik dat eerstgenoemd ritueel niet zelden haast ongemerkt voorbijgaat, is de volgende stap wél een markante gebeurtenis. Mogelijk heeft dat verschil in perceptie te maken met de toenmalige betekenis van échte overgang naar volwassenheid die de plechtige communie dan nog voor velen is. Tal van jongeren zien immers op dat ogenblik de volwassenenwereld voor zich (het einde van de school, volwassen gedrag zoals roken, alcohol drinken...) In de daaropvolgende decennia markeert de plechtige communie ook niet meer echt deze maatschappelijke overgang, zij het wel nog een biologische. En dat verklaart misschien mede (naast de toegenomen welvaart?) waarom eerste en plechtige communie nu wat meer op voet van gelijkheid gekomen zijn...


Een groot feest maar niet bij allemaal Zo kwalificeert een respondent de plechtige communie als hij de leeftijd van twaalf jaar heeft. En, zoals reeds gesteld, blijkt deze tweede overgangsrite naar het volwassen leven vóór de Tweede Wereldoorlog inderdaad meer aanleiding tot feest te geven dan de vorige. Niet zelden wijzen auteurs ook op het feit dat nu een aantal zaken “gepermitteerd” worden, zoals roken en ...een glaasje drinken. De “ernstige” pose die de meeste twaalfjarigen aannemen op de foto’s die ter gelegenheid van de plechtige communie gemaakt worden (meer dan ter gelegenheid van eerste communie), illustreert allicht wel het bewustzijn dat deze stap voor hen cruciaal is. Vooral bij de vrouwelijke plechtige communicanten lijken deze al op een voorafspiegeling van de latere huwelijksfoto’s. De vergelijking met meer recente (en evenzeer geposeerde) kiekjes loont absoluut de moeite! Er is nog een ander attribuut dat symbool kan staan voor het overschrijden van de drempel meisje-vrouw op die leeftijd en gevierd wordt met de plechtige Nederlands Limburg, 1920

communie. In heel wat plaatsen is het immers de gewoonte dat de meisjes hun eerste oorringen krijgen bij deze gelegenheid. 68 |

Wit kleed en lange broek Het op handen zijnde overlijden van opa

Bij alle beschrijvingen van de feesten die werden gevierd bij de eerste en plechtige communie, moet wel een aantal zaken in het oog gehouden worden. In de vooroorlogse jaren zijn de financiële middelen van een gezin van ongekende invloed op de manier waarop vieringen plaatsvinden. Tekenend zijn uitspraken als: “Voor mijn communie had ik een zwarte jurk, die alvast was gekocht in verband met het op handen zijnde overlijden van opa. Dan hoefde ik geen twee keer nieuwe kleren te hebben”. Het is ook niet ongebruikelijk dat meer kinderen uit een gezin hetzelfde communiepakje aankrijgen, hoewel de mouwen en pijpen te kort of te lang zijn.


Zelfde karakter als eerste communie Waar de plechtige communie nog groots gevierd wordt, heeft deze hetzelfde karakter als de viering van de eerste heilige communie. Jongens krijgen vaak ter gelegenheid van hun vormsel (tijdens de laatste jaren van het basisonderwijs) hun eerste lange pantalon, ook al geeft dit ritueel (het sacrament van de geestelijke volwassenheid) niet meteen aanleiding tot (groot) feest.

| 70

Catechismus

De kerkelijk autoriteit hecht tot diep in de 20ste eeuw veel belang aan dit ritueel, waarbij de jongvolwassenheid zich aankondigt met alle “gevaren en valkuilen”. De catechismus krijgt nu als richtbaken voor het ware leven zijn volle waarde en de kandidaat-communicanten moeten (meestal aansluitend op de dagelijkse mis) de cruciale vragen en antwoorden leren. Vooral de laatste week is extra streng. Een heuse vastenperiode gaat aan de grote dag vooraf. Vooral snoep is dan taboe, voor zover natuurlijk deze tot de dagelijkse geneugten behoort van een generatie die zeker niet verwend mag genoemd worden, wat ten overvloede blijkt uit de culinaire gewoonten in vele gezinnen. Het belang van het feest kan natuurlijk ook afgemeten worden aan de kledingsvoorbereidingen. Wit is de gangbare kleur voor de meisjes. Jongens hebben dan een grotere keuzemarge en dat blijkt ook als je de foto’s van toen bekijkt. Een lange broek symboliseert de wereld van de mannen maar ook een korte broek wordt nog vaak gekozen. Vraag is of je daar een aanduiding achter moet zoeken van de toekomst die de ouders voor zoonlief voor ogen hebben. Voor de meisjes doet de gekozen jurk, met voile, heel sterk denken aan het latere trouwkleed. Pas een flink stuk na de vijftiger jaren krijg je een andere mode met het zogenaamde “Jezuskleed”, dat eerder aan een soort van pij doet denken (maar misschien het spirituele huwelijk met Christus symboliseert?). Vaak krijgt de vrouwelijke communicant twee nieuwe outfits. Naast de traditionele voor de plechtige gebeurtenis zelf, krijgt zij ook een nieuw kleedje voor de dag erna.


Vlekkeloos wit Het vlekkeloos witte kleed van de vrouwelijke communicant zelf - vaak een creatie van de lokale naaister, heel lang in zwang en vaak doorgegeven binnen het gezin, de familie en vriendenkring - vertedert bovendien nog heel wat bejaarde dames van nu. Belgisch Limburg, 1946

71 |

Thuisfeest wordt uithuizig V L A A M S - B R A BA N T

Intimiteit Een feest dat thuis gevierd wordt, veronderstelt allicht een min of meer serieuze ingreep in de dagelijks setting. Niet zelden wordt overigens een beroep gedaan op meubilair van familieleden of vrienden om het ongewoon grote gezelschap in de best mogelijke omstandigheden te kunnen ontvangen. Anderen hebben dan weer alle ruimte: “Wij hadden ook een grote koer en de feestgangers konden daar even de benen strekken, tussen twee gangen in.” Het plechtige communiefeest blijft nog lang een thuisgebeuren en vindt pas de voorbije twee decennia de weg naar de (gespecialiseerde) horeca-inrichting. Meestal dan nog met als tussenstap een “zaal” waar een ingehuurde “kookster” en hulp de feestgangers vertroetelen. De traditie van het plechtige communiefeest krijgt dus zware klappen. De intimiteit van het vroegere feest thuis wijkt voor de anonimiteit van de gespecialiseerde horecazaak waar vaak tegelijk meerdere feesten gehouden worden, soms slechts gescheiden door een gedeeltelijke, verplaatsbare wand. De gewoonte van het uit gaan eten zorgt evenwel ook voor een tussenvorm, als het “huis van vertrouwen” als traiteur optreedt bij de feestelingen thuis.

| 72



Communiefeest in het klooster De plaats van het feestgebeuren blijft heel lang thuis. Allicht is er hier een verschil tussen stad en platteland, waar de stap naar “de zaal” globaal genomen een stuk later zal gebeuren dan de zeventiger jaren, welke meestal als de periode van de verandering aangegeven worden. Maar de uitzondering bevestigt natuurlijk de regel. Zo zitten wij nog maar in de zestiger jaren als voor het communiefeest van de zoon van een geïnterviewde een zaal afgehuurd wordt. Het feest wordt overigens samen met het gezin van haar op dat moment gehospitaliseerde zus georganiseerd, maar “dat was één van de eerste keren in het dorp dat iemand voor een feest naar een zaal trok.” Alles gebeurt bovendien buitenshuis: “Het eten werd door een kokkin verzorgd. Zij stelde een menu voor en bereidde het eten in de zaal.” Voor anderen blijft thuis dus wel degelijk de beste locatie, zoals een heel oude traditie dat trouwens wil. Hoewel specifieke familiale of professionele omstandigheden hieraan wel eens afbreuk willen doen. Zo viert een respondente in de twintiger jaren haar plechtige communiefeest in het klooster, waar zij als interne verblijft. Met alle beperkingen en regels van dien natuurlijk: “Al mijn zussen en broers hebben daar hun communiefeest gevierd. Meter en peter werden uitgenodigd, telkens maximaal zeven of acht personen. Alle families zaten naast elkaar aan tafel en iedereen kreeg hetzelfde menu opgediend. Als amusement werden pianostukjes gespeeld.” De “trek naar elders” wordt pas frappant in het laatste kwart van de vorige eeuw. Het hoeft niet meteen een professionele horecazaak te zijn maar er wordt duidelijk vaak rekening gehouden met de mogelijkheden zoals die zich aanbieden. Een feestzaal van een school, een parochiezaal of een ander verenigingslokaal kunnen perfect dienst doen als feestsetting. De toegenomen soepelheid van de meeste moderne traiteurs maakt dat trouwens probleemloos mogelijk. Een en ander betekent wel dat het feest voor de verschillende kinderen perfect op verschillende locaties kan gehouden worden, waaronder tussendoor zelfs thuis. Een kleine ingreep is dan soms wel noodzakelijk: “Wanneer het huis te klein was, werden de meubels naar buiten gedragen om de gasten deftig te kunnen plaatsen.”

73 |

Vroeger werden de meeste feesten - zelfs trouwfeesten - bij de mensen thuis gegeven. De huizen waren toen groter dan nu, dus dat lukte wel. Mijn plechtige communie is in huis gevierd. Moeder had de dag voordien alles zelf gekookt. Er is de jongste decennia veel veranderd. Bijvoorbeeld: vroeger werden veel feesten (communiefeesten) thuis georganiseerd. Het afhuren van een zaal is in de jaren zeventig begonnen. Vroeger ging men bijna nooit uit eten; nu - vooral sinds de jaren negentig - gebeurt dat wel. Communiefeesten vonden veel langer in huis plaats dan trouwfeesten. Nu is er zelfs opnieuw een lichte trend om de communiefeesten weer in huis te geven, als men niet te veel volk uitnodigt. In de jaren negentig vonden bijna alle communiefeesten in een zaal plaats. Het feest van de oudste zoon vierden we buitenhuis in een zaaltje van de school waar Jan, mijn man, werkte. We mochten onder meer de zetels van de directeur gebruiken. Een traiteurdienst leverde het koud buffet. Bij onze dochter ging de familie naar een feestzaal. Het werd gecombineerd met het feest voor de 80ste verjaardag van de oma. Er was bediening aan tafel. In ‘96 hebben we het feest van een andere zoon in huis gegeven. Het feest werd dit keer gecombineerd met de 80ste verjaardag van de opa. De communies van de kinderen van mijn dochter worden altijd bij haar thuis gevierd. Ze kookt zelf, met mijn hulp. Voor onze kleinkinderen wordt er nu telkens een groot feest buitenhuis georganiseerd.

B E L G I S C H L I M BU R G V L A A M S - B R A BA N T Het feest was wel thuis en bleef bij boerenmensen eerder bescheiden. De welstellende mensen vierden veel meer feest. Om 12 uur was ik terug thuis van de hoogmis. Dan was er feest thuis met de familie. De zusters en de broers, een tante of twee, een nonkel of twee, die het dichtst bij woonden. De communicanten gingen de verschillende maaltijden allemaal op andere plaatsen gebruiken. Die gewoonte is naderhand verdwenen. | 74

Hageland

De plechtige communiefeesten van mijn twee kleinkinderen zijn telkens in een zaal gevierd. Voor het feest van mijn kleinzoon waren wij in een restaurant uitgenodigd.

Feestelijkheden werden eigenlijk altijd thuis gevierd. De woonkamer werd leeggeruimd. Mijn eigen eerste communie was op een doordeweekse dag en was geen feest. Bij de plechtige communie was het feestelijker. Die werd niet thuis gevierd maar via de kerk was ik uitgenodigd om bij de plaatselijke bakker met moeder samen een koffietafel te nuttigen. Het vormsel ging eigenlijk zonder bijzonderheden voorbij maar de plechtige communie kende een soortgelijke invulling als de eerste commuBelgisch Limburg, 1970

nie (uitnodiging bij de plaatselijke bakker). Bij het tweede kind zijn wij met de ouders, peetoom en peettante naar een restaurant geweest. Daar kon je gewoon kiezen zoals dat nu nog is in restaurants. Afsluiting met een kopje koffie en dat was het einde. Het vormsel hebben wij kleinschalig gevierd met grootouders erbij in een restaurant. De kinderen vieren de meeste feestelijkheden wel buitenshuis.

N O O R D - B R A BA N T V L A A M S - B R A BA N T De plechtige communie is sedert enkele decennia geleidelijk aan verdwenen ten voordele van het vormsel, waarrond ook niet veel te doen is.

75 |

Aan tafel V L A A M S - B R A BA N T

Ereplaats De omvang van het gezelschap varieert nogal. Naast het eigen gezin, worden natuurlijk de grootouders van de communicant verwacht, evenals peter en meter. Ooms en tantes maken ook vaak hun opwachting maar dat geldt al veel minder voor neven en nichten, zeker als die al volwassen zijn. De tafelschikking kent slechts enkele vaste regels. Zo is er een ereplaats voor de communicant, geflankeerd door de fiere ouders, peter en meter. Ook de grootouders, voor zover zijzelf geen peter of meter zijn, kunnen meestal op een soort van ereplaats rekenen. Voor het overige wordt vooral op een leuk verloop van het feest gemikt, waarbij mensen waarvan geweten is dat zij het goed met elkaar kunnen vinden, “gekoppeld” worden (de afwisseling manvrouw wordt niet zelden gerespecteerd).

Belgisch Limburg, jaren 1970

| 76


Maak een kruis, zoals thuis

“Sommige mensen gaven plechtige communiefeesten die het niveau haalden van trouwfeesten”, herinnert zich een al wat bejaarde dame. En dat klopt ook wel met het relaas van een aantal respondenten. Voor een plechtige communiefeest worden haast traditiegetrouw meer feestvierders uitgenodigd dan voor een eerste communie. De kern (gezin, peter en meter, grootouders, eventueel naaste vrienden en buren) krijgt nu versterking van tantes en nonkels, een serieus aantal als je de gezinsomvang van de eerste helft van de eeuw voor ogen houdt. Helemaal ambitieus wordt het als ook neven en nichten mee mogen aanschuiven. Maar aan alles valt een mouw te passen, en dat zelfs zonder bepaalde familieleden te krenken door hen niet uit te nodigen. Zo wordt om alles nog een beetje beheersbaar te houden het feest soms gewoon in twee delen opgesplitst. Een kleinere groep van direct betrokkenen krijgt eerst een (vrij) uitgebreid warm feestmaal. Vervolgens komt de rest van de genodigden omstreeks 16 uur en die nuttigt samen met de al aanwezige gasten taart en andere versnaperingen met koffie. Maar een uitgebreid feest blijft natuurlijk nog (heel) lang nazinderen. “De communiefeesten uit mijn kindertijd waren veel uitgebreider. Het eten begon al ‘s middags met een compleet menu. Dan was er een pauze zodat iedereen op de boerderij kon gaan werken en vervolgens was het tijd voor een tweede complete menu.” Zo omschrijft een geïnterviewde het feestverloop in de vijftiger en zestiger jaren. Vraag is of er nadien echt veel verandert. Mettertijd wordt het menu misschien wat “lichter” maar het plechtige communiefeest blijft bij uitstek een gezellige familiebedoening, waarbij eten toch wel de meeste nadruk krijgt. Zelfs de vermelde “pauze” wordt blijkbaar in ere gehouden, veelal niet meer om de dagelijkse taken te verrichten maar eerder om wat beweging te hebben na al rijk getafeld te hebben en met nog enkele stevige “uitsmijters” voor de boeg. Dat alles in een rustige sfeer, niet meteen gebroken door (prominente) muziek of andere gewoonten die bijvoorbeeld een huwelijk nogal eens plegen “op te vrolijken” (dansen, “sketches”, toespraken). Wel wordt soms een spel voorbereid voor het jonge grut en durven de mannen én vrouwen wel eens een kaartje te leggen “ter ontspanning”. Het religieuze aspect van het hele feest wordt trouwens niet helemaal uit het oog verloren. Zo moet de plechtige communicant na de middag naar het lof (tijd dus voor een eetpauze) maar ook het menu - vanaf de zestiger jaren geschreven, soms getypt, al of niet in “rijmvorm” - wijst nog lang op de gunst “van bovenaf” die de rijke spijzen mogelijk maakt. “Maak een kruis, zoals thuis” en “Dank de Schepper die u schonk, elke beet en elke dronk” nopen de feestvierder in de zeventiger en tachtiger jaren toch enigszins tot bezinning. Vooraleer te beginnen aan alle lekkers, bidt of leest de communicant voor, iets wat hier en daar ook nu nog gebeurt. 77 |

Kookhulp Vrouwenzaak Heel vaak heeft moeder de versterking gekregen van een gespecialiseerde kookster of van een familielid dat goed overweg kan met potten en pannen. Want “koken was toen meer een vrouwenzaak”, merkt een dame nu nuchter op. Dat is al het geval bij de (aanzienlijke) voorbereiding van het feestmaal, waarin iedereen zijn aandeel heeft: “Pa stookte met busseltjes hout, verzameld in de winter, de grote gemetste oven met tegeltjes. Moeder bakte in één keer acht taarten, een hele oven vol. Wat ik nog altijd bewonder, was dat die oven geen thermostaat had en de taarten er niettemin perfect gebakken uitkwamen.” Vooraleer moeder het kookkarwei bij feesten volledig uit handen geeft, verloopt nog enige tijd. Er blijft immers een soort van “overgangsperiode” waarin het gros van het kookwerk wel uitbesteed wordt aan een kookster die niet meer echt tot de familie behoort, maar waarin de vrouw des huizes alvast nog toezicht houdt. Pas echt “feest” wordt het voor haar als niet meer in huis gegeten wordt.


De “kook”

Sommige moeders zorgen helemaal alleen voor het (eerder sobere) feestmaal, tot in het derde millennium toe, als eentje van hen pasta bereidt voor zestig tot zeventig gasten. Een beetje “vergoelijkend” wordt meestal toegevoegd dat alle lekkers al (bijna) klaar is de dag voordien. Vooralsnog belangeloze hulp komt er eerst, van een (vrouwelijk) familielid of nauwe relatie. Niet zelden kan je uit een getuigenis een flink stuk culinaire geschiedenis afleiden, die mooi aangeeft hoe nog rond het midden van de eeuw de gastronomische tradities doorgegeven worden: “Bij elk communiefeest kookte een tante. Zij was in de huishoudschool geweest en baseerde zich op kookboeken. Het kookboek van de ‘Boerinnenbond’ was de bijbel maar zij experimenteerde ook met gerechten die zij had gelezen of gehoord, of met wat zij tijdens de kooklessen van de ‘Boerinnenbond’ had geleerd. De recepten werden opgeschreven en bewaard; de familie heeft nog altijd een aantal handgeschreven recepten in bezit”. Belgisch Limburg, 1986 | 78

De vaderlijke inbreng in de keuken blijft lang onbestaande of hoogstens summier in die tijden van strikte rolverdeling die pas recent gesloopt wordt: “Bij een feest kregen wij altijd hulp van een oudere nicht. Ik veronderstel dat zij dat gratis deed want ze ging overal helpen. Moeder zat met drie kleine kinderen en hulp van pa bestond in die tijd niet. Die had zijn eigen werk als hoefsmid.” Een opmerkelijke uitzondering vormt dan ook de broer van een geïnterviewde, wiens moeder al enige tijd voordien overleden is en die het feestmaal bereidt. Vooraleer de “echte” traiteur volop zijn opwachting maakt in de laatste twee decennia van de vorige eeuw, zorgt de “kook” voor een meer dan gewaardeerde aflossing van de wacht. Met de komst van een niet meer familiaal of vriendschappelijk gerelateerde “kook” of traiteur stellen zich weer andere problemen. Meestal niet echt voor het samenstellen van het menu. Ofwel is er overleg, ofwel is het aanbod van de professionele traiteur voldoende breed om iedereen zijn gading te laten vinden. Niet onbelangrijk want “communiefeesten zijn al wat meer menugericht”, stelt een horeca-uitbaatster. In tijden waarin de zelfvoorziening een belangrijke rol speelt, zorgt de toelevering van de (duurdere) basisingrediënten evenwel voor wat meer complicaties: “Ieder jaar werd een rund geslacht. De speciale stukken weden apart gehouden en ingevroren voor een communiefeest of trouw. Op de dag van het feest gaven wij die aan de traiteur of de kok en die maakte ze klaar. Dan waren wij zeker van de kwaliteit van het vlees. De traiteur trok wat van de prijs af maar dat bedrag stond niet in verhouding tot de waarde van het aangeleverde vlees. Ook groenten werden nooit gekocht, behalve wat champignons of zo.” Het verhaal situeert zich tegen het einde van de zeventiger jaren.

Financiële speelruimte Als de financiële speelruimte dat toelaat, wordt soms een kookster ingehuurd. Zij verzorgt dan de feestmaaltijd.


Gegoede gezinnen Bij meer gegoede gezinnen maakt de kookster of kokkin al vroeg haar intrede. Elders blijft de bereiding van het feestmenu een klus voor de vrouw des huizes. Soms wordt een beroep gedaan op een familielid of een buurvrouw.

79 |

Mijn moeder was een kokkin. Ook de plechtige communiefeesten zijn nog steeds op dezelfde leest geschoeid. Dat zijn makkelijke menu’s, zoals pasta, voor een 60 of 70 personen. Moeder kookt alles de dag voordien. Mijn ouders kookten zelf, met hulp van een tante. De familiebanden waren toen veel hechter. Bij feesten kwamen meestal twee tantes in de keuken helpen. Meestal hielpen ze al bij de voorbereidingen op vrijdag en zaterdag. Iemand van de buren kwam meestal helpen met de afwas. ‘s Maandags na het feest werd er dan voor de helpers een koffietafel georganiseerd (koffie met taart of koek) om hen te bedanken. Als de buren of een ander familielid een communiefeest gaven, ging onze moeder daar helpen. Op de tweede dag, de dag van de communie zelf, kwam er een kokkin. Dat was een vriendin van moeder. Mijn feest was eveneens verzorgd door de ‘kook’. De kok was een vriend, die hotelschool had gedaan maar dit beroep niet uitoefende. Mijn feest vond in huis plaats, met een traiteurdienst. De communiefeesten waren bijna altijd plechtige communies. Eerste communies werden in mijn tijd nog niet zo uitgebreid gevierd. Zeker niet met een traiteur; dat viel te duur uit. Sommige mensen gaven plechtige communiefeesten, die het niveau haalden van trouwfeesten. Ik nam mijn lange tafels, het bestek en het andere materiaal (stoelen niet) mee. Op de tafels legde ik voor iedereen - rijk en arm - stoffen lakens en stoffen servetten. Papieren tafellakens en servetten vond ik niet feestelijk genoeg. Het vlees kocht ik altijd zelf in: dan wist ik wat ik kreeg.

B E L G I S C H L I M BU R G V L A A M S - B R A BA N T Wel kon mijn moeder mee feesten, want iemand van de buren kookte. Mijn tante kookte, ook bij de familie die eveneens een communicant hadden en waar ik ook ben gaan eten. Een tante kookte en heel goed! Hageland, 1962 | 80

De plechtige communie van onze kinderen was anders (jaren ‘60 en ‘70). Ik kookte wel zelf. Voor de communie van onze jongste hadden we een traiteur. Dat was een kennis van vader. Die wilde niet meer dat ik zo hard moest werken die dag.

Kooksters werden enkel ingehuurd bij speciale bruiloftsfeesten, priesterfeesten, 50ste verjaardag. Voor de communie van onze kinderen hebben wij een grote taart laten maken met de tekst voor de communicant en daarna was er een warm Belgisch Limburg, 1986

en koud buffet dat door een cateraar werd gebracht. Bij ons eerste kind kwam de kookster. Je was zelf verantwoordelijk voor het in huis halen van de ingrediënten. De kookster gaf aan wat er gehaald moest worden en vervolgens kwam zij dat klaar maken. Zij bleef zelf ook eten. T. heeft later als kookster servies en bestek aangeschaft om mee te nemen naar de feesten waar ze kookte. Ze kookte zowel bij notabelen als boeren als geestelijkheid als middenstand.


N O O R D - B R A BA N T N E D E R L A N D S L I M BU R G Toen het plechtige communiefeest nog (thuis) gevierd werd, kwam er hulp van verschillende (buur)vrouwen. De “tant” kwam om te koken.

81 |

Zelfvoorziening stelt menu op Eigen tuin en eigen stal De opbrengst van de eigen tuin en, in geval van boerenmensen, van eigen stal bepaalt heel sterk het menu tijdens de eerste helft van de vorige eeuw. Zo wordt niet zelden een varken geslacht ter gelegenheid van de plechtige communie van zoon of dochter. Het menu dat volgt, kan dan ook grotendeels model staan voor wat er op tal van andere plaatsen op tafel verschijnt. Die zelfvoorziening zal ongetwijfeld ook een belangrijke rol spelen bij de toch wel merkbare varianten wat intensiteit aangaat, eveneens verbonden met de tijd. Dat stellen zelfs de communicanten van toen vast. “Het feest bleef bij boerenmensen in de jaren dertig eerder bescheiden. De welgestelde mensen vierden veel meer feest. Ook heb ik, als oudste, kunnen vaststellen dat er al een verschil was in feestvieren vergeleken bij de plechtige communie van mijn jongere zus.” Allengs meer verdwijnt de zelfvoorziening die aan de basis ligt van het feestmenu (dat ook meer en meer opduikt in gedrukte vorm in de plaats van het mooie en met de hand geschreven exemplaar). Wat niet wil zeggen dat de traditionele gangen het nu ineens voor bekeken houden; zij verschijnen soms wel in een nieuw kleedje.


Weinig verrassingen Het onderstreept alleszins dat de eigen inbreng heel lang de samenstelling van de feestdis zal bepalen. Verhalen over het varken dat speciaal voor de gelegenheid geslacht wordt, zijn natuurlijk legio. De benodigde zuivelproducten komen ook heel Nederlands Limburg | 82

vaak uit eigen gewin, groenten uit de eigen tuin, fruit van de huiselijke boomgaard. Het van oudsher agrarisch rijke Haspengouw levert nu eenmaal een overvloedige opbrengst en vele respondenten komen dan wel niet uit een boerengezin als dusdanig, maar de gewoonte van een eigen tuin en stal blijft lange tijd wijdverbreid. De ingrediënten voor menige feestmaaltijd zijn dus nauw verbonden met de traditionele gewoonten inzake (eigen) voedselvoorziening. Tal van getuigen bevestigen dat en geven bijzonderheden: “De ingrediënten voor een feestmaal waren vroeger hoofdzakelijk van eigen kweek. Men hield zelf varkens, kippen en konijnen. Gehakt werd soms bij de slager gekocht. Veel werd zelf gemaakt. Om te bewaren werd alles ingezouten. Later werd er in glazen potten gesteriliseerd. Een diepvriezer bestond immers niet.” Pas vanaf de Wederopbouw zal die zelfvoorziening eerst nog langzaam en vervolgens versneld verdwijnen. De band tussen dagdagelijkse kost en feesteten zal evenredig afnemen. De structuur van het menu zal dus lange tijd ook vrijwel onveranderd blijven, enige nuances niet te na gesproken. In gedrukte vorm duikt de menukaart trouwens ook heel laat op. Noch feestgevers, noch feestvierders zien decennialang het nut ervan in vermits echte verrassingen quasi uitgesloten zijn. En dat geldt ook, zij het om andere redenen, bij de plechtige communie van een dame die begin jaren zestig haar plechtige communie viert. “In de familie hadden wij bij mijn plechtige communiefeest een probleem. Twee neven deden gelijktijdig met mij hun communie. Dus moest men afspreken, zodat de drie feesten niet samenvielen maar na elkaar werden georganiseerd. Het menu was eigenlijk iedere keer hetzelfde; drie zondagen na elkaar kreeg iedereen ongeveer hetzelfde voorgeschoteld”...

Stamppot, pudding en krentenbol De verhalen van kinderen die niet meer kregen dan een bordje pudding na de stamppot of een krentenbol van de bakker, zijn legio. Zij illustreren wel hoe sterk de financiële middelen van een gezin het feestvieren bepalen in de vooroorlogse jaren. De stijgende welvaart na de Tweede Wereldoorlog zal voor een merkbare omslag in de vieringen zorgen. Dat geldt eveneens voor het feest ter gelegenheid van de plechtige communie of de varianten daarop. Complete warme en koude buffetten worden desgewenst thuis geserveerd. Restaurantbezoek gaat eveneens tot de tradities behoren. Lekker eten is een vast onderdeel van deze feestdag.


Afnemend belang De viering van de plechtige communie is vaak vergelijkbaar met die rond de eerste communie en kent dezelfde evolutie wat menu, bereiding, plaats, genodigden enz... betreft. Toch dient benadrukt dat na Vaticanum II (1962-1965) het belang van de plechtige communie duidelijk afneemt.

83 |

De plechtige communiefeestdis vóór… B E L G I S C H L I M BU R G

“Jesserse kraaiers”

Traditioneel zijn er over het algemeen vier gangen: soep, voorgerecht, hoofdschotel en nagerecht. Soms gaat hieraan nog een koude schotel vooraf en volgt hierop nog eigengemaakte taart of ander baksel. Meestal gebeurt de bediening niet per bord maar neemt elke gast een zelfgekozen hoeveelheid van een (grote) schotel. In het assortiment soepen primeren de roomvarianten (asperges, tomaten, waterkers), hoewel ook een (gewone) bouillon of kippensoep tot de mogelijkheden behoort. De eigen kippen spelen overigens een belangrijke rol in wat er op de feestdis verschijnt, zoals wij nog kunnen vaststellen. Dat blijkt al uit het volgende gerecht: een vidé, meer en meer in de aangepaste vorm van een “communiekorfje” maar gewoonlijk met dezelfde samenstellende ingrediënten: stukjes kip, gehaktballetjes, champignons en roomsaus. De traditionele hoofdschotel bij uitstek in de Vlaamse feestkeuken (gebraad, zij het varken of rund) met een “groentekrans” doet het op vele Limburgse feesttafels ook goed. Speciaal voor deze gelegenheid wordt ook hier op vele plaatsen een varken geslacht. Als trouwe begeleider van vlees en groenten (worteltjes en erwtjes, boontjes, bloemkool, witloof...) zijn vanzelfsprekend de zelfgemaakte kroketten niet weg te denken, hoewel sommige respondenten ook de “ossentongen” vermelden, een kleine en heel lekkere aardappel (“met een roodpaars vlammetje erin”), die eveneens in de eigen moestuin geteeld wordt, uitdrukkelijk voor feestelijke gelegenheden. Een enkele keer duikt overigens nog een andere klassieker op: kalfs- of ossentong met champignons en/of maderasaus. Ook zelfgekweekt konijn wordt de feestvierder al eens voorgezet. Maar op de Haspengouwse feestdis verschijnt als (bijkomend!) hoofdgerecht ook heel vaak haan. De bereiding verschilt nogal eens. De ene keer gaat het om hanenborst, de andere keer vermeldt het menu enkel “gebraden haan”. Fruit (uit deze fruitstreek!) en champignons (ook al vlakbij geteeld) blijken een uitstekende begeleiding. En soms speelt lokale fierheid een opvallende rol, onder meer bij de bereiding van “Jesserse kraaiers”, een lokaal pluimveeras en de trots van een deelgemeente van Borgloon... Een grote variatie vertoont ook het nagerecht. Vermits ook in dit compartiment van oudsher de eigen productie bepalend is, geven zuivelproducten de toon aan. Vóór de diepvriezer vanaf de vijftiger jaren aan een onstuitbare opmars begint, is pudding in alle denkbare vormen (soms letterlijk) het verwachte nagerecht. Fruit (al of niet over-

| 84

goten met likeur) en room vormen een alternatief, hoewel een combinatie van de drie niet uitgesloten mag worden. Maar in sommige gezinnen hoeft zelfs niet gewacht tot de “ijskast” haar intrede gedaan heeft. Eén geïnterviewde herinnert zich nog levendig de “ijskar” van de eerste helft van de eeuw: “Een mooie koets met een baldakijn tegen de zon. Het ijs werd verkocht uit blinkende koperen trechters.”


“Uiterzoete” De eigen opbrengst bepaalt, zoals reeds benadrukt, heel sterk het feestmenu tijdens de eerste helft van de vorige eeuw. Groenten en fruit uit de tuin en de boomgaard evenals een voor de gelegenheid geslacht varken zorgen derhalve voor een typemenu dat menige dis siert. “Er was tomatensoep met balletjes van varkensvlees. De tomaten kwamen uit onze tuin. Het hoofdgerecht bestond uit varkensgebraad met groenten (worteltjes en erwtjes, boontjes, soms bloemkool). Als tussengerecht was er “uiterzoete”1, dat evenwel ook nog op het einde geserveerd werd. Achteraf waren er zelfgebakken zwarte en witte taarten, pruimentaarten en vanilletaarten.” Een lichte variante op dit klassieke thema vormden ‘kippensoep” en “vidé zonder champignons maar met zelfgebakken korfje, als voorgerecht.” Bij het feestmaal wordt vóór de Tweede Wereldoorlog eerder zeldzaam wijn gedronken en houden de feestvierders het meestal bij bier en water. 1

Een zoetzure bereiding van (het vlees van) varkenspoten en -oren (eventueel met rozijntjes).


85 |

Een verklaring voor het teloorgaan van de plechtige communie die vroeger nog (uitgebreid) gevierd werd, hebben wij niet meteen.

V L A A M S - B R A BA N T B E L G I S C H L I M BU R G Er was toen nog geen (papieren) menukaart. (Die had ik wel bij de communies van mijn kinderen.) Maar de feesttafel was mooi wit versierd. Het eten: • Men begon gewoonlijk met een koude plat (koude schotel). Die werd niet, zoals nu, op individuele borden opgediend, maar nog echt op een grote schotel waarvan iedereen nam; • vervolgens: soep; • vidékes (communiekorfjes, met kippenvlees uit eigen kweek); • fruit (als tussengang); • Jesserse kraaiers (zelfgekweekte hanen); • konijn (eigen kweek); • varkensvlees; • dessert (gewoonlijk pudding); • tot slot: gâteau met koffie.


Mijn plechtige communie werd in een beperkte familiekring gevierd. Moeder kookte met de hulp van een tante. Omdat we zelf konijnen kweekten, werden die vaak op feesten gegeten. De communiefeesten uit mijn kindertijd waren veel uitgebreider. Het eten begon al ‘s middags met een compleet menu. Dan was er een pauze zodat iedereen op de boerderij kon gaan werken, en vervolgens was het tijd voor een tweede complete menu. Als we ‘s middags varkens- of rundsvlees hadden gegeten, dienden we ‘s avonds iets “met pluimen” op (bijvoorbeeld kip), en gaven we een andere soort kroketten.

V L A A M S - B R A BA N T Bij mijn plechtige communie was er de traditionele “rundbraai” met aardappelen en groenten. Er waren zo een vijftien tot twintig mensen aan de feesttafel. Voor mijn plechtige communie werd ook een varken geslacht. Toen stond er al kip op het menu wanneer het feest was. Kip werd ‘s avonds gegeven op het einde van de feestdag tezamen met brood. Mijn plechtige communie (1938) gaf aanleiding tot een groter feest. Op het feestmaal thuis waren peter en meter uitgenodigd en een broeder (een broer van vader). Op het menu stonden tomatensoep met balletjes, kroketten met rosbief en groenten, fruittaart en slagroom.

| 86


Na de soep volgden vidé, rundgebraad met groentenkrans en kroketten, kip en dessert (zelfgebakken taart). ‘s Avonds werd nog een ander traditioneel gerecht geserveerd: frikadellenkoek met krieken. Het werd een lange dag, met een aperitief (Cinzano, porto, Elixir d’Anvers) na de mis, tezamen met hapjes (halve belegde sandwiches). De feestmaaltijd zelf ving aan omstreeks 14-15 uur en zou uitlopen tot 20-21 uur. Tafelbier en andere bieren (pils, bruin bier, geuze al of niet met suiker) werden het meest gedronken. Ook witte en rode wijn, ook al dronken mensen toen nog niet zoveel wijn. De traditie wilde tevens dat er “Boerenjongen” op tafel kwam, jenever met zelf opgelegde krieken.

N O O R D - B R A BA N T De plechtige communie werd wel gevierd. Dan kwamen peter en meter op de koffie. Daar kwam geen gebak bij, hoogstens een stukje peperkoek. Bij mijn plechtige communie bestond de maaltijd uit een koffietafel met krentenmik, roggebrood, kaas en vleeswaren. Bij het communiefeest zorgden tantes om de beurt voor een koffietafel. Dan kreeg me broodjes i.p.v. brood en krentenbrood. Als beleg was er zult, zelfgerookte ham die tegen de borst gesneden werd. Daarnaast zelfgemaakte jam van pruimen, bramen en honing. Dat maakte veel indruk en daar verheugde je je op. Aan andermans tafel was eten lekkerder dan thuis. Mijn plechtige communie heb ik in de oorlog gedaan. Dan werden peter en meter uitgenodigd. Naar mijn idee kwam er meer visite bij de boeren, bij de burgerij niet. De plechtige communie was weer bijzonderder. De maaltijd was feestelijker. Bijvoorbeeld witte bonen en snijbonen werden door elkaar gekookt (naakte kindertjes in het groen) en luxe soep, lees: rundsoep. De maaltijden die genuttigd werden bij feestelijkheden leken niet op die bij de meeste boerengezinnen, veel luxer. Ook kan niet gezegd worden dat ze typisch Brabantse gerechten bevatten. Noord-Brabant, jaren 1950

87 |

… en na de Wederopbouw B E L G I S C H L I M BU R G

Lekkers uit de zee Vooral vanaf de zeventiger jaren krijgt het gevogelte zware concurrentie uit onverwachte hoek. Meer en meer maken dan immers vis en andere zeeproducten (garnalen, later scampi’s, langoustine, krab en aanverwante) hun opwachting. Eerst nog voorzichtig als voor- en zelfs bijgerecht (naast het communiekorfje) maar vanaf de zeventiger jaren wagen de eerste stoutmoedige feestorganisatoren zich ook al aan een soortgelijk hoofdgerecht. De betrokken respondenten melden overigens niet zomaar dat hun “kook” bij deze keuze een belangrijke rol speelt, bijvoorbeeld in het geval van “opgerolde tongreepjes in garnalensaus”. Eerder voorzichtige gastheren kiezen voor een combinatie van vlees en vis als hoofdgerecht. Vooral zalmbereidingen timmeren overigens aan de doorbraak. Ook volgens kooksters die op dat moment actief zijn, mag je in eerste instantie rustig spreken van een behoorlijke uitbreiding én verzwaring van het feestmenu. Want er komt meestal een “voorgerecht” bij, met al dat lekkers uit de zee. Pas als de zorg om meer evenwichtige en lichte voeding doorbreekt zullen deze “zeevruchten” het traditionele “vidéke” in vraag stellen. In het vlees- en gevogeltecompartiment vormen lam en eend varianten die in het laatste decennium van de eeuw doorbreken. Wat de nagerechten aangaat, blijft ijs lang een heel uitzonderlijke en dus bij uitstek feestelijke lekkernij. Helemaal anders wordt het als het diepgevroren en “bloedende paaslam” niet alleen meer op de feesttafels van de happy few te zien zal zijn. Het vormt trouwens nog maar de voorbode van een enorm gedifferentieerd aanbod van ijsproducten die ook vaak proberen in te spelen op de bijzondere gelegenheden. Ook de omkadering van het plechtige communiemaal ondergaat in de tweede helft van de eeuw natuurlijk ingrijpende wijzigingen. Wijn wordt courant, aperitieven (tot champagne toe) worden blijvers, evenals bijhorende hapjes en knabbels. Dat alles gebeurt evenwel pas goed vanaf de (latere) zeventiger jaren. Tot dan ligt het “menu” vaak nog goed vast en vallen er weinig verrassingen te verwachten. | 88


Krabcocktail

Als de Tweede Wereldoorlog en de Wederopbouw achter de rug zijn, ondergaat ook het plechtige communiemenu diverse wijzigingen. Zo nemen tomaten- en kippensoep nu de vorm aan van een velouté, evenals de kervelvariant.


Meestal uit zich de moderniteit ook in het verschijnen van nieuwe bereidingen die perfect hand in hand kunnen gaan met de traditionals. Zo krijgt bijvoorbeeld het “gebraad met groentenkrans” (meer frequent rundvlees) nu het gezelschap van krabcocktail als voorgerecht. Voor de communicant van een drietal decennia geleden een ware ontdekking: “Ik vond dat geweldig zo in een glas met roze cocktailsaus. Vanonder was er sla en als versiering vanboven citroen.” Het traditionele gevogelte van toen moet, wanneer de kip te banaal geworden is, wel de plaats ruimen voor meer exclusieve collega’s. In de oven gebraden parelhoen, geserveerd met druiven2 en champignonroomsaus verblijdt nu de feestvierders. Waarmee ook ineens aangehaald wordt dat champignons, voor enige tijd nog haast onbekend in niet-producerende streken, nu een algemeen geapprecieerd (feest)gerecht geworden zijn. De “omlijsting” van de feestmaaltijd vooraf en nadien krijgt evenzeer meer zorg. Het aperitief (een steeds breder wordend gamma, tot champagne toe), vóór de Tweede Wereldoorlog nog een exclusiviteit bij de echt rijken, wordt nu snel gemeengoed, vergezeld van aperitiefhapjes die vooral vanaf de zestiger jaren aan hun opmars beginnen. Toastjes, belegd met geplet ei, vleeswaren, tomaat en zuursel krijgen allengs uitbreiding dankzij exemplaren met krabsla, ansjovis en zelfs kaviaar. Voor de weinig-eters zijn er dan chips en worstjes, de niet-alcoholdrinkers lessen hun dorst met vruchtensap. Witte en rode wijn sieren nu de feesttafel, naargelang van de gang waaraan “gewerkt” wordt. En als nagerecht krijgt de “crème” van toen (in al haar varianten) nu bijstand van heuse ijsgerechten die moeder de vrouw heeft leren maken bij de “Boerinnenbond”. De doorbraak van de koelkast in de vijftiger en zestiger jaren vergroot overigens enorm de keuzemogelijkheden voor het feest. Het “bloedend paaslam” dat vóór de Tweede Wereldoorlog een must was in de betere milieus, daalt nu af van de sociale ladder maar moet de voorbije decennia de plaats ruimen voor veel minder symbolische ijsbereidingen. 2

In regio's waar na de Tweede Wereldoorlog de wijnbouw opnieuw opgenomen werd, is een dergelijke bereiding ("in de wijngaard") courant. Bij het feestmaal wordt dan trouwens (eventueel zelf geteelde) wijn geserveerd.

89 |

De plechtige communie van onze kinderen was anders (jaren ‘60 en ‘70). Eigen varkens hadden wij niet meer. Ik kookte zelf. Soep, tomatensoep met balletjes of kippensoep. Van het kippenvlees werd vidé gemaakt. Met balletjes. Geen champignons. Hoofdschotel was varkensgebraad. Rosbief voor zoveel mensen was moeilijk om warm op tafel te krijgen. Er waren een twintigtal genodigden. Allemaal familie. Allemaal aan één tafel. Ik maakte ook zelf ijs. Ik had dat geleerd bij de vrouwenbond. Als drank was er een glaasje wijn. Het feest voor onze kinderen hebben wij in een zaal gevierd. Het menu voor een plechtige communie stemde vaak overeen met dat van de “kleine communie”. Toch waren ook gerechten die speciaal gemaakt werden voor de plechtige communie. Dat gold o.m. voor parelhoen (in de oven gebraden) met druiven en champignonroomsaus. Hierbij hoorden zelfgemaakte kroketten.


De witte wijn die hierbij opgediend werd, was vaak zelfgemaakte. Vele mensen teelden druiven. Zij maakten ook druivensap. Vandaar ook vermeld gerecht. Als soep was er meestal roomsoep. Tomaten-, kervel- of kippenvelouté. Als het goed weer was, werd voor een plechtige communie ook kip met champignons of fruit gegeven. En voor het overige varkens- of rundsgebraad. De schotels werden versierd met takjes peterselie.

V L A A M S - B R A BA N T B E L G I S C H L I M BU R G Mijn plechtige communie was in 1946. Een kokkin kwam koken, het eten was zeer verzorgd: • soep (aspergeroom); • voorgerecht (vaak: vidékes); • gebraden haan; • hoofdschotel, met stuk vlees; • pudding. | 90

Nederlands Limburg

Het menu van mijn plechtige communie: • soep; • communiekorf; • hoofdschotel: rundsvlees, hanen of varkens uit eigen kweek geslacht. Mijn ouders waren boeren; de slachtdatum werd op de feesten afgesteld; • seizoensgroenten: bloemkool, witloof en aardappelen; • dessert: ijstaart uit Sint-Truiden. Dat kon pas toen er een diepvries aanwezig was, dus vanaf de jaren zestig. Ook aten we soms als dessert vruchtensla met slagroom. De vruchten werden de dag voordien gesneden en er werd likeur over gegoten, plus een beetje vanille, suiker en geklopte slagroom. Het menu van het feest bij het vormsel van mijn zoon in 1984: • aperitief; • krabcocktail; • tomatengroentesoep; • communiekorfjes; • varkens- en rundsgebraad, groentekrans, aardappelparade; • pudding; • roomijs; • mokka; • gebak.


Mijn plechtige communie (1966) was een hele belevenis, maar wel minder dan de eerste communie. Het was niet meer zo’n hele dag met het eten. Dit wellicht door de verschraling van het rijke roomsche leven.

N E D E R L A N D S L I M BU R G V L A A M S - B R A BA N T In het beste geval is er nog een koffietafel ter gelegenheid van het vormsel met het gezin, peter en meter, opa en oma.

91 |

Cadeaus, pastoors en de “vapeur” Stichtend karakter Lange tijd wijzen de cadeaus op het stichtende karakter van de plechtige communie. Een paternoster of rozenkrans, wijwatervat, missaal of gebedenboek “verblijden” tot diep in de tweede helft van de eeuw de communicant. Daarbij gaan mettertijd ook wel iets wereldser geschenken horen als het traditionele uurwerk, de dito ring, een zilveren armband, een lederen koffer, handtas, zilveren spiegel met kam en borstel, boeken, een kadertje, inktpot... en natuurlijk de 100 frank van peter en/of meter “toen je daar nog iets mee kon kopen”. Een plechtige communicant uit de tachtiger jaren maakt al gewag van “praktische en leuke cadeautjes”. En als wij een collega uit het derde millennium mogen geloven, dan kom je er heden ten dage als gast niet meer vanaf zonder een (bijdrage tot een) heus bureau. Waar is de tijd van de “eenvoudige cadeaus” waarnaar tal van oudere respondenten verwijzen?

B E L G I S C H L I M BU R G N O O R D - B R A BA N T

Cadeautjes

Ook in Noord-Brabant waren cadeautjes onderdeel van het feest voor de plechtige communie: “Ik zie het briefje van 2,50 van mijn opa nog voor me. Ik kreeg trouwens ook een in het jaar van mijn eerste communie (1970) geslagen zilveren tientje.” Daarentegen “was mijn vormsel en dat van mijn zusjes in de jaren zeventig geen familiefeest en werd het alleen in het gezin gevierd. Het typeert het afgenomen belang van het feest na de jaren zestig. De eerste communie bleef wel belangrijk.”

| 92



Eigen feest gemist

De organisatie van het plechtige communiefeest kent, evenals bij de eerste communie, de “paarvorming” onder communicanten. Deels om praktische redenen. Want omwille van de toen nog vaak gebrekkige mobiliteit kunnen communicanten die van ver moeten komen om - nuchter - de communiemis bij te wonen, niet in dezelfde toestand weer naar huis om korte tijd later in de hoogmis present te zijn. Zij krijgen dus een (meestal verzorgd) ontbijt bij de ouders van collega’s die dichter bij de kerk wonen. Maar er is ook een bijzonder strak systeem dat communicanten verplicht om telkens ergens anders de achtereenvolgende eetmalen te gebruiken. Maar het kan ook heel anders lopen, zoals een andere, vrouwelijke, communicant van toen mag ervaren. In haar tijd worden paartjes gevormd met de bekende beurtrol. “‘s Morgens aten wij bij mij thuis en ‘s middags in het gezin van het andere meisje. Maar daar was geen feest, terwijl bij ons duchtig gevierd werd. Ik mocht dus niet op mijn eigen feest zijn.” Na de Tweede Wereldoorlog verdwijnt evenwel vlug dat stringente stramien. De meeste mensen kijken evenwel met plezier terug op hun plechtige communie. Vaak ook is deze beter in de herinnering achtergebleven dan de eerste, niet in het minst omwille van de meer plechtige omlijsting. Tot dat mooie souvenir dragen ook de cadeaus bij die zij vooral van peter en meter mogen ontvangen. Vaak de traditionele geschenken, zoals de befaamde missaal en de soms luxueuze paternoster. Geld om later zelf te besteden kan ook maar is eerder zeldzaam en wordt pas (een stuk) na de helft van de eeuw courant. Peter en meter bewijzen met hun geschenkenkeuze dus nog veelal dat zij zich bewust zijn van hun taak als bijkomende geestelijke leidsman en -vrouw. Maar er zijn natuurlijk ook merkwaardige geschenken die binnen een familie gedurende enige tijd uitgroeien tot een heuse traditie. Zo mag een meisje de dag na haar communie (als het nog “halvelings” feest is) met oom en tante naar Brussel. “Wij gingen toen met de ‘vapeur’. Ik moest zien dat ik snel gegeten had.” Een merkwaardige gewoonte heeft dan weer alles te maken met de lokale geestelijkheid die blijkbaar haar rol ietsje breder ziet dan het louter spirituele (hoewel!?) Na het lof mogen de plechtige communicanten namelijk in vele gemeenten een glaasje (zoete) wijn gaan drinken op de pastorij. Voor menigeen een onvergelijkbare ervaring: “Dat was de eerste keer dat wij wijn dronken. Tevoren hadden wij daar nog nooit van gehoord of geproefd.” “In vino veritas”...

93 |

Hageland, 1955

| 94


Leven met zijn twee: Huwelijk en Huwelijksverjaardag ALS DE KAAP VAN TWINTIG IN ZICHT OF GENOMEN IS, IS HET TIJD VOOR DE JONGERE OM EEN PARTNER “VOOR HET LEVEN” TE VINDEN. NIET ZELDEN IS DE ANGST “NIET MEER VAN STRAAT TE GERAKEN” GROOT. EN DAN BREEKT DE LANGVERWACHTE DAG AAN OM VOOR HET ALTAAR TE BELOVEN ELKAAR TE STEUNEN “IN GOEDE EN KWADE DAGEN”. DE BURGERLIJKE PLECHTIGHEID IS DAN (VERPLICHT) ACHTER DE RUG MAAR EIGENLIJK “TELT” ALLEEN DE KERKELIJKE CEREMONIE. EN AL HEBBEN ONTKERKELIJKING EN SEKSUELE REVOLUTIE DE VOORBIJE DECENNIA TOEGESLAGEN, VRAAG IS OF DEZE OPVATTING IN BREDE KRINGEN HEDEN WEL ÉCHT VERANDERD IS. DE HUWELIJKSVIERING LIJKT ALVAST HET FEEST TE ZIJN DAT HET MEEST BIJGEBLEVEN IS. MENIGE TACHTIGJARIGE KAN NOG MET SMAAK ANEKDOTES VERTELLEN EN DE NOSTALGIE OM WAT TOEN BEGON EN NU VAAK - DOOR HET OVERLIJDEN VAN DE PARTNER - AL VOORBIJ IS, IS HEEL TASTBAAR. BIJ DE HUWELIJKSVERJAARDAGEN WORDEN DE ZILVEREN (25 JAAR) EN VOORAL DE GOUDEN BRUILOFT (50 JAAR) GEVIERD. NIET EENS ZO LANG GELEDEN IS EEN GOUDEN JUBILEUM NOG UITZONDERLIJK EN IN NOORD-BRABANT DUURT HET FEEST ZELFS DRIE DAGEN. DE NAOORLOGSE GESTEGEN LEVENSVERWACHTING HEEFT EEN EN ANDER “GEWONER” GEMAAKT MAAR DAT BELET NIET DAT SOMMIGE PAREN OOK DE VEERTIGSTE VERJAARDAG VAN HUN HUWELIJKSE STAAT MET DE NODIGE LUISTER GEDENKEN. WANT NIET ZELDEN WORDT HET GOUDEN FEEST (NET) NIET GEHAALD... 94 |

Het huwelijk Topper Een huwelijksfeest is van oudsher de topper van de familiale gebeurtenissen. Heel wat ouders met kinderen van vrouwelijke kunne hebben jarenlang zo goed en zo kwaad mogelijk wat zuurverdiende centen opzij gezet om dochter(s)lief een waardig huwelijksfeest te kunnen schenken. Niet zelden een zware aderlating in de periode waarin de inspanning nog letterlijk van één kant (van de bruid) moet komen. Een beduidend minder groot feest geeft in de regel aanleiding tot zure oprispingen die nog jaren zullen aanhouden. Als ouders om welke reden dan ook hun dochter geen huwelijksfeest willen aanbieden, dan leidt dit vaak tot een verwijdering tussen hen die in het beste geval slechts gedeeltelijk later kan goedgemaakt worden.


Toen aangenamer dan nu Enige nostalgie is nooit ver weg als tachtigers van nu terugkijken op hun huwelijksfeest meer dan een halve eeuw geleden. “De feesten waren toen veel aangenamer dan nu. Het is nu geen echt familiefeest meer”, hoor je wel eens vaker met minder of evenveel woorden. En misschien illustreren dergelijke opmerkingen wel degelijk de evolutie die het huwelijksfeest tijdens de vorige eeuw doorgemaakt heeft. Alleszins vergelijkbaar is het belang van dit feest voor de respondenten, ongeacht hun leeftijd. En je kan dus, zonder echt te overdrijven, ervan uitgaan dat het huwelijksgebeuren het belangrijkste (bewust ervaren) ritueel blijft in een mensenleven. En dat ondanks alle ingrijpende wijzigingen die de structuur van en de gewoontes rond een trouwfeest ondergaan.

| 96


Uitbundig Gedurende het grootste deel van de twintigste eeuw behoren bruiloften op het Oost-Brabantse platteland tot de uitbundigste feesten die in huiselijke kring gevierd werden, zeker in vergelijking met de andere sleutelmomenten van de levensloop. Dat dit niet reeds vanaf het begin van de twintigste eeuw zo is geweest, is te zien aan de enorme verandering die de vieringen van bruiloftsfeesten in de afgelopen eeuw hebben ondergaan. Rond 1920 is van ophef nog totaal geen sprake. Dan is het de gewoonte om in het zwart gekleed in de vroege morgen naar de kerk te wandelen om daar te trouwen. Zeer sober en pragmatisch wordt er met het huwelijk omgegaan. Ook in 1945 komt het nog voor dat men amper mogelijkheden heeft om een feest te organiseren. Na 1920 groeit het huwelijksfeest steeds verder tot een uitbundig en groots opgezet feest. Vooral de boerenbruiloften worden omschreven als de grootste feesten die men zich kon indenken. Deze worden tot ongeveer 1965 op grote schaal thuis gevierd.


Samenlevingscontract mét feest Het (kerkelijk) huwelijk wordt algemeen een stuk bewuster en intenser beleefd dan de communiefeesten. Vóór Vaticanum II bestaat samenleven zonder huwelijk in Nederlands Limburg nauwelijks tot niet. Dit komt pas in de laatste decennia van de twintigste eeuw in zwang. Inmiddels zijn het samenlevingscontract en het geregistreerd partnerschap alternatieven voor het wettelijk huwelijk geworden. Dit is tegen het einde van de 20e eeuw mogelijk geworden. Indien partners ervoor kiezen om te gaan samenleven zonder te trouwen, kiest men veelal, maar niet altijd, er ook voor om dat zonder ceremonieel of feestgedruis te doen. Sommigen daarentegen maken er een even groot feest van als bij een traditioneel huwelijk. Partnerkeuze is van oudsher een belangrijke aangelegenheid geweest. Lang niet altijd hebben affectie en liefde daarbij de boventoon gevoerd. Familiebelangen en gearrangeerde huwelijken zijn dan bepalend, hoewel dit bij de afgenomen interviews niet meer is geconstateerd.

97 |

Verlovingsfeest Elite Nadat veelal jonge mensen elkaar ontmoet hebben en voor elkaar gekozen, en toestemming van wederzijdse ouders verkregen hebben, verlooft zich slechts een klein deel van de jonge stellen. Men zendt kaartjes rond en/of plaatst een advertentie. De wederzijdse ouders zijn daar uitdrukkelijk bij betrokken. Men dineert in het algemeen eerst bij de ouders van de aanstaande bruidegom om vervolgens teruggevraagd te worden door de ouders van het aanstaande bruidje. Verlovingsringen horen soms tot de traditie maar worden zeker niet algemeen uitgewisseld. Dat geldt evenzeer voor een eventueel bijhorende receptie. Een en ander blijft voorbehouden voor een elite.


Van hoger naar lager Je kan niet stellen dat het verlovingsfeest in dit deel van Belgisch Limburg een vaste waarde is. “Dat werd in mijn tijd niet gevierd”, benadrukt een tachtigjarige respondente. Diverse getuigenissen wijzen er alleszins op dat het eerder een plechtige stap naar het huwelijk toe vormt bij de “hogere klassen”. Vanzelfsprekend is er overal wel voorafgaand “officieel” contact tussen de families die via hun kinderen banden zullen smeden. Zo meldt een geïnterviewde ergens in de vijftiger jaren: “Mijn schoonouders kwamen eten om de verloving aan te kondigen. Er werd een zeer eenvoudig gerecht opgediend.” De goede gewoonte van een eerste toch enigszins feestelijke ontmoeting wordt trouwens ook voortgezet bij de volgende generatie. Je kan er overigens niet omheen dat een dergelijke ontmoeting al een duidelijke huwelijkspromesse inhoudt. Bovendien zijn er de “praktische afspraken” met het oog op het nakende huwelijk, die tijdens de ontmoeting (“officieel”) gemaakt worden. Maar in bepaalde gevallen wordt deze “stilzwijgende” erkenning van een verloving in intieme kring vervangen door een heus feest dat de buitenwereld al voor een stuk inlicht over de plechtige huwelijksverbintenis die eerlang zal afgesloten worden: “Onze verloving in ‘71 was zeer officieel. Via een officiële uitnodiging werden vrienden en familie op de hoogte gebracht. Wij hadden een verlovingsdiner en een tegendiner bij de ouders en schoonouders.” En de traditie in de “betere kringen” maakt school, zoals blijkt uit het verzorgde menu dat de beperkte families aangeboden wordt ter gelegenheid van verlovingsfeesten in 1979 en 1988. Met respectievelijk krab, aspergeroomsoep, parelhoen, kaas, ijs, zalmcocktail en tomaten-

| 98

Noord-Brabant, jaren 1930

roomsoep, gebraad met groenten, roomijs, mokka, gebak kan je je bijna al op een heus huwelijksfeest van enkele decennia voordien wanen. En dat alles gereedgemaakt door de vrouw des huizes! Een verlovingsring hoort in zo een geval natuurlijk tot de geplogenheden. En die wordt de volgende decennia toch wel wat populairder, met daaraan gekoppeld een soort van verlovingsdiner voor de onmiddellijke familie (ouders, broers en zussen). Opmerkelijk is ook dat deze gewoonte evenzeer wortel schiet bij ouders die dat “in hun tijd” helemaal niet gekend hebben. Anderzijds gaat de vroegere luister er bij sommigen wat af, ook al blijft de “essentie” overeind: “Onze kinderen zijn eerst gaan samenwonen en trouwden pas later. Voor dat gebeuren hebben de ouders alles geregeld. Er was geen verlovingsfeest maar de kinderen kregen wel een verlovingsring.”

Geen sprake Van een verloving is in de eerste helft van vorige eeuw op het Oost-Brabantse platteland ook nog geen sprake. In de jaren vijftig en zestig wordt verloven wel algemeen in alle sociale klassen maar een feest hoort en meestal niet bij, met uitzondering van de gegoede kringen, die kaartjes sturen, de fotograaf erbij halen en cadeaus ontvangen. Voor de meesten is het een trouwbelofte die (met bijhorende ringen) gewisseld wordt tussen de geliefden, met instemming van wederzijdse ouders. Na de moderniseringsgolf van de jaren zestig en zeventig is verloven bijna helemaal verdwenen. Samenwonen en - wanneer kinderen in zicht komen - trouwen zijn vanaf de jaren tachtig het normale patroon.


“Stilletjes achter het gat” De verloving als tussenstap blijkt en blijft in het Hageland lang vrijwel onbekend, op slechts enkele (naoorlogse) uitzonderingen na en dan “bij rijke mensen”. “Wij deden alles stilletjes achter het gat”, geeft een eerlijke geïnterviewde (nu) toe. En vreemd genoeg huldigt men in één familie wel de gewoonte van een verlovingsring, zonder viering noch getuigen overigens. In het enkele geval waarin er wel sprake is van een duidelijk verlovingsfeest, heeft een dergelijk ritueel een dubbele functie. Er is een soort van bezegelde huwelijksbelofte, zij het niet met alle consequenties: “Je mocht jezelf vanaf dan als ‘officieel getrouwd’ beschouwen, zonder alle rechten natuurlijk...” Bij deze gelegenheid worden verlovingsringen uitgewisseld. Er komt evenwel nog een eerder praktische functie bij: “In een informele sfeer werden tussen de ouders van bruid en bruidegom de laatste afspraken gemaakt in verband met het huwelijk, onder meer wie wat zou betalen”. Beslists een niet-alledaagse gebeurtenis tijdens de vijftiger jaren, ook al niet omdat het bijhorend feest er wezen mag: “Het was een uitgebreid feest, met een beetje familie maar vooral vrienden. Een soort van huwelijksfeest in het klein. ‘s Middags was er een goed feestmaal, ook al met visbereidingen. ‘s Avonds werd er gedanst en voor de hongerigen waren er nog belegde sandwiches.” Een en ander (genodigden, verloop...) doet onwillekeurig denken aan vrijgezellenavonden, recepties en avondsfeesten die later zullen opduiken...

99 |

Aankondigingen en uitnodigingen “Haan staat dik” Als de keuze definitief is, kiezen de meeste koppeltjes voor een niet al te lange verkering. Tenminste als externe omstandigheden niet het tegengestelde vergen. Op huwbare leeftijd zijn immers jongens en meisjes in die tijd al (lang) professioneel actief. Zo moet bijvoorbeeld een jong meisje haar huishoudelijke taken (als oudere) nog geruime tijd volbrengen, vooraleer een eigen gezin te kunnen stichten. Hetzelfde geldt voor jonge mannen wier inkomen essentieel is voor het gezinsbudget, iets wat blijkbaar soms heel ruim geïnterpreteerd wordt door de ouders. Helemaal moeilijk wordt het wanneer in het gezin een ouder vroegtijdig weggevallen is. Maar er zijn natuurlijk ook de oorlogsomstandigheden van na mei 1940. Vele jonge koppeltjes van toen besluiten dan om hun huwelijksplannen “even” uit te stellen en wel om diverse redenen. Eerst en vooral scheppen de omstandigheden een sfeer van grote onzekerheid. Bovendien zorgt de rantsoenering in vele gevallen voor bijna onoverkomelijke moeilijkheden om een huwelijksfeest met enige luister te vieren. “De haan staat dik, wij moeten gaan trouwen”, zo citeert iemand een gezegde uit zijn tijd. “Wat niet meteen wil zeggen dat de haan een lekker gerecht zou opleveren, want het dier scharrelde vaak al jaren rond”, voegt hij er aan toe. Maar eenmaal de datum voor de grote dag bepaald, kan de soms omslachtige voorbereiding van start gaan. Heel belangrijk is alvast dat de feestvierders tijdig én persoonlijk uitgenodigd worden. Gedrukte uitnodigingen of invitaties per brief gelden oorspronkelijk enkel voor (geografisch) verre familieleden, waarbij dan zelfs nog vaak een telefoontje gepleegd wordt om te “bevestigen” en het geheel minder “afstandelijk” te laten lijken. Pas in de zeventiger jaren kan je spreken van een doorbraak van een meer formalistische, schriftelijke vorm van uitnodigen, hoewel ook dan nog de meest intieme familieleden vooraf al mondeling “gebrieft” zijn. Dan ontstaat ook de opdeling in gasten voor receptie, feestmaal en avondfeest. Tot aan de Tweede Wereldoorlog behelst een persoonlijke uitnodiging meestal ook niet meer dan dat. Later komt daarbij ook een functioneel aspect: de invités vragen immers aan de trouwlustigen welk cadeau hen het meest kan plezieren.


Persoonlijk uitnodigen Ook in Haspengouw geldt de gewoonte van het persoonlijk uitnodigen voor het feest zelf, al of niet ondersteund met een duidelijke schriftelijke verwijzing naar het luik/de luiken van het feest waarop de invité verwacht wordt. Opvallend in de voorbereiding is ook de evolutie van de inspraak die de toekomstige echtelieden hebben omtrent het feest zelf. Nog in de zestiger jaren is die zeggenschap bepaald klein, iets wat de terloopse opmerking “de ouders regelden immers alles” heel mooi illustreert. Dat haast absolute beslissingsrecht van de ouders over hoe het bruiloftsfeest er zal uitzien, kalft nadien evenwel verrassend snel af. De centrale figuren van het feest hebben nu wel degelijk (een verregaande) inspraak, tenminste volgens een ouder: “Ze kregen van ons een vast bedrag, dat ze zelf konden besteden.” Een ontwikkeling die zich zelfs kan doorzetten binnen één en hetzelfde gezin: “Ons huwelijk was meer een ‘feest van onze ouders’; alleen het ontwerp van de trouwkaart kwam van onszelf. Dat was heel anders dan later het trouwfeest van mijn jongere broer. Die had alles zelf bepaald.” (!)


Samenstelling menu Als in de vooroorlogse periode het huwelijk uitgebreid gevierd wordt, begint meestal drie dagen van tevoren de voorbereiding. Bruidspaar en kookster overleggen samen wat het menu zal worden. Belgisch Limburg, 1960

Ondertrouw


Nadat men (in de tijd vóór Vaticanum II) een poos - soms jaren - verloofd is, besluit men tot het huwelijk. Eerst gaat men in ondertrouw. Daarna wordt het burgerlijk of wettelijk huwelijk aangekondigd, aangeplakt aan het gemeentehuis. De aankondiging, twee tot drie weken voor het voorgenomen huwelijk, heeft als doel mensen die bezwaren hebben tegen dit voornemen in staat te stellen deze bezwaren kenbaar te maken. Het uitnodigen van de gasten gebeurt persoonlijk indien deze op een redelijke afstand wonen. Anders neemt men zijn toevlucht tot een schriftelijke invitatie en, veel directer én minder onpersoonlijk, tot een telefonische uitnodiging.

101 |

Wettelijk en kerkelijk huwelijk Het “echte huwelijk” Je bent natuurlijk pas echt gehuwd als de kerk haar zegen gegeven heeft. Dit gegeven is zonder meer overeind gebleven, ook al zullen de bijhorende “rechten” wél enige wijzigingen ondergaan hebben. In de meeste gevallen volgen burgerlijk en kerkelijk huwelijk elkaar snel op (wel in die verplichte volgorde, natuurlijk), zelfs op één en dezelfde dag. Soms evenwel ben je voor de overheid al een getrouwd stel enkele weken vóór de lokale “herder” dat ook bevestigt. En dan blijkt er soms al enige reden tot feestvieren te zijn, zij het in niets vergelijkbaar met het latere “echte huwelijk”. Dat blijkt al uit het aantal genodigden, waarbij vaak - merkwaardigerwijs - veel nadruk ligt op het inviteren van vrienden, zoals bij dit paar in de zeventiger jaren: “Twee maanden eerder, toen wij voor de wet getrouwd waren, hebben wij ‘s avonds met de getuigen en vrienden onder ons een klein feestje gebouwd, met drinken en eten wat wij zelf hadden bereid.” Waarbij evenwel ook in dezelfde periode de intieme familie vaak betrokken wordt: “Onze kinderen sloten enkele weken van tevoren het burgerlijk huwelijk af. Daarna was er een etentje voor de familie. De bruiloft zelf (het kerkelijk huwelijk) werd buitenshuis gevierd.” Haspengouw sluit alvast in dezen naadloos aan op de overgrote rest van Vlaanderen.


Niet erkend Het burgerlijk of wettelijk huwelijk wordt in het katholieke Nederlands Limburg niet als belangrijk ervaren. Geheel in de traditie van de rooms-katholieke kerk, die dit niet als een geldig huwelijk erkent, is het kerkelijk huwelijk het grote moment voor het bruidspaar. Het wettelijk huwelijk wordt in aanwezigheid van getuigen, familie en verdere belangstellenden voltrokken door de ambtenaar van de burgerlijke stand. Onze respondenten stellen uitdrukkelijk dat in Nederlands

| 102


Limburg er in het algemeen nauwelijks familie bij het burgerlijk huwelijk betrokken is. Het burgerlijk huwelijk stelt in het katholieke Nederlands Limburg helemaal niets voor. Toch is er een onmiskenbaar fiscaal voordeel voor wettelijk gehuwden. En dat verklaart meteen waarom een dergelijk huwelijk soms jaren vóór de kerkelijke ceremonie afgesloten wordt, waarna de “gehuwden” bij de respectieve ouders blijven wonen. Pas veel later, na de kerkelijke viering, wordt het huwelijk dus “geconsumeerd” en is er sprake van een echt “paar”. Je trouwde pas echt voor de kerk. Daarna is er feest en ga je samenwonen. Maar de laatste decennia is een en ander veranderd. Zo bestaat sinds enkele jaren de mogelijkheid om niet alleen in het gemeentehuis, maar ook in andere daarvoor goedgekeurde locaties te trouwen. Zo kan je de rondvaartboot op, samen met de ambtenaar van de burgerlijke stand, om er te trouwen.

“Rechten” Vergeten wij in dat verband zeker niet dat het wettelijk huwelijk, formeel eigenlijk het enige bindende, het lang moet afleggen tegen het kerkelijke ritueel. Pas als dat achter de rug is, ben je gehuwd voor de gemeenschap, met alle “rechten” die daaraan verbonden zijn. En zo stel je vast dat huwelijkskandidaten die in het gewone leven zelden de binnenkant van de kerk zien, voor hun huwelijk naar de tempel stappen. Slechts gedurende de laatste decennia van de twintigste eeuw komt daarin enige verandering, zonder evenwel van een echte “omkering” ten gunste van de burgerlijke ritus te kunnen spreken. Mettertijd zie je trouwens meer en meer een tijdsspanne groeien tussen beide huwelijkscelebraties. Het burgerlijk huwelijk wint overigens aan belang en geeft de laatste decennia van de eeuw zelfs aanleiding tot een (klein) feestje (met ouders, getuigen en soms zelfs vrienden). Wat natuurlijk geen afbreuk doet aan de plechtige “trouwdag” (tenminste als die er komt, met de stijging van het aantal tweede en volgende huwelijken).


Vreemdste thema’s Bruiloften staan tegenwoordig in het teken van de vreemdste thema’s. De raarste locaties worden gekozen en op populaire trouwdata, zoals 20 februari 2002, moet iedereen ineens massaal in het huwelijksbootje stappen.

103 |

De dag vóór… Vrijgezellenfeest Aan de vooravond van een huwelijk is ruim na de Wederopbouw recentelijk het vrijgezellenfeest opgekomen. Dan neemt men veelal op ludieke wijze en onder het genot van de nodige versnaperingen (zonder dat je echt kan spreken van “eten”) afscheid van het vrijgezellenbestaan. Hiervan wordt door de respondenten slechts marginaal melding van gemaakt. Een verantwoord beeld kunnen we op basis daarvan nauwelijks schetsen. Duidelijk is evenwel dat daarbij in het algemeen georganiseerd door en beleefd met de groep vaste vrienden. Daarbij wordt normaliter een aanzienlijke hoeveelheid alcohol gebruikt. Ook duiken er wel eens “speciale attracties” op, zoals een heuse buikdanseres. Zo een vrijgezellenfeest valt duidelijk te linken aan de toegenomen welvaart. Bijzondere “attenties” voor de huwelijkskandidaat voorafgaand aan de huwelijksdag zijn eerder sporadisch. Wel wordt er al eens luidruchtig “gevierd” als een al wat oudere vrijgezel of “oude vrijster” in het huwelijk treedt.

N E D E R L A N D S L I M BU R G V L A A M S - B R A BA N T

Lawaai Opmerkelijk is ook dat de “vrijgezellenavonden”, waarop de beide partners nog een laatste maal mogen genieten van de geneugten van het vrijgezellenbestaan, eigenlijk ook haast niet ter sprake komen. Dat geldt zelfs voor de kinderen en kleinkinderen van de geïnterviewden. Plaatselijke gebruiken om het huwelijksfeest al vooraf de nodige “luister” te bezorgen, kunnen dus geruime tijd bij voorbaat worden voorbereid. Naast het lawaai van het speciaal voor het huwelijk gekeelde (niet te vette!) varken, zorgen ook tweevoeters op sommige plaatsen voor enig geluid vooraf. De avond vóór het huwelijk wordt door ongehuwde jongemannen immers, meestal met behulp van het explosieve “karbuur” een hels lawaai veroorzaakt aan het huis van de bruid. Geen ongevaarlijke manier om de aandacht te trekken, als wij een geïnterviewde mogen geloven. Het houdt pas op als zij binnen vergast worden op drank en sigaren.

| 104

Noord-Brabant, eerste helft 20ste eeuw

Alleszins een voorafspiegeling op het “vat” dat later meestal vooraf gegeven wordt ter gelegenheid van iemands huwelijk. Ook al is er geen voorbeeld in ons respondentenbestand, toch zinspelen enkelen van hen op de gewoonte om speciaal het nieuwe huwelijk van weduwen te “vieren” met veel lawaai.

Géén vrijgezellenfeest Van een vrijgezellenfeest is op het Noord-Brabantse platteland geen sprake vóór de Tweede Wereldoorlog. Maar een trouwpaar wordt wel geacht vrienden en buurt te trakteren ter gelegenheid van hun voorgenomen huwelijk. Wanneer het paar dat niet doet, kan het tot na de Tweede Wereldoorlog rekenen op lawaai en zelfs een klein volksgericht: poppen die het paar voorstellen worden in bomen en palen gehangen met teksten die er geen doekjes om winden. Eind van het liedje: er moet alsnog getrakteerd worden! Pas in de jaren zeventig komt schoorvoetend het vrijgezellenfeest op: eerst voor de aankomende bruidegom en later ook voor de bruid.

Verwendag


Volgens bijna alle geïnterviewden van respectabele leeftijd is het vrijgezellenfeest onbekend in hun dagen. Tot zelfs in het midden van de zeventiger jaren toe, zegt een huwelijkspaar van toen. Maar wat hun kinderen aangaat, liggen de zaken wel duidelijk anders: “Het vrijgezellenfeest van onze zoon Lieven was een verkleedpartij. Hij moest als vrouw over de markt van Sint-Truiden lopen.” Huwbare vrouwen van dat moment hebben overigens een alternatief: een “verwendag”. En toch zijn er al enkele decennia voordien voorlopers van wat later tot het vrijgezellenfeest zal uitgroeien. In de jaren veertig (jawel!) trakteert de bruidegom zijn vrienden op “drank, toastjes en zoetigheid”. Vervolgens “wilde men zich in de eerste plaats amuseren en dansen”. Als je jaren met een gezellige “kliek” de bloemetjes hebt buiten gezet, past een waardig “afscheid” wel. De huwelijkspartner heeft daar ook al begrip voor in het begin van de zestiger jaren: “Mijn man heeft destijds zo een feest gegeven, geloof ik. Hij behoorde tot een plezante kliek. Zij hebben dat in hun stamcafé gevierd: drinken onder vrienden, zonder excessen.” Niet zelden heerst enige verwarring als het feest(je) bij de burgerlijke trouw verward wordt met vermelde viering.

105 |

Het altaar komt in zicht Geen ophef Rond 1920 is er van ophef nog totaal geen sprake. Dan is het de gewoonte om in het zwart gekleed in de vroege morgen naar de kerk te wandelen om daar te trouwen. Dan wandelt het kersverse bruidspaar terug naar huis. Na de Tweede Wereldoorlog verdwijnt het zwart. Trouwt de bruid dan vanwege de schaarste soms nog in mantelpakje, vanaf de jaren vijftig rukt de witte trouwjurk snel op om in de jaren zestig gemeengoed te worden. In de jaren zeventig en tachtig kiezen bruiden die eerst hebben samengewoond soms voor een andere kleur, maar die verwijzing naar ‘verloren maagdelijkheid’ verdwijnt snel... Tot het Tweede Vaticaans Concilie is de vastentijd uitgesloten als tijd om te trouwen. “Spaarzaam en plichtsgetrouw als ze waren, trouwden mijn ouders in 1961 op een woensdag, zodat mijn moeder, die onderwijzeres was, maar een halve dag hoefde vrij te nemen... Voordeel was wel dat alle meisjes uit mijn moeders klas in hun witte communiejurkjes een grote schaar van bruidsmeisjes konden vormen!”

N O O R D - B R A BA N T

Niet meer zelf gemaakt Reeds vóór de Tweede Wereldoorlog begint het zelf maken van de bruidskleren af te kalven. Men gaat naar de kleermaker in het dorp of vervolgens naar de bruidsmodezaak in de stad. Na de Wederopbouw maakt bijna niemand ze meer zelf, maar worden de bruidskleren gekocht.


Zondagse kleren Algemeen wordt in de vooroorlogse periode niet zo vaak van kleding gewisseld als dat nu het geval is, ook niet altijd bij feestelijke gelegenheden. “Veel nieuwe spullen werden er vroeger niet gekocht”, herinnert zich een geïnterviewde. “Soms maakte de naaister van het dorp de feestkledij. Om naar een huwelijksfeest te gaan, werden gewoon zondagse kleren aangetrokken.”

| 106



Kleren, clerus en auto’s Een minstens even belangrijke stap in de voorbereiding van het huwelijk vormt de keuze van de kleren, vooral allicht wat de bruid betreft. Vaak mag overigens de bruidegom de huwelijksjurk niet zien vooraleer beiden aan het altaar staan. Wit is gangbaar maar lang niet algemeen. Bepaalde omstandigheden vereisen, vanuit traditie, een andere “kleur”. Zo wordt bijvoorbeeld een weduwe niet geacht in het wit te trouwen. Opvallend is alleszins dat tijdens de Tweede Wereldoorlog en kort daarna ook “gewone” bruiden geen witte jurk dragen. Dat een en ander met schaarste te maken heeft, is allicht een feit. Maar toch blijven sommige bevolkingsgroepen in die periode geprivilegieerd, zoals een getuige schamper opmerkt: “Alleen de dochters van rijk geworden smokkelaars en boeren trouwden toen in het wit.” Oorlogsomstandigheden dwingen trouwens ook op vestimentair vlak tot uitzonderlijke creativiteit: “Ik droeg een ersatzmantel en -schoenen en ik had zelf een handtas gemaakt uit stof en karton.” Sommige bruiden van toen denken ook al vooruit in de keuze van hun kleding, meer bepaald rond het dagelijks gebruik van bepaalde attributen. Dat levert dan vrij uitzonderlijke combinaties op: “Ik had een zwarte jas aan over mijn wit kleed”. Een aantal zaken is van oudsher gespecialiseerd in bruidskleding en zij die het zich enigszins kunnen permitteren stappen dan ook naar die steedse modieuze winkels. Tenminste als de lokale naaister niet voldoet. Niemand van de geïnterviewden evenwel maakt melding van het doorgeven van het kostbare kleed aan familie of kennissen. Wel duikt hier en daar de gewoonte op een doopkleed en zelfs een communiekleed te vervaardigen voor de eigen kinderen uit de vroegere bruidsjurk. Tot diep in de twintigste eeuw wacht het toekomstige paar ook nog een andere te nemen hindernis vooraleer zij naar het altaar mogen. De lokale clerus houdt immers sterk vast aan een gedegen religieuze voorbereiding op het toekomstige gehuwde leven, waarbij een kuise huwelijkse staat én de plicht tot een groot gezin bepaald doorwegen. Dus trekken verloofden in groep of zelfs met hun tweetjes enkele avonden naar de zielenherder van de parochie waar het huwelijk zal plaats hebben. Traditioneel is dat de woonplaats van de bruid en daar wordt tot in de zestiger jaren maar node van afgeweken. Vanaf dan wordt de keuze ietwat vrijer en kwatongen beweren wel eens dat een jong koppeltje kiest voor een pastor die niet meer zo sterk hecht aan de traditionele voorbereiding. Dat is zeker het geval, eenmaal het tweede Vaticaanse concilie de clerus meer en meer opdeelt in “conservatief” en “progressief”. Voor de overgrote meerderheid van de geïnterviewden is alvast de keuze van de woonplaats van de bruid vanzelfsprekend. En als het dan eindelijk zo ver is, zijn alle hindernissen niet altijd opgeruimd. Zo is er de soms verre verplaatsing naar de kerk die tijdens de eerste helft van de eeuw vaak te voet gedaan wordt. Een lange stoet van familieleden, voorafgegaan door bruidskinderen met bloemen, trekt dan via verlaten wegen naar het dorpscentrum. Een idyllisch tafereel maar soms ook kouwelijk, zoals een getuige weet te melden, zeker als je begin februari in het huwelijk treedt. In een enkel geval versperren kinderen met linten de stoet de weg en die kan pas door als er enig “drinkgeld” gegeven is. Vooral na de Tweede Wereldoorlog echter kunnen bruid en bruidegom en bijhorend gezelschap meer en meer rekenen op gemotoriseerd vervoer. Familieleden en een enkele keer ook werkgever leveren een auto om alvast het paar een “makkelijk” transport te bieden. Helemaal probleemloos is dat niet altijd, vermits de mechaniek van toen het nogal eens laat afweten. En “zo moest de bestuurder de auto met de slinger aan de gang draaien toen wij uit de kerk kwamen.” Het gebeurt vlak tegen de vijftiger jaren aan, later komen de “auto’s van de familie”, de “mercedessen van familie en kennissen” en tenslotte natuurlijk het gespecialiseerd vervoersbedrijf met (ironie van het lot) niet zelden weer oldtimers...

107 |

De laatste voorbereidingen thuis Uitbesteding Tegen het einde van de Wederopbouw, als de welvaart stijgt en de bestedingsmogelijkheden groeien, gaat de uitbesteding van werkzaamheden verder. Men viert in het algemeen de bruiloft niet langer thuis (bij de bruid), maar in een zaal.


Kookfornuis verhuist Wij weten niet of alle bruidsparen van toen echt uitgeslapen aan de grote dag beginnen, nochtans vaak een heel zwaar en vooral lang etmaal. Met de nodige zenuwachtigheid kleden beiden zich aan, waarbij nog vaak het haar van de bruid voor de gelegenheid moet gekapt worden. Maar ook de bruidegom heeft zo zijn besognes vooraleer hij de geliefde te zien krijgt. Van hem wordt immers een bruidsboeket verwacht en in sommige gevallen is hiertoe een stevige inspanning nodig: “Ik moest begin vijftiger jaren ‘s morgens vroeg met de fiets naar de stad, bijna tien kilometer, om het boeket bloemen te halen. Pas dan kon ik mijn trouwpak gaan aantrekken.” Het huwelijk heeft lange tijd bijna altijd plaats in de parochie van de bruid. Het kiezen van een welbepaalde andere locatie, om welke redenen dan ook, is niet alleen heel recent maar evenzeer eerder uitzonderlijk. En vermits het feest minstens tot in de zestiger jaren haast altijd thuis bij de bruid doorgaat, wordt de gewone setting grondig door elkaar gehaald. Het gebeurt zelfs dat het kookfornuis van de zitkamer naar de keuken verhuist om daar de benodigde extra kookgelegenheid te scheppen! De initieel grotere ruimte van een boerderij biedt natuurlijk wel extra voordelen. Zo beschrijft een mannelijke getuige de “feestzaal” van meer dan vijftig jaar geleden: | 108


“Mijn vrouw en haar zuster trouwden op dezelfde dag. Er was veel volk van beide kanten. De grote schuur was afgespannen met witte doek en daarop witte roosjes als versiering. De twee koppels zaten achter een schaafbank met daarop een tafeldoek. Dat was de ‘ereplaats’. Een garagist van de buurt had voor verlichting gezorgd op batterijen. Er was immers nog geen elektriciteit op de boerderij. Toen echter de lampjes aangestoken zouden worden, werkten de batterijen niet meer. Men heeft toen van overal lantaarns aangedragen. Gelukkig was het zomer en dus lang licht.” Terloops dient in dit verband aangehaald dat de latere keuze voor een “uitbesteed” huwelijksfeest de onderlinge verdeling van de kosten achteraf tussen ouders van bruid en bruidegom een stuk vergemakkelijkt. Er kan dan immers “afgerekend” worden op basis van rekeningen van “derden”.

Boerenbruiloft Omstreeks 1920 moet een aanstaande bruid met twee hammen op pad om een bruidsjurk te kopen... De meeste boerenbruiloften vóór de Tweede Wereldoorlog vinden plaats in het voorjaar. Dan is er ruimte in de stallen, die als ideale feestruimte dienen. Lege stallen worden altijd prachtig aangekleed en versierd. Lange tafels creëert men van schragen. De wanden en tafels bedekt men met mooie kleden. In een hoek wordt ruimte gemaakt om te dansen en overal worden creatief versieringen aangebracht van papier en bloemen. Eind jaren vijftig verhuist men bij gebrek aan eigen ruimte soms naar een parochie- of verenigingszaal, om in de jaren zestig de overstap te maken naar het restaurant. Om voldoende meubilair, bestek en servies bij elkaar te krijgen wordt de buurt ingeschakeld. Het gaat er niet in eerste instantie om dat iedereen van hetzelfde soort bord eet en dat het er chic uitziet, maar veel belangrijker is dat er voldoende is van alles. Soms maakt men ook wel eens gebruik van een ‘potten en pannen service’ uit het dorp die tegen lage kosten de benodigde spullen verhuurt. Waar middenstanders vaker dan andere klassen aan tafelaankleding doen, daar hechten velen meer aan de maaltijden zelf en aan de sociale kant van de feesten.


Behoorlijk dicht op mekaar Traditioneel wordt inderdaad het huwelijksfeest thuis bij de bruid georganiseerd. “De huizen waren toen groter dan nu, dus dat lukte wel”, stelt een professionele traiteur niet ten onrechte vast. Wat evenwel niet belet dat er serieus dient ingegrepen in de dagdagelijkse indeling. “Om plaats te maken werden de meubels in de schuur gezet”, omschrijft een getuige de “verhuis”. Elders “werden de kachel en de zetels weggeschoven.” Wat dan niet altijd belet dat “men behoorlijk dicht op mekaar zat”...

109 |

Van “kook” tot traiteur

Kookster Waar mogelijk huurt men vóór de Wederopbouw een kookster of kok/kokkin in, anders wordt het feestmaal bereid door -een vaak vrouwelijk- familielid of is er hulp van de buurvrouw(en). De vrouw des huizes en niet bruid of bruidegom is duidelijk betrokken bij de samenstelling van het diner.


Overleg vooraf Voor het eetmaal wordt van oudsher meestal een beroep gedaan op minder of meer professionele kookhulp. Die kan bestaan uit onmiddellijke familie maar ook buurvrouwen steken graag een handje toe. En dan is er natuurlijk de mogelijkheid een “kookster” in te huren, met door haar meegebrachte hulp voor bediening, keukeninzet en afwas. Dat vooraleer in de loop der laatste decennia van de twintigste eeuw het feest helemaal “uitbesteed” zal worden. Met de inbreng van hulp verschuift ook de keuze van het feestmenu in meerdere of mindere mate, naargelang van de “professionaliteit” van de kookster. Er is overleg vooraf, vaak al bij het “bestellen” van de hulp, wat vaak maandenlang van tevoren moet gebeuren. De aanlevering van de ingrediënten gebeurt van de twee kanten, ook na voorafgaand akkoord.

| 110

Met de pannen op de fiets Waar bij een communie de moeder meestal voor de maaltijd zorgt, wordt voor een bruiloft vaak een kookster ingehuurd, die wordt bijgestaan door jonge meiden uit de buurt. Prachtig vindt men het als een vooroorlogse kookster met grote pannen achterop de fiets door de straten rijdt om ergens een maaltijd te gaan bereiden.


Traiteur “Mijn moeder ging overal in huis koken; er was toen nog geen sprake van zalen. Ik hielp mijn moeder met opdienen. Wij werden betaald met ‘drinkgeld’: hiervoor ging men aan tafel rond. Feestzalen of traiteurs waren er in die tijd amper. Kokkinnen kwamen bij de mensen aan huis het eten klaarmaken. Wij bereidden thuis alles al voor een groot stuk vooraf; bij de mensen werkten wij het eten af en dienden het op. Bij echt rijke mensen kwam ik niet; die hadden meestal hun ‘vaste’ kokkin. Ik kookte voornamelijk voor de middenklasse, al was er soms ook een burgemeester of een schoolmeester bij. Als er bij de rijkere klasse een feest werd gegeven, ging de vaste kokkin de ingrediënten inkopen bij een slager of in een viswinkel.” Dit is in een notendop het relaas van een “kook” die in de zestiger jaren de stiel leert en vanaf begin zeventiger jaren als zelfstandige kokkin aan de kost komt. Zij en haar moeder vormen eigenlijk de eerste generaties van kookhulp die in de plaats treedt van (vrouwelijke) familie of vrienden die bijspringen in de keuken als er feest gehouden wordt. Het is natuurlijk verleidelijk dat je je als (gewoonlijk) vrouw des huizes voor een keertje helemaal niet hoeft te bekommeren om het eetmaal, zeker als andere zaken in verband met het feest veel aandacht opeisen. En zo trekt de professionele (mannelijke!) kook, oftewel “traiteur”, er met pak en zak op uit: “Ik nam mijn lange tafels, het bestek en het andere materiaal (stoelen niet) mee. Op tafel legde ik voor iedereen - rijk en arm - stoffen lakens en stoffen servetten. Papieren tafellakens en servetten vond ik niet feestelijk genoeg.” Tot grote vreugde van de klanten die, zeker nog begin zestiger jaren, met de eigen ogen kunnen vaststellen hoe ver de dienstverlening wel gaat: “Mij moeder zei bij mijn huwelijk: ‘Wij zullen een traiteur nemen.’ In die tijd was dat... Wij waren één van zijn eerste klanten. Hij bracht alles mee: servies, glazen... Toen wij die dag naar de kerk vertrokken, was de woonkamer nog leeg (er waren zelfs nog geen tafels geplaatst). Toen wij terugkwamen van de mis stonden de tafels gedekt. Het eten was al klaar toen men het naar ons huis bracht; men moest gewoon nog vuren hebben om het op te warmen.” Er is echter ook een keerzijde aan culinaire vermaardheid, zoals een getuige-traiteur mag ervaren. “Voor mijn eigen huwelijk (in de jaren vijftig) had ik zelf de voorbereidingen gedaan. Niets bijzonders, wij waren maar gewone mensen. De dag zelf zou een kok komen maar die belde op het laatste ogenblik af, zogezegd omdat hij ziek was. Achteraf hoorde ik dat hij bang was om voor mij te koken, omdat iemand hem gezegd had dat ik in een groot restaurant in Brussel werkte. Hij wou zich niet belachelijk maken. Mijn moeder heeft toen maar gekookt.”

111 |

Bij de voorbereiding kwamen de buurvrouwen helpen. Zij schilden onder meer de aardappelen. De meisjes sprongen op de feestdag zelf bij. Zij droogden af bij de vaat. Mannen zag je niet in de keuken. Jongens ook niet echt veel, tenzij om vlaaien te dragen. Zij kwamen vooral af op de helpende meisjes en je hoorde vaak zeggen: “van een bruiloft komt een bruiloft”. Er waren toen ook niet zoveel momenten waarop jongens en meisjes elkaar konden ontmoeten. Na de Tweede Wereldoorlog is het huwelijksfeest al snel naar een zaal verhuisd, in de plaats van thuis. Het wordt nu verzorgd door een kok of cateraar. Vooraf wordt het menu besproken.

N E D E R L A N D S L I M BU R G B E L G I S C H L I M BU R G Hageland, jaren 1960

Om 10 u was er het kerkelijk huwelijk, daarna trok men naar een soort parochiezaal waar ook toneel werd gespeeld. Het menu van ons huwelijk in 1936 werd bereid door een kokkin. Ons huwelijk - in ‘52 - is in huis gevierd, met de hulp van een kokkin. De feesten van de kinderen daarna vonden weer plaats in een zaal met een kokkin. Ik herinner me de bruiloft van mijn zus in 1965. Iedereen hield in die tijd een feest in het eigen huis; er werd nog niet naar een zaal getrokken. Mijn trouwfeest - in 1960 - is hier in huis gevierd. De kachel en de zetels werden weggeschoven: er waren 24 genodigden (broers en zussen, meter en peter). Dat gebeurde heel in het begin dat er traiteurs waren. Vroeger kwam er een kokkin aan huis; die kwam dan ook al de vrijdag en zaterdag om alles voor te bereiden. Maar mijn moeder zei bij mijn huwelijk: “We zullen een traiteur nemen.” In die tijd was dat L., van Borgloon. We waren één van zijn eerste klanten. Hij bracht alles mee: het servies, de glazen... Toen we die dag naar de kerk vertrokken, was de woonkamer nog leeg (er waren nog geen tafels geplaatst). Toen we terugkwamen van de mis, stonden de tafels gedekt. Het eten was al klaar toen men het naar ons huis bracht; men moest gewoon nog vuren hebben om het op te warmen. Het huwelijk van de dochter is in Schaarbeek (Brussel) in een restaurant gevierd.

Hageland, 1959

Ons huwelijk werd gevierd in kasteel St. Paul, met alles erop en eraan. Nederlands Limburg, jaren 1970 | 112

Mijn eigen bruiloft is bij de bruid thuis gevierd. Twee dagen feest: een dag voor familie en een dag voor de buurt. De locatie was een stal. Er kwam iemand koken. Ik trouwde in 1945. Bruiloften werden toen thuis gevierd en het eten werd klaargemaakt door familie. Onze kinderen (1970-1976) hadden hun bruiloftsmaal in café en het eten werd klaargemaakt. Mijn eigen bruiloft was in 1951. Alles was nog even schaars als tijdens en vóór de oorlog. Er kwam iemand koken en er was hulp in de bediening. We hadden echt feest, we hoefden niets zelf te doen. Wij trouwden in 1953. Het feest was “gewoon thuis”. Mijn peettante kwam koken. Al onze kinderen vierden hun bruiloft buitenshuis. Allemaal, behalve een zoon in een zaal. Het verschil met de kinderen is dat het huwelijk buitenshuis was. De kinderen hoefden ook het eten niet zelf klaar te maken. Het huwelijk (in ‘55) werd in een café gevierd, dat was bijzonder luxe in die tijd. Bij ons huwelijk in 1957 gingen wij na de kerk naar het huis van de bruid waar het feest was. Er was een kok en wat hulpen die enkele dagen voorbereidden. Het huwelijk is bij de ouders van mevrouw thuis gevierd. Twee dames (van een café) kwamen aan huis het feestmaal koken. De kookster werd betaald in natura. Bij de bruiloft begin jaren ‘60 werden twee kokkinnen ingehuurd. Die namen reusachtige pannen mee die op de potkachel moesten. Er werd drie dagen gekookt.

V L A A M S - B R A BA N T N O O R D - B R A BA N T Ons huwelijksfeest ging thuis door, net zoals voor al mijn zussen. Een tante kookte. Toen één van onze dochters huwde, heeft de moeder van haar man gekookt. Er waren toen meer dan 100 genodigden, familie en kennissen. Wij konden rekenen op de hulp van onze buren vóór en tijdens het feest. Zij kookten en wasten af. Op ons trouwfeest (jaren ‘50) was er redelijk veel volk. Mijn tante kookte nog steeds. Het huwelijk werd bij ons thuis gevierd en er was veel werk besteed aan het eten. Het werd allemaal bereid door een kookster die alle mogelijke speciale bereidingen had gemaakt. Toen onze dochters trouwden, is het feest in een zaal doorgegaan. Het huwelijksdiner werd verzorgd door een traiteur in een gehuurd landhuis in een groot park. Het feest had plaats in een gehuurde zaal, omdat het aantal aanwezigen nu eenmaal hoger lag dan bij vorige feesten. Je kon dan het eten bestellen ter plaatse of daar zelf voor zorgen. Alleszins was er een kookster, voorzien van het nodige personeel om op te dienen. 113 |

Naar een andere feestlocatie Ommetje Als de (eenvoudige) kerkelijke plechtigheid afgelopen is, gebeurt het tijdens de eerste helft van de 20ste eeuw regelmatig dat het gezelschap zich richting herbergen van het dorp begeeft. Het huwelijksmaal is allicht dan nog niet klaar en de ongetwijfeld dorstige kelen zetten de viering dus al maar in. Een en ander doet al een beetje denken aan de latere “receptie” waar vrij informeel kan geklonken worden op het huwelijk, vooral dan door genodigden die ietwat verder afstaan van de gehuwden. Belgisch Limburg

Het wordt alleszins een gedenkwaardige rondgang bij de lokale horeca en enkele getuigen geven nu grif toe dat het gezelschap al minstens “goedgeluimd” op de plaats van het feestmaal terugkeert. Een zeldzame keer wordt het gezelschap bovendien vergezeld door een muzikant-familielid.


Keuken gehuurd In eerste instantie huurde men van de zaaleigenaar de keuken en zorgde men als voorheen zelf voor de producten en voor een kookster of kok/kokkin. Dit is sinds de jaren zestig langzamerhand verdwenen. De zaaleigenaar koopt de producten in en zorgt voor de bereiding.


Voorbehouden Een gepensioneerd restauranthouder uit Schijndel, die jarenlang op bruiloften kookte voordat hij een eigen restaurant kreeg, vertelt dat zowel thuis als buitenshuis in grote lijnen hetzelfde bruiloftsmaal op tafel komt. Buitenshuis eten is lange tijd slechts voorbehouden aan mensen die er geld voor hebben: middenstanders, rijke boeren en notabelen.

| 114

Maar er is veel veranderd. Trouwlocaties van nu kunnen niet luxe genoeg zijn; een mooi kasteel of een romantische hoeve. Het eigen huis als locatie komt in ieder geval vrijwel niet meer voor.


Niet meer thuis “Ik herinner mij de bruiloft van mijn zus in 1965. Iedereen hield in die tijd een feest in het eigen huis; er werd nog niet naar een zaal getrokken”, herinnert zich een zeventigjarige. Allicht klopt deze getuigenis nog voor de dame in kwestie maar toch zitten wij in de zestiger jaren op een keerpunt wat de feestlocatie bij een huwelijk aangaat. De gewoonte om thuis te vieren loopt dan al op haar laatste benen. Meer en meer hebben de organisatoren immers de weg al gevonden naar in eerste instantie de parochiezaal. Door deze optie behouden zij bovendien de absolute vrijheid om zelf voor eten en drank te zorgen of, anderzijds, (semi-)professionele hulp onder de arm te nemen. De keuze voor een zaal heeft, als wij zo een “kook” mogen geloven, ook te maken met de mogelijkheid tot dansen. Allicht zal ook de overweging mee gaan spelen dat de verschillende “fasen” van een huwelijksfeest (receptie, feestmaal, avondfeest), zoals die mettertijd zullen ontstaan, op dezelfde locatie moeten kunnen plaatshebben. Idem dito voor het aantal genodigden dat voorheen soms noodgedwongen dient beperkt of gespreid over twee dagen, zoals in dit geval: “Bij sommige mensen mochten de neven en nichten de tweede dag komen vieren, omdat in huis niet genoeg plaats was om iedereen tegelijk te ontvangen.” Maar zo is in ieder geval onbewust de richting ingeslagen naar het feest in de puur professionele sfeer, iets wat in de meer welstellende kringen overigens al lang geen onbekende meer is. “Ons huwelijk vond plaats in kasteel .... met alles erop en eraan”, herinnert zich een bijna zestigjarige. De “gewone” man mag dan tegenwoordig nog niet echt naar een dergelijke vorstelijke omgeving trekken voor een huwelijksfeest, toch wordt ook op dat niveau de etiquette belangrijk: “Gewoonlijk was er zowel in de kerk als in de feestzaal een ceremoniemeester aanwezig. Die gaf onder meer de genodigden een seintje als zij aan tafel mochten plaatsnemen.” En de soepelheid waarmee locaties buitenshuis inspelen op de noden van de klandizie, kent schijnbaar ook steeds minder grenzen. Zo wordt al in 1966 een televisietoestel geplaatst in de zaal waar het eigen huwelijksfeest doorgaat van een “kook”. Het is immers het wereldkampioenschap voetbal. De toon is gezet en velen zullen zich nog wel herinneren hoe twintig jaar later de “Mexican wave” tal van huwelijksfeesten “opgevrolijkt” heeft.

115 |

De gasten Alleen ouders Rond 1920 bestaat het bezoek ter gelegenheid van een huwelijk wel eens hooguit uit beide ouderparen. Maar het kan ook ruimer, natuurlijk. Zo komen niet alleen naaste buren en familie op visite, maar ook vrienden en bezoekers van verre nemen voor deze bijzondere momenten de moeite om langs te komen. Nederlands Limburg, 1961


Vroege gasten Het huwelijksfeest is voor de meeste geïnterviewden de meest uitgebreide viering wat het aantal gasten betreft. Vanzelfsprekend spelen de middelen van de organiserende ouders en de omstandigheden (bijv. de oorlog) een rol maar algemeen mag je stellen dat ouders, (gehuwde) broers en zussen, grootouders en tantes en ooms op het feest verwacht worden. Niet zelden is er traditioneel ook een plaatsje voor de lokale (inzegenende) geestelijke en ook andere religieuze verdere familie is welkom. Kwestie van “goed te staan met Die van hierboven” allicht. Het gebrek aan snelle vervoermiddelen tot na de Wederopbouw zorgt voor een bijkomende vroegtijdige inspanning voor de organisatoren van het huwelijk. Genodigden die (met de fiets!) van ver moeten komen, arriveren immers (ruim) vóór de huwelijksplechtigheid en dienen naar behoren te worden ontvangen. Zij proeven dus al van de feestsoep of voor hen worden speciaal koffie en pistolets gemaakt. Zij zullen dan ook het huwelijkspaar vergezellen naar het gemeentehuis (voor de eventuele burgerlijke trouw) en de kerk.

| 116

Meer en andere genodigden Aan het diner zitten van oudsher de beide families in brede zin aan. Het huwelijksfeest wordt de voorbije decennia alsmaar grootser opgezet, met meer genodigden en een ander genodigdenbestand. Voorheen is het huwelijk met name vooral een familieaangelegenheid. Ook door het alsmaar kleiner worden van gezinnen, nemen vrienden en kennissen een meer prominente plaats in als genodigden.


Op één generatie... Mettertijd zal in elk geval het aantal genodigden over het algemeen flink toenemen. Aanvankelijk kent het huwelijksfeest de meeste invités van alle feesten. Zo kan je er bijna zeker van zijn dat minstens grootouders, peter en meter, tantes en nonkels aanwezig zijn, naast de gezinnen van het huwende paar. Eventueel komen daar (enkele) nichten en neven bij. De uitbreiding nadien wordt misschien nog het best omschreven door de vaststelling van deze bijna tachtigjarige getuige: “Op één generatie is de manier van een huwelijk vieren dus ingrijpend gewijzigd: van ons huwelijk met dertig personen thuis tot het huwelijk van onze zoon met tweehonderd personen in een zaal.” En ook de traiteur speelt in op de “soort” van gasten als hij in de zestiger en zeventiger jaren “op maat” probeert te koken. “Mijn cliënteel bestond uit drie klassen: gewone mensen, gegoede mensen en zeer rijke mensen. Als ik bij mensen kwam om een prijs af te spreken en een contract op te maken, wist ik meestal hoe ik mij moest opstellen. Bij gewone mensen moest je niets speciaals klaarmaken want dat aten ze toch niet.” En zodoende wordt een speciaal menu bij gewone mensen niet geapprecieerd, “op de pastoor na”. En zijn de gasten van een “klant met een belangrijke baan die ‘gebroken Vlaams’ sprak” in de wolken omwille van een “speciale Franse menu” juist “omdat zij die keuken gewoon waren”... Het aantal genodigden én de spreiding ervan over de verschillende stadia, kent alleszins een alsmaar groter wordende variatie. Een illustratie hiervan vormt deze beschrijving van een huwelijksfeest ergens begin van het derde millennium: “Bij het huwelijk van mijn zus was er een feest buitenshuis. Na de trouwplechtigheid was er een etentje met de nonkels en tantes. Op de trappen van het stadhuis hebben wij eerst champagne gedronken. Na enkele dagen hielden wij een groot feest met een uitgebreid warm buffet.”

117 |

Traditie en moderniteit Vee en gewassen Rond 1920: wanneer het kerkelijk huwelijk is voltrokken, wandelt het kersverse bruidspaar samen terug naar huis. Men drinkt snel een bak koffie, met waar mogelijk iets lekkers erbij, en spoedt zich snel weer aan het werk. Het vee en de gewassen wachten immers niet. De dagplanning van de bruiloften nadien is echter rijker en ziet er als volgt uit: eerst gaat men met de naaste familie en bekenden naar de kerk. Meestal dient daarna het ouderlijk huis van de bruid als feestlocatie voor de rest van de dag. Naast de warme maaltijd, die de ene keer aan het begin en de andere keer aan het einde van de middag wordt genuttigd, staat ook vaak een koffietafel op het programma.


Warm en koud Men gaat in het algemeen ‘s ochtends omstreeks 10u naar de kerk. Vóór Vaticanum II moet men dan nuchter zijn. Vervolgens gaat men naar huis, meestal bij het bruidje thuis. Zeker bruid en bruidegom en de andere nuchtere leden van het feestgezelschap hebben dan natuurlijk grote honger. Als daar later nog een “receptie” tussen geschoven wordt, geldt deze bemerking natuurlijk nog een stuk pregnanter. Daarom begint men volgens gebruik met een koffiemaaltijd. Daarna wordt vaak een stukje gewandeld om vervolgens aan het gebak te gaan. En dan is er natuurlijk ook nog het warme feestmaal. ‘s Avonds voor men naar huis gaat, is er normaliter nog een traditionele koffietafel met daarbij een huzarensalade of ‘kaw sjotel’. Een beperkt aantal geïnterviewden stelt dat de tweede dag feest is voor vrienden en kennissen. Het beste is evenwel de eerste dag opgegaan. Die tweede dag zal overigens meer en meer moeten plaatsmaken voor de receptie op de huwelijksdag zelf. Waar echter het gebruik van een tweede dag in ere gehouden is, betekent dat een informeler feest dan de eerste, met vrienden en kennissen. In de jaren zestig van de twintigste eeuw is de receptie evenwel gemeengoed geworden. Voorheen kennen alleen de hogere standen deze. Het traditionele diner verdwijnt echter niet. | 118

Noord-Brabant, bruiloft vervoer per boerenkar, 1932

“Zonder mis” gehuwd Opmerkelijk is het aantal partners dat “zonder mis” gehuwd is. In het tegengestelde geval wordt door de goegemeente zelfs hardop gefluisterd: “Oei, ze trouwen met een mis.” Ongetwijfeld heeft deze keuze te maken met financiële overwegingen, hoewel niet zelden beklemtoond wordt dat een uitgebreide viering “niet echt moest”. In de vooroorlogse periode duurt het huwelijksmaal gewoonlijk tot 16-17 uur. Vele gasten moeten dan naar huis. Vergeten wij immers niet dat de fiets dan het meest voorkomende vervoermiddel is, vandaar allicht enig proviand voor onderweg (“een pens”). Bovendien wachten de gasten thuis vaak nog allerhande karweien. Tijdens de oorlog zelf is deze verplichte stop allicht nog dwingender. Elders evenwel loopt het feest makkelijk uit tot 20-21 uur en zelfs tot (na) middernacht. In de tachtiger en vooral in de negentiger jaren wijzigt de structuur van het eigenlijke feestmaal soms helemaal en krijgen alsmaar meer feestvierders een uitnodiging hiervoor. Met de intrede van het buffet, krijgen de gasten een bijzonder grote keuzevrijheid, nadat zij de(zelfde) soep hebben gegeten. Je kan als gast meermaals “aanschuiven” aan het buffet. Merkwaardig is ook dat er “themafeesten” ontstaan...


De dag na het feest... Gaandeweg groeit er een opsplitsing over receptie-feestmaal-avondfeest maar die maakt al snel plaats voor weer eigen, vaak sterk individualistische, feestgebruiken. De professionele horeca is overeenstemmend soepel en “suggereert” overigens niet zelden een bepaalde structuur. Maar er is een grote weg afgelegd vanaf: “Ik ben in de namiddag getrouwd. Nadien was er een receptie in de parochiezaal. Daar waren veel vrienden en familie aanwezig. Een 100tal mensen waren op het avondfeest uitgenodigd, met een koud buffet.” Een klassieke structuur die wel ietsje kan wijzigen: “Bij de feesten van de kinderen werd er eerst warm gegeten. In de avond was er een receptie voor vrienden, kennissen en buren. Nadien was er een koud buffet en werd er gedanst.” Maar deze blijft alleszins de gangbare aanpak in de zestiger en zeventiger jaren. Gelukkig sterft de traditie van “goed eten en drinken” niet af. Maar wat blijkt? Dan mag een kokkin stellen dat vandaag “een huwelijksmenu veel korter is dan vroeger, met minder gangen”, toch blijft het hele feest vaak culinair indrukwekkend. Want na de receptie met “hapjes” volgt een “menu” met zes gangen en serveert het avondfeest rond middernacht nog soep en sandwiches. Met honger gaan ook anno nu de genodigden alleszins niet naar huis!

119 |

Men trouwde pas als men een boerderij had en sommige mensen moesten daar lang op wachten, dus waren ze soort van verloofd. Boeren trouwden in het voorjaar in verband met de ruimte (hooi, stro, voer was op; de stal was leeg). Uitnodigingen werden mondeling overgebracht of toevallig als je iemand tegenkwam. Het gebruikelijke tijdpad bij ons was: trouwen in de kerk, ‘s morgens koffietafel, ‘s middags warm eten en ‘s avonds koffietafel. Mijn ouders trouwden nog met zijn tweetjes. Ze liepen samen naar de kerk, trouwden en liepen samen terug.

Nederlands Limburg, “goei soep”, 1961

Vóór ons huwelijk was er geen vrijgezellenfeest en de verloving in 1955 gebeurde in stilte. Bij de bruiloft van onze kinderen werd het diner beperkt tot een kleine groep en bestond het ongeveer uit het menu van onze eigen bruiloft. Na het diner was er een receptie en daarna een feest met koud/warm buffet. Bij ons was dat nog: kerk, koffietafel, borrel, receptie, diner, muziek. Recepties werden altijd tussen 12.00 en 13.00 u gehouden omdat iedereen dan pauze had (fabrieken lagen stil).

N O O R D - B R A BA N T N E D E R L A N D S L I M BU R G Het wettelijk huwelijk telde gewoon niet. “Wet telt niet voor het bed”, was een duidelijk gezegde. Belgisch Limburg, 1965

Je trouwde toen in de huwelijksmis die begon om 9 uur of 9.30 uur. Je moest daar nuchter naar toe dus was er na afloop een koffietafel.

Zo een koffietafel bestond voor het overgrote deel uit ingrediënten die de mensen zelf hadden. Bij een koffietafel werd vaak zelfgemaakte koude braadworst geserveerd. Deze werd opgebakken en ingemaakt met kruiden en azijn. Mensen noemden die vaak “zure worst”. Hageland, 1959

Na de koffietafel trok het gezelschap dikwijls naar de lokale cafés, waarna zij soms aangeschoten plaatsnamen aan tafel voor het diner omstreeks 16 uur. Daardoor gebeurde het ook wel eens dat er een vechtpartij losbrak. “Als de drank is in de man, is de wijsheid in de kan”, wordt wel eens gezegd. De genuttigde alcohol bracht inderdaad soms smeulende conflicten naar boven. Nu wordt ‘s morgens voor de wet getrouwd, gevolgd door een broodmaaltijd voor de onmiddellijke familie. Omstreeks 14-15 uur volgt dan het kerkelijk huwelijk. Dan komt er een diner. Om 19-20 uur is er receptie. De gasten krijgen een specifieke uitnodiging voor het deel/de delen van het feest waarop zij uitgeno| 120

Hageland, 1955

digd worden. Er wordt bovendien vaak een advertentie geplaatst met een uitnodiging in een regionaal blad, zodat zeker niemand vergeten wordt. Soms zijn diner en receptie/avondfeest op een andere locatie. Zo is het diner in meer intieme kring in een restaurant en wordt de rest van het programma afgewerkt in een zaal.

Op ons trouwfeest waren er nogal veel genodigden. Ook nonkels en tantes, nichten en neven, allemaal persoonlijk uitgenodigd. Na het wettelijk huwelijk op het gemeentehuis, trouwden wij in de kerk om 11 uur. Wij zijn echter gehuwd zonder mis, alleen met de getuigen erbij want een dienst was iets voor de rijken. Na de mis was er geen receptie, dat was toen nog niet de gewoonte bij mensen zoals wij. De receptie bij het huwelijk, voor mensen die niet op het eigenlijke feest uitgenodigd waren, bestond eerst niet maar heeft dan snel veel succes gekregen. Ons huwelijk in 1949 gaf aanleiding tot twee dagen feesten. ‘s Zaterdags gingen wij naar het gemeentehuis voor de wettelijke trouw, nadien naar de kerk voor de dienst om 11 uur en dan begon het feest. ‘s Zondags was het aan de jongere familieleden, zoals neven en nichten, en vrienden. Er was dan muziek en er werd gedanst. Ook was er ‘s middags en ‘s avonds eten voorzien. Nu is een huwelijksfeest meestal veel groter. Bij het huwelijk van een kleinzoon waren niet minder dan 160 mensen op de receptie en nog meer op het avondfeest. Wat mij ook opvalt is dat de gehuwden nu vaak niet meer op de ereplaats zitten maar gewoon tussen de genodigden.

V L A A M S - B R A BA N T B E L G I S C H L I M BU R G Na ons kerkelijk huwelijk in 1955 was er warm eten voor de mensen die in de kerk aanwezig waren. Om 15 u vertrokken we op huwelijksreis naar Lourdes, waar we tien dagen verbleven. Na onze reis hielden we een uitgebreider feest voor de hele familie. Van muziek of dans op een huwelijksfeest was toen geen sprake. Toen onze zoon trouwde, heeft hij een zaal gehuurd. ‘s Avonds waren er 200 genodigden, onder meer vrienden van het voetballen. Dat is geen echt familiefeest meer. ‘s Middags was er warm eten voor beide families, en ‘s avonds waren er voor de grote groep een receptie en koud buffet. We trouwden na de middag, wat toen uitzonderlijk was. Wij hadden een receptie bij mijn ouders met de familie en enkele vrienden. (Vrienden waren toen niet vaak op het avondfeest aanwezig - we mochten er een twintigtal uitnodigen.) Na de receptie hadden we een etentje met de familie. Daarna was er opnieuw een receptie en vervolgens begon het avondfeest, waar vooral vrienden van de ouders aanwezig waren. Mijn zoon had een tuinfeest met buffet, met veel verschillende pasta’s. De jongste dochter serveerde ook een buffet.

121 |

Van kermismaal tot kokdictaat Zo min mogelijk gekocht Het is traditioneel een maaltijd bereid met regionale producten. Daarbij wordt met name gebruik gemaakt van ingrediënten die men zelf heeft. Soms vult de aanstaande schoonfamilie dit aan met producten die men zelf niet heeft. Men koopt in elk geval zo min mogelijk. De variatie bestaat grotendeels uit het - veelal sociaal bepaald - aantal voorafjes en tussengangen. Men zweert nog steeds bij het traditionele feestmaal. Met dien verstande dat het aanbod van vlees en groenten dat vroeger seizoensgebonden is, meer en meer gaat variëren. Seizoensgebondenheid vormt immers nog nauwelijks een criterium. De verbreding van de horizon, zoals we deze bij de huwelijksreis zien, heeft later ook zijn neerslag bij het diner. Niet langer wordt a priori gekozen voor het traditionele diner. Er verschijnen in toenemende mate ook niet-regionale ingrediënten en gerechten op tafel.


Variatie dankzij kookster De eigen opbrengst primeert bij het bepalen van het feestmenu. Vaak wordt speciaal voor de gelegenheid een varken geslacht. Groenten en fruit komen uit de eigen tuin en boomgaard. En ook voor het nagerecht zijn er de eigen ingrediënten: granen, fruit en zuivel. Waar voordien vaak nog haast alles uit de eigen opbrengst komt, zorgt de kookster meer en meer voor welbepaalde (speciale) ingrediënten en gerechten. Vanaf hetzelfde tijdstip komt er ook meer variatie in het huwelijksmenu. En dat is niet zelden te danken aan de ingehuurde kookster die allicht meer vertrouwd is met “moderne” ingrediënten en die dan ook aanprijst. Voorheen gebeurt dat al met champignons, later volgen andere tot dan toe vrij “exotische” groenten, zoals paprika’s en andere.

| 122


Kok(kin) krijgt laatste woord “Het was een soort van kermismaaltijd.” Zo omschrijft een geïnterviewde haar huwelijksmaaltijd in 1955. Het vormt meteen het type feestmenu dat zowat overal in Vlaanderen tot de geplogenheden behoort vóór de zestiger en vooral zeventiger jaren een markante verbreding te zien geven. De basis van vermelde ingrediënten vormen natuurlijk de producten van eigen teelt. Zoals dezelfde getuige al gedeeltelijk bevestigt: “Hanen werden van thuis (van de man) meegenomen. De dag tevoren kookte de kokkin er soep van.” Ook nog in de tweede helft van vorige eeuw zal overigens nog (gedeeltelijk) de huisopbrengst een rol spelen, temidden van al het nieuwe culinaire geweld. De globale impact van de externe kookhulp valt natuurlijk niet te onderschatten. In eerste instantie speelt die nog sterk in op de wensen van de opdrachtgevers en beperkt haar rol zich tot een eerder uitvoerende, zeker in de periode dat het feestmenu nog in grote mate bepaald wordt door de opbrengst van de eigen moestuin en stal. Meer en meer evenwel komen er suggesties en dat verklaart vaak de introductie van tot dan toe onbekende ingrediënten en bereidingen. Zodat het compromis dan al bestaat uit een aanbreng van de opdrachtgever naast de “zekere” toelevering door de professionele “kook” (“Het vlees kocht ik altijd zelf in: dan wist ik wat ik kreeg.”) Met de verdergaande professionalisering helt de balans evenwel meer en meer over naar de professional die dan bijna alleen bepaalt wat er op de feestdis zal verschijnen. Dat geldt zeker als je op restaurant gaat om feest te vieren en “mag kiezen” uit een aantal mogelijkheden. Maar ook als je een feestlocatie kiest die in principe niet verbonden is met de kok, wordt diens stem in het kapittel wel bijzonder groot.

Kalf!


Toch verschijnt vóór de Tweede Wereldoorlog opvallend genoeg vrijwel altijd hetzelfde menu op tafel. Op enkele details na dan, die aanduiden wat iemand extra kan besteden of wat de persoonlijke voorkeuren zijn. Dat het principe ‘wat de boer niet kent, dat vreet hij niet’ opgaat, blijkt wel uit de bruiloft van een slager uit Schijndel halverwege de jaren vijftig. Hij koopt voor de bruiloftsmaaltijd een heel kalf op de markt. Na de slacht maakt hij een verdeling in wat hij zelf nodig denkt te hebben en wat er verkocht kan worden. Omdat niemand kalfsvlees kent, blijft hij met zowat het hele kalf zitten. Met als gevolg dat bij de slagersfamilie wekenlang kalfsvlees op het menu stond. Vanaf de jaren zestig wordt het voor iedereen mogelijk om buitenshuis te gaan feesten, wat overigens in eerste instantie nog maar weinig aan het menu verandert. Langzaamaan worden de kooksters en standaardmenu’s vervangen door cateraars en koude en warme buffetten. Met de opkomst van de multiculturele samenleving wordt het zelfs mogelijk om nog gevarieerder te eten, waar op bruiloften dan ook veelvuldig van wordt geprofiteerd.

123 |


Het was oorlog dus was het menu wel wat aangepast. De trouwers werden betrokken bij de keuze en de besprekingen. Toen hadden wij een kokkin, die deed dat veel. Belgisch Limburg, jaren 1990

Onze ouders hadden het menu besproken.

V L A A M S - B R A BA N T B E L G I S C H L I M BU R G Hageland, 1963

Na ons kerkelijk huwelijk in 1955 was er warm eten voor de mensen die in de kerk aanwezig waren. Het was een soort kermismaaltijd: hennensoep, daarna vidé, dan een schotel met vlees, groenten en kroketten, en tot slot dessert (kon ook zijn: zelfgemaakte pudding). De feesten nu zijn veel onpersoonlijker. Het huwelijk was meer een “feest van onze ouders”; alleen het ontwerp van de trouwkaart kwam van onszelf. Dat was heel anders dan later het trouwfeest van mijn broer. Die heeft alles zelf bepaald. De ouders van de verloofden werden aan huis uitgenodigd om de praktische zaken van het huwelijk te regelen. De ouders regelden immers alles.

| 124


Bij het diner bepaalt vaak het verschil in prijs tussen een buffet en de bediening aan tafel, voor welke vorm uiteindelijk gekozen wordt. Daardoor komt het bijvoorbeeld dat de soep geserveerd wordt en een afhaalbuffet volgt.

N E D E R L A N D S L I M BU R G N O O R D - B R A BA N T De bruiloft was bij de bruid thuis. Er werden kooksters ingehuurd en in overleg werd een menu gemaakt. Het menu was soortgelijk aan een communiemaaltijd. Een kok kwam daags van tevoren koken en in overleg werd bepaald wat er gekookt moest worden. R. kookte thuis bij mensen op feesten. Pannen, bestek en servies nam hij mee of het werd gehuurd. Er was altijd hetzelfde menu. Kooksters waren meestal vrouwen die bij notabelen hadden gediend en gewend waren aan een verfijnde keuken. Ze kwamen daags tevoren voorbereidingen treffen en namen hulp mee. De ingrediënten moesten zelf gehaald worden. Tegen de jaren zestig werd er meer uithuis gegeten en was het tijdperk van de kooksters ten einde. Nu dijen de bruiloften sterk uit en wordt alles uitbesteed: mensen weten van ellende niet wat ze moeten doen.

125 |

De huwelijkse feestdis vóór… Huwelijksbootje Zoals elke maaltijd opent het klassieke menu met soep. Heel lang zijn de traditionals ook in deze omstandigheden van toepassing: tomatensoep en kippensoep, traditiegetrouw opgesmukt met balletjes (afkomstig van het voor de gelegenheid geslachte varken). Eens de “vidé” (“koninginnehapje” of meer Fransgekleurde benamingen) zijn opwachting gemaakt heeft in de Belgische gastronomie, kan die op geen enkele feesttafel meer ontbreken. De vulling evolueert nog wel, als champignons meer en meer vanaf de vijftiger jaren bekendheid verwerven. Bij een huwelijk evenwel hoort een meer toepasselijke vorm van hetzelfde principe: het huwelijksbootje. Het meest consistente deel van het menu ondergaat decennialang praktisch geen wijzigingen en zal ook nu nog niet misstaan op een courante huwelijkse feestdis. Gebraad (meestal varken, ook wel het meer luxueuze rund en dan echt als buitenbeentje kalf en vervolgens de “Orloffvariant”) krijgt telkens het gezelschap van groenten. Het gaat in eerste instantie om seizoensgroenten uit de eigen tuin, waarbij erwtjes en worteltjes de toon aangeven en boontjes en zelfs witloof ook al schitteren. Bloemkool vormt een meerwaarde, omdat deze groente niet zo makkelijk te telen valt. De zoetekauwen en zij die geen groenten lusten (bijv. kinderen) krijgen bij het gebraad ook wel een portie appelmoes. Zelfgemaakte (stevige) kroketten horen daar bij, een enkele keer vervangen door “wafeltjes” of zelfs gewone gekookte aardappelen. Nu en dan wordt het gebraad vervangen door ossentong in schildpadsaus of maderasaus. Na een pauze terug aan de feestelijke dis, is het tijd voor de zoete afsluiting. Lange tijd een bijna voorspelbaar compartiment, met gerechten die alles te maken hebben met de aan huis gewonnen producten. Zo zijn er tal van verschillende vormen van crèmes, later aangevuld met ijsroom, als zowel bereidingswijze en koeling dat toelaten. Naast deze zuivelgerechten behoren ook allerlei vormen van eigen bak tot de geprefereerde nagerechten op de huwelijkstafel. Ter gelegenheid van een dergelijk belangrijk feest wordt natuurlijk iets speciaals gedaan: de “gâteau” (gebak met slagroom of “crème au beurre”) mag niet ontbreken. Soms zorgen de lokale kooksters zelf voor een soort van “pièce montée”, inclusief miniatuur huwelijkspaartje, in een ander geval wordt daarvoor een beroep gedaan op de specialist, de (lokale of steedse) bakker.



Huzarensalade Het standaardmenu bestaat globaal uit een hors d’oeuvre of huzarensalade vooraf. Soms maakt men dit voorgerecht in grote emmers klaar. Vervolgens komt de ‘goei soep’, ofwel runder- of kippenbouillon, op tafel. Meestal ook nog gevuld met balletjes. Een tussengerecht bestaat uit een pasteitje met kalfsvlees of champignons. Wanneer men het zich kan veroorloven, is er een tongfilet met aardappelpuree en witte wijnsaus of een haantje met compôte en witlof. Het hoofdgerecht bestaat uit gekookte aardappelen, rundvlees of runderhaas en verschillende kleuren groente. Erwtjes, worteltjes en bloemkool zijn populair, maar ook rode kool met appeltjes komt soms op tafel. Als toetje zijn chipolata- en bitterkoekjespudding favoriet van velen. Kalfsvlees, tutti frutti, witlof en appelmoes worden soms als extra toegevoegd. Kalfsvlees betekent luxe en vrijwel niemand eet het ooit.


Koffietafel en diner Eerst is er een koffiemaaltijd, de bekende Limburgse koffietafel bestaande uit veelal zelfgebakken witbrood, krenten- of rozijnenbrood, suikerbrood, ‘kluntjesmik’ en soms zachte witte broodjes. Het brood wordt belegd met gekookte of rauwe ham en droge worst (cervelade) en kaas. Meestal is er geen zoet broodbeleg. Een bruidstaart is zeker geen gemeengoed. Het meestal zelfgebakken gebak bestaat meestal uit diverse vlaaien en taarten. Het diner ziet er grosso modo als volgt uit: zondagse rundvleessoep met mergballetjes, gekookte aardappelen met meerdere soorten groenten, waar mogelijk meerdere soorten vlees, en een nagerecht. Het nagerecht was normaliter een vanille- of chocoladepudding, rijstebrij -veelal met zwarte pruimen- of in een enkel geval een mousse.


Aanzienlijke appetijt De verklaring voor de aanzienlijke appetijt van de gasten van toen ligt voor de hand: “De mensen konden toen veel meer eten dan vandaag omdat ze op het land hard moesten werken. Bovendien vonden ze zulke gerechten heerlijk omdat ze die anders nooit aten en dus staken zij een tandje bij.” Wie evenwel denkt dat het klassieke menu model staat voor alle huwelijksfeestmalen van meer dan vijftig jaar geleden, vergist zich schromelijk. Want enkele menukaarten uit de dertiger jaren (!) vermelden - naast de eerder traditionele gangen - evenzeer tarbot en zalm, zwezeriken, ananas, champignons, sorbet en meer van dat heerlijks dat je niet meteen zou verwachten in die dagen. De specifieke sociale achtergrond verklaart dit opvallend brede aanbod enigszins.

127 |

Ons huwelijk had plaats tijdens de oorlog. Wij begonnen met bonensoep maar dan was er rosbief met groenten en kroketten of gebakken patatjes (aardappelbolletjes). Als nagerecht kwam er crème van koemelk met petitbeurres op tafel. Er was een kookster die een koud voorgerecht, soep, rosbief met groenten en kroketten, haan in champignonsaus en een dessert klaarmaakte. Dat alles met witte en rode wijn of bier die dat wenste. ‘s Avonds was er een vat bier voor de vrienden. Het menu voorzag een voorgerecht, soep, zelfgemaakte kroketten met gebraad en groenten. Afsluitend was er gâteau. Bij het eten werd rode en witte wijn gedronken. Voor de liefhebbers was er nadien nog iets “sterkers”, bijvoorbeeld jenever. Op het door mijn tante bereide menu stonden een koude schotel vooraf, tomatensoep met balletjes, kroketten met reepjes varkensvlees die heel speciaal bereid waren en boontjes, erwtjes en worteltjes. Vervolgens room en fruit en, natuurlijk, gâteau. Daarbij werd water, limonade of bier gedronken. Wijn hebben wij pas later leren drinken. Tot 16-17 uur werd er gegeten. Naderhand echter kwamen nog rozijnenbrood, suikerbrood, pistolets met hesp en taart op tafel, tezamen met koffie en/of een druppel (cognac, elixir...).

V L A A M S - B R A BA N T B E L G I S C H L I M BU R G Deze menukaart uit 1936 is nog van een trouwfeest van iemand uit de familie: • Russisch voorgerecht (waarschijnlijk was dat een Russisch ei);

Menu van ons huwelijk in 1936, bereid door een kokkin: • Russisch voorgerecht;

• koninklijke feestsoep;

• huwelijksbootjes;

• huwelijksgondeltjes (met fijn kippenvlees en

• zalm met Hollandse saus;

melksaus);

• ossenhaas met groentekrans;

• tarbot met Hollandse saus;

• sorbet met champagnewijn;

• ossenhaas met groentekrans;

• zwezeriken met kampernoelies (vlees van

• slagroom met ananas

Belgisch Limburg

• koninklijke feestsoep;

de koe);

• PAUZE;

• solvliegers victoria (soort haantjes?);

• zwezeriken met kampernoelie;

• kalfsgebraad met salade;

• kalfsgebraad met erwtjes;

• ijsroom;

• kiekens met salade;

• pronkgebak;

• ijsroom;

• fruit - mokka - dessert.

• pronkgebak; • fruit; • nagerecht; • mokka. Nederlands Limburg | 128

Het huwelijksdiner begon met een koude schotel vooraf, die wel “hors d’oeuvre” heette. Dan volgde een feestelijke soep. Als vlees was er kalfsvlees, een grote uitzondering want anders aten de mensen nooit kalfsvlees. Bij dat alles werden gekookte aardappelen geserveerd, geen gebakken of kroketten. Het nagerecht bestond meestal uit rijstpap met zwarte pruimen of ander fruit. Vaak werd dat in een bepaalde vorm opgediend en niet zelden werd er ook grenadine op gedaan. Slagroom op het nagerecht bestond niet. Er werd versierd met geklopt eiwit. Enkel de bakker gebruikte slagroom voor op de taart. Met het oog op een huwelijksfeest werd speciaal een kalf vetgemest. Kalfsvlees werd Hageland, 1937

daarbuiten zo goed als nooit gegeten. De groenten kwamen uit de tuin, blik bestond toen ook nog niet. Het fruit uit de eigen boomgaard, vers of zelf ingemaakt.

N E D E R L A N D S L I M BU R G N O O R D - B R A BA N T Op de bruiloft van mijn ouders was de feestelijke maaltijd rijstepap en bruine suiker. Na de mis was er een koffietafel en ‘s middags rond 17.00 uur was er een diner. Het diner bestond uit soep vooraf en daarna vlees, aardappelen en groente. Op zo’n feest werd enorm veel gegeten. Het begon ‘s ochtends met een ontbijt met hapjes warm vlees (bijv. blinde vinken, gerookte ham rond een ei met varkensvlees er om heen (koeienoog), lever, kalfslapjes) en brood (krentenbrood en normaal brood). Rond het middaguur kwam er koffie/thee met gebak op tafel. Rond drie uur ving het diner aan. Begon met hors d’oeuvres (gevulde tomaatjes met ham en ei of met garnalen bv.) gevolgd door soep (ossestaartsoep, bouillonsoep). Tussengerecht van bijv. rundertong of asperges in de aspergetijd, zwezerik, gerookte tong. Reerug , schildpaddensoep, kreeft, confetti ijs, koude kabeljauwstaart, nierbroodjes, mimosasoep, eierkaas, kalfstong. Dit zijn gerechten die veel bij gegoede burgers werden bereid maar menig boer wenste dit toch ook op z’n feestje. Met ons huwelijk werd geen feest gegeven. Dat was een gevolg van de oorlog. Ik trouwde in 1945. Voor de bruiloft was er goeie soep, voldoende vlees (varken of rund), meerdere groenten en aardappelen. Er waren ook zelfgebakken cake en borreltjes. Wij zijn in 1946 getrouwd. Het feest werd bij mijn ouders gegeven. Vlak na de oorlog was alles duur, een fles jonge jenever kostte 96 gulden. Een luxe maaltijd met alles erop en eraan. Een goed stuk vlees (bijv. karbonade) met uitgebreide groenten. Goei soep vooraf en bavarois na (dat kreeg je anders nooit). ‘s Avonds was er ook nog een koffietafel.

129 |

… en na de Wederopbouw V L A A M S - B R A BA N T

De “Fabiolaschotel” Mettertijd evolueert de soep naar een ietwat zwaarder variant: de “velouté” oftewel roomsoep, waarin in concreto tomaten of asperges en later ook kervel de hoofdrol spelen. Ook in het soepcompartiment slaat vanaf de laatste decennia van de eeuw de internationalisering toe, zodat “Crème Madrilène” en het (al oude recept van) “Oxtail Mimosa” geen wenkbrauwen meer doet fronsen. Vooral vanaf de zestiger jaren worden de platgetreden paden van het warme voorgerecht verlaten voor koude collega’s. De naam “frisse inzet” meldt zich derhalve. Een van dé ontdekkingen in dit kader vormt ongetwijfeld de “krabcocktail”, later bijgebeend door de kreeftvariant. Soms, zeker bij de buffetten van de negentiger jaren, gaan koud en warm hand in hand en kunnen de genodigden zelf kiezen (of beide uitproberen). Helemaal nieuw is het koude voorgerecht blijkbaar toch niet, want een enkele getuige gewaagt van een “koude pla” als intro op zijn huwelijk. Wel kan het latere succes allicht niet los gezien worden van de zorg om een evenwichtig dieet, waarbij “zwaardere” gerechten afwisselen met “lichtere”. Eenmaal de schaarste van de Tweede Wereldoorlog en de heropbouw voorbij, komt er een tweede “hoofdschotel” bij. Heel vaak gaat het om een pluimveevariant, te beginnen bij kip natuurlijk die zich vanaf de vijftiger jaren in een toegenomen populariteit mag “verheugen”. “Kip met appelmoes” misstaat lange tijd niet op de huwelijkskaart, evenmin als “Braadkip Mimosa”. Nadien krijgt het dier het gezelschap van salade, champignons (eventueel in roomsaus) en ander fruit (zelfs met druifjes). Als kip echter te banaal geworden is, maken “fijnere” gevogeltesoorten, zoals parelhoen, hun intrede. Regionale varianten (bijv. “Bierbeekse lopers”) dragen bij tot de verfijnde couleur locale. Ook tussengerechtjes als pannenkoekjes met paprika- of champignonsvulling melden zich. Vlees blijft lang de exclusieve component van de hoofdschotel en vis verschijnt pas echt in de zeventiger jaren. Dan komt er ook een einde aan de exclusiviteit van de aardappelen. Zo maakt een respondent gewag van een schotel “rijstkrans met zeevruchten”, een andere van “tongfilets”. Er is dan echter wel een vleesoptie voor genodigden die geen vis lusten en dat zijn er nog heel wat. Het ziet er in elk geval naar uit dat vis in eerste instantie makkelijker geaccepteerd wordt als substantiële ingrediënt van het voorgerecht dan van het hoofdgerecht. Vooral de vijftiger jaren zien een spectaculaire toename van het aantal koel- en vrieskasten, niet in het minst onder impuls van de landelijke vrouwenverenigingen die ook cursussen voor het bereiden van (heel) koude nagerechten organiseren. Om “de gaatjes te vullen” bestaat van oudsher ook een nagerecht van fruit met room, een blijver die nog aan populariteit zal winnen, eenmaal de eigen bak slabakt en er een tendens groeit naar meer maar lichtere gangen.

| 130

Regionaal ontstaan er zelfs echte “hits” die soms een combinatie zijn van traditie en nieuwe, niet noodzakelijk culinair gebonden, elementen. Fruit in wijnsaus is zo een voorbeeld. En dan is er in de zestiger en zeventiger jaren de “Fabiolaschotel”, natuurlijk genoemd naar de toenmalige Belgische vorstin en die mateloos populair is op bruilofts-malen in een deel van het Hageland. Wat de ingrediënten betreft, grijpt deze schotel terug naar een heel klassieke combinatie van rijst, zuivel en fruit.


Lichter? Of inderdaad mettertijd “lichter” gegeten wordt, zoals enkele getuigen opmerken, is nog de vraag. Wat je wel mag stellen is dat de “schotels” kleiner zijn maar het aanbod tegelijk breder. En, zoals reeds gezegd, zijn er ruime eetmogelijkheden in elk stadium van het feest. De buffetidee (van iedereen kiest volgens eigen voorkeur) heeft zich globaal wel doorgezet. Wat een tiener van nu niet Belgisch Limburg

belet een hedendaags feest te kwalificeren als “wij kregen veel en veel teveel te eten”...

In deze Limburgse regio wordt van oudsher bij feesten rijk getafeld. En deze tendens zet zich na het midden van de eeuw nog nadrukkelijker door. Ook hier verwerven vis en andere zeeproducten (zalm, tarbot, tong, heilbot, garnalen, kreeft...) alsmaar meer rechten in alle gangen van het feestmenu. Het vleescompartiment kent een minstens even sterke verbreding. Het varkensgebraad van toen verdwijnt ten voordele van rosbief, entrecote, kalf, lam, wildgebraad. Haan is vaak een blijver, evenals kip, maar ziet naast zich parelhoen, kwartel, eend, fazant en struisvogel opduiken. Ook is er een veelzijdiger aanbod van groenten in alsmaar andere bereidingen. En het lokale fruit wordt nog wel in telkens nieuwe vormen aangeboden maar moet het vaak een beetje afleggen tegen soorten die de voorbije decennia gemeengoed geworden zijn (perziken, abrikozen, sinaasappelen, druiven, noten...). En, als afronding, toch wel even benadrukken dat ook op de huwelijksfeestdis pastagerechten toegang gekregen hebben. Een accurate beschrijving van het deel “nagerechten” is haast onmogelijk. Fruit, zuivel (alsmaar vaker kaas!), gebak blijven de basis vormen. Opvallend is wel dat in het ruime assortiment traditionals zoals ijscrème (in toepasselijke vorm, inclusief bruidspaar of duifjes) en zelfs pudding steevast een plaats blijven opeisen.

131 |

Toen ik mee ging koken op andere feesten heb ik wel een evolutie gezien in wat er klaar werd gemaakt. Tomaten(room)soep met balletjes bleef wel een vaste gang. Meer en meer kwam er echter een klein koud buffetje vooraf, de zogenaamde “frisse inzet” op de menukaart. Orloffgebraad verving al eens het traditionele varkensgebraad of de rosbief. Fruit met wijnsaus was ook heel populair. Afgesloten werd dan weer met al of niet zelfgebakken “gâteau”... Het huwelijksfeest serveerde • tomaat-garnaal, soms met gehakt ei, met mayonaise, peterselie en in de lengte gesneden gekookte eitjes als garnituur, samen met een blaadje sla, een beetje zoals een bloem gepresenteerd; • vervolgens was er soep (dikwijls tomatenroomsoep) • volgde een vidé, of beter gezegd een “huwelijksbootje” • dan volgde kip met champignons en/of fruit (met zelfgemaakte kroketten) (Eigenlijk was er in al deze menu’s weinig verschil tussen arme en rijke mensen. De meeste ingrediënten hadden de mensen “aan hun eigen”.) • Op een bepaald ogenblik kwam er een nagerecht in de mode dat een tijdlang zowat overal bij elk huwelijk niet meer kon ontbreken: de “Fabiolaschotel”. Traditioneel bestond het dessert bij een huwelijksfeest uit gâteau en taarten (kriek met slagroom, zwarte pruimen, abrikozen) met koffie. De huwelijksgâteau bestond natuurlijk uit meerdere “verdiepingen”, met bovenop een huwelijkskoppeltje. • En na het feest was het tijd voor het avondfeest. Dan kwam er kipkap met mosterd op tafel. Het was een dansfeest, dus was er zelfbediening. Dan werd vooral bier gedronken.

V L A A M S - B R A BA N T B E L G I S C H L I M BU R G Een huwelijksmenu uit 1963:

Het huwelijksfeest van mijn dochter op 30 septem-

Kreeftencocktail

ber 1989. Het menu:

Creme Madrilène (soep)

bisque d’homard

Venetiaanse gondels (vides)

gevulde zeetongfilet met garnalen

Normandische tongfilets

sorbet

Rosbief met groentenkrans

lamszadel en zijn twee garnituren

PAUZE

coullis van basilicum

Varkensgebraad Toussaint

gratin dauphinois

Braadkip Mimosa

gevulde meloen

IJsjuweel

mokka

Drankgebak, mokka

petit fours. Dit is duidelijk een minder uitgebreid menu dan vroeger gebruikelijk was.

| 132


Ijs bestond lange tijd niet als nagerecht. Pas vanaf de jaren ‘60 begon dat op de feesttafels te verschijnen. Er werd gegeten tot 19-20 uur. Dan volgde een dansfeest tot omstreeks middernacht. Het orkest speelde tegen het einde een lange dans (bijv. de vermenigvuldigingsdans), zodat de tafels klaargezet konden worden voor het afsluitende buffet, mét vlaai. Let wel: taart werd niet als dessert gegeven bij het diner! Op een huwelijksreceptie worden nog steeds koffie, thee en vlaai geserveerd. Pas nadien wordt alcohol geschonken. Bepaalde traditionele bereidingen gaan al heel lang mee. Zo wordt nog altijd “Koninginnerijst” opgediend als dessert. ‘s Avonds is er warm en koud buffet. Een huwelijksfeest duurt steeds langer en er

Belgisch Limburg

komen alsmaar meer gasten, vergeleken bij vroeger.

N E D E R L A N D S L I M BU R G N O O R D - B R A BA N T Onze bruiloft was in de lente van 1956. Als voorgerecht was er cocktail van kip. Daarna heel goede rundsoep. Het hoofdgerecht was met vlees (varkensvlees, rundvlees), aardappels en groenten (meerdere soorten met bloemkool). Daarbij werd bier gedronken. Soms was er als tussengerecht worst of gehaktbal met appelmoes. Vlees met een handvat, kotelet, werd wel eens gegeten. Als bijgerecht was er ook compote. De puddingen waren ook feestelijk : bruine, gele, frambozen en ook reeds slagroom. Onze bruiloft was begin jaren ‘60. De gerechten waren luxer dan normaal : bouillonsoep met rundvlees of kip. Diverse puddingen. Onze eigen bruiloft (1962) was wel buitenshuis. Het menu was een rundsoep, rundvlees, groente, aardappelen en een pudding. Het menu: koude schotel (hors d’oeuvre), goede rundsoep, aardappels, twee soorten groente, rund- en varkensvlees en twee soorten pudding toe.

Hageland, 2002

Huzarensalade, runderbouillon met balletjes, pasteitje met kalfsvlees en champignons, voor de rijke mensen een tussengerechtje: tongfilet met witte wijnsaus en een beetje puree, hoofdgerecht: runderhaas, gekookte aardappelen, doperwten, wortelen en eventueel bloemkool, sperziebonen. Voor nagerecht waren er meerdere puddingen (bitterkoekjes, chipolata). Deze werden in visvormige schalen geserveerd. Luxe was witlof maar dat werd pas vanaf 1950 gegeten.

133 |

Een natje bij het droogje V L A A M S - B R A BA N T

Mannenlust en vrouwentroost En dan is er het drankenassortiment natuurlijk. Vóór de Tweede Wereldoorlog een vrij karige bedoening, met vooral bier en (put)water, eventueel frisdrank. Menige geïnterviewde benadrukt in dat verband dat het water van de familiale put héél lekker is! Wijn siert eerder uitzonderlijk een feesttafel en het zal tot na de Wederopbouw (1945-1955) duren vooraleer witte en rode varianten (naargelang van de gang die ze vergezellen) hun intrede doen. Dan is er evenwel ook sprake van een heel snelle doorbraak, omwille van verschillende redenen. Er is natuurlijk de invloed van de kooksters die zowel grootse als meer bescheiden feesten verzorgen. Wijn is in vele grote gezinnen ook niet echt onbekend, al is het maar omdat één of meer meisjes zijn gaan “dienen” in gezinnen waar regelmatig wijn gedronken wordt. En dan is er natuurlijk het gestegen welvaartspeil waardoor deze drank in het bereik komt van meer mensen, die niet zelden op vakantie in het zuiden wijn gedronken hebben. Daarenboven zijn er in het Hageland streken waar er historisch altijd (wat) wijnbouw geweest is, wat zich tevens uit in de lokale gastronomie. Dit wat de begeleidende dranken aangaat. Daarnaast zijn er natuurlijk ook de “afsluiters”, een stevige borrel voor de mannen en een zoete likeur voor de vrouwen. Met allicht “mokka”, de ietwat sterkere kop koffie vergeleken bij de dagelijkse bereiding. “Mannenlust en vrouwentroost”, dus... Een huwelijksfeest is overigens bij uitstek een gebeuren waar de alcohol rijkelijk vloeit. Ook het avondfeest heeft een bepaalde reputatie op dat vlak. Honger hoeven de feestgangers alleszins niet te lijden want belegde broodjes, speciale bereidingen (kipkap met mosterd) begeleiden het bier dat wel heel rijkelijk vloeit. Vooral het jonge volkje zorgt (familie maar ook vrienden) dan voor een waardige afsluiter. Hoeft het te verwonderen dat sommige bruiden van toen nu nog heel kernachtig stellen dat zij “kapot” zijn eenmaal de huwelijksfestiviteiten een einde hebben genomen? “Ze hebben hun best gedaan”, verzucht een andere...

| 134

Noord-Brabant, 1961

Met koffiebonen op huwelijksreis In de begeleiding van dat alles valt natuurlijk de algemene doorbraak van wijn te noteren, naast de “oude” dranken, zoals bier en (ook) limonade. De exotische aperitief (en cocktail) heeft voor niemand geheimen meer en champagne wordt een must voor wie “een beetje feest wil vieren”. Anderen moeten zich behelpen met (inlandse) schuimwijn. Likeuren behouden (vanzelfsprekend in een groter assortiment) hun plaats in het feestgedruis. En, ere wie ere toekomt, vergeten wij evenmin dat de regionale en “degustatiebieren” de laatste decennia een terecht eerherstel hebben gekregen en volwaardige feestdranken geworden zijn. Maar ook na een geslaagd huwelijksfeest blijft de geliefkoosde dagelijkse drank heel belangrijk. Een tachtigjarige herinnert zich dan ook dat zij koffiebonen meekrijgt als zij met de geliefde het huwelijksfeest verlaat. Begrijpelijk want “de oorlog was nog maar net voorbij en zo konden wij toch op onze reis een koffietje drinken”...


Geborreld Tussen koffietafel en diner in en gedurende de avond wordt er traditiegetrouw geborreld.


Alcoholcontroles Bij de Limburgse koffietafel worden koffie en thee gedronken, soms ook melk. Bij het nagerecht drinkt men dan koffie, thee, een borreltje, wijn of bier. Lang niet altijd wordt er bij het klassieke diner gedronken. Is dit wel het geval dan is dit vooral bier of wijn. De laatste jaren is er overigens wel een impact van de strenger wordende alcoholcontroles. Maar het blijft absoluut een feest.

135 |

Feest!

Levende muziek Daarbij wordt het beste serviesgoed en het beste bestek gebruikt. Vervolgens is er feest, soms met levende muziek.


“Romantische tijd” Wanneer er vóór de Tweede Wereldoorlog bij een van de maaltijden menukaarten op tafel aanwezig zijn, dan staat het persoonlijke tintje hieraan centraal. Zo worden de meeste menukaarten zelf geschreven of ontworpen. Het ontbreken van menukaarten betekent overigens niets. Men weet immers toch wel wat er op het menu staat en anders ziet men het vanzelf wel op het bord. En er is ruimte om te dansen. Muzikale omlijsting wordt meestal verzorgd door een duo met slagwerk en trekharmonica. Wanneer men het zich kan veroorloven, wordt een pianist of violist ingehuurd en soms is zelfs een heel orkest aanwezig. Sketches, liedjes en levenslopen staan net als tegenwoordig op veel bruiloften vanaf de oorlog steevast op het programma. In de beleving van vele ouderen wordt in ‘die romantische tijd’ een bruiloft volledig aan elkaar gezongen. “Men zong massaal en feestte door tot ‘s morgens vroeg.”

| 136

Vrolijke bedoening “Vroeger bestond een feest vooral uit veel en lekker eten. Dat is heel anders vandaag, nu het eetgebeuren korter wordt en het accent naar het amusement verschuift.” Dat is alvast de perceptie van een tachtigjarige als hij het huwelijksfeest van meer dan vijftig jaar geleden vergelijkt met de aanpak nu. Er valt wel iets te zeggen voor haar analyse, zij het wel dat wij best wat algemener stellen dat de nadruk wat meer verschoven is van het eten naar andere aspecten van het feest. Het huwelijksfeest is bij uitstek een vrolijke bedoening, die meestal een stuk minder sereen is dan bijvoorbeeld een communiefeest. Allerhande traditionele randactiviteiten blijven zorgen voor de sfeer. In de zestiger jaren komt iemand van de buren thuis een brief aan de gehuwden voorlezen na de kerkdienst. Op het feest zelf worden dan (“passende”) brieven en (vroeger) telegrammen voorgelezen die niet zelden “in normale omstandigheden” als een ernstige aantasting van de privacy en/of de goede zeden zouden beschouwd worden. Hier en daar krijgen de aanwezigen een staaltje van het “acteertalent” van sommige feestvierders. Maar ook een gelegenheidsspeech (door de vaders) behoort tot de mogelijkheden. Muziek is niet altijd prominent aanwezig. Wel zorgt de toch al aanwezige dj soms voor wat muzikale achtergrond, in afwachting van het avondfeest waarop uitgebreid zal gedanst worden. Als een lid van de lokale muziekvereniging in het huwelijksbootje stapt, brengen de collegae tussen de gerechten door wel een “serenade”, voor tal van eters een welkome pauze. En een enkele keer wordt door de familie een aangepaste versie van een bekend lied ten gehore gebracht.

B E L G I S C H L I M BU R G V L A A M S - B R A BA N T

“Selder met vrachten” Bruid en bruidegom zitten traditiegetrouw op de ereplaats, zoveel mogelijk zichtbaar voor alle feestvierders. De fiere ouders vervolledigen de “eretafel”. Bij de tafelindeling voor de rest van het gezelschap is vooral geopteerd voor een vrolijk verloop van het feestgelag. De afwisseling man-vrouw moet de vrolijkheid garanderen maar eventuele spanningen tussen bepaalde gasten zijn niet uit het oog verloren. Zij zitten uit elkaars directe omgeving om geen “stoorzenders” te activeren. Een kaart, in gedrukte vorm, is pas voor de zestiger jaren, dan nog vaak zelf in te vullen en dus zeker niet vooraf gedrukt. Zo goed als alle gesprekspartners komen nog graag terug op de “randanimatie” die de meeste huwelijksfeesten opfleurt. Muziek is er niet altijd bij, tenzij de gasten na enige tijd zelf een lied aanheffen. Maar er zijn natuurlijk meestal wel de diverse “speeches” die meestal heel welgevoeglijk beginnen, op het ogenblik dat de gasten nog heel nuchter zijn, maar gaandeweg aan dubbele bodems winnen. Ook de toepasselijke “telegrams” van vrienden en kennissen die zelf niet aanwezig zijn, dragen over het algemeen bij tot het verhogen van de sfeer. Gezien de “voorhuwelijkse kuise staat” zijn de toespelingen op wat er nu gaat veranderen legio, in de trant van “eet selder met vrachten, zware nachten staan u te wachten”...

137 |

Souvenirs Lampen Na de kerkelijke huwelijksvoltrekking worden waar mogelijk bruidsfoto’s gemaakt. De cadeaus zijn lange tijd meestal een aanvulling op de uitzet. Zo stelt een respondente dat men na de bruiloft thuis komt en geen licht heeft, want de lampen heeft men die dag gekregen en moeten nog opgehangen en aangesloten worden. Echt luxe cadeaus anders dan aankleding van het huis zijn een uitzondering, zelfs bij de gegoede burgerij. Mettertijd echter worden cadeaus duurdere en niet langer direct bruikbare zaken, in tegenstelling tot de aloude aanvulling op de uitzet.


Zelfde foto’s Na de kerkdienst wordt er langsgegaan bij een fotograaf om trouwfoto’s te laten maken. Omdat iedereen bij dezelfde dorpsfotograaf de foto’s laat maken, ziet elke trouwfoto er tijdens de eerste helft van de eeuw nog hetzelfde uit. Iedereen zit op dezelfde stoel of staat ernaast. De foto’s van nu tonen niet meer het standaardplaatje, maar worden op de raarste locaties genomen. Wat te denken van een bulldozer, bouwplaats of recreatieplas. Cadeaus van toen staan traditioneel in het teken van de uitzet. Bestek, servies, pannen: het is erg belangrijk dat de jonge huisvrouw voldoende spullen heeft om het huishouden te kunnen regelen.. Dat niet iedereen goed op elkaar is ingespeeld, blijkt uit het verhaal van een boerin uit Gemert die wel acht tafellakens krijgt.

| 138


Van lelijk naar mooi En dan zijn er natuurlijk de cadeaus die nog lang een mooie souvenir blijven van wat voor de meesten het grootste feest in hun leven is geweest. Zij worden traditiegetrouw trots uitgestald tijdens het feestmaal, naast de afgegeven bloemen en planten, meteen een heel verschil met het veel meer anonieme gebruik van huwelijkslijsten zoals wij die nu kennen. Slechts heel zelden weet het huwelijkspaar overigens vóór de Tweede Wereldoorlog op welke geschenken het mag rekenen. Tijdens het persoonlijk uitnodigen van de gasten voor het feestmaal komen die immers slechts hoogstzelden ter sprake. En als dat al eens gebeurt bij peter of meter, met wie de relatie wat nauwer is, dan gaat het gesprek heel makkelijk de humoristische kant op: “Ik heb mijn peter gezegd dat hij voor ons een huis mocht kopen maar dat heeft hij niet gedaan”(!) “Iedereen had wel iets bij”, illustreert waarschijnlijk nog het best de gewoonten rond huwelijkscadeaus tijdens de eerste helft van de twintigste eeuw. Het aantal verhalen omtrent weinig gebruikte, “lelijke” en vooral “dubbele” huwelijksgeschenken is dan ook aanzienlijk. Soms krijgt het nieuwe paar een “stichtend geschenk”, zoals een kruisbeeld, wijwatervat of heiligenbeeld. Vooral serviezen blijken niettemin populair; soms echter wordt ook een “half servies” ten geschenke gegeven. Vooraleer evenwel de rationele en vooral weinig verrassende gewoonte van huwelijkslijsten in zwang komt, zijn er nog enkele tussenstappen. Zo komt het gevraagde huwelijkscadeau ter sprake bij het uitnodigen van de gasten, als er tenminste niet discreet (via de ouders van bruid of bruidegom) gevraagd is “wat zij kunnen gebruiken”. Later verschijnt de “omslag” op het huwelijksfeest waarin een financiële gift kan gedeponeerd worden en, tenslotte, het rekeningnummer waarop kan gestort worden. Elke periode kent wel een bepaald “bedrag” dat gangbaar is, meestal verbonden met de graad van verwantschap of “kennis”. Voor onze respondenten geldt niettemin vooral dat ze “moesten aannemen wat ze brachten”. En zelfs: “Ik kreeg een koffieservies dat ik heel lelijk vond maar nu heel mooi.” Het kan dus wel degelijk verkeren...


Website en krantje De drempelverlaging in de informatica van zijn kant laat nu toe dat “de zoon een website heeft gemaakt voor onze dochter, waarop later alle foto’s werden gezet met een gastenboek”. Zelfs een speciaal voor het huwelijksfeest van een andere dochter uitgegeven krantje blijkt mogelijk.

139 |

Op huwelijksreis Samen op vakantie Ook al wordt de bruiloft van een geïnterviewde begin jaren ‘60 op de ouderwetse manier thuis gevierd, toch mag het kersverse paar “samen op vakantie”. Een unicum in die dagen en wel heel verschillend van haar broers en zussen. Nu is het tegenwoordig heel gebruikelijk om na het huwelijk op reis te gaan. Soms zelfs met de hele familie. In de jaren vijftig en zestig was dat nog slechts aan een enkeling voorbehouden.


Wittebroodsweken en bombardementen De taak van het bruidspaar is niet altijd duidelijk. Vele geïnterviewden stellen dat zij na afloop van de middagfeestdis weg zijn gegaan. Andere openen dan weer al dansend het avondfeest en blijven “tot de laatste man”. Om dan, niet zelden, met een huwelijksbed geconfronteerd te worden dat grondig gesaboteerd is. Hoeft het te verwonderen dat sommige bruiden van toen nu zich hun feest nog als heel vermoeiend herinneren? Een modern bruidspaar is vaak al lang op huwelijksreis vertrokken als de laatste gasten aarzelend huiswaarts keren. Dat is alvast een grote uitzondering rond het midden van de twintigste eeuw. Vele koppels moeten immers zo snel mogelijk en allicht met een “houten kop” weer aan de dagelijkse arbeid, thuis of elders. Toch kunnen sommige paartjes van toen enkele dagen ongestoord in een andere omgeving doorbrengen en van hun “wittebroodsweken” genieten. Een koppel dat in dezelfde familie “dient” krijgt van hun bazen de beschikking over een appartement in Brussel, inclusief volle koelkast. Het is echter oorlog en uit schrik voor de bombardementen zitten de nieuwe echtelingen meer in het Afrikamuseum te Tervuren dan in de hoofdstad zelf... Een ander paar mag enkele dagen gaan logeren bij familie van de man maar wordt om vijf uur ‘s ochtends al uit bed getrommeld om een handje toe te steken... Als echter de Tweede Wereldoorlog en de Wederopbouw achter de rug zijn, wordt ook de modale Belg mobieler en gaat een huwelijksreis tot de bon ton behoren in het Hageland. Eerst nog naar de eigen kust, dan al over nabije grenzen richting Duitsland maar dan gaat het steeds verder en krijgen de wittebroodweken ook eindelijk de invulling die zij verdienen.

| 140

Naar Lourdes en verder Traditiegetrouw zijn er nog enkele speciale ingrepen voor het paar waarvan zij de gevolgen zien als zij eenmaal het feest verlaten hebben. “Met de auto werd steeds een grapje uitgehaald” herinnert zich een bruid uit de zestiger jaren. Wat nogal eens het begin van de huwelijksreis durft te verstoren. In eerste instantie gaat die nog “naar een hotel”, later duikt Lourdes op als bestemming en komen alsmaar verdere einders in het bereik van iedereen.


Exotischer bestemmingen Op huwelijksreis ging vóór de Wederopbouw bijna niemand. Naderhand begint de huwelijksreis aan een schijnbaar onstopbare opmars, eerst naar nabijgelegen bestemmingen, vervolgens verder Europa in en in de laatste decennia ook naar exotischer bestemmingen.

Hageland, 1913

141 |

Huwelijksverjaardagen Driedaagse feesten Een bijzondere gebeurtenis in de eerste helft van de vorige eeuw zijn de ‘driedaagse feesten’, die worden gevierd bij een speciale huwelijksverjaardag. Bij zilveren en vooral gouden bruiloften is zo’n groot feest heel gebruikelijk. Sporadisch gebeurt het ook bij een twaalfeneenhalfjarig huwelijk. Zeker omdat het niet vaak voorkomt dat iemand vijftig jaar getrouwd is, moet dat groots gevierd worden. De buurt speelt altijd een belangrijke rol in de organisatie. De buren nemen, in tegenstelling tot tegenwoordig, een heel belangrijke plaats in het leven in, zoals ook te zien aan de burenplicht die geldt bij geboorte en overlijden. Fijne bijkomstigheid van de burenhulp is dat er daardoor een financiële zorg minder is. De hulp wordt gratis aangeboden en wanneer het gaat om arme mensen, wordt naast de gebruikelijke hulp ook wel eens een collecte gehouden, zodat een echtpaar zonder eigen middelen toch een groots feest kan vieren. Er hoeft dan door het echtpaar werkelijk niets van eigen geld gekocht te worden. Trouwdagen worden nu op een andere wijze gevierd. Nog steeds zijn zilveren en gouden bruiloften bijzonder, hoewel ze wat vaker voorkomen. De jaarlijkse trouwdag krijgt in tegenstelling tot vroeger meer aandacht.

Noord-Brabant, 1936


Intiemer “Als iemand in het dorp vijftig jaar getrouwd was, was het hele dorp in de weer. In een klein dorp gebeurde dit misschien één keer in tien jaar.” Vanzelfsprekend heeft de gestegen levensverwachting voor een duidelijke verandering gezorgd, vergeleken bij de eerste helft van de vorige eeuw, waarop deze getuige alludeert. Dit betekent natuurlijk geenszins dat het gouden huwelijksjubileum nu geen reden meer vormt om uitgebreid te vieren. Toch blijkt het feest een stuk intiemer, minder publiek te zijn geworden. Naast de 50 + huwelijkse staat, zorgt over het algemeen nog de halve carrière voor feestgedruis. Maar waarom wachten tot de kaap van de 25, 50 of meer jaren huwelijksdienst genomen is? Dat blijkt in elk geval ook een vraag die meerdere Haspengouwse paren zich stellen. Sommigen houden de spanning er nog even in met telkens een viering van elk nieuw lustrum. Waarvoor iedereen uitgenodigd wordt via e-mail...

| 142

Noord-Brabant, 1968

Meer bestedingsruimte In het onderzoek zijn als huwelijksjubilea de tinnen (61⁄4 jaar), de koperen (121⁄2 jaar), de zilveren (25 jaar), de robijnen (40 jaar), de gouden (50 jaar) en zelfs de diamanten bruiloft (60 jaar) genoemd. Hiervan worden vóór de Wederopbouw met name de zilveren, robijnen, gouden en diamanten bruiloft gevierd. De tinnen bruiloft, na 6 1/4 jaar, passeert dan nog meestal onopgemerkt. Aan de koperen bruiloft wordt in het algemeen wel aandacht besteed. De zilveren bruiloft wordt veelal groter gevierd. De robijnen (40-jarige), gouden (50-jarige) en diamanten (60-jarige) bruiloften borduren sedertdien in het algemeen voort op de eerder ingezette traditie. Een belangrijke randvoorwaarde voor deze huwelijksjubilea vormt wel de gezondheid van het ouder wordende bruidspaar. Door de welvaartsstijging sinds de Wederopbouw ontstaat zowel bij jubilarissen als kinderen meer bestedingsruimte.


De klad er in Voor een aantal geïnterviewden zit de klad een beetje in de viering van de huwelijksverjaardagen. De teleurstelling zit hem dan vooral in het maatschappelijk luik van zo een huwelijksverjaardag. Nog maar enkele decennia geleden is bijvoorbeeld een gouden bruiloft een vrij uitzonderlijk gebeuren in een kleine dorpse gemeenschap en die wordt overeenkomstig gevierd. Er dient wel in één adem aan toegevoegd dat het bij zo een viering meestal gaat om minstens een gouden huwelijksjubileum (50 jaar gehuwd) en wat daarna nog komt (diamant op 60 en platina op 70 jaar huwelijk). Tot voor enkele decennia wordt immers relatief weinig aandacht besteed aan het zilveren jubileum (25 jaar) en alles wat daaromtrent ligt. In hoeverre nu bruiloftsjubilea gevierd worden, hangt af van de familiale traditie. Zilver, goud en meer blijven traditionals maar andere verjaardagen spreken ook aan. En tenslotte duikt nu en dan een heel tragische noot op bij het desbetreffende relaas. Niet zelden besluiten echtelingen om alvast de veertigste of vijfenveertigste verjaardag van hun band te vieren, “om zeker te zijn”. Vaak is immers de gezondheidstoestand van één van de partners en, in het slechtste geval, van beide niet meer zo goed. Vooral een gezin dat ook vooraf al de eerdere stadia in beperkt familieverband gevierd heeft, hecht sterk aan het voortzetten van deze feesttraditie. De gekoesterde vrees blijkt dan later niet altijd ongegrond, zoals blijkt uit de trieste constatering van een geïnterviewde: “Amper één maand vóór onze vijftigste huwelijksverjaardag is mijn vrouw gestorven. Zij had voordien zelf voorgesteld om onze vijfenveertigste verjaardag samen te vieren.”

143 |

De voorbereidingen Feestcomité en ceremoniemeester Bij de driedaagse feesten wordt vaak al maanden van tevoren in de buurt een feestcomité samengesteld voor de organisatie van de bijzondere huwelijksverjaardag. Er wordt een ceremoniemeester aangesteld en tevens worden alle andere taken verdeeld, waaronder het koken, bedienen en versieren. Creatief als men is, maakt men de versiering van beschikbare materialen. Zo worden papieren bloemen en dennentakken gebruikt om een ereboog te maken en bloemen ‘uit d’n hof’ om de tafel te versieren. Met een vork of lepel worden de mooiste figuren in de botervloot aangebracht. Bij aanvang van de koffietafel wordt dan het deksel van de botervloot genomen en de prachtige versiering komt te voorschijn. Het is dan ook een sport om te raden uit wiens handen de creatie komt. Met fijn wit zand, dat ook

Noord-Brabant, feestcommissie gouden bruiloft, eerste helft 20ste eeuw

gebruikt wordt voor het schoonschuren van de melkbussen, strooit men de mooiste figuren op de grond. De maaltijden die worden gebruikt, zijn luxer dan normaal en een lange voorbereiding is heel gewoon. Grote pannen met runderbouillon en pudding staan vaak al dagen klaar. Een heel karwei is het om voldoende meubels en serviesgoed bij elkaar te krijgen zodat iedereen kan zitten en eten. Een nog groter karwei blijkt het vaak om de spullen, die van Jan en alleman geleend zijn, bij de juiste persoon terug te brengen.


| 144

Tijdens slaap der rechtvaardigen Veelal komt zo een feest traditioneel niet echt onverwacht voor de centrale figuren. Al maanden vooraf worden fluistergesprekken gevoerd onder de nazaten en “verdwijnen” bepaalde herinneringen aan de grote dag zoveel jaar geleden. Vooral dankzij de stormachtige ontwikkeling van de informatica met alle nieuwe fotografische mogelijkheden van dien worden nu hele mooie compilaties gemaakt van beelden (en toepasselijke teksten) die het gehuwde leven van de jubilarissen weergeven. Bovendien worden afspraken gemaakt om het huis en zelfs de straat te versieren, ondanks alle dreigementen van de feestvarkens om “dat vooral niet te doen”. De nacht voordien slapen sommige familieleden en buren bijzonder weinig en krijgt de woning in kwestie een heel ongewoon uitzicht dankzij niet mis te verstane opschriften, guirlandes, papieren bloemen, ballonnen en aanverwante. De feestelingen slapen intussen opvallend de slaap der rechtvaardigen en tonen zich de volgende ochtend hogelijk verbaasd om de huiselijke gedaanteverwisseling.



Kinderen Het huis van de jubilarissen en de feestlocatie worden gewoonlijk versierd. De kinderen spelen daarbij, net zoals in het geheel van de voorbereidingen, een centrale rol. De ene keer is er een bewuste inbreng van de feestelingen zelf, in een ander geval wordt het feest hen kant-en-klaar aangeboden. Zelfs een diamontage met een overzicht van de huwelijkse staat hoort dan daarbij.

145 |

Het feest Elke dag andere genodigden Het bruidspaar wordt tijdens de eerste helft van de eeuw op de dag zelf met paard en wagen rondgereden door het dorp. Hiervoor wordt dagen getraind. Zo gebruikelijk is het in die tijd immers niet om met paard en wagen op stap te gaan. Net als bij de huwelijksfeesten ontbreekt een dansvloer nooit en de muzikale omlijsting wordt verzorgd door een trekharmonica, slagwerk en soms een piano. Hoewel het hele dorp al die dagen op zijn kop staat, is het feest iedere dag specifiek voor een andere groep genodigden bestemd. De eerste dag is de naaste familie welkom, waaronder het eigen gezin, broers en zussen. De tweede dag is voor ooms, tantes, neven en nichten en de derde dag komen de buurt en het feestcomité. Soms is er daarnaast sprake van een aparte dag voor kinderen, de ‘knullekesvisite’. De speciale huwelijksverjaardagen gaan veelal gepaard met het maken van staatsieportretten. Zo staan hele families prachtig op foto en worden feestcomités en groepen kooksters op deze wijze vereeuwigd. Trouwdagen nu worden veelal in de kring van het eigen gezin gevierd.


De mis vooraf Tot in de huidige tijd toe begint men in het algemeen met een heilige mis. Als er bij deze gelegenheden gedineerd wordt, dan zien we in het algemeen een voortzetting van het patroon dat men zelf in zijn jongere jaren had uitgezet. Slechts een enkeling met name uit de bovenlaag heeft in de periode voor 1970 de tinnen bruiloft gevierd en wel op een tamelijk sobere wijze middels een avondbijeenkomst met de naaste familie. Daarbij wordt men verblijd met tinnen voorwerpen. Normaliter is ook de koperen bruiloft een beperkt feest in beperkte kring. Er is in het algemeen geen heilige mis voorafgaand aan de feestelijkheden. De feestelijkheden lijken in het algemeen op die zoals bij de tinnen bruiloft beschreven. De toenemende bestedingsmogelijkheden in de laatste decennia van de eeuw zijn echter ook van invloed geweest op de koperen bruiloft. Deze wordt soms in wat breder gezelschap gevierd dan voorheen, maar meestal nog steeds thuis. De zilveren bruiloft beslaat traditioneel veelal de hele dag. Voorafgaand aan de feestelijkheden gaat het gezelschap, vooral bestaande uit familie en een enkele goede vriend, naar de parochiekerk voor het begin van een veelal dagvullend programma. Vóór Vaticanum II wordt de zilveren bruiloft in het algemeen thuis gevierd. Daarbij maakt men gebruik van het beste servies en het beste bestek.

| 146

Noord-Brabant, 1946

De welvaartsstijging als gevolg van de Wederopbouw, met name na het Tweede Vaticaanse Concilie, zorgt ook bij het vieren van de huwelijksjubilea dat er in toenemende mate meer wordt uitbesteed. Producten van eigen hof nemen tegelijkertijd af. Vaak zijn er tafelredes, sketches en dergelijke. De welvaartsstijging is ook zichtbaar in de cadeaus die na de Wederopbouw steeds luxueuzer worden. Bovendien zijn de kinderen ten tijde van deze jubilea allengs in een andere levensfase gekomen, waardoor ze in het algemeen ook al meer financiële ruimte hebben gekregen. Feesten en geschenken worden daardoor groter en luxueuzer. Dat is allemaal duidelijk te zien bij de viering van de robijnen, gouden en diamanten bruiloft. Overigens dunt het gezelschap in de loop der tijd als gevolg van het overlijden van traditionele gasten wat uit. Deze worden gedeeltelijk vervangen door hun kinderen, vaak de oudste zoon of dochter met partner.

Tweede huwelijksreis Enkele decennia geleden wordt bij een gouden huwelijksjubileum het jubilerend paar meestal door de lokale fanfare op een vroege serenade vergast en dan gaat het stoetsgewijs, als de weers-omstandigheden het toelaten in een open koets of auto kerkwaarts. Na het plechtige religieuze luik, volgt een ontvangst door de wereldlijke autoriteit en is er in veel gevallen een receptie voor buren en (verre) kennissen. Het feestmaal zelf blijft veelal voorbehouden voor de familie en intimi, meer dan eens aangevuld met de lokale kerkelijke en burgerlijke gezagsdrager(s). Een jubileum van minder dan vijftig jaar geeft in het beste geval aanleiding tot een viering in familiekring. Zoals reeds aangehaald, is de gewoonte van een open rit naar kerk en gemeentehuis een beetje uitgestorven. De plechtige kerkelijke viering en de ontvangst door de burgemeester heeft de tand des tijds wél overleefd, hoewel ook soms de burgerlijke autoriteit later op het feest verschijnt om de jubilarissen in de bloemetjes te zetten en een cadeau aan te bieden. De huwelijksverjaardagen hebben al vlug in de overgrote meerderheid plaats in een zaal. Er wordt een (semi-)professionele kookhulp aangetrokken Het aantal genodigden is, zoals eerder reeds aangehaald, de voorbije decennia alsmaar toegenomen. Dat is ook het geval naarmate een “hogere” huwelijksverjaardag gevierd wordt. Meer dan één respondent verwijst in dat verband ook naar de toegenomen financiële draagkracht van de kinderen die vaak het feest (letterlijk) voor hun rekening nemen. Bloemen en gelukwensen zijn legio en vaak is er een omslag voor bijdragen waarmee het gevierde paar een tweede of eerste huwelijksreis kan financieren.

25 jaar


Vaak wordt ook 25 jaar met de nodige luister gevierd want een groot gezelschap trekt naar de feestgelegenheid (parochiezaal of zelfs voetbalkantine) om samen met de echtelieden (al dansend op de muziek van een dj) te vieren. Aan de omlijsting is in sommige gevallen even intensief gedacht als vooraf gewerkt. Ook zijn speeches vaak niet van de lucht.

147 |

Het jubileummaal Elke dag wat minder luxe Bij zo’n driedaags feest bestaat de traditionele gezamenlijke warme maaltijd over het algemeen uit een runderbouillon vooraf, met als hoofdgerecht gekookte aardappels, (rund)vlees en verschillende soorten groente, en als nagerecht pudding. Iedere dag neemt de luxe van het feest een beetje af in vergelijking met de voorgaande dag. De eerste dag is alles nieuw en vers en de dagen erna wordt veel gebruik gemaakt van restjes. Bij trouwdagen nu gaat men uit eten of geniet men thuis van een gourmet of fondue.


Naar minder regionale gerechten

Bij een tinnen en koperen bruiloft worden de gasten in het algemeen onthaald op een kop koffie met gebak veelal vlaaien vervolgens een glas wijn of een borreltje. Het assortiment gedestilleerd verschilt in de loop der tijd. Het lijkt erop dat er in de jaren zestig en zeventig van de twintigste eeuw een breder assortiment is dan in het recente verleden. Bij de koperen bruiloft is er na de koffie met gebak in het algemeen bier, wijn en frisdrank. Ook is het assortiment knabbels in de loop van de tijd uitgebreid van pinda’s en zoute stengels, naar chips, borrelnootjes en dergelijke. Soms is er een koud buffet, waarbij uitgegaan wordt van zelfbediening. Daarbij zijn in toenemende mate ook niet-regionale ingrediënten en gerechten, zoals krab, mosselen en saté aanwezig. Algemeen wordt er pas echt gegeten bij de zilveren bruiloft. Vroeger moet men nog nuchter zijn om de communie te mogen ontvangen. Daarom is er na de Heilige Mis een traditionele koffietafel bestaande uit witbrood, krenten- of rozijnenbrood, suikerbrood, ‘kluntjesmik’ en eventueel luxe broodjes, de zachte witte puntjes. Deze worden belegd met ham, worst of kaas. Soms is er ook zoet broodbeleg. Bij de koffietafel worden met name koffie en thee gedronken. Tussen koffietafel en diner wordt nog koffie met gebak, veelal vlaai en taart geserveerd. Het diner is meestal traditioneel, voortbordurend op de culinaire gebruiken die men van huis uit gewend is. Het diner is dan ook lange tijd gebaseerd geweest op een uitgebreidere zondagse maaltijd. Deze bestaat los van eventuele voorgerechten en tussengangen veelal uit rundvleessoep met mergballetjes, die heel lang op het fornuis heeft staan te trekken, gekookte aardappelen met meerdere soorten groenten, waar mogelijk meerdere soorten vlees, en een nagerecht. Het nagerecht is normaliter een vanille- of chocoladepudding, rijstebrij -veelal met zwarte pruimen- of in een enkel geval een mousse.

| 148

Noord-Brabant, geschenk buren gouden bruiloft, 1941

De ingrediënten zijn bijna volledig regionaal en zoveel mogelijk uit eigen moestuin. In meer gegoede families wordt het diner door een kookster of kokkin bereid, terwijl in andere gezinnen dit door de vrouw des huizes of soms door een familielid of buurvrouw gebeurt. ‘s Avonds is er dan een gezellig samenzijn, soms met muziek. Daarbij wordt vooral bier, wijn en gedestilleerd geschonken, met dranken als martini, vermouth, oude of jonge jenever, porto, sherry, cognac, whisky en dergelijke meer. Voordat men naar huis gaat, krijgt men dan nog vaak een koffietafel met een huzarensalade of ‘kaw sjotel’. Vanaf de jaren 1960 zien we langzamerhand een toename van niet-regionale ingrediënten of gerechten, eerst uit Nederlands-Indië, zoals saté, en vervolgens uit de omringende landen, bijvoorbeeld Franse kaas. Tijdens de mondialisering van de economie tegen het einde van de 20ste eeuw, als mensen steeds verder op vakantie gaan, verschijnen daarbij ook steeds exotischer producten en gerechten. Een rijsttafel wordt haast gemeengoed, producten als olijven komen in trek. De culinaire afsluiting van het huwelijksjubileum wordt allengs minder traditioneel en transformeert veelal in een lopend buffet met voor elk wat wils.

Geen zelfvoorziening meer De zelfvoorziening van toen is meestal weggevallen en het menu verschilt sterk van feest tot feest. Van “vaste gangen” is al lang geen sprake meer. Opvallend is alleszins dat er soms heel duur gefeest wordt, zelfs in families waar dat zeker niet tot de geplogenheden behoort.


Kipkap of barbecue Het menu bij een 25-jarig jubileum varieert nu blijkbaar van koude schotel en ‘s nachts boterhammen met kipkap tot een “typisch Vlaams buffet, met worsten, pastei...” Andere paren verkiezen dan weer de gezelligheid (én het aanbod) van het restaurant of opteren voor een (uitgebreid) feest thuis, waar zij zelf aan de slag gaan met koud buffet of barbecue. Quasi elke huwelijksverjaardag wordt dus gevierd, eventueel met een etentje in het restaurant, samen met de (klein)kinderen. Soms gebeurt het per lustrum waarop, na uitgebreid tafelen, nog altijd kan gediscussieerd worden over politiek en religie of gekaart bij een “witteke”...

149 |

Onze huwelijksverjaardagen zijn niet onopgemerkt voorbijgegaan. Wij hebben gevierd dat wij tien jaar gehuwd waren en dit met koffie en taart en, natuurlijk, een goed glas. Ons zilveren jubileum hebben wij met de kinderen gevierd in een restaurant. Toen wij 45 jaar gehuwd waren, stelde mijn vrouw voor om dat al te vieren “om zeker te zijn”. Wij zijn toen gaan eten met de kinderen en hebben broers en zussen ook uitgenodigd.


Nederlands Limburg, zilveren bruiloft, 1959

Traditioneel wordt de koperen bruiloft (12,5 jaar) gevierd. Familie en vrienden (van vroeger) worden uitgenodigd. Koffie en taart komen op tafel maar ook andere hapjes en zelfs een buffet is niet uitgesloten. De viering van de zilveren bruiloft (25 jaar) is uitgebreider. Meestal is er een mis, dan volgen diner, receptie en avondfeest (met koud/warm buffet). Tijdens het feest ‘s avonds zijn er snacks maar wordt ook koffie met vlaai geserveerd. De gasten op een zilveren bruiloft zijn, naast de eigen familie, ook vrienden van vroeger en buren. Robijnen, gouden en diamanten bruiloftsvieringen volgen eveneens het stramien van het huwelijksfeest. De kinderen organiseren de bruiloftsvieringen na het zilveren jubileum maar de ouders betalen. De kinderen nodigen natuurlijk ook zelf gasten uit.


Belgisch Limburg

Bij ons zilveren jubileum had de kokkin een koud buffet klaargemaakt. ‘s Avonds waren er nog taart en boterhammen met kipkap. Mijn 25ste huwelijksverjaardag hebben we thuis gevierd. ‘s Avonds werd iedereen uit de buurt uitgenodigd om kleine hapjes te eten: toast met vis en beleg zoals americain, wijn en gâteau. Mijn drie zussen hadden de voorbereidingen op zich genomen. Toen de schoonouders 50 jaar getrouwd waren, is dat ook uitgebreid gevierd. De menukaarten werden zelf gemaakt en geschreven (vaak met de hand). Het menu: • zeevruchtencocktail;

• rundsgebraad, groentekrans, aardappelen;

• ijsroom;

• aspergeroomsoep;

• parelhoentjes, druiven, kroketten;

• koffie, gebak. Nederlands Limburg, jaren 1990

| 150

De 25ste huwelijksverjaardag van de ouders hebben we in een feestzaal gevierd. Het eten bestond uit: aperitief, voorgerecht, soep, hoofdgerecht, dessert. Gouden bruiloften, of feesten als de mensen 60 jaar getrouwd zijn, zijn meestal wat duurder. Dat is logisch: die mensen hebben kunnen sparen, hun kinderen bezitten al wat geld... Als ze samenleggen, lukt het wel. Dus dat mag al een hele chique ijstaart zijn (bijvoorbeeld een heel mooie korf met bloemen, met marsepein). De menu’s zijn doorgaans ook specialer: fijnere soep, duurder vlees. De zaal zit dan ook meestal vol omdat op dat ogenblik de familie al groter is, met kleinkinderen.

N O O R D - B R A BA N T Het 25-jarig huwelijk van mijn ouders is thuis gevierd. Er werd uitgebreid gegeten met luxe dingen als beschuiten, krentenmik en goede ham. Slechts jubilea als 25, 40 en 50 werden gevierd. Bij het 25-jarig huwelijk was het drie dagen feest. De eerste dag voor de kinderen, de tweede dag voor de buurt, de derde dag voor de neven en nichten. Onze huwelijksverjaardagen hebben wij altijd gevierd. Het eten en drinken bij ons 12,5-jarig huwelijk bestonden uit hapjes en drankjes (veel bier). De 40-jarige bruiloft is groots gevierd, net als de bruiloft. Andere huwelijksverjaardagen van kleinschalig op koffie tot groots in een zaaltje. Het 25-jarig jubileum van onze ouders werd thuis gevierd. Het verliep ongeveer op dezelfde manier als hun trouw. Diner in een kleinere groep en later ook neven en nichten uitgenodigd voor het feestje. Daar waren dan pinda’s en koffie met gebak van de bakker. Onze eigen huwelijksdatum is ook altijd jaarlijks een speciale dag geweest voor het gezin. Meestal is dat een dagje uit of barbecue. Ons 12,5-jarig huwelijk is in een zaal gevierd. Het eten bestond uit een koffietafel met warm vlees erbij. Ons 25-jarig huwelijk hebben we thuis gevierd. Er was een kok die zorgde dat alles bijtijds op tafel kwam, voor de koffietafel overdag en een koud buffet ‘s avonds. Een deel van het eten werd zelfs besteld, wat erg luxe was. Vroeger werd een zilveren jubileum kleinschalig thuis gevierd, nu grootschalig buitenshuis. Ons 25-jarig jubileum is in een café gevierd. Ons 40-jarig huwelijk is in het boerenbondsmuseum gevierd. Het 50-jarig jubileum is ook weer in een restaurant gevierd. De maaltijd kon gewoon door iedereen van de menukaart besteld worden, zoals dat nu ook werkt in restaurants.

151 |

| 152


Overgangsrituelen eetcultuur in verandering

&

HET VOORLIGGENDE BOEK HAD EN HEEFT NIET DE PRETENTIE OM EEN DIEPGRAVENDE, WETENSCHAPPELIJKE ANALYSE TE BRENGEN VAN DE EVOLUERENDE EETGEWOONTEN BIJ SLEUTELMOMENTEN NA 1920 IN DE VIER REGIO’S. DAARVOOR IS HET AANTAL AFGENOMEN INTERVIEWS EN DE REPRESENTATIVITEIT ERVAN TE BEPERKT. NIETTEMIN KUNNEN TOCH EEN AANTAL GROTE TRENDS WORDEN UITGETEKEND. ER KAN WORDEN GEWEZEN OP ONTWIKKELINGEN DIE IN DE VIER ONDERZOCHTE GEBIEDEN MIN OF MEER IDENTIEK EN PARALLEL VERLOPEN. MAAR ER WAREN EN ZIJN UITERAARD OOK VERSCHILLEN, AL LIJKEN DIE MINDER OPVALLEND TE ZIJN DAN VAAK WORDT GEDACHT.

153 |

DE SLEUTELMOMENTEN ÉÉN VOOR ÉÉN De betekenis en de concrete invulling van de sleutelmomenten zijn de voorbije eeuw grondig veranderd en dat onder invloed van allerlei factoren, in de eerste plaats de toegenomen welvaart, de voortschrijdende secularisering en de toenemende druk op geloof en kerkpraktijk om te moderniseren. Ondanks de scherpe terugval van de deelname aan de zondagsmis bleven de gekende rites de passage populair. Gedurende de voorbije eeuw zijn ze bijna allemaal gebleven. Nog altijd worden de geboorte en de doop van een kind gevierd, is er flink veel aandacht voor de eerste communie en, in Vlaanderen, voor de plechtige communie (of alternatieven zoals het vrijzinnige Lentefeest), wordt er uitgebreid getrouwd en is er bij een begrafenis steeds een koffietafel. Meer nog: er duiken nieuwe sleutelmomenten op, of al eerder bestaande krijgen meer aandacht. Zo worden huwelijksverjaardagen steeds meer gevierd. Er is tevens de groeiende populariteit van vrijgezellenavonden... GEBOORTE Geboortes en bijhorende rituelen ondergingen een gevoelige evolutie tijdens de voorbije eeuw. Vóór de Tweede Wereldoorlog werd een baby meestal thuis geboren en al dezelfde dag of hooguit na een paar dagen in de plaatselijke kerk gedoopt. Wanneer dat niet gebeurde en het kindje stierf, zou het immers in “het voorgeborchte der hel” komen. De kraamvisite bleef beperkt en de geboorte of doop ging slechts gepaard met een beperkt “feest”. Ouders, meter, peter en eventueel de vroedvrouw waren aanwezig. Op het menu stonden meestal boterhammen en broodjes maar ook zoete lekkernijen kwamen op tafel. Vanaf de jaren 1940-1950 werden in Vlaanderen baby’s doorgaans in het ziekenhuis (ook wel “moederhuis” genoemd) geboren. De moeder verbleef er verschillende dagen. In Nederland werden en worden meer baby’s thuis geboren (ongeveer 35% in 2003). Vlaamse baby’s worden vanaf dan in het moederhuis gedoopt; bezoekers met een drankje en een hapje in de kamer van de moeder ontvangen. Tegenwoordig verblijft een moeder nog slechts kort in het ziekenhuis en vindt de doop vaak pas enkele maanden later plaats. Dat kan dan gekoppeld worden aan een flink doopfeest, of bijvoorbeeld een “babyborrel”, een fenomeen dat in Vlaanderen en Nederland op steeds meer bijval kan rekenen sedert de late jaren 1990. Los van de doop worden dan op één dag al de familieleden en vrienden ontvangen voor een groots feest. Het begrip “babyborrel” dient zeker heel ruim geïnterpreteerd want een koud buffet of een broodmaaltijd vormen het minimum aan “begeleiding” van die borrel. Hageland, 1956

Vlamingen vieren een geboorte traditioneel met doopsuiker, een gebruik dat waarschijnlijk eerst ingang vond in de stad en pas later op het platteland. Aanvankelijk waren de bonen wit, verpakt in doosjes, na de Tweede Wereldoorlog kregen ze allerlei kleuren. Geboortes in Nederland zijn onafscheidelijk verbonden met beschuit met muisjes. Ondanks de klaarblijkelijke verschillen hebben beide gebruiken meer met elkaar gemeen dan meestal gedacht. Zowel de muisjes als de bonen impliceren inderdaad

| 154

vruchtbaarheid en het zoete dat nu eenmaal inherent is aan nieuw leven. De jongste twee decennia duiken ook andere geschenkjes op: nootjes, gedroogde vruchten, smarties, flesjes gevuld met jenever of een andere alcoholische drank, een speelgoedje voor de kinderen, enz. COMMUNIES De communiefeesten kenden in vergelijking met de gebruiken rond de geboorte een grotere verandering tijdens de twintigste eeuw, vooral vanaf de jaren 1950-1960. Tijdens het Interbellum werden eerste en plechtige communie niet altijd op dezelfde grootse manier gevierd, terwijl dat later tijdelijk wel het geval was. Wanneer bovendien de materiële situatie het niet toeliet, was een communiedag voor jongeren uit het Hageland en Borgloon bijna een gewone dag. In Nederland en met name NoordBrabant en Limburg koos men doorgaans wel voor een groots opgezet feest, met een uitgebreide koffietafel en/of warme maaltijd. Globaal echter was de communie in heel de periode, waar financieel mogelijk, een belangrijk sleutelelement en dat uitte zich in de geschenken, de typische kledij en het feestmenu. Het eten werd, naarmate de twintigste eeuw vorderde, steeds uitgebreider en gevarieerder, met dikwijls een centrale plaats in Vlaanderen voor het ijslam. Niet voor niets werd het feest ter gelegenheid van de communie wel eens smalend


een mini-huwelijksfeest genoemd. In de loop der jaren nam ook het aantal gasten toe. De geschenken evolueerden van vooral religieuze en praktische cadeaus (zoals een paternoster of rozenkrans, een inktpot en een zilveren servetring) naar meer wereldse zaken zoals een fiets. Het geven van geld kwam ook steeds meer voor. De laatste decennia van de eeuw gaven evenwel een kentering te zien in Nederland. Terwijl in Vlaanderen zowel eerste als plechtige communie belangrijke feesten bleven voor jongeren, familie en kennissen, boette de plechtige communie sterk aan belang in bij de Nederlandse gelovigen om vervolgens quasi te verdwijnen. Het vormsel bleef nog wel bestaan maar werd eerder een “formaliteit” en slechts zelden gevierd met een echt “feest”. Wat alvast overal gebeurde, was de uitbesteding van het feest. Meer en meer kwamen all-in formules (locatie en eten) die de professionele horeca aanbood, in trek. Niettemin vallen vooral de laatste jaren “dissidente” geluiden waar te nemen. Het prijskaartje van dergelijke eetfestijnen zorgt er inderdaad voor dat meer en meer ouders voor een (meer of minder klassieke) viering thuis kiezen. VERLOVING EN HUWELIJK Verlovingsfeesten kwamen vroeger nauwelijks voor en ook vandaag zijn ze nog niet echt algemeen gebruikelijk. Ze worden dan meestal in beperkte familiekring georganiseerd. Vrijgezellenavonden zijn eveneens een recent fenomeen en hebben niet zelden een studentikoos karakter. Vrijwel alle respondenten noemden het huwelijksfeest een hoogtepunt in hun leven. Zowel vroeger als nu werd dat uitgebreid gevierd. Toch trad de Noord-Brabant, 1948 155 |

voorbije eeuw een opmerkelijke evolutie op. Lange tijd was een huwelijk een typisch familiefeest, waarbij soms ook de buren nauw betrokken waren. Vandaag vieren ook vrienden, kennissen en collega’s mee. Voorheen draaide de familie van de bruid helemaal alleen voor de kosten op en werd het feest daar gehouden. Na de Tweede Wereldoorlog neemt ook de familie van de bruidegom haar (financiële) verantwoordelijkheid. Verder vermeldden sommige respondenten dat vroeger het huwelijksfeest volledig of in grote mate door de ouders werd geregeld, terwijl nu het jonge koppel zowat alles bepaalt en in orde brengt. Werd vroeger het feest vooral thuis, overdag en in de vooravond gevierd, nu gebeurt dat hoofdzakelijk in een feestzaal en is het een typisch avonden zelfs nachtgebeuren. Dat vertaalt zich bijvoorbeeld in het tijdstip van het voornaamste eten: het is niet abnormaal dat tijdens een huwelijksfeest pas omstreeks middernacht het buffet wordt aangesneden. Het lijkt bovendien dat het eten zelf in de jongste decennia een beetje aan belang heeft moeten inboeten. Waar vroeger de genodigden vooral uitkeken naar het feesteten en de rijkelijk vloeiende dranken (er werd lang niet elke dag uitgebreid en gevarieerd gegeten), is dat vandaag misschien wel de ambiance. En daarvoor moet een meestal ingehuurde diskjockey zorgen. HUWELIJKSVERJAARDAG Huwelijksverjaardagen worden vaker dan voorheen gevierd. Vroeger was bijna alleen de vijftigste huwelijksverjaardag een reden om te feesten. En dat kwam slechts heel af en toe in een gemeente voor. Maar het dorp of gehucht stond dan wel op stelten en in sommige regio’s (bijv. in NoordBrabant) werd dan drie dagen lang feest gevierd. De buren kwamen in het getouw en versierden het huis van het jubilerende echtpaar. De fanfare rukte uit en een stoet trok door het dorp. Tegenwoordig vieren mensen meer huwelijksverjaardagen; soms door een etentje met het eigen gezin (thuis of recent in een restaurant), soms door een grootschaliger feest. Belangrijke feesten waren en blijven zilveren (25 jaar), robijnen (40), gouden (50) en diamanten (60) bruiloft, maar ook tinnen (6 1/4) en koperen (12 1/2 ) worden nu dikwijls gevierd. Het is niet eens uitzonderlijk dat elk Noord-Brabant, zilveren bruiloft, 1934

huwelijkslustrum nog wat extra aandacht krijgt. Het lijkt wel of elke gelegenheid wordt aangegrepen om het samen zijn te vieren. En inderdaad, je weet maar nooit... BEGRAFENIS Het karakter en de betekenis van begrafenissen is relatief ongewijzigd gebleven de voorbije decennia. Nog steeds worden begrafenissen gevolgd door een zogenaamde koffietafel. Hierin kwam niet echt veel verandering, al is de variatie wel toegenomen. Vandaag is er meer dan alleen wittebrood en kaas. Er zijn sandwiches, broodjes en koeken. Daarna volgen soms gebak en taart (in Noord-Brabant niet bijvoorbeeld). De soorten vlaai of “gâteau” veranderden uiteraard ook de voorbije decennia. Vroeger kwam bijvoorbeeld in Borgloon zwartepruimenvlaai meer voor dan vandaag. Maar al bij al bleef de evolutie beperkt, zeker in Vlaanderen. Niet zelden vertelden Vlaamse respondenten dat de begrafenismaaltijd zeker geen “feest” mocht zijn. In NoordBrabant had men daar minder moeite mee. De soms wel zeer luxueuze en uitgebreide Brabantse koffietafels en de benaming “begrafenisfist” zijn daar het beste bewijs van.

| 156

N O O R D - B R A BA N T DE BRABANTSE KOFFIETAFEL De feestelijke Brabantse koffietafel, zoals we die nu kennen, is ontstaan uit de zeer sobere koffiemaaltijd die men nuttigde na afloop van een begrafenis. Tijdens de begrafenisplechtigheid zelf waren enkele buurvrouwen druk doende in het sterfhuis om alles enigszins op te ruimen. De stank van de dood werd zo goed en zo kwaad als het kon verdreven en tevens maakten zij de koffietafel klaar. Na de begrafenis begaf iedereen zich namelijk terug naar het sterfhuis om onder het genot van een eenvoudige koffietafel de ceremonie af te sluiten. De dragers zaten geregeld apart in een hoek van de kamer. Vaak aten zij eerder of later dan de overige gasten en soms kregen zij ook nog de restjes. In de meest eenvoudige vorm verscheen niet meer dan koffie, kaas en brood op tafel. Wat opvalt, is de centrale betekenis die de functionaliteit van de maaltijd innam en nog steeds inneemt. Begrafenissen behoorden samen met huwelijksfeesten tot de weinige momenten dat bezoekers van verre kwamen. Doordat men per fiets of te voet kwam, betekende een begrafenis voor bezoekers veelal een lange heenreis, die bovendien nuchter moest worden afgelegd in verband met de begrafenismis. Het eenvoudige en vooral stevige eten na de begrafenis gaf de bezoekers een volle maag en voldoende energie voor de lange terugreis. ‘Op de kaas gaan’ en ‘op de kees gaan’ zijn bekende uitdrukkingen die men gebruikte om aan te duiden dat men een begrafenis had. Daarnaast was ook de sociale functie van de maaltijd heel belangrijk. Veelal zagen mensen elkaar sinds lange tijd weer eens een keertje. Er werd vaak lang gegeten, gedronken en nagepraat voordat men de thuisreis aanvaardde. Velen spreken in Brabant dan ook wel over het ‘begrafenisfeest’. Afhankelijk van de weelde, of beter gezegd van de armoede waarin men leefde, was er bij de kaas witte mik of roggebrood. Ondanks het eenvoudige karakter van de maaltijd golden kaas en witte mik in die tijd als een luxe die niet dagelijks gebruikelijk was bij de plattelandsbevolking in Noord-Brabant. “Witte mik meej kees, dat was alles.” Deze uitspraak geeft aan dat de samenstelling van de maaltijd eenvoudig was, maar dat de ingrediënten een luxe

Noord-Brabant, Brabantse koffietafel, jaren 1950

konden zijn. De eenvoudige samenstelling van de koffietafel vormde overigens geen belemmering voor de presentatie. Door creatief knutselen werd de maaltijd of aankleding toch op een prachtige wijze gepresenteerd. Dat blijkt wel uit de repen kaas die om en om opgestapeld aangeboden werden. Zo kon iedereen een stuk brood en een stuk kaas pakken om ‘uit het vuistje’ te eten. Het borreltje kwam ter afsluiting ook nogal eens ter tafel en bij een luxere koffietafel ontbraken bonbons en rookwaar ook niet. De status en luxe van een koffietafel werden soms als volgt beschreven: ‘groot boerenbelucht, tien pond kaas’. De hoeveelheid kaas gaf aan hoe luxe een tafel was en verschafte status: hoe meer kaas, hoe luxer de maaltijd en hoe hoger de status van de (familie van de) overledene. Zoetigheid kwam niet vaak op tafel bij de

157 |

N O O R D - B R A BA N T plattelandsbevolking. Voor boeren en arbeiders was suiker in de koffie al een luxe. Voor middenstanders en notabelen was dit al gebruikelijker. Zij hadden naast kaas en brood ook regelmatig vlees en zoetigheid als onderdeel van de koffietafel. Vooral na de Tweede Wereldoorlog en tijdens de Wederopbouw breidt de tafel zich snel uit. De gewoontes van luxe en diversiteit, die onder elite gebruikelijk waren, worden langzaam door alle klassen overgenomen. In willekeurige volgorde verschijnen onder meer verschillende soorten vleeswaren, broodsoorten, zoetigheid, rookwaren en dranken op tafel. Eerst bestaat het vlees nog uit spek, ham en zult. Later wordt dit uitgebreid met alle denkbare vleeswaren, zoals we die nu ook kennen. Zo worden fricandeau, rookvlees, rosbief en salami populair bij koffietafels. Een volgende stap is de toevoeging van warme gerechten als een kop soep, een kroket, warm vlees of zelfs een varkenshaasje met champignonsaus. Glazen met sigaretten zijn in het laatste decennium van de twintigste eeuw niet meer op tafel te zien. Men wordt zich bewust van de schadelijke gevolgen van roken. Langzaamaan krijgt de koffietafel steeds meer het huidige karakter. En steeds vaker wordt de maaltijd geserveerd bij feestelijkheden als verjaardagen, bruiloften en jubilea. Bij Brabantse begrafenissen blijft de koffietafel altijd een prominente plaats innemen. Dit in tegenstelling tot de later opgekomen crematies, waarbij veelal slechts sprake is van koffie met een plak cake of een gesmeerd broodje. Dit laatste geldt overigens ook voor veel begrafenissen in de rest van Nederland. Noord-Brabant, 1983

Overlijden en de dood hebben de afgelopen decennia in Noord-Brabant de omgekeerde weg bewandeld als zwangerschap en geboorte. Zwangerschap en geboorte kwamen steeds verder uit de taboesfeer los en werden uitbundiger en feestelijker gevierd. Overlijden daarentegen is in de loop van de twintigste eeuw steeds verder uit het openbare dagelijkse leven verdwenen. Alles wat vroeger door de buurt werd geregeld, kan uitbesteed worden aan professionele uitvaartorganisaties, inclusief het standaard doodsprentje. Niet alleen breidt de koffietafel zich voor iedereen steeds verder uit met (luxere) vleeswaren, zoetigheid, soep en andere warme gerechten. Ook wordt de koffietafel, die van oudsher thuis klaargemaakt en genuttigd wordt, steeds vaker uitbesteed en buitenshuis georganiseerd in het plaatselijke café. Ook tegenwoordig is de koffietafel bij Brabantse begrafenissen nog altijd heel gebruikelijk. De broodjes worden tegenwoordig wel vaker vooraf gesmeerd en belegd. De laatste jaren wordt vaak een onderscheid gemaakt naar mensen die wel en mensen die niet uitgenodigd zijn voor de koffietafel. Met een klein kaartje dat bij de rouwkaart gevoegd is wordt dit kenbaar gemaakt. Volgens de generatie die voor 1950 geboren is, is de koffietafel van groot belang voor de gezelligheid en het toch ietwat feestelijke karakter van de Brabantse begrafenis. Crematies, die vaak wat killer zijn, doen volgens hen afbreuk aan de Brabantse gemoedelijkheid. | 158

N O O R D - B R A BA N T DE LIMBURGSE KOFFIETAFEL Nadat de overledene is begraven wordt de genodigde een begrafenismaal of koffietafel aangeboden. Tot in het tijdsgewricht van Vaticanum II gebeurde dit bijna altijd thuis. Daarbij dient men te bedenken dat dit gebruik mede zijn oorsprong vindt in het gegeven dat katholieken vanaf middernacht nuchter dienden te blijven. De Nederlands Limburgse koffietafel was heel wat soberder dan sommige auteurs beschrijven. Aangezien een deel van de familie soms een paar uur moest lopen en men voor Vaticanum II nuchter ter kerke ging, was de aloude Limburgse koffietafel functioneel. Deze bestond uit zelfgebakken witbrood, krenten- of rozijnenbrood, suikerbrood of ‘kluntjesmik’ en mogelijk zachte witte broodjes belegd met ham, droge worst en kaas. Daarbij werd koffie en thee gedronken. In Zuid-Limburg was vanouds daarbij ook vaak een stuk vlaai aanwezig. Na de koffietafel kreeg men vaak ook iets sterkers. Een uitvaartdienst is ook nog steeds bij het overgrote deel van de overledenen gebruikelijk. Inmiddels wordt niet iedereen meer begraven. Een aanzienlijk deel van de overledenen wordt inderdaad gecremeerd. Vanaf de jaren zestig zijn dood en overlijden steeds meer uit de samenleving verbannen. Overledenen worden niet meer thuis opgebaard, maar in een mortuarium. De rol van de ‘naobere’ wordt overgenomen door de begrafenisondernemer en de doodgraver. De overledene wordt vaak met een begrafenisauto vanuit het mortuarium direct naar de kerk gebracht. Na de uitvaartdienst wordt de overledene naar zijn graf of naar het crematorium begeleid. De moderne koffietafel steunt evenwel nog op de traditie. Er is niettemin een verschil ontstaan tussen de koffietafel die na een begrafenis wordt gegeven en de uitgeklede versie daarvan in het crematorium. De moderne koffietafel in de zaal nabij de kerk kent naast wit- en bruinbrood, krentenbollen, zachte en harde broodjes. Het beleg is nog steeds veelal ham, droge worst en kaas. Nog steeds wordt koffie en thee erbij gedronken. De vlaai die in Zuid-Limburg als vanouds bij deze koffietafel aanwezig was, zien we inmiddels ook vaker in het noorden van de provincie. Nog steeds krijgt men na de koffietafel iets sterkers aangeboden. De koffietafel in de zaal duurt nogal eens lang. De koffietafel in het crematorium kent in het algemeen een veel beperktere keuze. Daar biedt men in het algemeen alleen zachte broodjes met het traditionele beleg aan. Verder is er koffie of thee. Deze koffietafel duurt maar kort, want de ruimte is vervolgens nodig voor mensen die een andere overledene begeleiden.

159 |

DE IDENTITEIT VAN DE FEESTEN Het karakter van de feesten en de bijhorende eetgewoontes zijn uiteraard in de loop der jaren behoorlijk veranderd. Een paar rode draden vallen daarbij op: zo is de religieuze dimensie steeds meer naar de achtergrond verdwenen. De plaats van het feestgebeuren is verschoven van thuis naar een feestzaal of restaurant. Parallel hiermee werd ook steeds meer een beroep gedaan op een professionele kok. In zekere zin trad dus een commercialisering en professionalisering op van de feestelijkheden, zelfs van de bijhorende animatie. Bovendien nam het aantal genodigden toe en werd het eten gevarieerder en luxueuzer. Het traditionele feestmaal, een patroon dat in sommige gevallen al decennialang meeging en waarover een sociale consensus bestond, onderging (zij het zeer geleidelijk) een gedaantewisseling, hoewel de kern misschien ongewijzigd gebleven is. De toegenomen welvaart sinds de silver fifties en vooral golden sixties zal hieraan zeker niet vreemd zijn geweest. Nederlands Limburg, jaren 1960

RELIGIE EN GELOOF MINDER BELANGRIJK Met uitzondering van verjaardag en nieuwjaar zijn (zowat) alle grote feesten gekoppeld aan een religieus moment: Kerstmis, Pasen, doop, communie, huwelijk, begrafenis. Dat was vroeger zo en dat is tegenwoordig nauwelijks anders. Wanneer bijvoorbeeld het kerkelijk en het burgerlijk huwelijk niet op dezelfde dag worden afgesloten, omschrijft men de kerkelijke plechtigheid nog steeds als het “echte” huwelijk. Die dag wordt het echte, het grote feest gehouden, terwijl de dag van het burgerlijke huwelijk hooguit goed is voor een beperkt etentje met ouders, broers, zussen en getuigen. Niettemin is het belang van religieuze zingeving tijdens de feesten versneld afgenomen vanaf de jaren 1950-1960, zeg maar na het Tweede Vaticaans Concilie. Vroeger kende ongeveer elk feest zijn eigen religieuze ogenblik: zo begon men meestal met een mis of minstens een gebed. Nu is dat sterk verminderd, al is het zeker niet helemaal verdwenen. De misviering is er meestal nog wel en daarenboven zijn er families die bijvoorbeeld tijdens een communiefeest een gebedsmoment inlassen. Globaal genomen heeft er zich een ontwikkeling doorgezet van kerkfeest en collectief gebeuren naar persoonlijk feest. De ware betekenis van de religieuze rites is, in het feestvieren ná het ritueel zelf, sterk naar de achtergrond verdwenen. Het feest en de randanimatie an sich zijn nu veel belangrijker. Religieus getinte cadeautjes verdwenen; geschenken zijn nu functioneel (zie bijvoorbeeld het gebruik van geboorte- en huwelijkslijsten) en bovenal leuk. VIEREN EN FEESTEN OP LOCATIE Gedurende de voorbije eeuw is de locatie van de feesten veranderd. Aanvankelijk werden zowat alle feesten thuis gehouden, zeker op het platteland en in gewone gezinnen. Restaurantbezoek was slechts (en dan nog af en toe) weggelegd voor de plaatselijke notabelen en de burgerij. Toch waren de huizen toen niet veel groter dan vandaag, maar als het moest werden de meubels buiten geplaatst of werd de schuur opgeruimd. Bovendien was het aantal feestgangers kleiner. Vanaf de jaren 1960-1970, in de ene regio al vroeger dan de andere en in de stad sneller dan op het platteland, manifesteerde zich een trend om elders te feesten. Meestal was dat in een nabijgelegen zaal, eigendom van de parochie, een lokale vereniging of van een traiteur of restau-

| 160

ranthouder. Voor bepaalde feesten is deze verschuiving niet volledig: sommige communiefeesten vinden nog steeds thuis plaats. Voor andere feesten is de verschuiving bijna compleet: bijna niemand viert nog een huwelijk in het eigen huis. Ook de koffietafel na een begrafenis vindt zelden of nooit thuis plaats. En ook de overledene ligt tegenwoordig zelden of nooit nog in het eigen huis opgebaard. Al is er vandaag in Nederland een duidelijke trend in omgekeerde richting aanwezig en zijn er aanzetten daartoe in Vlaanderen. Kleinere feestjes kunnen nog thuis worden georganiseerd, maar zijn de voorbije decennia ook meer en meer verschoven naar restaurants. Maar een omgekeerde beweging komt in sommige gevallen ook voor. Een aantal gezinnen opteert om de communiefeesten van hun kinderen thuis te organiseren en zelf te koken. Een tijdlang werd een doop in het ziekenhuis gevierd; nu gebeurt dat af en toe weer thuis. Vergeten wij in dit verband niet dat in Nederland het thuis bevallen nog frequent gebeurt, waardoor geboorte en doop bij uitstek meer intieme gebeurtenissen zijn. De evolutie in Vlaanderen is op dat

Hageland, eerste helft 20ste eeuw

vlak heel verschillend, hoewel de loskoppeling van geboorte en doop andere mogelijkheden openlaat. PROFESSIONALISERING EN COMMERCIALISERING De feesten bij sleutelmomenten zijn de voorbije eeuw duidelijk geëvolueerd richting professionalisering en commercialisering. Gedurende het Interbellum en kort na de Tweede Wereldoorlog werden sommige eetfeesten door de familie volledig zelf verzorgd: grootmoeder, moeder, een tante of een ander familielid bereidde(n) het feestmaal. In andere gevallen huurden de feestvierders iemand in (meestal een kokkin, ook wel een “kook” genoemd). Het uitbesteden van het koken is de voorbije decennia alsmaar toegenomen; zo is het tegenwoordig bijna ondenkbaar dat een huwelijksmaal nog door de jonggetrouwden of hun ouders wordt bereid. Vanaf omstreeks 1960 begon men steeds vaker een beroep te doen op een traiteur of cateraar, dat wil zeggen een professioneel iemand of bedrijf die in principe in eigen keuken en met eigen materiaal voor het eten zorgde. Tegelijkertijd nam de zogenoemde informele hulp af. Terwijl vroeger voor menig feest een welwillende tante of buurvrouw werd ingeschakeld (die op haar beurt, indien ze zelf een feest had, ook weer op anderen een beroep deed), komt dit tegenwoordig nog nauwelijks voor. Dat vertaalt zich ook onder meer in de keuze van de gerechten en ingrediënten. Wanneer familieleden of kooksters voor het eten zorgden, werden producten van eigen kweek en teelt dikwijls gebruikt. Niettemin luidt het aantrekken van een “professionele” kookster ook vaak het einde in van de pure zelfvoorziening en maken nieuwe ingrediënten en gerechten hun opwachting. Indien mensen zelf nog een feestmaaltijd bereiden, gaat nogal eens de voorkeur uit naar gerechten die gemakkelijk een dag van tevoren kunnen worden klaargemaakt. Pasta’s zijn hiervan het mooiste voorbeeld, of een barbecue. Wanneer een traiteur of cateraar wordt ingeschakeld, verschijnen dikwijls “speciale” of niet-alledaagse gerechten op het menu. Opmerkelijk is ook dat deze professional vaak een aantal varianten aanbiedt, waardoor de prijs de vorm van het feest gaat bepalen. Zo kan je kiezen voor een afhaalbuffet of bediening aan tafel, wat vaak gevoelig in prijs scheelt. Nederlands Limburg, jaren 1960 161 |

N O O R D - B R A BA N T KOOKSTERS Koken en kunnen koken waren aan het begin van de twintigste eeuw niet zo vanzelfsprekend als dat nu is. Gebrek aan tijd, middelen en een opleiding betekenden voor velen dat het bereiden van een fatsoenlijke maaltijd een hele klus was. Als je bovendien als arbeidersgezin alleen de beschikking had over aardappelen, viel er ook weinig te koken. Na de crisis in de jaren dertig en vlak na de oorlog is daar met de toenemende mogelijkheden voor meisjes om de huishoudschool te volgen en met een licht stijgende welvaart wel verandering in gekomen. Maar de verfijnde keuken behoorde absoluut niet tot de kennis van de gemiddelde huisvrouw. Toch wilde men bij speciale gelegenheden zoals bruiloften en communiefeesten wel eens iets bijzonders eten. Restaurants bestonden, zeker op het platteland, nog nauwelijks. Dus bleef er één optie over, het inhuren van een kookster. Ook bij priesterfeesten werden kooksters vaak ingehuurd.


Kooksters waren veelal vrouwen die op jonge leeftijd gingen dienen bij vooraanstaande families. Tijdens hun werkzaamheden, ‘learning on the job’ zoals we nu zouden zeggen, leerden ze verfijnde maaltijden te bereiden. Bovendien leerden ze voor grote groepen te koken. Wanneer het dienen tot een einde kwam, bijvoorbeeld omdat ze een eigen gezinnetje stichtten, waren haar vaardigheden erg gewild en kon ze aan de slag als kookster. Bij de planning van een feestmaaltijd werd er door de feestvierders en de kookster overlegd over de gerechten, de benodigde ingrediënten en de prijs. Meestal zorgden degenen die het feest gaven zelf voor de ingrediënten en ook voor hulp in de keuken. Meisjes uit de buurt waren vaak graag bereid om te komen helpen en zodoende één en ander mee te krijgen van het feestgedruis. Bij grotere gezelschappen was een kookster daags van tevoren al druk doende met de voorbereidingen en was ze ook de hele dag van het feest in touw. Sommige kooksters brachten ook eigen servies, bestek en kookgerei mee omdat dergelijke zaken in de meeste gezinnen niet voorhanden waren. Op een gemiddeld feest waar kooksters werden ingehuurd, met name bij huwelijken, werd enorm veel gegeten. ‘s Ochtends na de mis werd begonnen met een ontbijt met allerhande hapjes. Blinde vinken, in gerookte ham en varkensvlees gerolde eieren, gebakken levertjes, kalfslapjes en allerhande brood. Rond het middaguur werden koffie, thee en gebak geserveerd. Tegen drie uur ‘s middags ving het diner aan. Daar werd begonnen met hors d’oeuvre. Bijvoorbeeld gevulde tomaatjes met ham en ei of garnalen. Vervolgens kwam er soep op tafel. Ossenstaartsoep, bouillonsoep en zelfs schildpaddensoep. Tussengerechten bestonden uit onder andere rundertong, zwezerik of gerookte tong. Het hoofdgerecht kende vele varianten. Denk aan zaken als reerug, verschillende soorten vis, kalfsoesters met truffels of kalfsfricandeau. Uiteraard ging het hoofdgerecht vergezeld van de wereld aan groenten, vruchten en sausjes. Als dessert werden er bavarois, diverse soorten pudding en confetti ijs geserveerd. Ook was het niet ongewoon om appeltaart na de maaltijd te eten. Drinken tijdens het eten werd nauwelijks gedaan, laat staan dat er stil werd gestaan bij de verschillende soorten wijnen die de gerechten zouden moeten begeleiden. Slechts in elitekringen was het gebruikelijk om wijn te drinken. Fabrikanten, geestelijken, notarissen en doktoren behoorden tot de happy few die zich wijn konden veroorloven.

Noord-Brabant, 1948

Het inhuren van kooksters is tot ver in de jaren vijftig in zwang geweest. Daarna zijn ze met de snel toenemende welvaart vervangen door restaurantbezoek en professionele catering.

| 162

B E L G I S C H L I M BU R G UIT HET ZWARE LEVEN VAN EEN KOOKSTER “De groepen waarvoor ik gekookt heb, varieerden van veertig tot honderd vijftig genodigden Wij waren meestal met drie in de keuken en twee of drie anderen dienden op en wasten af. Meestal wisten degenen die het feest gaven al wat zij wilden voor eten, soms deden wij voorstellen en mochten zij thuis nog eens nadenken; ik had alvast thuis honderden menu’s als suggesties. Het bespreken van een huwelijksfeest gebeurde meestal een tweetal maanden vooraf; voor een plechtige communie moest dat soms al een jaar bij voorbaat gebeuren omdat er heel veel feesten waren op dezelfde datum (bijv. Heer Hemelvaart). Ik zorgde gewoonlijk voor het vlees, ik had namelijk een goede beenhouwer die mij altijd kwaliteit garandeerde. Ook de likeuren “deed ik” van bij een vaste leverancier die mij een procentje gunde; voor de rest zorgden de organisatoren van het feest zelf. De namiddag van de dag vóór het feest konden wij al beginnen met bepaalde gerechten: wij maakten de kroketten, de rijstpap voor de “Fabiolaschotel”. Tegen de avond was de bouillon voor de soep getrokken, die werd dan gezeefd en de dag zelf moest er alleen nog maar room bij. Eenmaal heb ik iets speciaals moeten maken, nl. kreeftensoep. Ik had die nog nooit bereid, dus kreeg ik hulp van de vrouw des huizes. Kreeft uit blik (een heel goed merk!) ging in de bouillon, samen met kip die nadien in de bouillon werd opgediend. De dag voordien werden ‘s middags of ‘s avonds ook al de zaal en de tafels gezet. De ochtend van het feest zelf, waren wij er al om 8 u. Bij een huwelijk was er iets na 11 u immers al receptie en vlak daarop volgde het feestmaal. Tussen 14 en 22 u waren er vijf of zes gangen, dus dan diende heel hard te worden doorgewerkt; wel hielpen gasten soms zelf de tafels af te ruimen. Eenmaal het avondfeest begon, werd de “kipkap” met mosterd op de tafel gezet. Tegen 24 u kwamen er meestal heel wat vragen voor een goede sterke kop koffie (eventueel met room). Omstreeks 1-2 u was het feest dan voor ons afgelopen, de gasten vierden meestal nog een stuk langer door. De volgende dag stonden dan heel vaak mensen die het feest georganiseerd hadden met (veel) overschot aan de deur...”

163 |

GENODIGDEN Het valt op dat met de jaren het aantal deelnemers van een feest aanzienlijk is toegenomen. Huwelijksfeesten met tweehonderd gasten of meer zijn vandaag geen uitzondering. De eigen welvaart en identiteit werden en worden niet alleen geëtaleerd via de kledij en de feestlocatie, maar ook via de samenstelling van het menu en de gastenlijst. Zoals we al signaleerden, werden in de loop der jaren de familiebanden zwakker. Dat vertaalt zich ook in de keuze van de genodigden. Terwijl vroeger bijna uitsluitend familieleden en hooguit enkele goede vrienden werden gevraagd, bestaan de feestvierders nu voor een flink gedeelte uit niet-familieleden. Dat kunnen vrienden zijn, of leden van een sportclub of andere vereniging, maar ook collega’s en zelfs professionele relaties. Ook vrienden van ma en pa vinden hun weg naar het feest (maar nauwelijks of niet in Nederland). Sommige, vooral oudere respondenten klagen over het teloorgaan van de nauwe verbondenheid met de familie. Zij vinden moderne feesten minder intiem dan vroeger, toen de deelnemers voornamelijk familieleden waren, waarvan sommigen elkaar zeker niet dagelijks zagen. Bij een feest kwam nog eens heel de familie bijeen; niet alleen op feesten naar aanleiding van de sleutelmomenten maar bijvoorbeeld ook tijdens de plaatselijke kermis. Het was immers gebruikelijk dat de familie op bezoek ging bij een familielid in wiens dorp de kermis werd gehouden. Noord-Brabant, 1948

ETEN OF VIEREN Als we de evolutie van de menukaarten bekijken, zien we een sterke verandering. Vroeger bestond een feest vooral uit veel en lekker eten. Een moderne mens vraagt zich af hoe men zoveel eten opkreeg. Met een menu uit de jaren dertig vult men vandaag twee, of zelfs drie, feesten. Maar vroeger verrichtte de meerderheid van de bevolking meer lichamelijke arbeid dan tegenwoordig, zodat men meer calorieën kon verstouwen. Bovendien was een feest de enige gelegenheid om bijzondere dingen te eten en die kans liet men zich niet ontglippen. Nu kunnen we bij wijze van spreken elke dag speciale dingen eten. Een bijkomend element hield in dat men vroeger nuchter naar de kerk ging, waardoor de feestvierders daarna extra hongerig waren. Dat vertaalde zich niet alleen in de hoeveelheid eten, maar ook in het karakter van het feest. In een modern feest is het eten nog wel belangrijk maar zeker niet meer het enige element; voor velen komt het al lang niet meer op de eerste plaats. Vroeger werd er doorgaans alleen overdag en in de vooravond gefeest. Nu beginnen veel feesten in de latere namiddag of zelfs ‘s avonds en kunnen ze tot ‘s morgens vroeg duren. Het buffet (met onder meer desserten en kaas) moet ervoor zorgen dat de feestvierders de nacht goed doorkomen. Op sommige trouwfeesten komen vrienden pas als het dessertbuffet wordt geopend. Van hen wordt vooral verwacht dat ze sfeer en gezelligheid brengen. Misschien wel de grootste verandering is de structuur die het huwelijksfeest ondergaan heeft. Vroeger werd het vaak gedurende twee dagen gevierd, nu worden alle gasten op een halve dag en tijdens een lange nacht ontvangen. | 164


Op het vlak van gezelligheid en animatie is er de voorbije decennia ook een hele weg afgelegd. Grappen werden altijd al op een feest verteld. Het opvoeren van sketches of liedjes zingen tijdens bijvoorbeeld een huwelijksfeest was en is vaste prik. Vanaf de jaren zeventig werden diskjockeys ingehuurd, die vooral grootschalige feesten moesten opvrolijken. Steeds vaker werd er gekozen voor live muziek (in Nederland is dat bijna een must). Dat kon een schlagerzanger zijn, een lawaaierige rockact of een covergroep die er de sfeer moest inbrengen. EENVORMIGHEID EN MODERNITEIT OP TAFEL Wat op tafel kwam, is flink veranderd. Het valt op dat tegenwoordig de variatie behoorlijk groot is, terwijl vroeger veel menu’s er ongeveer identiek uitzagen, zeker in dezelfde streek. Al zegt eenzelfde benaming natuurlijk niets over de bereidingswijze. De geringere beschikbaarheid van levensmiddelen werkte dat uiteraard in de hand. De seizoens- en grondgebondenheid waren toen groter en de zelfvoorziening verklaart de rest van het verhaal. Maar ook de sociale acceptatie om af te wijken van het gangbare patroon was waarschijnlijk beperkter dan vandaag. Vernieuwingen sijpelden dus maar langzaam door, vooral in meer perifeer gelegen regio’s en dorpen. Nieuwigheden kwamen vooral van de stad en van meer gegoede sociale groepen zoals de burgerij. Zo verwees men graag naar de ‘betere keuken’ van Brussel, Leuven, ‘s-Hertogenbosch, Maastricht of een andere stad in de buurt. Een traiteur pakte ermee uit dat hij in Brussel het “vak had geleerd”, en sommigen kozen graag voor een menu “zoals bij de burgerij”. De kooksters, die vaak een verleden als dienstmeid en/of keukenmeid hadden bij de gegoede stand, speelden hier graag op in. Hun impact bij de wijzigingen van het menu kan in bepaalde periodes nauwelijks overschat worden. Een uitgebreide warme feestmaaltijd werd tijdens het Interbellum opgediend bij de belangrijkste sleutelmomenten (communie, huwelijk), wanneer de materiële situatie het toeliet. Vaak volgde die op een al of niet uitgebreide broodmaaltijd, zeker als het feestgezelschap nuchter naar de mis was gegaan. Bij de meeste respondenten kwam er dan met het diner gewoon “goei eten” op tafel. Het ging om een - soms ietwat betere - versie van de zondagse maaltijd. De feestelijkheden openden meestal met soep. Populair in Noord-Brabant was een heldere soep getrokken van runderbouillon. In Vlaanderen waren groentesoepen en roomsoepen op basis van tomaten of champignons zeer in trek. Soms was er ook een voorgerecht: een hors d’oeuvre, huzarensalade of “koude schotel”. Het tussengerecht was dikwijls vol-au-vent, koninginnehapje of huwelijksbootje (in Vlaanderen), een pasteitje met kalfsvlees of champignons in Noord-Brabant. Het hoofdgerecht bestond uit aardappelen, vlees en een selectie van groenten (de zogenoemde “groentenkrans” in Vlaanderen). Opvallend verschil tussen Vlaanderen en Nederland lijkt de bereiding van de aardappelen. In Nederland ging het om gekookte (of in zeldzame gevallen puree), in Vlaanderen werd al snel geopteerd voor gebakken vormen of kroketten. Een centrale plaats in de hoofdschotel werd ingenomen door vlees. Boeren- en arbeidersgezinnen kozen tot voor de jaren 1950 dikwijls voor varkensvlees en in mindere mate voor rosbief. Wie het zich kon veroorloven zette rundvlees (bijvoorbeeld runderhaas) of kalfsvlees op tafel. Erwten, wortelen, asperges, bonen, bloemkool waren de begeleidende groenten. Bijna alles kwam uit eigen kweek. En ook het dessert werd zelf gemaakt: rijstpap met bruine suiker, een of andere pudding, taarten met allerhande fruit. In meer gegoede gezinnen was het feesteten luxueuzer, gevarieerder en uitgebreider. Klassiekers daar waren zwezeriken, rundertong, gevogelte, wild, vis en exotisch fruit. 165 |

De jaren 1950-1960 vormden een belangrijke breuk op sociaal, economisch en cultureel vlak. En dus ook wat eet- en feestgebruiken betreft. De toegenomen welvaart en mobiliteit weerspiegelden zich ook op het bord. Kip groeide gedurende enkele decennia uit tot het feestgerecht bij uitstek voor de gewone man: soms gewoon met appelmoes of vruchtencompote, in Vlaanderen soms opgediend als vidé of vol-au-vent in een (afhankelijk van de gelegenheid) huwelijks- of communiebootje. Sommige feestgerechten uit de jaren 1950-1970 zijn een beetje uit de mode geraakt: vidé, ossentong, rosbief of kip. Wat niet belet dat minividés als hapjes geserveerd kunnen worden. Globaal behoren zij nu allemaal tot onze dagelijkse keuken. Nieuwe gerechten kwamen in de plaats: pasta’s Hageland, huwelijksfeest, 1955

(gemakkelijk een dag van te voren klaar te maken), rijst, wild, exotisch fruit en exotische groenten als broccoli en courgettes. Ook ijs belandde sinds de jaren zestig systematisch op een feesttafel; de opkomst van de diepvriezer is daar niet vreemd aan. Andere desserts zoals pudding en rijstpap verdwenen of zijn slechts één van de vele keuzemogelijkheden binnen een dessertbuffet. Wat wel bleef zijn uiteraard de taarten, vlaaien en gâteaux. Vanaf de jaren 1950-1960 verscheen ook meer en meer vis op de feesttafel, als voorgerecht (garnalen, kreeft) of als hoofdgerecht (tongfilet, zalm, tarbot). Vis kon dan beter worden bewaard, de aanvoer was ook op het platteland groter en de prijs daalde. Bij de samenstelling van de feestdis wordt ook steeds meer aandacht geschonken aan gezondheidsaspecten. Vooral tijdens kleinere feesten, zoals etentjes met het gezin naar aanleiding van een huwelijksverjaardag, wordt erop gelet dat men niet te vet eet en het cholesterolgehalte niet de hoogte injaagt. Ook voor vegetariërs en veganisten is er steeds meer begrip. Verder is de houding tegenover tabak gevoelig veranderd in de jongste decennia. Was het tot de jaren 1980 normaal dat men gasten met een ruim gamma rookwaren ontving dat werd opgesteld in glazen, nu is dat bijna ondenkbaar. In hoeverre markeren landsgrenzen evenwel verschillen inzake eetgewoonten? Er blijven natuurlijk vaak verschillen inzake feestgewoonten en recente evoluties benadrukken die zelfs nog. Het meest in het oogspringende voorbeeld is natuurlijk het quasi verdwijnen van het plechtige communiefeest in Nederland, terwijl dit een uitgesproken feestgebeurtenis blijft in Vlaanderen. Vanzelfsprekend heeft de internationalisering en daarmee gepaard gaande homogenisering van voedsel en eetcultuur heel wat “grenzen” gesloopt. Anderzijds blijft evenwel de traditie doorwerken en blijven er verschillen. Die traditie kan ook eerder van recen-

| 166

Hageland, huwelijksfeest, 1955

te datum zijn maar daardoor niet minder beïnvloeden. Denken wij maar even aan de Indische (Indonesische) invloeden die de Nederlandse (feest)keuken ondergaan heeft en die onbekend zijn in Vlaanderen. Anderzijds kan het dan weer zijn dat bijv. de Mediterrane keuken de Vlaamse feesttraditie in bepaalde regio’s sterk beïnvloed heeft. Grenzen zouden dus best wel eens helemaal anders kunnen liggen... DRANK Hier stellen wij een merkwaardige evolutie vast. Opmerkelijk is dat alcoholische dranken slechts een ondergeschikte rol speelden bij feestelijkheden in Noord-Brabant in de jaren 1930 tot en met 1950: het drankbestrijdingsoffensief van de eerste decennia van de twintigste eeuw had duidelijk effect gesorteerd, vandaar dat men toen van een enkel borreltje al vrolijk werd! Enerzijds was er de doorbraak van frisdranken: limonade (al vóór de oorlog) en cola (na de oorlog) voor de kinderen. Anderzijds kende bier een interessante evolutie. Aanvankelijk was dat een normale feestdrank. Vanaf de jaren 1950-1960 belandden wijn, schuimwijn en soms champagne ook op de gewone tafel en verloor bier aan belangstelling. De “professionalisering” van het feestgebeuren en de toegenomen mobiliteit verklaren het succes van de wijn. Maar vanaf de jaren 1990 begon bier en dan vaak een streekbier aan een nieuwe opmars. Het gunstigere imago, gekoppeld aan nieuwe marketingstrategieën, van de Belgische streek- of speciaalbieren zal daaraan niet vreemd geweest zijn. Vandaag is ook een receptie met champagne niet uitzonderlijk meer.

167 |

SLOTBESCHOUWING Gedurende de eerste helft van de twintigste eeuw was het leven op het platteland in Vlaanderen en Nederland relatief eenvoudig en overzichtelijk. Regels (veelal ongeschreven) en opvattingen van familie, buurt en kerk stonden centraal bij de invulling en vormgeving van het dagelijkse leven. Zelfvoorziening en conserveren waren van groot belang in de eenvoudige eetcultuur en dat niet alleen bij boeren. Spaarzaamheid en functionaliteit vierden hoogtij. De geringe welvaart en mobiliteit maakten niet alleen dat het aanbod van levensmiddelen klein was, maar ook dat de leefwereld van de mensen beperkt was. De onderlinge verbondenheid en afhankelijkheid waren toen allicht wel groter. Familieleden en buren boden dikwijls hulp, ook bij de meeste sleutelmomenten. De feestelijke gebeurtenissen kenden weinig veranderingen vóór de jaren 1940-1950. Vandaag beschouwen Noord-Brabant, groots buurtfeest gouden bruiloft, 1955

we de toenmalige feesttafel (zeker bij de “gewone man”) als zeer eenvoudig. Soep, aardappelen, wat groenten, een stuk vlees (apart bereid en geserveerd!) en een dessert waren toen al een waar feest. Oude gebruiken en tradities kwamen na de Tweede Wereldoorlog meer en meer onder druk te staan. De silver fifties en golden sixties brachten Vlaanderen en Nederland snel een ongekende materiële welvaart. Er was een toenemende mobiliteit op fysiek, sociaal en cultureel vlak. Moderne transport- en communicatiemiddelen (auto, vliegtuig, televisie, telefoon, internet) zorgden voor een enorme verruiming van de persoonlijke leefwereld. Tevens stimuleerden nieuwe maatschappijbeelden de democratisering van bijvoorbeeld het onderwijs en de emancipatie van de vrouw. De invloed van de kerk nam sterk af, wat zich ook vertaalde in het karakter van de sleutelmomenten. Het religieuze aspect verdween naar de achtergrond. De klassieke menu-ingrediënten van soepen, groentes, aardappelen, vlees en nagerechten werden ingewisseld voor allerlei nieuwe (dikwijls vreemde) varianten. En ook tal van alternatieve vormen van bereiding en presentatie zoals buffet, gourmet, barbecue en fondue bepalen vaker wat de feestgangers eten. In sommige gevallen worden complete feestavonden zelfs aangekleed rond een specifieke (eet)cultuur zoals de Griekse, Italiaanse of Mexicaanse keuken. Wat natuurlijk een themafeest op Breugheliaanse wijze niet uitsluit. De opkomst van de multiculturele samenleving, in de ene regio al verder gevorderd dan in de andere, is hier zeker niet vreemd aan.

| 168

Nederlands Limburg

N O O R D - B R A BA N T INDISCHE GEMERTENAREN In Noord-Brabant woont een groep Indische Nederlanders die in de naoorlogse periode naar Nederland gekomen zijn. In de herfst van 1950 kwamen zij per boot aan in Nederland en in 1951 kregen zij Gemert als woonplaats aangewezen. In de straat waar de Indiërs een huis kregen, werd door de indeling rekening gehouden met integratie: twee huizen met Gemertenaren, twee huizen met Indiërs, twee huizen met Gemertenaren... Wennen was het in het begin zeker. Zo dachten de Indische immigranten dat alle bomen zonder bladeren dood waren. En ook waren de eerste confrontaties met kou en sneeuw, de dagelijkse Hollandse kost en de hoge mate van zelfvoorziening een vreemde gewaarwording. Hollandse kost kenden ze al gedeeltelijk, doordat Nederlands-Indië een Nederlandse kolonie was en doordat er veel Nederlandse militairen gelegerd waren. Toch werd de dagelijkse rijst in de eerste maanden erg gemist en was het vooral wennen aan groentes als spruiten en witlof. De Gemertenaren moesten natuurlijk ook wennen. De eerste confrontatie met kleurlingen ging gepaard met opmerkingen als: “kindje heeft zich niet gewassen” en “kindje heeft een pyjama aan”. Dat laatste verwees naar de trainingspakken die de Indische mensen bij aankomst van de Nederlandse overheid gekregen hadden tegen de kou. Daarnaast sloten ze ramen en deuren wanneer de barbecue bij de Indische buren aangestoken werd. Na wat aftasten over en weer kwam de gewenning. Indische mensen legden net als andere Brabanders een moestuin aan achter het huis en Gemertenaren leerden dat vlees van de barbecue lekker kan zijn en niet alleen stinkt. Maar welke tradities en eetgewoonten hebben de Indische immigranten rondom de sleutelmomenten? Houden ze vast aan Oosterse gebruiken, nemen ze Brabantse gewoonten over of combineren ze elementen? De eetcultuur rondom de feestelijkheden is heel belangrijk in de Oosterse cultuur. Er wordt veel waarde gehecht aan bijgeloof en speciale betekenissen. Zo worden altijd zeven of meer gerechten bij de rijsttafel gemaakt om het geluk te bevorderen. De rijsttafel wordt overigens bij iedere feestelijke gelegenheid klaargemaakt. De huisvrouw bereidt de maaltijd en het eigen huis dient als feestlocatie. Met uitzondering van overlijden, waarbij natuurlijk geen feestrijst gegeten wordt, is gele rijst de basis van iedere feestelijke maaltijd. Gele rijst (nasi koening) was door de kleur speciaal en werd ook wel door de Indische bevolking ‘feestrijst’ genoemd. Daarbij worden vele verschillende gerechten gemaakt van vlees en groentes, die bij voorkeur allemaal een andere kleur hebben. Verschillende kleuren maken het immers extra feestelijk. Komkommer, rode peper en omelet ontbreken zelden en op de barbecue wordt vlees (vooral saté) klaargemaakt. Men hecht veel waarde aan het gebruik van kruiden waarmee gemakkelijk de gekleurde gerechten gemaakt kunnen worden. Toen de toko (=winkel) zijn intrede in Nederland nog niet had gedaan, werden de kruiden in grote hoeveelheden vanuit Azië verscheept. Naast de rijsttafel is een belangrijke plaats ingeruimd voor de zogenoemde liflafjes. Dit zijn snacks of kleine hapjes tussendoor. Deze staan gedurende het grootste deel van de dag op tafel en vooral ‘s avonds na de rijsttafel wordt hier gulzig van gegeten. Enkele typische liflafjes zijn: loempia, bapao, lumper, pangsit, risoles en pastei. De huiskamer, die zonder uitzondering als eetlocatie dient, verandert in de loop van de dag evenzo gemakkelijk in een danszaal of slaapvertrek.

169 |

N O O R D - B R A BA N T Naarmate de Indische Gemertenaren langer in Nederland wonen, gaan ze ook meer en meer Brabantse aspecten van het feesten overnemen. Zo gaan geboortes tegenwoordig gepaard met zowel beschuit met muisjes als rijsttafel en is het bij een begrafenis niet ongewoon dat eerst een koffietafel wordt gehouden om vervolgens thuis in kleinere kring een rijsttafel te nuttigen. Dit heeft mede te maken met de kinderen van de eerste generatie immigranten die opgroeien met en tussen de Brabanders en hun gewoonten. Wel moet opgemerkt worden dat de Indische gebruiken bij dagelijks eten meer zijn losgelaten dan de Indische gebruiken bij feestelijkheden. De huiskamer als feestlocatie wordt vaker ingewisseld voor een zaaltje of horeca-etablissement. Wanneer er nog wel een rijsttafel thuis wordt gegeten, heeft deze vaak het karakter van een ‘American party’. Iedereen maakt één of meer gerechten klaar en neemt deze mee. Uiteraard is ook de samenstelling van het gezelschap waarin gefeest wordt, met de jaren steeds multicultureler geworden.

Hageland, einde 19de eeuw

| 170

Suikerbonen en beschuit met muisjes is een smakelijk project, waarvan de onderzoeksmogelijkheden zeker nog niet uitgeput zijn. Een verdere uitbreiding en verdieping van het thema is mogelijk en zelfs wenselijk. Voorliggend boek biedt slechts een eerste, voorlopige aanzet tot een gedegen en gedetailleerde studie van de veranderende eetgewoonten bij sleutelmomenten in Vlaanderen en Nederland tijdens de voorbije eeuw en het begin van deze eeuw. We hopen in de nabije toekomst meer mensen te interviewen, in Noord-Brabant, het Hageland, Nederlands- en Belgisch Limburg om onze huidige bevindingen te staven en verder te onderbouwen. Maar evenzeer interessant zou zijn om het onderzoek uit te breiden naar andere regio’s in Vlaanderen en Nederland. Of dieper in te zoomen op enkele specifieke kenmerken. Zoals de invloed van de stad en de burgerijcultuur op de eetgewoonten op het platteland. Of de invloed van culinaire adviezen uitgaande van kookboeken en -magazines, damestijdschriften, kookcursussen, onderwijs, etc. Of de specifieke rol die eerst kooksters en later traiteurs, cateraars en andere professionals hebben gespeeld. Kortom, dit boek is zeker niet het eindpunt van ons onderzoek!

Hageland, eerste helft 20ste eeuw

171 |

| 172

BIBLIOGRAFIE Academie voor de streekgebonden gastronomie, Mededelingsblad en Verzamelde Opstellen: 20ste Jaargang (2002) nummer 1 en Van grauwe pastinaak tot rode peen: Jaargang 2001 nummer 4. W.J. Alberts, Geschiedenis van de beide Limburgen. Deel I + II. Assen, 1974. Asjoburo Boekproducties, Brabantse Pot: Van poempaaipap en preiprol, Brabantse streekgerechten en wetenswaardigheden. Baarn 2000 en 2004. R. Burggraeve, M. Cloet, K. Dobbelaere en L. Leijssen (red.), Levensritelen. Het huwelijk. Leuven, 2000. J. Collen. Lekker Limburg. Historische recepten met hedendaagse ingrediënten. Antwerpen, 1994. S. Daems. Het hart van Haspengouw. Leuven, 1992. A. Davidson, Food history comes of age. Amsterdam, 2003. R.D. de Haas, Enkele reis Indië - Gemert. De vestiging en integratie van Indische Nederlanders in de Noord-Brabantse gemeen-

te Gemert. Pagina 103-127 (‘De geur van sambal en boerenkool’). Gemert, 2001. D. De Keyser, Madame est servie. Leven in dienst van adel en burgerij. Leuven 1995. T. Dekker, H. Roodenburg en G. Rooijakkers (red.), Volkscultuur. Een inleiding in de Nederlandse etnologie. Nijmegen, 2000. K.P.C. de Leeuw, “Veranderende gebruiken rond levenscyclus en primaire behoeften”, in H.F.J.M. van den Eerenbeemt (red.), Geschiedenis van Noord-Brabant. Amsterdam en Meppel, 1996-1997, 257-275. B. De Wever en P. François, Gestemd verleden. Mondelinge geschiedenis als praktijk. Brussel, 2003. P. Diriken. Geogids Borgloon. Sint-Truiden, 1984. K. Dobbelaere, L. Leijssen en M. Cloet (red.), Levensrituelen. Het vormsel. Leuven, 1991. J. Frère, (bewerking J. Venken). Volkskunde in Limburg. Gent, 1992.

173 |

Heemkundekring Molenheide, Gilze en Rijen tussen 1900 en 2000 Deel3, 21e jaargang, juli 2000. Heinsbroek en Rang, Voeding in de Peel 1900-1914: mogelijkheden van het interview als onderzoeksmethode. Doctoraalscriptie Wageningen, 1985. L. Indesteege en H. Clerinx (red.). Lapjesproef voor drie zussen. 100 artikelen over volkscultuur in Limburg. Hasselt, 2004. M. Jacobs en P. Scholliers, Buitenshuis eten in de Lage Landen sinds 1800. Brussel, 2002. J. Jobse-van Putten, Van pekelvat tot diepvrieskist. Amsterdam, 1989. J. Jobse-van Putten, Eenvoudig maar voedzaam, Cultuurgeschiedenis van de dagelijkse maaltijd in Nederland. Nijmegen, 1995. L. Leijssen, M. Cloet en K. Dobbelaere (red.), Levensrituelen. Geboorte en doopsel. Leuven, 1996. I. Montijn, Leven op stand 1890-1940. Amsterdam 2003. C. de Mooij en A. de Vos (red.), ‘s-Hertogenbosch binnenskamers: aspecten van stedelijke woon- en leefcultuur 1650-1850. Zwolle, 1999. Nederlands Centrum voor Volkscultuur, De gestampte pot: eetcultuur in Nederland. Utrecht, 1992. E. Niesten, J. Raymaekers en Y. Segers, Kattentongen, ezelsoren en varkenspoten, Onze keuken in de 20ste eeuw. Leuven, 2002. E. Niesten, J. Raymaekers, Y. Segers en B. Woestenborghs, België kookt!, De eeuw van Cauderlier 1830-1930. Leuven, 2004. N. Paesen (red.). Dat bestond vroeger niet...: getuigenissen over het dagelijks leven in Limburg 1900-1940. Borgloon-Rijkel, 1994. P. Scholliers, Arm en Rijk aan tafel, Tweehonderd jaar eetcultuur in België. Berchem, 1993. P. Scholliers, Food, drink and identity: cooking, eating and drinking in Europe since the middle ages. Oxford, 2001. Y. Segers, “Nutrition and living standards in industrializing Belgium, 1846-1913”, Food & History, 2, 2004, 153-178. Y. Segers, “Food recommendations, tradition and change in a Flemish cookbook: Ons Kookboek, 1920-2000”, Appetite, 45, 2005, 4-14.

| 174

P. Spapens, I. Strouken en M. Willemsen, Tilburgs Kookbuukske. Utrecht, 1997. I. Strouken, Beschuit met muisjes en andere gebruiken rond geboorte. Utrecht/Antwerpen, 1991. I. Strouken, Bruidssuikers & Wittebroodsweken, Gebruiken rond het huwelijk. Utrecht/Antwerpen, 1993. I. Strouken en P. Spapens (red.), Wat de pot schaft, De geschiedenis van de dagelijkse maaltijd. Utrecht, 1999. S. Top, “Een kwarteeuw (1975-2000) volkskundige enquêtes aan de Katholieke Universiteit Leuven”,

Volkskundige Kroniek, 8, 2000, 5-34. P.J.H. Ubachs. Handboek voor de geschiedenis van Limburg. Hilversum, 2000. B. van Dam, Oud-Brabants dorpsleven. Wonen en werken op het Brabantse platteland. Eindhoven, 1972. P. Van den Eeckhout, “Eten en gegeten worden. Historici en consumptiegeschiedenis in België”,

Tijdschrift voor Sociale Geschiedenis 3 (2002) 373-390.

Nederlands Limburg, eerste helft 20ste eeuw

R.P.W.J.M. van der Heijden en G.M. de Heus, “Eetcultuur en gebruiken tijdens de algemene feestdagen. Eten en drinken in het Geuldal 1900-1940, III”, in Historische en Heemkundige Studies in en rond het Geuldal. Jaarboek 1999. Valkenburg, 1999, 65154. M. Van Dijck en W. Peeters, “Algemene karakterschets van Vlaams-Brabant. Eenheid en verscheidenheid”, in J. De Maeyer en P. Heyrman (red.), Geuren en kleuren. Een sociale en economische geschiedenis van Vlaams-Brabant, 19de en 20ste eeuw. Leuven, 2001, 21-37. A. van Gennep, Les rites de passage: étude systématique de rites. Parijs-Den Haag, 1969 (1ste druk 1909). A.H. van Otterloo, Eten en eetlust in Nederland (1840-1990) ‘Een historisch-sociologische studie’. Amsterdam, 1990. E. Vliebergh en R. Ulens, Het Hageland: zijne plattelandsche bevolking in de XIXe eeuw. Bijdrage tot de studie der economische

en sociale geschiedenis. Brussel, 1921. F. Wallenburg, De Nederlandse eetcultuur, een twee-generatiestudie naar gebruiken rondom de warme maaltijd in Nederlandse

gezinnen. Doctoraalscriptie: Wageningen, 1994.

175 |

ILLUSTRATIES: BRONNEN Belgisch Limburg, privé-archieven: nrs. 7, 11, 12, 18, 29, 53, 55, 57, 58, 59, 75, 76, 78, 80, 84, 88, 96, 97, 100, 101, 105, 106, 113 Nederlands Limburg, privé-archief en archief Stichting Nostalnu: nrs. 3, 4, 8, 14, 22, 25, 41, 43, 49, 50, 51, 62, 68, 69, 79, 82, 92, 94, 95, 98, 102, 114, 121, 123, 127, 131, 134 Noord-Brabant, privé-archieven: nrs. 10, 15, 28, 30, 31, 32, 52, 66, 71, 73, 85, 87, 91, 104, 108, 110, 112, 116, 119, 120, 124, 125 Noord-Brabant, verzameling Stadsarchief ‘s-Hertogenbosch: nrs. 6, 74, 117, 118, 126,130 Noord-Brabant, verzameling Universiteit Tilburg (Brabant Collectie): nrs. 2, 86, 111 Noord-Brabant, verzameling BHIC: nrs. 16, 77, 109 Hageland, privé archieven: nrs. 1, 5, 9, 13, 17, 19, 20, 21, 23, 24, 26, 27, 33, 34, 35, 36, 37, 38, 39, 40, 42, 44, 45, 46, 47, 48, 54, 56, 60, 61, 63, 64, 65, 67, 70, 72, 81, 83, 89, 90, 93, 99, 103, 107, 115, 122, 128, 129, 132, 133

| 176

VERKLARING VAN ENKELE CULINAIRE TERMEN bavarois: mousse bitterkoekjespudding: vanillepudding met amandelkoekjes chipolatapudding: vanillepudding met gekonfijte vruchten crème Madrilène: Madrileense consommé (onder meer met bouillon en tomaten) degustatiebieren: speciale, meestal meer alcoholhoudende bieren fricandeau: varkensgebraad gâteau: slagroomtaart, crèmetaart ijslam: ijsdessert in de vorm van een lammetje met vruchtenstroop binnenin (“het bloed”) kipkap: (varkens)vlees in gelei korfje: pasteigebakje kroketten: aardappelkroketten Orloffgebraad: gevuld varkensgebraad oxtail Mimosa: heldere ossenstaartbouillon met (lente)groenten pens: (bloed)worst pièce montée: taart met “verdiepingen” macronopzat: taart in laagjes pistolet: hard broodje sandwich: zacht broodje schuimwijn: mousserende wijn selder: selderij tutti frutti: compote van gekookte, gedroogde vruchten (pruimen, appels en abrikozen) velouté: roomsoep vidé: pasteitje met kippenragout, champignons en gehaktballetjes (variaties mogelijk, ook in benamingen zoals “koninginnehapje”, “huwelijksbootje”...) witteke: jenever

177 |

NOTITIES .......................................................................................................................................................................................... .......................................................................................................................................................................................... .......................................................................................................................................................................................... .......................................................................................................................................................................................... .......................................................................................................................................................................................... .......................................................................................................................................................................................... .......................................................................................................................................................................................... .......................................................................................................................................................................................... .......................................................................................................................................................................................... .......................................................................................................................................................................................... .......................................................................................................................................................................................... .......................................................................................................................................................................................... .......................................................................................................................................................................................... .......................................................................................................................................................................................... .......................................................................................................................................................................................... .......................................................................................................................................................................................... .......................................................................................................................................................................................... .......................................................................................................................................................................................... .......................................................................................................................................................................................... .......................................................................................................................................................................................... .......................................................................................................................................................................................... .......................................................................................................................................................................................... .......................................................................................................................................................................................... .......................................................................................................................................................................................... .......................................................................................................................................................................................... .......................................................................................................................................................................................... .......................................................................................................................................................................................... .......................................................................................................................................................................................... | 178

NOTITIES .......................................................................................................................................................................................... .......................................................................................................................................................................................... .......................................................................................................................................................................................... .......................................................................................................................................................................................... .......................................................................................................................................................................................... .......................................................................................................................................................................................... .......................................................................................................................................................................................... .......................................................................................................................................................................................... .......................................................................................................................................................................................... .......................................................................................................................................................................................... .......................................................................................................................................................................................... .......................................................................................................................................................................................... .......................................................................................................................................................................................... .......................................................................................................................................................................................... .......................................................................................................................................................................................... .......................................................................................................................................................................................... .......................................................................................................................................................................................... .......................................................................................................................................................................................... .......................................................................................................................................................................................... .......................................................................................................................................................................................... .......................................................................................................................................................................................... .......................................................................................................................................................................................... .......................................................................................................................................................................................... .......................................................................................................................................................................................... .......................................................................................................................................................................................... .......................................................................................................................................................................................... .......................................................................................................................................................................................... ..........................................................................................................................................................................................

179 |

COLOFON Suikerbonen en beschuit met muisjes is een smakelijk project over eetgewoonten bij sleutelmomenten in het leven zoals geboorte, communie, huwelijk en dood. Uitgangspunt zijn talrijke interviews met inwoners uit Noord-Brabant, Vlaams-Brabant, Belgisch Limburg en Nederlands Limburg. Behalve in dit boek staan de resultaten ook centraal in tal van publieksactiviteiten. Voor meer informatie zie http//:www.vlaamsbrabant.be/suikerbonen Aan dit boek werkten mee: Noord-Brabant Arnoud-Jan Bijsterveld Arjen van Ulden Simon de Wijs Vlaams-Brabant Eddie Niesten Jan Raymaekers Yves Segers Redactie Arnoud-Jan Bijsterveld Eddie Niesten Yves Segers Iris Steen

Belgisch Limburg Herman Clerinx Luk Indesteege Laure Messiaen Raf Schepers Nederlands Limburg Rob van der Heijde

Vormgeving Kris Smets

Concept en Eindredactie Eddie Niesten (Centrum voor Agrarische Geschiedenis) Evenals: Boerenbondsmuseum Gemert Brabants Bureau voor Toerisme Centrum voor Agrarische Geschiedenis, Leuven Heemkundevereniging “Schijndel” Koninklijke Horeca Nederland afd. Schijndel Leerstoel Cultuur in Brabant, VUT Limburgs Volkskundig Genootschap Museum De Locht, Melderslo Museum Jan Heestershuis Schijndel Nederlands Centrum voor Volkscultuur Provinciaal Openluchtmuseum Bokrijk Provincie Vlaams-Brabant (projectcoördinatie) STER Schijndel Stichting Brabantse Regionale Geschiedbeoefening Stichting Limerle, Meerlo Stichting Nostalnu, Susteren Stichting Streekproducten Vlaams-Brabant Stichting Volkskunde Leerstoel Brabants Heem Volkskunde Vlaanderen vzw VVV Hageland / IGO Leuven wettelijk depot D/2005/8495/11 | 180

Project met financiële steun van de Europese Unie

VOORAF. Jean-Pol Olbrechts, gedeputeerde van cultuur van de provincie Vlaams-Brabant

Recommend Documents