IN SCHIP EN W ERF IS OPGENOM EN H ET M AANDBLAD DE TECHNISCHE KRONIEK KONINKLIJK HUWELIJK H.K.H. PRINSES BEATRIX EN DE HEER C. G

S

c h i p en W e r f

1 4 -D A A G S t i j d s c h r i f t , g e w i j d a a n s c h e e p s b o u w , s c h e e p v a a r t e n h a v e n b e l a n g e n

ORGAAN VAN

DE VEREENIGING VAN TECHNICI OP SCHEEPVAARTGEBIED DE CENTRALE BOND VAN SCHEEPSBOUWMEESTERS IN NEDERLAND HET INSTITUUT VOOR SCHEEPVAART EN LUCHTVAART HET NEDERLANDSCH SCHEEPSBOUWKUNDIG PROEFSTATION

IN „SCHIP E N W ER F” IS O PG E N O M EN H E T M A A N D B LA D „D E T E C H N ISC H E K R O N IE K ”

D RIEËN DERTIG STE JAARGANG

Overnemen van artikelen enz. zonder toestem m ing van de uitgevers verboden.

11 MAART 19S6 — No.5

KONINKLIJK HUWELIJK H.K.H. PRINSES BEATRIX EN DE HEER C. G. VON AMSBERG 10 M A A R T 1966

Foto Max Koot

Een nimmer aflatende toew ijding aan 's lands belang, zal voor kroonprinses Beatrix en haar gemaal onder meer een grondslag vormen voor een gezegend huwelijk, onze beste wensen vergezellen hen op hun koninklijke weg

H E T ENERGIEBELEID IN DE EUROPESE GEMEENSCHAP Op de in september jl. gehouden con­ ferentie die gewijd was aan de energie­ voorzieningen en het energiebeleid ,in de Europese Gemeenschap, hebben ach­ tereenvolgens minister J. M. den Uyl, met een korte openingsrede, dr. H. von der Groeben, lid van de E.E.G.Commissie, mr. E. M. J. A. Sassen, lid van de Euratom Commissie en E. P. W ellenstein, I.U.R. drs., secretaris­ generaal van de Hoge Autoriteit van de E.G.K.S. het woord gevoerd. Dr. Von der Groeben wees op de betekenis van het beginsel van de goedkope ener­ gie. De energiekosten toch vormen een niet te onderschatten deel van de totale kosten. Gemiddeld bedraagt het aandeel van de directe energiekosten in de in­ dustrie weliswaar slechts ongeveer 4 %, maar dit is slechts een gemiddelde en dan nog uitsluitend van de rechtstreeks toe te kennen kosten. In verscheidene sectoren is het aan­ deel aanzienlijk hoger, zoals uit onder­ staande cijfers blijkt.

In %

C e m e n tin d u strie H o o g o v e n s en sm elterijen IJz e rp ro d u c e re n d e industrie G lasin d u strie: — holglas — vensterglas

(T er vergelijking: aandeel van de arbeidskosten)

29

17

13

14

12

17

12 11

32 25

H ierbij dient er op gewezen dat de sectoren met meer dan 5 % directe energiekosten voor circa 30 % tot de totale industriële produktie bijdragen. Voor het internationale concurrentie­ vermogen is goedkope energie in vele bedrijfstakken dan ook van doorslag gevende betekenis. Daarnaast is goed­ kope energie ook voorwaarde voor een snelle invoering van energie-intensieve produktieprocessen waarvan de produktiviteit over het algemeen groter is. H et tekort aan arbeidskrachten dwingt daarnevens tot vervanging van mense­ lijke arbeid door energie. 1950 V e rb ru ik v a n p rim a ire energie in de G em eenschap (in ste en k o o l equivalent) w aarv an : eigen energiebronnen eigen steenkool

1964

289,2 597,6 m ln. ton m ln. ton 87 % 70 %

50 % 37 %

Spreker wees vervolgens op de nood­ zaak voor een industrieel potentieel als dat van de Gemeenschap om steeds te kunnen beschikken over voldoende energie, die immers de essentiële grond­ stof van de industrie is. Onderstaande cijfers geven een beeld van de proble­ men die hiermede samenhangen. Tenzij men er in slaagt meer nieuwe „Gemeenschapsenergie” zoals kernener­ gie en aardgas op de markt te brengen, zal zoals uit de cijfers blijkt, steeds groter invoer onvermijdelijk zijn. Uit een kort overzicht van de huidige situa­ tie in de lidstaten op het gebied van energiebeleid, blijkt welke moeilijk­ heden moeten worden overwonnen vooraleer een gemeenschappelijk ener­ giebeleid tot stand kan komen. In Frankrijk beheerst de regering vrijwel de gehele energiesector, hetzij door middel van overheidsbedrijven dan wel door wettelijke en administra­ tieve maatregelen. Door het ingrijpen van de overheid in alle sectoren van de energiehuishouding kan een consequen­ te politiek ten gunste van de Algerijnse aardolie en de Franse steenkool worden gevoerd. Italië streeft daarentegen naar een zo goedkoop mogelijke energievoorziening. Kolen kunnen onbeperkt worden in­ gevoerd, ook uit derde landen. De elek­ triciteitsbedrijven werden enkele jaren geleden genationaliseerd. Door middel van een van overheidswege vastgestelde maximumprijs voor olie en aardgas en van de gevolgde politiek inzake het verlenen van concessies voor buisleidingen tracht de regering haar opvattin­ gen met betrekking tot het energie­ beleid te verwezenlijken. In België wordt de mijnindustrie krachtig gesubsidieerd terwijl de over­ heid bovendien „met zachte hand” er naar streeft de mijnen voldoende afzet, o.a. bij de energieproducerende bedrij­ ven te verschaffen. In Duitsland vormen een prohibi­ tief invoerrecht op steenkool uit derde landen en de belasting op aardolie een belangrijke bescherming van de steenkoolmijnindustrie. De afzet van kolen wordt bevorderd door subsidies of vrij­ stelling van belasting voor de bouw van elektriciteits- en stadverwarmingsbedrijven die kolen verbruiken, terwijl de mijnbouw ook hulp voor negatieve en positieve rationalisatie en subsidies voor sociale doeleinden ontvangt. Hier­ uit blijkt hoe sterk het beleid op ener­ giegebied in de lidstaten verschilt. De heer Sassen wees er op dat de totale energieproduktie in de Gemeen­ schap iedere tw intig jaar verdubbelt en de elektriciteitsproduktie een toe­ nemend aandeel van de totale energie­ produktie voor haar rekening neemt.

De toeneming van de produktie van elektriciteit wordt gekarakteriseerd door een verdubbeling in bijna tien jaar. Terw ijl voor 1965 met een ptoduktie van rond 400 m iljard k W u in de zes landen werd gerekend, zal — naar verwacht wordt — in 1975 een produktie van 790 m iljard kW u worden bereikt. Het is in het raam van deze zich snel ontwikkelende elektrici­ teitsproduktie dat de kernenergie een plaats heeft gevonden. Kernenergie komt nam elijk in de eerste plaats en in de naaste toekomst vrijw el uitsluitend in aanmerking voor de produktie van elektriciteit. Ge­ durende de periode tot 1975 zullen zich belangrijke veranderingen voltrekken in de samenstelling van het brandstof­ fenpakket waarop in Europa een be­ roep moet worden ged'aan. De toepas­ sing van steenkool is min of meer sta­ biel. De Gemeenschap verbruikt een hoeveelheid die ligt tussen 200 en 250 miljoen ton steenkool equivalent. Als deze hoeveelheid overeenkomstig de verwachting ongeveer gelijk b lijft, zal het aandeel van de steenkool in de totale energievoorziening dalen. In 1963 kon deze delfstof nog de h elft van de Europese energieproduktie voor haar rekening nemen, m aar in 1975 zal dit aandeel waarschijnlijk tot iets meer dan een vierde zijn gedaald. Daartegen­ over staat een krachtige stijging van het aandeel van aardolie en aardgas. In 1963 droeg aardolie ruim een derde tot de energieproduktie in de Gemeenschap bij maar in 1975 zal meer dan de h elft van de energie uit aardolie worden ver­ kregen. De bijdrage van het aardgas, in 1965 ongeveer 3 % , zal dan tot 10 % of meer zijn gestegen. Met de toeneming van het olieverbruik en de — minstens relatieve — achteruitgang van de bijdrage van steenkool, stijgt de afhankelijkheid van geïmporteerde energiedragers. Vóór de tweede wereldoorlog kon Europa zich voor 95 % uit eigen grondstoffen helpen. In 1960 werd ruim een vierde deel van de b ran d­ stoffen voor de energievoorziening ge­ ïmporteerd en het ogenblik waarop het importaandeel ongeveer de helft zal be­ dragen nadert snel. W at nu de rol betreft die de k ern ­ energie in het kader van de elektrici­ teitsvoorziening zal spelen, wees de heer Sassen erop, dat reeds in het 3 e jaarverslag van de Euratom Commissie het nucleair vermogen van de Gemeenschapslanden in 1980 op 40.000 werd geschat. Om een indruk te krijgen van de betekenis van dit getal, dient men zich voor te stellen dat dit v er­ mogen overeenkomt met 200 grote cen­ trales van 200 M ¥ ofwel acht keer het

thans in N ederland geïnstalleerde elek­ trisch verm ogen! Ofschoon deze prognose op lange term ijn door velen als te optimistisch w erd beschouwd, is de k ritiek onder de druk van de feiten geheel verstomd. Zomin aan de economische aantrekke­ lijkheid van kernenergiecentrales als aan de veiligheid en bedrijfszekerheid w ordt nog getw ijfeld. D aarnaast groei­ en zowel de overtuiging als het inzicht dat het noodzakelijk is in Europa een nucleaire industrie op te bouwen die aan de concurrentie van de grote buiten­ landse concerns het hoofd kan bieden. Een en ander heeft er toe geleid dat in Europa reeds een belangrijk aantal kerncentrales gebouwd of in aanbouw is. V ergelijk t men de bovengenoemde prognose m et de reeds bestaande plan­ nen dan kom t men tot een w aarlijk verrassende conclusie. In de prognose werd gesproken van 3 5 00 tot 4000 M ¥ geïnstalleerd ver­ mogen in 1970. Voor 1975 werd 10.000 tot 16.000 M W en voor 1980 rond 40.000 M W verwacht. De nucleaire centrales die thans ge­ reed of in aanbouw zijn, dan wel tot w elker aanbouw is besloten, zullen echter in 1970 een vermogen hebben bereikt dat het optimum van de prog­ nose reeds overschrijdt. D an zal na­ m elijk bijna 4200 M W in de vorm van in kerncentrales geïnstalleerd vermo­ gen in b edrijf zijn. Daar de grote ex­ pansie van de elektriciteitsproduktie voldoende ruim te biedt voor de bouw van kerncentrales op grote schaal, ter­ w ijl de lage produktiekosten het voor de elektriciteitsproducent aantrekkelijk m aken om, voornam elijk voor w at de grondlast betreft, van kernenergie ge­ b ru ik te m aken, zal de bouw van kern­ centrales daarna ongetw ijfeld overeen­ kom stig de prognose toenemen. Ofschoon kerncentrales van het hui­ dig type u it kostenoogpunt de ver­ gelijk in g met kolen- en oliecentrales kunnen doorstaan, zou m en indien u it­ sluitend reactors van het thans gebrui­ kelijke type werden toegepast, slechts ongeveer 1 % van de in het uranium aanwezige atoomkernen tot splijting d.w.z. tot energieproduktie kunnen brengen. D it ware een verspilling van het in de n atu ur voorhanden uranium , te m inder verantwoord daar de moder­ ne nucleaire techniek de w eg opent om dit percentage tot 60 a 70 % te ver­ groten. De heer Sassen w aarschuw t in dit verband voor een ernstig misverstand. De reactoren w aarin het veel groter verbruik van splijtstoffen w ordt ge­ realiseerd en die als „kweekreactors” of „breeders” bekend zijn, zullen eerst omstreeks 1980 in gebruik komen. Het uranium zoals het u it de natuurlijke bronnen w ordt vrijgem aakt, bevat slechts 0,7 % aan splijtbaar uranium

dat wordt aangeduid met het sym bool U -235. Dat niettemin uiteindelijk net­ to 1 % van het uranium kan worden gespleten, dankt men aan het feit dat in de reactor zelf, terwijl het splij­ tingsproces plaatsvindt, een zeer be­ perkte hoeveelheid nieuwe splijtbare atomen wordt gevormd uit de resteren­ de ruim 99 %. Deze nieuwe splijtbare atomen bestaan uit plutonium. De kweekreactor nu heeft de eigen­ schap niet slechts een kleine hoeveel­ heid splijtstof te leveren maar produ­ ceert m e e r nieuwe splijtbare atomen dan zij verbruikt! Daartoe dient echter een hoeveelheid plutonium in de reactor aanwezig te zijn. Op twee ontwikke­ lingslijnen dient bij het streven naar een optimale structuur te worden gewezen. In de Verenigde Staten is een tech­ niek ontwikkeld waarbij niet het na­ tu u rlijk uranium als zodanig wordt ge­ bruikt. Door een kostbaar proces wordt een deel van het splijtbaar uranium af­ gezonderd waardoor het gehalte aan splijtbaar U-23 5 wordt verhoogd. H ier­ door meende men kleinere, compacte en goedkopere reactoren te kunnen bouwen. In Engeland en Frankrijk ontwik­ kelde zich daarentegen een andere nucleaire technologie die op belang­ rijke punten van de Amerikaanse af­ week. Daar werkte men namelijk aan een reactortype met natuurlijk dus niet verrijkt veel goedkoper maar ook veel minder spijltbaar uranium als brandstof. In Engeland had men daarmede on­ geveer 10 jaar geleden reeds een be­ hoorlijke praktische ervaring. In 195 8 stond Euratom, dus bij de aanvang van haar werkzaamheden, voor de keuze ofwel met vereende krachten en even­ tueel in samenwerking met Engeland de gehele nucleaire ontwikkeling bin­ nen de Zes toe te spitsen op de ontwik­ keling van laatstgenoemd type (met natuurlijk uranium ) of om daarnaast ook de toepassing van eerstgenoemde typen (d.w.z. met verrijkt uranium) in de Gemeenschap een kans te geven. De tweede weg werd gekozen. Had men aan de andere weg voorkeur ge­ geven dan had dit geleid tot een pro­ tectionistische politiek ten aanzien van de kernenergie ter bescherming van de alsdan eenzijdig georiënteerde Euro­ pese nucleaire industrie. N u echter kon Euratom reeds in 195 8 op omvangrijke wijze samenwerken met de Verenigde Staten en zo de basis voor de Europese industrie verbreden, In 1959 volgde een akkoord voor samenwerking met Engeland. Het eigen researchprogramma richt zich op ontwikkeling van beide reactortypen. De optimale ont­ w ikkelingslijn kan als volgt worden samengevat. Ongeveer vanaf 1980 zullen de kweekreactors voor industrieel gebruik worden toegepast. Op het moment dat

dient de Gemeenschap echter niet alleen te beschikken over reactors van het beproefde type. Daar­ naast zullen nam elijk reactors van een meer geavanceerd type in bedrijf zijn teneinde tot een snellere verlaging van de produktiekosten van elektrische energie bij te dragen en tegelijkertijd de snelle produktie van plutonium mogelijk te maken, die voor inbedrijfstelling' van de kweekreactors nood­ zakelijk is. De geavanceerde reactors produce­ ren goedkoop en leveren meer pluto­ nium dan de huidige reactors. Deze ge­ avanceerde reactor zal, wanneer de kweekreactor in 1980 in bedrijf komt, ongeveer 20 % van het nucleair ver­ mogen vertegenwoordigen. Anders dan de algemene gemeenschappelijke m arkt die nog in opbouw is en die vanaf 195 8 in drie fasen een overgangstijd door­ maakt naar haar uiteindelijke voltooi­ ing — thans is zij midden in de tweede fase — is de nucleaire gemeenschappe­ lijke m arkt van de zes reeds sedert 1 januari 1959 een voldongen feit. Een punt van belang nog is het ant­ woord op de vraag hoeveel prototypen en van welke aard er tot ontwikkeling dienen te komen en welke rol de Ge­ meenschap hierbij heeft te vervullen. Van de twee intermediaire of geavan­ ceerde reactortypen nl. Orgel van de soort zwaar-water reactor en Dragon van de categorie van de hoge-temperatuur reactor zijn van elke soort of in elke categorie diverse varianten mogelijk. Het is echter, zelfs voor een Gemeen­ schap als de onze, aldus de heer Sassen, wiens betoog in het voorgaande be­ knopt is samengevat, ondenkbaar elk van die variaties tot een prototype te ontwikkelen. Ook een nucleaire industriepolitiek zal moeten kiezen voor één bepaald type uit de zwaar-water categorie b ij­ voorbeeld en eveneens voor één bepaald type uit de categorie van de hogetemperaturen reactors. Samenwerking met de Verenigde Staten en Canada op het gebied van de zwaar-water reac­ tors en met Engeland en andere Euro­ pese landen w at de hoge-temperatuur reactors betreft, kan voor de Gemeen­ schap van voordeel zijn in d ie n de be­ trokkenen tot een keuze bereid en in staat zouden zijn. Het is mogelijk, zoal niet wenselijk of aanbevelenswaardig, om in de Gemeenschap en op Gemeenschapsbasis al dan niet met gebruik­ making van het instituut van de ge­ meenschappelijke onderneming tot ze­ kere basisinstallaties te komen. Een re­ delijke en rendabele opzet daarvan ver­ eist eveneens een niet te grote diversi­ teit van typen en m aakt dus een keuze als hiervoor bedoeld, noodzakelijk. De heer E. P. W ellenstein I.U .R. drs. wees tenslotte op de plaats van de dit geschiedt,

kolenmijnbouw in de energiepolitiek. Bij het ontbreken van een duidelijk beleid met een redelijke doelstelling op langere term ijn tracht men in verschil­ lende landen de status quo te hand­ haven. De National Coal Board in Engeland tracht het bestaande produktieniveau, circa 200 miljoen ton, als of­ ficiële basis van de overheidspolitiek aan­ vaard te krijgen. In de Duitse Bonds­ republiek is een soortgelijke poging ge­ daan m et betrekking tot een hoeveel­ heid van 140 miljoen ton, doch de overheid in deze landen heeft zich op het huidig produktievolume niet kun­ nen vastleggen resp. daarvoor een afzëtgarantie geven. De Franse regering kan dit als eige­ naresse van de mijnindustrie gemakke­ lijker doen maar de voor de eerstvol­ gende jaren vastgestelde produktiecijfers tonen een langzame maar regel­

matige daling. In België wordt de re­ gering met hetzelfde probleem gecon­ fronteerd. Intussen toont de kolenproduktie in de zes landen globaal gezien, evenals trouwens in Engeland, een vrij­ wel constant niveau. Weliswaar nam het aandeel van de kolen in het geheel van de energiesector van driekwart tot minder dan de helft af en steeg het aandeel van de aardolie van 10 % in 1950 tot meer dan 50 % in 1965 doch deze percentages hebben betrekking op een totaal energieverbruik dat vrijwel verdubbeld is. Binnen de kolennijverheid hebben zich echter ingrijpende wijzigingen voltrokken. Bedroeg het aantal mijn­ werkers in 1952 bijna een miljoen, in 1965 daalde dit tot ruim een half mil­ joen. De kolenmijnbouw is dan ook een bron van politieke zorgen uit hoofde van de sociale repercussies die de ach­

teruitgan g van hun welvaart voor de m ijnw erkers zelf en voor de streek w aar zij gevestigd zijn met zich brengt. De Westeuropese kolenbekkens lig ­ gen in de oudste industriegebieden, de industriële activiteit is er veelal een­ zijd ig gebleven terw ijl de bevolkings­ dichtheid groot is. Iedere verw ezen­ lijk in g van de doelstellingen van een Europese energiepolitiek op lange te r­ m ijn moet dan ook met deze sociale en regionale problemen ten volle rekening houden. Geen van deze problemen is onoplos­ baar mits men deze in Europa naar hun wezen onderkent en gezamenlijk tijd ig aanpakt. H et gaat tenslotte n ie t om de kolen doch om de mens, aldus een v er­ korte weergave van ’s heren W ellenstein’s betoog. C. V erm ey

D O O P P LE C H TIG H E ID BOOREILAND T R A N S W O R L D RIG 58 Op 12 februari 1966 werd bij Dok- en Werf-Maatschappij Wilton-Fijenoord N.V. te Schiedam het boorplatform T ran s­ w o r ld R ig 5 8, in aanbouw voor Transworld Drilling Ccmpany Ltd., gedoopt door mevrouw Tom Seale, echtgenote van de vice-president van „Transworld”, een dochteronderneming van de Amerikaanse firma Kerr-McGee Corporation. D it verplaatsbaar boorplatform, voorzien van stabilizeringskolommen, is het eerste van dit type dat in ons land werd ge­ bouwd door de v/erven: v. d. Giessen - De Noord N.V., Krim­ pen a. d. IJssel; Nederlandsche Dok- en Scheepsbouw M aat­ schappij v.o.f., Amsterdam; N.Y. Machinefabriek en Scheeps­ w erf van P. Smit Jr., Rotterdam, en Dok- en W erf-M aatschappij Wilton-Fijenoord N.V., Schiedam. De doopplechtigheid werd onder meer bijgewoond door de heer Dean A. McGee, voorzitter van de Raad en president van Kerr-McGee, alsmede vele buitenlandse, landelijke, gemeente­ lijke en havenautoriteiten. De d'oopster en 'haar gezelschap werden ontvangen door de heren P. Goedkoop Dzn. en ir. L. A. Vernède, directeuren van de Nederlandsche Dok- en Scheepsbouw Maatschappij v.o.f. Het booreiland heeft een lengte van 74 meter, een breedte van 61,5 meter, een hoogte van bodem tot hoofddek van 39,6 meter. De top van de boortoren bevindt zich 94,5 meter boven de bodem. In water tot 30 meter diep kan worden geboord terw ijl het booreiland op de bodem rust. In drijvende toestand kan ge­ w erkt worden in water van 180 meter diep. Het drijflichaam wordt gevormd door een rooster van stalen pijpen, 4,34 meter in doorsnede. Het dek wordt gedragen door vier kolommen, één op elke hoek, met een hoogte van 39,6 meter en een doorsnede van 6,7 meter. Het booreiland, dat een waterverplaatsing heeft van 65 00 ton, heeft op het dak van de bemanningsverblijven een landingsplatform voor helikopters. Het eiland is ingericht met accommodatie voor 90 man. De bouwkosten bedragen 6 miljoen dollar. Kerr-McGee en haar dochterondernemingen bezitten dertien booreilanden, waarvan één nog in aanbouw. Kerr-McGee zelf

bezit hiervan negen eilanden, welke in de Golf van Mexico' zijn ingezet. De T ransivorld R ig 5 8 w ordt in maart door de firm a L. Sm it & Co. naar Nigeria gesleept, een reis van 5100 m ijl, die on­ geveer twee maanden zal duren.

W E R K W IJ Z E N

MET

REKSTROOKJES door

Lezing gehouden voor het Instifute o f M a rin e Engineers

(vervolg van pag. 83, slot) D yn a m isch e rek m etin g Bij deze tak van rekm eting kom t men tegenover het pro­ bleem te staan om een kleine weerstandsverandering te meten, die zich herhaalt met een snelheid van zeg 1 per /sec of minder tot m axim aal verscheidene duizenden per/sec. H et is in het algemeen m ogelijk om voor het begin van de m etingen een beslissing te treffen hoe groot, ten ruwste, de vereiste frequentie moet zijn voor een bepaalde toepassing. Bijvoorbeeld, bij m eting van rekken, die ontstaan door de krachten van de zee op een scheepsromp, kan de herhaling van de spanning optreden met minder dan 0,2 5 per./sec, ter­ w ijl spanningen door torsietrilling in de as van een snel­ lopende dieseldynamo een frequentie van verscheidene hon­ derden per./sec kunnen bereiken; bij metingen aan turbines kunnen nog hogere frequenties voorkomen. H et is bij periodieke rekverschijnselen gewoonlijk ook wen­ selijk om een continue registrering te hebben van de ver­ andering van de rek met de tijd , teneinde de bron van de rek te kunnen specificeren en de grootte ervan te kunnen vast­ stellen. D it w ijst de toepassing van de een of andere vorm van oscillograaf aan, die frequenties kan opnemen, die be­ hoorlijk hoger liggen dan de hoogste, die men mag verwachten. De volgende hoofdtypen van registreerapparaten voldoen het best voor alle problemen, waarmee men te maken k rijg t bij de scheeps- en zware industrie.

A. J. COGMAN * )

registreerapparaat bereikt kan worden, heeft goede werking mogelijk gemaakt met een toevoer aan de brug van slechts drie volt, waarbij rekstrookjes van 120 ohm gebruikt worden, die door hun lage impedantie het gebruik van afgeschermde kabels voor normale toepassingen niet nodig hebben. Wegens het kleine vermogen aan de brug is ook de thermische ver­ stelling gering. De toepassing van transistors in de versterker heeft grootte, gewicht en benodigd vermogen verminderd'; het thans beschikbare apparaat, dat tot 12 kanalen kan re­ gistreren van gelijktijdig optredende rekverschijnsels is even groot als dat, vroeger gebruikt, voor vier kanalen en bezit een grotere gevoeligheid.

In stru m en ten vo or la ge fre q u en tie In het frequentiegebied van 0 —100 per./sec worden schrijfpenapparaten in de een of andere gedaante veel toegepast. Met in k t schrijvende apparaten hebben het voordeel zeer goedkoop registratiepapier te gebruiken, maar het nadeel van het nodig zijn van een nogal preciese instelling van de pen, wanneer zij voor hun hoogste schrijfsnelheid gebruikt wor­ den. Droge elektrolytische apparaten, die gegrafieteerd pa­ pier gebruiken verm ijden dit probleem, maar ze geven geen grafieken met een hoog contrast. In de laatste tijd is het type registreerapparaat m et een hete Stylus volkomen verdiend meer populair geworden dan de andere twee; dit geeft uitstekende resultaten in het verm elde frequentiegebied. H et is thans met transistorversterking m ogelijk een instru­ ment van dit type te vervaardigen, dat ongeveer de grootte en het gewicht heeft van een portable schrijfm achine en een gevoeligheid heeft van ongeveer 2 microvolt/mm ver­ vorm ing (voldoende voor alle werk met rekstrookjes). I n s t r u m e n t e n v o o r m id d e lb a r e en h o g e f r e q u e n t ie s In dit gebied, tot een m axim um -frequentie van 3000 per./sec of hoger, is het thans gebruikelijk om direct-schrijven­ de registreerapparaten van het ultraviolel-type toe te passen. Bij dit type registreerapparaat, w aarbij een straal ultraviolet licht door een spiegelgalvanometer teruggekaatst wordt op een zichzelf ontwikkelend fotografisch papier, kan men het frequentiegebied opvoeren tot ongeveer 3000 per./sec, als er een daarvoor geschikte galvanom eter gebruikt wordt. De hoge gevoeligheid, die met het ultraviolet-type van

’■') Senior Engineer Surveyor, Lloyd’s Rqgister of Shipping, Londen.

Fig. 16.

R egistreerapparaat m e t 12 ka n a le n

Een typische opstelling van een 12-kanaal-schrijver met ver­ sterker samen met de daarbij behorende balanceerinrichting voor de brug is afgebeeld in figuur 16. H et schema van figuur 17 toont het principiële circuit voor één kanaal. Het is mogelijk om de bediening van rekstrookjes te doen geschieden via sleepringen, waardoor trillingsspanningen in assen en andere roterende machinedelen bepaald kunnen wor­ den. E nkele voorbeelden v an de toepassing v an rek stro o k jes in de scheeps- en in de zw are in d u strie

S tatische r e k m e tin g Enige van de eerste werkzaamheden van de Society, waarbij rekstrookjes toegepast werden, waren die op drukvaten. In de aanvang beperkte de instrumentatie vaak de plaatsing van rekstrookjes tot een gering aantal; er kan echter een geval in herinnering gebracht worden, waarbij het gebruik van een paar rekstrookjes in de gelaste overgang van grote op kleine middellijn voor een reactorvat voor een raffinaderij een groot vertrouwen schonk aan de ontwerpers door de bevestiging van hun schatting van de spanning onder pneumatische druk. Inderdaad neemt thans het beproeven van drukvaten een zeer belangrijke plaats in in het werk van het Technical Investigation Department en de installatie- en bcschermingstechnieken, die hierboven beschreven zijn, zijn oorspronkelijk ontwikkeld voor het gebruik bij dit soort werk.

ii S tra in a t gauge

M o d u la te d c a r r ie r vo lta g e waveform a s in a m p lifie r stages

O utput waveform a f t e r dem odulation a p p lie d to re c o rd e r g a lv a n o m e te r

Trace re co rd e d on se n sitive p a p e r

R eference v o lta g e

Fig. 17.

P rincipiële schakeling vo o r één kanaal

Te beginnen met Calder H all werden veel van de drukvaten voor de reactoren van kerncentrales in het V.K. en elders onderworpen aan rekmeting onder pneumatische beproeving; deze wijze van beproeving is bij grote vaten noodzakelijk, omdat het gewicht van een zo grote hoeveelheid water op de fundaties de mogelijkheid van hydraulische beproeving u it­ sluit. De gevaren, die bij pneumatische beproeving ontstaan gaven de wenselijkheid aan om de rekken te meten in de kritieke plaatsen in het vat tijdens de proef en het Technical Investigation Department van de Society heeft in de meeste gevallen verscheidene honderden rekstrookjes aangebracht in strategische punten van elk te beproeven vat. De verkregen gegevens hebben ten slotte vooruitgang mogelijk gemaakt in de constructie van latere drukvaten. Een deel van de rekstrook-installatie voor een drukvat is afgebeeld in figuur 8 en de uitrusting om de rek te kunnen aflezen in figuur 15. Het gebruik van rekstrookjes op constructiewerk begon op grote schaal in de eerste vijftiger jaren, toen er een beroep op de Society gedaan werd om met behulp van rekstrookjes verschillende dubbelebodem-doorsneden te beproeven voor de British Ship Research Association. Sindsdien zijn verscheidene andere toepassingen gevonden bij scheepsconstructies, bijvoor­ beeld voor de belastingen van forklifts op de dekdoorsneden en beproevingen op zware laadbomen. M e tin g va n h e t as v e r m o g e n Een andere buitengewoon belangrijke toepassing van rek­ strookjes voor het meten van statische rekken is de meting van de w ringing van de as via sleepringen. Dit m aakt het mogelijk het asvermogen te meten onder omstandigheden, waarbij om de een of andere reden, misschien onvoldoende ruimte, of uit besparing, het niet mogelijk is een van de meer conventionele vormen van een torsiemeter toe te passen. Omstreeks 1957 werd een methode ontworpen om sleep­ ringen voor rekmetingen op roterende assen aan te brengen door strippen van dun messing op een rubber voering te

lijmen, die dan rond het asoppervlak gelijmd werd, waarbij de einden van de strippen door een soldeernaad met overlap verbonden werden. De verbindingsgeleiders werden toege­ voerd door de nauwe spleet aan het eind van de rubber voe­ ring. Het bleek dat deze vorm van sleepring zeer gem akkelijk snel kon aangebracht worden bij de meeste uitvoeringen van de tunnelassen. Men vond, dat mits er een complete brug met vier takken voor de rekstrookjes op de as geplaatst werd en een sleepringaansluiting voor elk van de vier eindpunten van de brug toegepast werd, de vervorming van de as tijdens het overbrengen van vermogen afgelezen kon worden op de type N (vier aansluitingen) rekindicator van Baldwin, vol­ doende nauwkeurig om het asvermogen te bepalen met een nauwkeurigheid van 3 % en gelijk aan de waarde uit een tor­ siemeter, die op hetzelfde schip was opgesteld. Deze methode is sedert zeer vaak met succes toegepast voor redelijk nauw ­ keurige spk-meting en heeft het voordeel van het snel instal­ leren aan boord (ongeveer 2-3 uur) en betrekkelijke goed­ koopte. Er zijn echter bepaalde punten naar voren gekomen, die het vermelden waard zijn: a. er moet een systeem met vier aansluitingen gebruikt wor­ den en men behoort ten minste twee borstels per sleepring aan te brengen; b. natuurlijk zijn er betrouwbare rekstrookjes nodig; zowel die van Baldwin als die van Philips zijn nauw keurig ge­ bleken bij juiste toepassing; c. een wisselstroombrug is veel beter dan gelijkstroom; d. er behoort een nul-systeem voor de aflezingen toegepast te worden om de grootste nauwkeurigheid te verzekeren. (Zie aanhangsel III). M etin g van sleep belastin g e n Dit onderwerp ligt misschien in het „overgangsgebied” tus­ sen statische en dynamische rekmetingen.

Tijdens de overw eging van cónstructievoorstellen voor nieuwe sleepboten w erd de behoefte gevoeld naar inform atie betreffende de w aarden van sleeplasten, die verw acht konden worden onder gebruiksom standigheden. De gewone methode om de sleepbelastingen te schatten u it de m eting van de trek aan de meerpaal w erd niet als voldoende representatief be­ schouwd omdat deze slechts een statische sleeptrek aangeeft; om dat de benodigde m etingen gedaan moesten worden in de sleepdienst van dag tot dag in het w erk met w erkelijke schepen meende men, dat het inbrengen van een gecalibreerde staaf in de hoofdsleepkabel te gevaarlijk was voor het geval van breuk. De sleephaak was van zo’n massieve constructie, dat de spanning in de schacht bij volle belasting slechts van de orde van grootte van 3 5 kg/cm 2 was en dit was te weinig voor nauw keurige m etingen bij tussenbelasting voor conven­ tionele rekstrookjes. Men meende echter, dat de halfgeleiderrekstrookjes, m et hun facto r van 120 (vergeleken m et 2 voor het draad-rekstrookje) een voldoende mate van weerstands­ verandering zou opleveren, zelfs bij zeer lage rekken, om het m ögelijk te m aken n auw keurige m etingen te verrichten. De halfgeleider-rekstrookjes w erden bevestigd aan de schacht van de haak en bleken voldoende gevoelig, w aar­ door het m ogelijk was de sleeplasten in één kanaal aan te geven van een registrerende m eter. T egelijkertijd werden af­ lezingen gedaan op andere kanalen van het registreertoestel van het w ringm om ent in de bak- en stuurboordschroefassen en van het toerental (w aarm ee het aantal spk bepaald kon worden) en bovendien van de samengestelde belasting in de trosklem als de sleepboot aan de tros „hing” bij een sterke helling van de kabel door m iddel van een gecalibreerde staaf in de klem inrichting. Door deze middelen werden gegevens verkregen voor de overwegingen voor het ontw erp van nieuwe sleepboten; het bleek m ogelijk om opnamen te m aken, die de verschillende erbij betrokken grootheden aangaven en hun variatie m et de tijd onder typische bedrijfsom standigheden, zonder ook maar enigszins in het norm ale b ed rijf van het v aartu ig in te grijpen.

F ig . 19.

A a n b re n g e n van re k stro o k je s op de tap in de o lie ru im te van h e t lager

in de omgeving van de afrondingen van krukpennen en astap­ pen. De bedrijfsomstandigheden maakten de toepassing van lijmsoorten nodig, die bestand waren tegen matige tempera­ turen, maar volkomen ongevoelig voor hete smeerolie. De epoxy-harsen, die toentertijd op de m arkt verschenen bleken ideaal geschikt te zijn voor dit doel. De rekstrookjes werden aangebracht door de epoxy te gebruiken als lijm voor de bevestiging van de strookjes en vervolgens als een bescher­ mende laag over de strookjes en de bedrading. Er werden afgeschermde kabels vanaf het meetpunt geleid door de oliekanalen naar het voorste eind van de krukas, waar sleepringen aangebracht waren voor de verbinding met de meet­ apparatuur. Deze meettechniek heeft zich nu ontwikkeld tot een inrichting, waarbij verschillende aflezingen tegelijkertijd gedaan kunnen worden, zoals in het volgende geval nader zal worden uitgew erkt. Een type van snel vrachtschip met een tiencilinder-tweetaktdieselmotor vertoonde gevallen van krukasbreuk op dezelfde plaats, waarbij scheurtjs optraden in de buurt van het oliekanaal van de middelste astap. D it punt lag heel dicht bij de plaats van de trillingsknoop in de krukas bij de torsietrilling van de machine met twee knopen, en de breuk vertoonde de typische liggin g onder 45 °, die karakteristiek is voor de wringings-vermoeiingsbreuk. Een onderzoek van de berekeningen voor de torsietrilling bracht aan het licht, dat de kritische van de achtste orde met twee knopen vrij dicht in de buurt van de dienstsnelheid lag, maar dat de voorspelde materiaalspanningen zeer klein waren. Na enige overweging werd besloten om rekstrookjes aan te brengen in het punt in kwestie, waarbij een bijzondere lagerschaal toegepast werd, w aarvan het witm etaal over een klein deel van de lengte ervan was weggenomen om ruimte te maken voor de bevestiging van het rekstrookje (zie fig. 18). Deze werden aangebracht, zoals in figuur 19 afgebeeld en verbonden met kabels door de oliekanalen naar voren, waar een stel sleepringen het m ogelijk maakte de aansluiting uit te voeren met de meetapparatuur.

F ig . 18. W itm e ta a l w e g g e n o m e n u it de o lie r u im te van e en la g e r o m p la a ts te m a k e n v o o r r e k s tr o o k je s

Dynamische beproevingen

M e t i n g v a n r e k k e n in k ru k a ssen In de m id d en -v ijftiger jaren leidden breuken in dikke hoofdkrukassen tot de toepassing bij Lloyd’s Register of Ship­ ping van rekstrookjes om de rekken in het b edrijf te meten

F ig . 20.

O p tre d e n d e re k k e n in de olieruim te

De opnamen van de dynamische rekken, die in de vaart genomen werden, lieten zien, dat de kritische snelheid zoals berekend, optrad in de buurt van. de dienstsnelheid, m aar dat de daaruit voortvloeiende spanningen, gecombineerd met de overige wisselspanningen groter piekwaarden opleverden dan de berekeningen voorspeld hadden. In werkelijkheid waren de in het oliekanaal gemeten rekken zo groot, dat het materiaal belast werd door een te hoge span­ ning voor continu bedrijf. Het bleek dat een schip van dit type, waarbij zich geen breuk had voorgedaan, door een klein verschil in de schroefconstructie met een toerental voer, dat verder van het kritische vandaan lag en hetzelfde werd aan­ bevolen voor de andere schepen. Figuur 20 toont de grafiek van de optredende omstandigheden. Er werden aanbevelingen gedaan om met een toerental te varen, dat verder verwijderd was van het kritische, waarbij de schroef gewijzigd moest worden voor zover nodig om de snel­ heid van het schip te handhaven en de opmerkzaamheid werd gevestigd op de nogal ruwe inwendige afwerking van de oliegaten; deze werd verbeterd door de buitenkant van de gaten ter plaatse te ruimen. B reuk in een v e r e n d e a sk op pelin g Een veerkoppeling, die diende om elasticiteit te geven bij de overdracht van het wringend moment tussen een snellopende V-dieselmotor en een gelijkstroomdynamo gaf moeilijkheden door een veel voorkomende breuk van de veren. Een van de onbekende bedrijfsomstandigheden was de span­ ning bij het aanzetten en aanlopen, die niet direct afgeleid kon worden u it gewone torsiometeraflezingen, omdat de grote versnelling onder die omstandigheden een dergelijk instrument onbetrouwbaar maakten. Daarom werden er rekstrookjes be­ vestigd aan zes van de tw aalf veren van de koppeling.

V..

Fig. 21.

P laatsing van rekstrookjes op veren van een ko ppeling

De bedrading werd vanaf de strookjes geleid door gaten in het huis van de koppeling, d'ie met ,,Araldite”-lijm gedicht werden om lekken van olie uit de krukkast te voorkomen; deze olie, waarmee de koppeling gevuld was voor smeerdoeleinden, werd door lekkage aangevoerd u it het achterste krukaslager. Er werden sleepringen gebruikt om de strookjes te verbinden met een registreerapparaat met schrijfpen. Figuur 21 toont de plaats van de rekstrookjes op de koppelingsveren. Een typische opname tijdens het aanlopen (zie fig. 22) liet zien, dat een zeer grote wisselspanning in de veren optrad tijdens de aanloop, ofschoon bij de bedrijfssnelheid de spanningen ruim lagen binnen de belastbaarheid van het m a­ teriaal.

i!

‘100% f u e l

*•"- - -.y'

; y

; ;* l: '

j '. ; ..i , .

•*\ ■.

. r. t, ï ? ■;•,* 1

-Sim

mm

§§ SSWÉÉS

■ i 'sm m É m

MMS i ^ V V v V ^ i n / v * y j \ A * : -v\-'••

‘: V'-.v.’:.A’=r.^^^

A;■4 . . , • /\

/■ />= /\ A / v ^ y

& »

A

n

' 1

■- - ..........-ii* -

i*lp.-.1 . /

______ ____:

- i . ’ ■V r

.. .

-

y , y y y C

WWWWWpWp

-

, i -1 j - . s ó

§11 ggj

drW ad W PW y %Wè j-ybyPW WWWWW:k

:y > : . y : A

y y

»,.jy y

_

;/ y y

M m m nêm êk

;.j;r j

SKÈmmWl mW ml miipDMi'-'iAWPPPpP WÊ WpW

:

•w cn-n.at "• F ig . 22.

G ra fie k van een van de rekstrookjes, positie A uit fig. 21 — D e grote d ynam ische spanningen direct na h e t aanzetten vero o rza a kten v o o rtijd ig e bre u k van de k oppelingsveren

Daar de enige tijd , dat de veren een te hoge spanning te verwerken kregen, was tijdens deze wisselende omstandigheden, werden er aanslagen aangebracht om de uitslag van de veren uit hun middenstand te beperken bij het aanzetten. Deze aanslagen komen alleen met de veren in aanraking onder snel wisselende omstandigheden. T o rs ietr illin ge n in s y n c h r o n e e le k tr is c h e a a n d r ijv in g e n Tijdens het aanlopen van een synchrone wisselstroommotor met buitenpolen w ordt een veranderlijk moment opgewekt, dat varieert in frequentie van tweemaal de slipfrequentie, dus van 100 per./sec tot nul in een machine voor 50 per./sec, tussen stilstand en volle snelheid.

Sun whez! driving ou tput s h a ft

Fig. 24.

Fixzd cagz ( in te rn a l P /a n zt whzz/s driven from input s h a ft '

Fixzd cage containing epicyc/ic speed ra is in g g e a r S train gauges to measure torsional s tra in in cagz

Output

Locating key takin g fu ll reaction

Fig. 23.

R e k s tr o o k je s a a n g e b ra c h t o p de k o o ie n van een ep icyclisch sy ste e m

In een staalwerk in Zuid-Europa werd een blaasinstallatie geplaatst voor een hoogoven, die u it twee identieke com­ binaties bestond van centrifugaalcompressoren, tandwielkas­ ten en aandrijvende motoren; deze laatste waren synchrone machines met zes buitenpolen. Tijdens de afname bleek het onmogelijk deze installaties aan te lopen wegens de heftige kritische torsietrilling, die optrad bij ongeveer 50 % van de volle snelheid. Controle van de natuurlijke frequentie liet zien, dat de frequentie van de kritische met één knoop bij ongeveer 5 0 per./sec lag. Daar de opwekfrequentie vanuit de motor gelijk is aan tweemaal de slipfrequentie g af dit inderdaad een kritische snelheid van 1000 omw./min. Het aanbrengen van een elas­ tische koppeling maakte het mogelijk de natuurlijke frequentie van het systeem terug te brengen tot ongeveer 7 per./sec, w at betekende, dat de kritische snelheid nu bij ongeveer 93 % van de synchrone snelheid zou optreden. Daar de tandwielkasten beschadigd waren bij de oorspron­ kelijke pogingen om de installaties te doen aanlopen werden er rekstrookjes aangebracht aan de kooien van het planetaire systeem (fig. 23) om het relatieve moment te meten tijdens het aanlopen. Opnamen, die gemaakt werden na de installatie van de elastische koppeling toonden, dat de kritische snelheid optrad als berekend; echter, gedeeltelijk wegens de demping, die door de elastische koppeling ingevoerd was en gedeeltelijk ook wegens de buitengewoon snelle mate van verandering in

V erandering van h e t w rin g m o m en t tijdens a anlopen

de frequentieopwekking, die optrad met de nieuwe positie van de kritische snelheid, duurden de momentfluctuaties niet over een periode, lang genoeg om ernstige waarden van momentomkering tot ontwikkeling te doen komen. Figuur 24 toont grafisch de verandering van het moment tijdens de aanloop. Men kan zien, dat het trillingsmoment het gemiddelde moment zelfs na het installeren van de elastische koppeling te boven gaat; daarvóór was de overmaat aan trillingsmoment absoluut ontoelaatbaar. De weinige perioden, waarover het trillingskoppel het gemiddelde koppel te boven ging, veroorzaakten hoorbaar hameren van de tanden, maar dit bleek in het be­ d rijf niet ernstig. Het is vermeldenswaardig, dat deze bijzondere vorm van torsietrilling niet bestaat, zodra synchronisme bereikt is en alleen een voorbijgaand verschijnsel kan zijn, dat optreedt bij de slip; het kan niet bij het afzetten optreden, omdat er dap geen opwekkracht aanwezig is. T rillin g in d e p ijp en van e e n w a rm tew issela a r Bij voorafgaande beproeving traden er in de hoofd-warmtewisselaar van een grote nucleaire installatie verscheidene pijpbreuken op. De oorzaak werd opgespoord en bleek samen te hangen met vermoeiing van het materiaal bij de verbinding van de pijp met een gelaste hangsteun; de enige opwekkracht, die denkbaar was, was die afkomstig van het afstoten van wervels door de pijp in de gasstroom. De Society werd benaderd door de hoofdaannemers met het verzoek om de spanningen in de pijpen in het bedrijf te meten, bij een gasdruk van ongeveer 11 ato en een tem­ peratuur van 200 °C in kooldioxyde. Onder dergelijke om­ standigheden is het gebruik van hittebestendige lijmsoorten

e.soo S tresses in high p re s s u re econom izer b a n k tube No. 2 2

2,000

800

----------------------------------- F u ll

1 ,0 0 0

1 ,2 0 0

flo w

I

1 ,4 0 0

1 ,600

!,QOO

2 ,0 0 0

2 ,2 0 0

2 ,4 0 0

B lo w e r speed\ r.p.m.

Fig. 25.

V ersc h il tussen d e spanningen in typisch vrije en ingeklem de pijpen van een w arm tew isselaar

noodzakelijk en een geschikte voor dit doel bleek Araldite X83/78 te zijn. Deze voldeed goed bij laboratoriumproeven, m aar eiste veel zorg bij de toepassing en een ingewikkeld hardingsproces. Men schatte, dat het installeren van de strook­ jes direct op de pijpen ter plaatse een zes weken in beslag zou nemen. Het montageprogramma veroorloofde deze w erk­ wijze niet en daarom werd er gezocht naar middelen om de tijd voor het aanbrengen ter plaatse te verminderen. De toepassing van de techniek met lasbare strookjes, die reeds beschreven is, waarbij een lasplaatje van roestvast staal van 0,12 mm dik en dezelfde lijm gebruikt werd, maakte het m ogelijk al het meer ingewikkelde werk in het laboratorium te verrichten. Het aanbrengen van ieder strookje ter plaatse nam slechts een paar minuten in beslag; het werk .op de montage werd verder tot een minimum teruggebracht door verbindingen zonder soldeer toe te passen tussen de strookjes en de geleidingen. Er werd bedrading gebruikt met P.T.F.E.insulatie en de totale tijd voor installatie voor ongeveer HO strookjes was minder dan tien dagen. Als gevolg van de oorspronkelijke gebreken was het grootste deel van de pijpen verstijfd door extra klemmen; het verschil tussen de spanningen in typische vrije en ingeklemde pijpen wordt voldoende gedemonstreerd door figuur 25. S hroud rin g section S £ ? *

C irculator blade

Fig. 27. Grafiek van de kritische snelheid van de leisch o ep en van een ventilator ten g e v o l g e van opwekking d o o r het elkaar passeren van rotor- en statorschoepen

vastgesteld (fig. 2 7 ). H et werd uitgem aakt, dat lan gtijdig draaien bij deze snelheid plaats gevonden had tijdens de af­ name van de installatie en omdat dit gebied van het snelheidstraject nodig zou zijn bij het normale aanlopen w erd een gewijzigde schoepconstructie aangebracht met een hogere na­ tuurlijke frequentie, waardoor de resonantiemogelijkheid werd weggenomen uit het normale snelheidstraj eet. Samenvatting

Position o f s tra in gauge on blades I indicated

Fig. 26. Rekstrookjes m et behulp van d e lasmethode aangebracht op leischoepen van een ventilator

V e r m o e iin g s b r e u k in de le is c h o e p e n va n e e n v en tila to r Er werden moeilijkheden ondervonden door vermoeiingsbreuken in de lei- (stator-) schoepen van de CO 2 -ventila­ toren voor een nucleaire centrale. In de beperkte ruim te binnenin de ventilatoren zou het aanbrengen van rekstrook­ jes met conventionele methoden moeilijk, zo niet onmogelijk geweest zijn. De techniek van de lasbare strookjes werd weer toegepast; er werden strookjes bevestigd (als afgebeeld in fig. 26) aan 12 van de schoepen. De verbindingen van de rekstrookjes werden naar buiten gevoerd door een zwanehals-pijp, die verbonden was aan het systeem voor de drukbalancering en gedicht met „Araldite”lijm . Er werden opnamen gemaakt van de dynamische rekken over het bedrijfsgebied en in de buurt van 1.000 omw./min werd een kritische snelheid, die te wijten was aan de opwekking door het elkaar passeren van de schoepen van rotor en stator,

Tot besluit wilde de schrijver van deze korte en in het geheel niet volledige beschrijving van de tegenwoordige rekstrookjestechniek doen uitkom en, dat de tegenwoordige ont­ wikkeling van de kunst van rekm eting ongeveer bereikt is in ongeveer 25 jaar vanaf de dag van de uitvinding van het rekstrookje. De voortgang in de ontwikkeling en toepassing van dit hulpmiddel is snel geweest, mede te danken aan de eveneens snelle ontwikkeling van de elektronica in dezelfde periode. Als men in de toekomst kan zien en met enige m ate van juistheid voorspellingen kan maken, schijnt het w el w aar­ schijnlijk, dat in korter tijd dan verstreken is sedert de u it­ vinding van het rekstrookje het m ogelijk zal zijn rekmetingen te verrichten op bijna elk deel van de machineconstructie, zowel in stilstand als in beweging. Dit zal in belangrijke mate bijdragen tot de veiligheid en economie in bijna alle takken van de machinebouw. Dankbetuiging

De schrijver wenst zijn dank uit te spreken aan het Comité van Lloyd’s Register of Shipping voor de toestemming om deze verhandeling aan te bieden en voor de voortdurende ondersteuning van de toepassing van rekm eting in de scheepsmachine-industrie over de laatste tw intig jaar, hetgeen heeft bijgedragen tot verbeteringen in de betrouwbaarheid van vele machine-onderdelen. Figuren 5, 8 en 9 zijn gereproduceerd onder dankbetuiging aan Baldwin-Lima-Hamilton Incorporated.

L iteratu u r 1. T h o m p s o n (Lord K e lv in ) . Phil. Trans. Royal Soc. 1856, Vol. 146, p. 733. 2. P a d g et, E. D. and W. V. Wright-. „Silicon Piezo-Resistive Devices”, Chapter I of „Semiconductor and Conventional Strain Gauges” , M. Dean and R. D. Douglas, Academic Press, N.Y.

3. Bauntberger, R. and F. Hines. Proc. S.E.S.A., Vol. II, No. 1, p. 113. 4. Grossman, N.: „A Nomographic Rosette Computer” . Proc. S.E.S.A., Vol. IV , No. 1, p. 27.

Aanhangsel Voor een cilindrische draadgeleider wordt de elektrische weerstand gegeven door: L R

T*

Tabel I. T y p i s c h e m a terialen v o o r rek stro ok jes en h u n w a a r d en v a n S Spanning overeenkomend met temperatuurverandering voor S-factor strookjes gemonteerd op zacht staal, in kg/cm2/°C

Materiaal

waarin: L = de lengte van de geleider, A — het oppervlak van de dwarsdoorsnede, p = de soortelijke weerstand van het m ateriaal. D aaruit: ln R — ln Q + ln L — ln A

V dV =

dR d e , dL dA (1 ) R e + L A L • A, w aarin V het volume van de geleider, en dL V 2 a ) , w aarin o de verhouding tussen (1 L contractie en rek voorstelt (a 1/m , m et 7n als co ntractiecoëfficiënt). (2)

Ook is In V = ln L + ln A, dV dL dA daarom V L A V dA V dL dV = + A met (3 ) en ( 2 ): dL dL dA (1— 2 a) + L A of: dA dL 2o A daarom uit ( 1 ) : dH dg dL + (1 + 2 a) R of: dR/R do/e + (1 + 2 0 ) . dL/L d L/L

dL/L

Roestvast staal ............ 5 % Iridium /platina . .

3,3 5,1

265 1000 + 3,8 (kan bij sommige monsters negatief zijn) 640 1500

U it bovenstaande cijfers, die betrekking hebben op tem­ peraturen ongeveer van die van de omgeving, ziet men dat nikkel-koper een zeer lage tem peratuurcoëfficiënt heeft in de toepassing van rekstrookjes. Het is dan ook de meest gebrui­ kelijk toegepaste legering bij normale temperaturen.

T h e o r i e

(3 )

d R/R w ordt gewoonlijk de schaalfactor genoemd d L/L en blijkt een constante S te zijn voor een bepaald geleidingsmateriaal. Vandaar: do/Q

2,2 1,9 2,1

Aanhangsel II B e v e s t i g i n g v a n rek stro ok jes aan assen v o o r d e m e t i n g van v o r m v e r a n d e r i n g bij w r i n g i n g

De term

S =

N ikkel—chroom ............ Fosforbrons .................. N ikkel—koper (Eureka)

(1 + 2 a).

d‘q/ q w egd L/L gelaten wordt, het effect op de weerstand' van een draad onder rek 1 + 2 0 zal zijn of ongeveer 1,6 voor de meeste metalen. De term 1 -j- 2 o brengt mee, dat als de term

In werkelijkheid is de term — niet te verwaarlozen: deze dL/L stelt de verandering in soortelijke weerstand voor m et de rek. Deze verandering draagt in geen kleine m ate tot de waarde van S bij, die eenvoudig gedefinieerd kan worden als de ver­ houding van de verandering in relatieve weerstand tot relatieve rek. Typische m aterialen voor rekstrookjes en hun waarden voor S zijn opgesomd in tabel I.

Beschouw een doorsnede van een as onder wringbelasting (f ig .2 8 ).

Fig. 28.

D oorsnede van een as onder wringbelasting

Onderstel, dat het moment T een af schuivende kracht p veroorzaakt langs de zijvlakken van een kubus met zijden a, gelegen aan de buitenkant van de as, die vergroot is voor­ gesteld. Deelt men de kubus volgens een diagonaalvlak in tweeën dan zal volgens de evenwichtsvoorwaarde op dit vlak een trekkracht werken, gelijk aan de resultante van de beide krachten p en gaande door het hoekpunt van het vierkant. Deze kracht is gelijk aan p~\/2 en grijpt aan op een oppervlak a 2y/2, zodat de trekspanning gelijk is aan ƒ =

^ — a 2\/ 2 a2 N u is ook de schuifspanning langs de zijden van de kubus

P

/. Op dezelfde wijze blijkt, dat in de diagonaal onder

90 0 met de getekende een drukspanning w erkt, eveneens gelijk aan ƒ. H ieruit volgt, dat de hoofdspanningen ƒ

-+-

P

gelijk zijn aan de schuifspanning ten gevolge van de wringing, in vlakken werken onder 45 0 daarmee en van tegengesteld teken zijn.

De specifieke rekken e, die ten gevolge van deze trek- en drukspanning zullen optreden, zijn gelijk aan: E

(1 + ° ) e n

E

(1 + a ) ,

E of met invoering van de glijdingsmodulis G = ------------------ • 2 (1 +

o)

•

georiënteerd volgens fig. 29.

A an h an g sel III

B erek en in g van d e a s p a a r d ck ra cb ten u it d e a fl e z in g e n van. d e rekstrookjes Aangenomen is, dat vier werkzame rekstrookjes zijn toe­ gepast in een brug van vier takken. Is 0 de aflezing van de rekmeter in microrek, dan is de £ schijnbare soortelijke rek e = 10—
Fig. 29. Oriëntatie van de rekken bij een as

Om deze rekken afkomstig van de w ringing te meten en de mogelijkheid uit te sluiten van een ongewenst reageren van de rekstrookjes op doorbuigingen is het noodzakelijk ten minste twee rekstrookjes te plaatsen onder 45 ° ten opzichte van de 'hartlijn van de as en onder rechte hoeken ten opzichte van elkaar. Deze twee strookjes kunnen dan verbonden worden als „werkend”- en ,,compensator”-rekstrookje is het netwerk van de halve brug; de twee strookjes zullen tweemaal de effectieve weerstandsverandering geven van een enkel strookje en mits zij dicht bij elkaar op de as geplaatst zijn, in het algemeen ‘aan dezelfde temperatuur blootgesteld zijn en dus wat dit be­ treft zelfcompenserend zijn. Door dit principe uit te breiden en een gelijk stel strookjes te plaatsen diametraal ten opzichte van het eerste paar, kan er een complete brug met vier takken bevestigd worden, die viermaal de effectieve rek zullen geven van een enkel strookje. Zouden in beide gevallen doorbuigingen optreden, dan zul­ len deze elk paar strookjes gelijkelijk beïnvloeden en gelijke veranderingen van de weerstand teweegbrengen in elk van de twee of vier takken van de brug, al naar het toegepaste systeem. Er zal dus geen ongebalanceerdheid door buiging ontstaan, mits de lengte van het rekstrookje klein is ten opzichte van de m iddellijn van de as.

Speciaal uitgeruste vaartuigen De Zweedse Cellulose Maatschappij heeft offertes gevraagd voor twee speciale vaar­ tuigen van 10.000 ton dw met een laadcapaciteit van elk 7.000 metrische ton. Deze vaartuigen krijgen v ijf geheel open laad­ ruimen. De goederen zullen worden ingeladen en gelost 'met behulp van twee brugkranen, die op rails lopen langs de luikdeksels. Deze deksels zullen worden vervaardigd van staal. De vaartuigen zullen in de hoogste klasse worden gebouwd om geschikt te zijn voor de vaart door ijsvelden. Ook zullen ze worden voorzien van een ont-ijzings u it­ rusting. De goederen zullen worden verladen in grotere eenheden dan tot nu toe wordt ge­ daan. Voor de aankomst van de vaartuigen in de havens zullen de cellulose en het hout worden verpakt in geschikte eenheden. De balen cellulose zullen mechanisch met staal­ draad worden bijeengebonden in eenheden van acht balen tegelijk. Deze pakken worden dan de ruimen in of uit gehezen met hulp van een hijs-uitrusting, geconstrueerd en ge­

T =

ƒ • -AL_ • D :> ' 16

en 4 dus: £

71

T — — • 2 G ■-------• D ’\ 4 16 In metrische maten (krachten in kgf, lengten in cm ): 2 n ■T ■N spk = -----------------------w aarin N het toerental per m inuut, 75 ' 100 ■ 60 dus: spk — — • 2 G • — DH ■I J l d J L . 4 16 450 000 In Engelse maten (krachten in pounds, lengten in inches): spk = — - 2 G ■ — D » • ” . 4 16 33 000 • 12 De waarschijnlijkste foutenbronnen in de bovenstaande ver­ gelijking zijn gelegen in de m eting van e (tot 2 % ) of de aanname van G (ongeveer 1 % ). Aldus is het doenlijk een totale fout van minder d'an 3 % te bereiken.

patenteerd door SCA, die in staat is om acht verpakkings-eenheden, dat w il dus zeg­ gen 64 balen oftewel 12 ton, in een keer op te tillen. In de ruimen is geen enkele mankracht benodigd. Krantepapier en kraftliner op rollen zul­ len ongeveer op dezelfde wijze worden verpakt en daarna in de ruimen worden ge­ hesen door middel van een speciale vacuümuitrusting, die in staat is om 12 rollen te­ gelijk te verwerken. Ook bij het laden en lossen van dit materiaal is geen enkele man­ kracht benodigd in de ruimen. Het American Bureau of Shipping in 1965 In de 104e jaarvergadering van het American Bureau of Shipping heeft presi­ dent Andrew Neilson onder meer mede­ gedeeld dat in 1965 453 schepen met totaal 2.806.000 brt volgens de voorschriften van het ABS zijn gebouwd; onder contract w a­ ren op 31 december 5 52 schepen met 4.502.000 brt waaronder het grootste tot dusver in de wereld bestelde tankschip, de

20 5.000-tonner Idemitsu Mam, die voor Idemitsu Kosan zal worden gebouwd door Ishikawajim a-H arim a Heavy Industries. In aansluiting aan eerder gedane mede­ delingen vertelde de heer Neilson nu dat het ABS in samenwerking met A rthur D. L ittle Inc., Ca'mbridge, Mass. de elektro­ nische programmering gaat invoeren voor de berekening van scheepsbouwkundige ge­ gevens. In m aart a.s. zal men onder auspiciën van Load Line Conference bijeenkomen, in ver­ band waarmee de internationale classificatie­ bureaus in mei 1965 als gasten van het ABS in New York bijeen zijn geweest. De komende conferentie zal zich buigen over het bijzonder ingewikkelde probleem van het opstellen van een nieuwe lastlijn con­ ventie ter vervanging van die uit 1930, daarbij rekening houdend met de aanzienlijk grotere schepen — vooral tankschepen en bulkcarriers — sterkere en veiliger sluiting van dekopeningen, nauwkeuriger sterkteberekeningen en de geleidelijk toenemende kennis van de spanningen waaraan de sche­ pen in de zeegang onderhevig zijn.

ÉÉiN-RUIMS M O T O R V R A C H T S C H S P V O O R SERIEPRODUKT1E Blijkens de publikaties die de laatste twee jaar in de vakpers liebben gestaan, en enkele onconventionele nieuwe sche­ pen die in die tijd op de R ijn zijn ver­ schenen, leeft in brede kringen de ge­ dachte, dat aanzienlijke besparingen op de bouwkosten van een m otorvrachtschip mogelijk zouden moeten zijn, mits men het gedeelte vóór de motorkamer zou bouwen — zowel construc­ tief als organisatorisch — als een stan­ daardduwbak. Voor de N .V . Scheeps­ w erf & M achinefabriek „De BiesboschDordrecht” is dit idee w el bijzonder attractief, gezien de verregaande speci­ alisatie die dit bedrijf heeft ontwikkeld om met behulp van bijzondere outil­ lage duwbakken te bouwen. Doordat de produktie van serie duw ­ bakken vrijw el zonder onderbreking voortgang vindt, zouden bij de bouw van een in deze series opgenomen voor­ schip voor een dergelijk m otorvrachtschip, alle besparingen van seriematige bouw kunnen worden gerealiseerd'. Voor­ waarde voor een snelle doorstroming door het bedrijf is daarbij, dat de niet gestandaardiseerde delen van het w erk afzonderlijk kunnen worden verricht. Om deze in eerste instantie door de bouwmethode gedecreteerde voorwaar­ de verder om te zetten in een zo voor­ delig m ogelijke opzet van de totale werkzaamheden, en om de totale bouw­ tijd zoveel mogelijk te reduceren, is de bouw van dit scheepstype verdeeld in de volgende afgeronde fasen: 1. G elijktijdige, op verschillende plaat­ sen uitgevoerde, bouw van: het vóór- en m iddenschip;

het achterschip, met compleet inge­ richte en geïnstalleerde motorkamer, tunnels, schroeven en roeren; het achterdekhuis met stuurhut, met complete betimmering en in ­ richting, sanitaire en andere pijp­ leidingen, elektrische bekabeling, besturingsorganen etc.; (indien gewenst: de voordekhut). 2. H et verbinden van voor- en m id­ denschip en achterschip. 3. H et plaatsen van het achterdekhuis (en van de eventuele voordekhut)

op een speciaal geconstrueerde rub­ ber fundatie, en het flexibel ver­ binden van de verschillende leiding­ systemen tussen dekhuis/stuurhut en scheepscasco. 4. De afw erking, beproeving en op­ levering. Bij de bouw — volgens deze gedach­ ten — van het m.s. J o h n F. K e n n e d y is duidelijk gebleken dat deze bouw­ methode, bij consequente aanpassing van de constructie, kan leiden tot om­ vangrijke besparingen en tot een zeer sterke reductie van de werkelijke bouwtijd. Het ontwerp van deze nieuwe klasse van schepen, waarvan de J o h n F. K e n ­ n e d y het prototype is, breekt met een aantal verouderde tradities, zoals die belichaamd zijn in verreweg de meeste van de thans varende, en zelfs in aan­ bouw zijnde binnenschepen. Vooreerst is daar het de scheepsbouwer ingeboren streven naar gewichtsbesparing-bovenalles, daterend u it de tijd dat de post „staal” nog het belangrijkste deel u it­ maakte van de kostprijs van het schip: de ontwerpers van 3t type K e n n e d y heb­ ben bewust gekozen voor een construc­ tie waarbij de thans en in de toekomst relatief overvloedige en goedkope fac­ tor „staal” in de plaats kom t van het schaarse en dure arbeidsloon. H et is de voornaamste merite van het ontwerp dat daarbij óók gedacht is aan de loon­ kosten van de reder van het schip: de dubbele huid, uitgevoerd in 9 mm plaat van S.M. staal, de waterdichte in­ deling in — luchtdichte — comparti­ menten, de vervanging van de buik-

denning door een zware stalen dubbele bodem van 12 /2 mm plaat hebben alle tot doel de onderhoudskosten tot een minimum terug te brengen en de veilig­ heid. en bedrijfszekerheid te bevorde­ ren. W eliswaar ontstaat door het grote­ re staalgewicht van het casco een ver­ lies aan laadvermogen, maar dit wordt in de exploitatie ruimschoots gecompen­ seerd doordat het enkele ruim zonder dwarsschotten, dat in één arbeidsgang kan worden beladen, de tijd benodigd door laden en lossen sterk terugbrengt. Het enkelruimsmotorschip kan met behulp van de bij de w erf aanwezige outillage worden gebouwd in dezelfde varianten die bij de duwbakken nor­ maal zijn. De standaardmaten voor de breedte zijn 9,50 m en 11,20 m ; die voor de holte 3,10 m en 3,30 m. Voor het bepa­ len van de lengte is „De Biesbosch” u it­ gegaan van de bestaande limieten. Zo is als standaardlengte bij de breedte van 9,50 m gekozen een lengte van 80 m o.a. waardoor dit schip geschikt wordt voor de vaart op het Rijn-H ernekanaal. Bij een breedte van 11,20 m is de voor­ gestelde standaardlengte 86 m o.a., waardoor een grens wordt bereikt voor bepaalde w ettelijke voorschriften bij de vaart op de Rijn. Het is echter één van de aantrekke­ lijke eigenschappen van dit scheepstype dat de lengte en daarmee de bedrijfs­ omvang door tussenvoeging van een standaard-ruimsectie kan worden ver­ groot. Bij een reeds varend schip zou dit — dank zij de nauwkeurige m aat­ voering van de gestandaardiseerde sec­ ties — binnen 2 a 3 dagen kunnen worden uitgevoerd. Verdere uitbreiding van de ladingcapaciteit is verder tegen

lage additionele investeringen mogelijk door het motorschip met enkele aan­ passingen in de uitvoering geschikt te maken voor het duwen van een duw­ bak. De daartoe noodzakelijke uitrus­ ting, zoals flankingroeren, stuurmachines, stuurhutverstelling, ankergerei, koppellieren etc. kan zonder ingrijpen­ de verbouwingen worden geplaatst. Constructief is het scheepscasco op de inzet als duwend motorschip be­ rekend. Steunend op zijn ervaring met snel­ lopende dieselmotoren, opgedaan bij het volgen van de daarmee uitgeruste

duwboten die hij in de afgelopen jaren heeft gebouwd — 7000 draaiuren per jaar is al een normaal cijfer! — heeft de w erf het verantwoord geacht om dit scheepstype bij uitstek te ontwerpen voor toepassing van snellopende moto­ ren, om daarmee te profiteren van de w inst die dat oplevert aan motorkamerom vang en gewicht. Doord’a t de u it­ laatgassenleidingen naar het hek wor­ den geleid, en de schacht dus kan ver­ vallen, ontstaat bovendien winst aan woningoppervlakte. In principe kunnen zowel de 9,5 0 m brede als de 11,20 m brede variant als enkelschroever en als dubbelschroever worden uitgevoerd. H et brede schip biedt zelfs plaats voor een derde hoofd­ motor, waarmee rekening is gehouden met de eventuele behoefte aan meer vermogen, indien een duwbak zou moe­ ten worden geduwd. Geheel volgens deze principes, maar met tussenvoeging van een ruimsectie van 9 m lengte, heeft de J o h n F. K e n n e d y de volgende hoofdafmetingen ge­ kregen: lengte o.a. 95 m, breedte o.a. 11,20 m, breedte o. sp. 11,13 m, holte in de zijde 3,30 m, strijklijn bij lege vaart 6 m, ruiminhoud 23 88 m 3, laad­ vermogen bij een diepgang van 2 m : 1280 ton, 2,50 m : 1784 ton, 2,80 m : 2092 ton, 3 m : 2298 ton en 3,20 m : 25 05 ton. H et schip is uitgerust met 2 hoofd­ motoren van het fabrikaat General Motors, type 16V71 van elk 500 pk bij 1800 omwentelingen per m inuut, met omkeer-reductiekoppelingen van het fab rikaat Reintjes, type W A V 461, die met een overbrenging van 5 : 1 de schroefassen aandrijven. De koeling van hoofdmotoren en koppelingen geschiedt

ft--.'4— ’— ijiij’

LENGTE OVER ALLES 95 CO m BREEDTE OVER ALLES 11.20 m BREEDTE CP DE 5PANTEH 11.13 m HOLTE 3 30 m LA ADR UIM AF ME TIHG-74 5/73 SxS.1!3/346x3.64 m LAADRUIM INHOUD 2303 m> LAADVERMOGEN BU T ,3 .20 m 2505.544 ten 5.995 m STR'JKLBW 2- e.M MQTCRcN 3 53C apk ■ 1003 t / m .

A l g e m e e n plan m .s. J o h n F. K e n n e d y

door middel van skincoolers die op het vlak tussen de motorfundaties zijn ge­ bouwd. De motoren zijn vast opgesteld. Het starten geschiedt elektrisch vanuit de motorkamer. De afstandbediening van motoren en koppelingen vindt plaats met rollenketting van het fabrikaat AFA. De goede w erking van de voort stuwingsorganen w ordt elektrisch ge­ signaleerd in het hoofdschakelbord in de motorkamer en in de bedieningslessenaar in de stuurhut. De lagers van de schroefassen zijn van automatische vetsmering voorzien in combinatie met de roerkoninglagers. De stroomopwekking van 24 V net­ spanning wordt verzorgd door een 2000 W asdynamo van het fabrikaat Bosch, aangehangen aan de BB-motor. Voor havenbedrijf is een 1300 W dyna­ mo in het havenaggregaat gebouwd. De voeding vindt plaats via een accubatterij van 400 Ah. De gehele elektrische installatie werd geleverd en geïnstal­ leerd door Groenpol. H et havenaggregaat bestaat uit een Farym ann luchtgekoelde dieselmotor van 8 pk, met de dynamo en een lens-dekwaspomp van 32 n r ’/uur bij 20 m .o.h.

In de machinekamer bevinden zich verder de Sihi zoetwaterhydrofoor met elektrisch aangedreven pomp en de verw arm ingsinstallatie, bestaande uit een plaatijzeren PSK waterverwarm ingsketel met half-autom atisch geregelde Lanko oliebakbrander. In het verwarm ingscircuit is een Eterna warm waterboiler opgenomen. De verwarm ingsinstallatie werd geheel geleverd en geïnstalleerd door de N.V. Mampaey. H et lens-, ballast- en dekwassysteem is ontworpen voor het lenzen door m id­ del van de algemene-dienst pomp van

de motorkamer, het ruim en de ballasttank in het achterschip. Bovendien be­ vindt zich in de motorkamer een verzam eltank voor sanitair afvalwater, die door middel van de pomp naar buiten­ boord kan worden leeggeperst. De dekwasleidingen, die over de gehele lengte van het middenschip langs de denneboom lopen, kunnen eveneens op de zuigzijde van de algemene-dienst pomp worden aangesloten, en kunnen daar­ mee door middel van zuigslangen, wor­ den gebruikt om de waterdichte com­ partimenten van de dubbele huid te len­ zen. De verblijven zijn ingericht voor het onderbrengen van een kapitein met gezin, een w erktuigkundige en twee matrozen. De indeling is zodanig, dat overgang op continuvaart vrij eenvou­ dig m ogelijk is. Beschieting en separatieschotten zijn uitgevoerd in spaanderplaat, beplakt met kunstleer en afgewerkt met deur-, kozijn en plintlijsten van teakhout. A lle ramen zijn schuiframen van licht­ metaal van het fabrikaat Rhiwa. De keukens zijn uitgerust met propaankooktoestellen en -koelkasten, roestvrij­ stalen aanrechten en afzuigventilatoren. Flet vóórankergerei is, in overleg met de Centrale Rijnvaartcommissie, voor het m.s. J o h n F. K e n n e d y bepaald op 2 D anforth ankers van 900 kg, aan hoogwaardige stalen damkettingen van 27 mm diameter. Het achterankergerei is, in verband met het feit dat het schip bij deze lengte te allen tijde kop-vóór moet kunnen stoppen, ver­ zwaard uitgevoerd met 2 Pool-ankers van 720 kg, overeenkomend met 8 5 % van het boegankergewicht. Hoewel vol­ gens de reglementen één achteranker voldoende zou zijn geweest, werden er twee geïnstalleerd om rekening te hou­ den met toekomstige ontwikkelingen. De ankerlieren zijn door De Biesbosch-

Dordrecht gefabriceerd in de zeer ro­ buuste uitvoering die speciaal voor de duwvaart is ontwikkeld. Ze worden door Farymann dieselmotoren aange­ dreven. De roeren met aandrijving en axiometerleiding werden in nauw overleg met de werf ontworpen en vervaardigd door de W eserwerft, rekening houdend met de volheid en vorm van het achter­ schip en de wenselijkheid om — on­ danks de scheepslengte — geen koproer te installeren. Zowel bij het aan­ leggen en wegvaren als bij de manoeuvreerproeven tijdens de vaart bleek het schip uitstekend manoeuvreerbaar. De draaicirkel, bij lege vaart en harde on­ gunstige wind, bedroeg minder dan 120 m. De tijd, daarbij nodig voor op­ draaien over 180°, bedroeg 2 minuten. De tijdens de verschillende proef­ tochten gehouden metingen gaven een snelheid — ten opzichte van het wa­ ter — te zien van 21,5 km /uur bij lege vaart, en van 15,2 km /uur bij met 2500 ton beladen schip. Een stopproef, gehouden op de N ieu­ we Merwede, toonde aan dat de stopweg ca. 130 m was, uitgaande van volle snelheid, bij beladen schip en stroom­ afwaarts varend. De tijd, nodig voor deze manoeuvre, bedroeg circa 70 se­ conden. Het schip bleef daarbij vrijwel op koers. Nadat de nodige gegevens omtrent de resultaten van de eerste reizen van de J o h n F. K e n n e d y waren verzameld heeft de N.V. De Biesbosch-Dordrecht, in samenwerking met de reder, de N.V. „Duva” te Rotterdam, een presentatietocht gehouden, waarbij vele deskundi­ gen van de technische en exploitatie­ diensten van Rijnvaartrederijen aanwe­ zig waren om zich een beeld te vormen van de technische uitvoering en de ex­ ploitatiemogelijkheden van dit nieuwe scheepstype.

VOORJAARSBEURS TE U T R E C H T V A N 7 T /M 16 H A A R T 1966 (D o n d e rd a g 10 en zo n d ag 13 m a a r t g esioten )

De komende Voorjaarsbeurs zal in het teken staan van het v ijftig ­ jarig bestaan van de Koninklijke Nederlandse Jaarbeurs. 3 818 Firma’s nemen aan de voorj aarsbeurs deel met produkten u it 3 1 landen. De scheepsbouwsector heeft, in tegenstelling tot vorige jaren, weinig te bieden. Het beperkt zich dit jaar tot toeleveringsmateriaal, waarvoor een bezoek aan U trecht toch de moeite waard zal zijn. Ook w illen w ij de lezers van „Schip en W erf” attent maken op de tentoonstelling „W erken Met Atomen” . De bezoekers krijgen een werkende kernreactor te zien, alsmede nucleaire apparatuur van allerlei aard. Bij het opstellen van onderstaande exposanten is niet naar volledig­ heid gestreefd; het zal duidelijk zijn, dat dit ónmogelijk is. W ij doen de overige firm a’s allerminst te kort, in de overtuiging dat hun pro­ dukten ruimschoots bekendheid en waardering genieten. AEG N.V. E le ct r icite its M aatschappij, A m sterd a m Cr. B ernhardhal B d 7000 Elektrische gereedschappen. AFO Apparatenfabriek Overijssel N .V ., Elatte’m C r. Irenehal Ir 2010, 3011 Elektronische regelinstallaties, elektronische fail-safe beveiligingsinstallaties, elektronische en elektro-mechanische signaleringsinstallaties, eindschakelaars, schok- en trilvaste elektrische schakelnpparatuur, motorstarters voor scheepsgebruik, hefmagneten, relais. A gam M o t o r e n R o t te r d a m N.V., R o t te r d a m Cr. Marijkehal p a rterre Mkp 439 Mercedes-Benz dieselmotoren voor scheeps- en industriële doeleinden. Alleenvert. van: M erced es-B en z , dieselmotoren; M aybach, Friedrichs­ hafen (D ts.) dieselmotoren. A tla n tic N.V., T e c h n i s c h e H a n d e l m i j R o t t e r d a m Cr. Bernhardhal B d 4016 Zaagmachines, slijpmachines (zagen), freesmachines, draaibanken. Atlas C o p c o H o lla n d N.V., R o t te r d a m Cr. B ernhardhal Bd 3004, 600) Persluchtgereedschappen w.o. boor-, slijp- en polijstmachines, k lin k ­ en bikhamers, schroevedraaiers, moeraanzetters, tapmachines, knabbelscharen, cirkelzaagmachines, enz.; verfspuitapparatuur voor w arm -, koud- en airless spuiten en alle toebehoren hiervoor; alle toebehoren voor persluchtinstallaties; kleincompressoren tot 1 m 3/min; stationaire compressoren van 1 tot 4S0 m 3/min; luchtketels, nakoelers, etc.; smeerapparaten; alle soorten klauw -, schroef- en automatische snel­ koppelingen voor luchtleidingen, persluchtslangen, luchtkranen, enz. Bakker ef Z oon N.V., R idd erk erk Cr. M a rgriethal Mt 338, 439 Metro-strook, berenplaatstrook, brugoplegging, zuigzak, neusfender, vlinderklep, Ocean diafragma, voegstrook 11A, voegstrook 14, profielstrook voor ramen, ebonietbekleding, rubberbekleding, b utylslang. B er g, W. B. v a n d en , N.V. H andels- en In gen ieu rsb u rea u , D en H aag Cr. M arijkehal v e r d i e p i n g M k v 2037 Elektromotoren, stopmotoren, kortsluitankermotoren, sleepringankermotoren, reductiemotoren, motoren met aangebouwde fijn gan g; hydrauliek voor spaanloze vervorming, hydraulische persen, hydrau­ lische voedingsaggregaten, hydraulische cilinders, hydromenten, com­ pressoren Robot en Neptun (watergekoeld) stationaire uitvoering, roterende-, zuiger-, schroef- en turbocompressoren; persluchtgereed­ schappen (pneumatische gereedschappen); druk- en trekmeters, microtasters, manometers, meetbeugels; complete relaiskasten. B e r g m a n n , N.V. T e c h n i s c h e M aatschappij, R o t te r d a m Cr. M argriethal M t 331 Cr. Marijkehal v e r d i e p i n g M k v 4039 Afsluiters, appendages, clutches, compensatoren, flexibele koppe­ lingen, getande riemen, hydrauliek slangen en slangleidingen, hogedrukafsluiters, kettingen, kettingwielen, lagerbussen, membraancilinders, pakkingringen, pakkingen, rubber platen, rubber profielen, slipkoppelingen, snijring-pijpverbindingen, trillingdempers, universele koppelingen vouwbalgen, vrijloop-koppelingen.

Beusker, H. ]., N.V. G e r e e d s c h a p p e n - en M a ch in eh a n del, A rnhem Cr. B ern hardhal Bd 7029 Rekord snelcirkelzaagmachines, Rekord langzaamlopende cirkel­ zaagmachines, Rekord zagenslijpmachines. Bloksma R a d ia teu ren fa b riek N.V., A m sterd a m Cr. Marijkehal p a r te r r e Mkp 348 Interkoelers, luchtkoelers, luchtverhitters, oliekoelers, olieverwarmers, radiateuren, zoetwaterkoelers, warmte-overdrachtsapparaten, wamte-uitwisselaars, laadluchtkoelers. B o fa N.V., A m e r s f o o r t Spiraalboren H.S.S.

Cr. B ern hardhal Bd 4062

BP Benzine en P e t r o le u m H a n d el M aatschappij N.V., A m sterd a m Cr. Marijkehal p a r te r r e Mkp 339 Cr. Julianahal v e r d i e p i n g J v 3100 Mkp 339: BP geeft voorlichting over industriële smeermiddelen; J v 3100: BP geeft voorlichting over oliewarmte. B rinkman té G erm era a d N.V., E le k tr o te ch n is c h e H a ndelm aatsch apjrij, Vclp (Gld.) Cr. Iren eh al Ir 2110, 3111 Regelbare aandrijvingen, accumulatoren, aut. schakelmateriaal, bunkercontacten, drukschakelaars, eindcontacten, foto-elektrisch ma­ teriaal, gelijkrichters, hefmagneten, koppelingen, magnëetafsluiters, magneetschakelaars, microschakelaars, motorbeveiligingsschakelaars, netspanningsstabilisatoren, niveaumetingen, nokkenschakelaars, pakketschakelaars, signaalhoorns en sirenes, signaallamparmaturen, noodverlichtingsapparatuur, regeltransformatoren, stroboscopen, meerpolige steekverbindingen, relais, transformatoren, thermostaten, trilmagneten, tijdvertragingsschakelaars, veerdrukremmen, elektronische telapparatuur, thyristorregelingen, transductorische regelinstallaties o.a. voor temperaturen, spanning en motoren, inductieve geverapparatuur voor contactloze besturingen, enz. C altex P e t r o le u m M a atsch ap pij ( N ed er la n d ) N.V., D en H aag Cr. Marijkehal p a r te r r e Mkp 148 Brandstoffen, smeeroliën en vetten voor de industrie. C hloride B a tterijen N.V., V h a r d i n g e n Cr. Iren eh a l Ir 1124 Accumulatoren voor elektrische tractie, voor diesel-start, voor scheepsgebruik, voor stationaire doeleinden, voor vliegtuigen; gelijkrichtapparatuur voor het laden van batterijen, noodverlichtingsinstallaties. D em ka Staalfabriek en N.V., K on in k lijk e, U tr e c h t Cr. B ernhardhal Bd 403 3 W alserij- en gieterijprodukten, smeed- en trekw erk en assen in roestvrij- en hittevaststaal, staaf en draad, walserij produkten en smeedwerk in gereedschapsstaal. D oorm an , J. H. N. V., I n g en ieu r sb u r ea u , R o t te r d a m Cr. Iren eh a l Ir 3130 Elektromotoren, generatoren, transformatoren, hoog- en laagspanningsschakelmateriaal, meettransformatoren, overspanningsaf leiders. D o u w es N.V. P la n d elm a a tsch a p p ij, D en H aag Cr. hal C 1117 Parker Kalon zelftappende, zelfsnijdende, zelfborende schroeven, stelschroeven en bouten, metaalponsen en houtschroeven, Apex schroevedraaiers, bits, doppen, extensions en sockets, Duro-Dyne opschroefbare vijlheften, damp- en nevelregulators. Draka N.V., H o lla n d s ch e D raad- en K abclfabriek , A m sterd a m Cr. Iren eh a l Ir 3010, 4011 Elektrische leidingen en toebehoren. D uiker A ppara tenfab riek N.V., R ijsw ijk (Z .-H .) Cr. Bd 3033 Airmaster pneumatische meet- en controle-apparatuur.

Van Dij kis S ch e e p s u itr u s t in g e n N.V., R o t te r d a m Cr. hal C 1138 Elektrische cn pneumatische roestbikapparatuur, gritstraalapparaten, pijpenreinigers, pijpenbikkers, handslijp'machines (pneum atische); Alleenvert. van : I.CO. S.A.S., Genua (I t.). Edels taal M aatschappij N.V., A m sterd a m -C Cr. B ernhardhal B d 5038 M axim at meervoudige gereedschapmachine, Maximat draaibanken, Maximat boormachines, Meteor spiraalboorslijpmachines, Meteor w ikkelmachines. Eckels N.V. I n d u striële, H a n del- e n E xploitatie m ij. v/h T e c h n i s c h B ureau, A m s ter d a m -W .3 Cr. Marijkehal v e r d i e p i n g M kv 1026, 2027 Alleenvert. van: H y d r o m e ch a n ik G m bH , Kiel en Aken (D ts.) hydraulische pompen, motoren, cilinders, bedieningsapparatuur, com­ plete hydraulische aggregaten en installaties; 'Wilhelm P o p p e co'mpressoren voor hogedruk, aanzetlucht en medische doeleinden, compressoraggregaten en -installaties; R itz P u m p en fa b rik lage- en hogedrukcentrifugaalpompen, onderwaterpompen tot 1400 pk en schroefwaaierpompen. Eckels, H erm a n G. N.V., E l e c t r o t e c h n i s c h Installatie- en H a n delsb u reau , H o o g e z a n d Cr. Ir en eh a l Ir 2076 Elektromotoren en generatoren, schakelpanelen en -lessenaars voor land- en scheepsgebruik, meet- en regelpanelen, elektrotechnische installatiem aterialen, synoptische panelen, lasthefmagneten; Alleenvert. van: L oher d S öhn e elektromotoren voor laag- en hoogspanning (to t 3000 p k ), liftmotoren, frequentie-omzetters en motorreductoren; G u sta v A ltm a n n , Spezialfabrik Elektrischer Maschinen, elektromotoren en generatoren voor gelijk- en draaistroom o.a. voor scheepsgebruik, noodstroömaggregaten, vlieg wielaggregaten, omzetters; T h u n e s M c ka­ nis kc V aerksted lasthef magneten in ronde en rechthoekige uitvoering, speciale magneetcombinaties voor plaat- en profieltransport, ijzerafschciders; L m n itcx t flow sheets voor o.a. inbouw in centrale bedicningslessenaars en panelen. E le c t r o m o t o r c n fa b r i e k H o rd t N.V., D o r d r e c h t Cr. Irenehal Ir 2010,3011 Asynchrone draaistroommotoren, genormaliseerde motoren, synchro­ ne draaistroommotoren, draaistroomgeneratoren, frequentie-omzetters, draaistroom-commutatormotoren, eenfase-motoren, inductieregelaars, speciale motoren. E le ctro Staal C.V., B ussum Cr. B ernhardhal Bd 1 113 Lesto universeel elektrisch handgereedschap, zoals: decoupeerzaagmachines, platen- en knabbelscharen, boor- en slagboormachines, boorstandaards, tapmachines. Bosch universeel elektrisch handgereedschap, zoals: boor- en slag­ boormachines, boorstandaards, haakse boorhouders, rechte en haakse slijpmachines, polijst- en schuurmachines, magnetische meetstatieven, buigzame assen, afbraamschijven, doorslijpschijven, slijpstiften, staalborstels, komstenen, komborstels, schuurschijven, langgatboren, steenboren en doos boren; Alleenvert. van: B o sch universeel elektrisch handgereedschap; L esto-S cin tilla AG univ. elektrisch handgereedschap. E lc c t r o s t o o m N.V., E le c t r ic ite it M aatschappij, R o t te r d a m Cr. Iren eh al Ir 2032, 3 033 Cr. O p en t e r r e i n O t 48 Drukluchtsnelschakelaar 3 80 kV (een pool); afschakelvermogen 2 5 GVA, capacitieve spanningstransformator 3 80 kV , pantograafscheidingsschakelaar voor 5 50 kV, drukluchtsnelschakelaar 110 kV ( uitrij dbare uitvoering voor schakelstations zonder scheidingsschak elaars); afschakelvermogen 5000 MVA, generatorbeveiligingsinstallatie met genormaliseerde elementen met bijbehorende chronologische signaleringseenheid, distantierelais voor middelspanningsnetten (m et demonstratiemodel), silicium gelijkrichter 1800 A, giethars stroomen spanningstransformatoren tot 72 kV , giethars steunisolatoren tot 3 6 kV , siliciumhalfgeleiders, thyristorgestuurde gelijkstroommotor 80 kW , 220 V , automatische laagspanningsschakelaars GB 6, elektro­ hydraulische hefpersen, laagspanningsverdeelinstallatie met verwissel­ bare eenheden systeem Trennblock; Elektronik en M initronik ele­ mentensystemen voor elektronische regeling en besturing, elektrische ovens, lastransformatoren, lasomzetters, draagbaar digitaal meetin­ strum ent Digitavo, voor het meten van spanning, stroom en weer­ stand, spoelenwikkelmachine, elektromotoren, kastenbatterijen u it ge­ perst isolatiemateriaal systeem IN, magneetschakelaars, installatieautomaten, explosieveilig installatiemateriaal.

E lectro -S tr a lin g N.V., D r ie b e r g e n

Cr. Irenehal l r 30.95

A lleenvert. van: S c h r é d e r verlichtingsarm aturen voor openbare en industriële verlich ting: terreinverlichting, fabrieksverlichting, kantoorverlichting, straatverlichting, waterdichte armaturen, explosieveilige arm aturen; D o m in itiv e r k e handlampen met oplaadbare accu’s, noodverlichting, automatische laadinrichtingen. Elharo, R o t t e r d a m Cr. Irenehal nr. 4121 C o ss o n a y S. A. kabel in speciale uitvoeringen voor zwak- en sterk­ stroom; K n i t t c r K G registratie van bedrijfstijden langs elektrochemi­ sche weg; R a fi-D iü ts la n d signaallamp armaturen en -transparanten; drukknoppen en drukknopschakelaars met of zonder optische signa­ lering; veerpakketschakelaars; gloei- en neonlampjes met Edison-, ba­ jonet- en steekfitting. R a fi-F r a n ce druktoetsschakelaars voor functio­ nele toepassing in besturings-, meet- en regelinstallaties. R ek ofa bor­ stels, sleepstukken, rollen, weerstandsringen, microfoon- en weerstandsplaatjes, lagers, vormdelen sleepstukken, koppelings- en afdichtingsringen, n atuur-grafiet- en metaalhoudende koolborstels, sleepringlicham en, collectoren, klemmenbordjes, kool- en metaalcontacten, kooldrukregelaars. R e o weerstanden, instel-, regel- en verduisteringstransformatoren. Zu m t o b e l KG fluorescentieverlichtingsarmaturen voor in- en opbouw, inbouwarmaturen, voorschakelapparaten-gloeilamparmaturen, verbindingsklemmen, F a get volt- en ohmmeters, stroomtransformatoren, instrum ent- en railklemmen. Enkes N.V., L cid s c h e n d a m

Cr. Marijkehal v e r d i e p i n g Mkv 5026

Machine-onderdelen, fagon-draaiwerk, metaalspuiten, bouten en moeren, x-emvoering, kogellagei-s (m iniatuu r-), smeermiddelen, spiraalstiften. Eriks N.V., Alkmaar

Cr. M a rgriethal Mt 361 Cr. Marijkehal v e r d i e p i n g Mkv 6027

Saunders patent membraanafsluiters, KSB Unamat condenspotten, Vulcathene leidingen en fittings, Merkels Autom atic lipmanchetten, Precision G-i-ingen, Diaplex stopbuspaklcingen, Frenzelit pakkingplaten, Pacific mechanicals scals, Algoflon halffabrikaten en eind­ produkten, Fluoroflex leidingen, fittings, slangen en balgen, Vringen voor lagerafdichtingen, Branda metallieke stopbuspakkingen, Ertalon polyamide produkten, Vivatex V-snaren en transportbanden, W hittle schakel-V-snaren, Greengatc transportbanden en bedrijfs­ kleding, Tecorit drijfriem en, Steinmann kettingen, Hinz elektro­ motoren en reductoren, Disco variatoren, flexibele koppelingen, h y­ draulische hogedrukslangen, Eriks rubber deuren, technische rubber en plastic artikelen w.o. slangen en vormwerk. Eijle d Co., L. A. v a n , T e c h n i s c h e H andel M aatschappij N.V., Vlaar d i n g e n Cr. Bernhardhal Bd 503 5 Draaibanken, produktie-, gereedschap-, coördinaten-, kopieer-, pro­ gram - en numeriek bestuurde freesmachines, slijpmachines, radiaal-, kolom- en tafel boormachines, revolverdraaibanken, klauwplaatautomaten, universele boormallen, flenzenboorapparaten, spandoorns, binnenslijpapparaten, profieldraaiapparaten, tapkoppen, koelmiddelpornpen, m eetapparatuur, waterpassen, vlakplaten, meetprojectoren en hydraulische vijzels. Van E yle d R u y g e r s N.V., R o t te r d a m Cr. B ernhardhal B d 3052, 4053 Gereedschappen en 'machines voor de metaalbewerking, pneuma­ tische gei-eedschappen, snelkoppelingen; Alleenvert. van: A m p co Metal I n c . vonkvrije gereedschappexa; A rthiir B a lfo 2ir Sf Co. machinegereedschappen; D ilu m it W erk slijpschijven; Easterbrook A llcard d C o. machinegereedschappen; T h e H ansen M fg . snelkoppelingen; H e in r ich T o o ls machineklemmen; T h e R id g e T o o l draadsnij gereed­ schappen en -machines; O t t o S uhner machines met buigzame as; T h o r P o w e r T o o l C o m p a n y pneumatische gereedschappen; /. Stead d Co. schroevedraaiers; D em a n d ers V erk tygsfa brik AB freestafels; M odigs Mekaniska V erkstad radiaalboormachines; AB Strands Mek. Verkstad kolomboormachines; T h e K iich i T ools Co. tafelboormachines; C u rtiss W r ig h t C om p. momentsleutels; C o n t o u r Marker C orp. af tekengereedschappen; E. B ru n n ck r e e ft lintzaagmachines. F ederatie M etaal- en E l e c t r o t c c h n i s c h c In d u strie FME, Den Haag, Cr. Irenehal Ir 5110

Fijn-werk N.V., R o t te r d a m Cr. B ernbardhal B d 3027 Machines voor verspanende metaalbewerking, plaatbewerkingsmachines, elektrisch en pneumatisch handgereedschap, hoogfrequent elektrisch gereedschap, verspanend gereedschap, spangereedschappen, meetgereedschap, werkplaatsinrichtingen. Van G elder C o m p a g n ie N.V., R o tter d a m Cr. Marijkehal v e r d i e p i n g M k v 3027 Aandrijvingen, transmissies, elektromotoren, motorreductoren, wormkasten, tandwielkasten, koppelingen, variatoren, hydraulische koppelingen en variatoren, ketting-kettingwielen, getande V-snaren, schakel-V-snaren, remmen, riemen, roerwerkaandrijvingen, spansleden, tandwielen, toerenregelaars, trommelmotoren, ventilatoren, vertragingskasten. G ieterijstraat Cr. Marijkehal p a rterre Mkp 301 t/m 328, 601 t/m 627 Deelnemers: A lg e m e n e V e re n ïg in g v a n N ederla ndse G ieterijen A.V.N.E.G., Den Haag. C ate I j z e r - e n M eta a lgieterij, N.V. E rven W. ten , N eede. C ate té Zn. N.V., I jz e r g i e t e r i j W m . ten , Almelo. Cirex N.V.i A lm elo. D o e t in c h e m s e I jz e r g i e t e r i j, N.V., Doetinchem-. De G lobe, N.V. I j z e r - e n M etaa lgieterij, T eg elen . H o lla n d - B er g en o p Z oom , N.V. M achinefabriek en Ijz e r g ie t e r ij, B e r g e n op Z oom . H o o g o v e n s , IJ m u id e n . K en n em er la n d , N.V., M etaa lgieterij, B everw ijk . De K e p p e l s c h e I j z e r g i e t e r i j v/h v a n der H orst t é A berson, N.V., M eehan ite E psom , E psom (G .B r .). M eehan ite R es ea r ch I n s ti tu u t v o o r N ederland, D elft. M etagis, M eta a lgieterij e n - I n d u strie, Slikkerveer. N.D.S.M., N ed erla n d se D ok - en S ch eep sb o u w m a a ts ch a p p ij, A m ­ sterdam . R adem akers N.V., M eta a lb ed rijf, Rotterdam-16. R ein ev eld , M a chinefabriek , D e lft . Stork té C o. N.V., K onink lijk e M a chinefabriek Gehr., H en gelo . T.N.O., M etaalinstittiiit ( G ie t e r ijc e n t r u m T .N .O .), D elft. V uicanus N.V., N e d er la n d sch e I jz ergieterij, Vaassen. W erkspoor-iA m sterdam , A m sterdam . W ilto n -F ijen o o rd , D ok- en W erf-M a a tsch a p p ij, S ch iedam . Grasso’s Koninklijke, M a ch in efabriek en N.V., ’s - H e r t o g e n h o s c h Cr. B ernbardhal B d 4002 Luchtcompressoren, pneumatische gereedschappen, automatiseringen.

pennen, klepstoters, plungers en leibussen, perskleppen, genitreerd precisiewerk; G ly co M e ta llw e rk e lagerschalen, lagerm etaal, lagerbussen; C levite G raphite B ro n z e C orp. lagerschalen, lagerbussen; E ugen T rost klepgeleiders, zuigerpenbussen; B a yerisch es L eich tm e ta lliverk BLW kleppen, gesmede tandwielen, smeedstukken; E. B artel té Co. nokken en nokkenassen; H e n g s t F ilterfabrik filters voor smeerolie, brandstof en lucht, olieafscheiders; H e n g s t- D o n a ld s o n C o m p droge luchtfilters; A u gu st E n gels tandwielkasten, gieterijprodukten; W. Lahme Söhne lagerbussen uit brons; S w a g G m b H tandkransen, tandwielen uit kunststof; Fried. Osk. Lue g grote cilinders; H a ck fo rth té Co. grote zuigerveren; Eberh. H o e c k le rollenlagerkrukassen, roilenlagerkooien, drijfstangen; Balo M o to r en b a u cilinderkoppen, gieterijprodukten; S igm . S ch e r d e l klepveren en andere spiraalveren; S ociété F rançaise d e l’A c é t y l è n e , SFA - D é p a r te m e n t Filtres SFA luchtfilters en installaties, gasfilters, actief kool en actief koolfilters; J. A. Baldw in M f g . C o. Baldwin filterelementen. H a z em eyer N.V., H e n g e lo ( O ) Cr. Iren eh al Ir 4010, 3011 Beschermd schakelmateriaal voor hoog- en laagspanning. H e em a f N.V., H en gelo Cr. Iren eh a l Ir 4010, 3011 Elektrische machines, apparaten en installaties. H elders va n d e Wall N.V., A r n h em , R o t te r d a m Cr. B ernardhal Bd 3083 Cr. Ju lianahal v e r d i e p i n g J v 3013, 3024 B d 5083: Draadsnij machines, afkortmachines, draadsnij-ijzers, kolomboormachines, tafelboormachines, elektr. handboor- en slijp­ machines, slijpschijven., verwarmingsapparaten voor gas, kolen en olie. H ibro N.V. Hollands I n g e n i e u r s B ureau, D en H aag C r. M arijkehal v e r d i e p i n g M kv 6026, 7027 Drijfwerk, V-snaren, klëm fittingen en expansiestukken. Hilti AG, Schaan (L iech t.) Cr. C 1109 H ilti schiet/slagapparaten; A lleenvert.: Muva Montage, Rotterdam . H obart N.V., R o tter d a m Cr. Ju lianahal p a r t e r r e J p 240 Elektr. huishoudvaatwasmachines, -mengers, -koffiemolens, enz., merk Kitchen Aid. H o le c N.V., H en gelo Cr. Iren eh a l Ir 4010, 5011 Samenwerkende Electrotechnische Fabrieken Holec N .V .: Hazemeyer-Hengelo, Heemaf-Hengelo en Sm it-Slikkerveer. Elektrische apparaten, machines en installaties.

G roen ev eld , v a n d e r P oll té C o.’s E le c t r o t e c h n is c h e Fabriek N.V., A m s ter d a m -C Cr. Ir en e h a l Ir 3010, 6011 Elektrotechnische land-, scheeps- en regelinstallaties, schakelborden, schakellessenaars, schakelpanelen, reparaties aan elektrische, elektro­ nische en pneumatische meet-, regel- en registreerapparaten; Saab computers, data-lotgging; R o b e r t Zapp KG doorstroomhoeveelheidsmeters, rotameters voor vloeistoffen en gassen; A ddison meet- en regelapparatuur voor de kabelindustrie; R a co elektrische cilinders; P.R.D. E le ctr o n ics complete microgolfmeetopstellingen; Z en tro Elektri/t transistorgestabiliseerde voedingsapparatuur, transistoromvormers; Zen ith E le c t r i c Co. V ariac regelbare autotransformatoren. Elektro­ nische relais, timers, vertragingsrelais, impulsgevers; A m erica n M eter C om p. vloeistofmeters en vloeistofdoseermeters; D ela van Sonac ultra­ sonische schakelaars; W e sto o l Ltd. druk- en trekhefm agneten; O. D old thermometers, aanwijzende cap.-thermostaten; W. B o rn sch ein Mikroma microschakelaars; G em ü kunststofmagneetventielen; Porsilen t geluiddempers; Gast M a n u f. Corp. USA, luchtmotoren, vacuum pompen, compressoren.

H olland-B olinder T e c h n i s c h Btireati N.V., R o t t e r d a m Cr. B ern b a rd h a l Bd 5102 Houtbewerkingsmachines, gereedschappen voor de machinale hout­ bewerking, spijkermachines, slijpmachines en slijpschijven v.d. hout­ industrie.

H a n d elsc o m p a g n ie N.V., R o t te r d a m Cr. M a rgrieth a l M t 374 Cepi-Comav, systeem ter bestrijding van ketelsteen en corrosie door magnetische behandeling van vloeistoffen; waterzuiveringsin­ stallaties, systemen Vermeiren: filtratie, neutralisatie, ontijzering, ontharding, sterilisatie, kalkwerende behandeling; Alleenvert. van: N.V. Epuro, A n tw e r p e n ( B e lg .) .

K apsenberg, A. T e c h n i s c h H a n d elsb u rea u , R o t te r d a m Cr. M a rgr ieth a l M t 13 8 Dubbel-geïsoleerde blaasapparaten, nonelectric, collectorslijpstenen, beschermmaskers tegen stof, micazaagapparaten, voltage-indicateurs, fase-indicteurs, zelf uitverende pijpborstels en -schrappers, Lamb’s soevereinboren, non-electric snelzevers, dieselmotorlont, vuurw erk, noodsignalen, seinpatronen; A lleenvert. van: M a rtinda le E le c t r i c Co. Ltd blaasapparaten, etsapparaten, industriestofzuigers, collectorslijp­ stenen, beschermmaskers tegen stof, micazaagapparaten, voltage- en fase-indicateurs; R o ta to o ls Ltd. pijpborstels en -schrappers, Exhall G rin d in g and E n gin eerin g Co. Ltd. non-electric stofzuigers; N.V. A. }. K at vuurwerk, dieselmotorlont, noodsignalen, seinpatronen.

H avam T e c h n i s c h e I m p o r t Mij. N.V., Venlo Cr. Marijkehal p a rterre M kp 230 Onderdelen voor motoren en machines, gieterij produkten, smeedstukken, tandwielen, filters voor smeerolie en brandstof, luchtfilterinstallaties; Alleenvert. van: J. W izemann té Co. cilinders, zuiger-

H y d r a u d y n e N.V., B oxtel Cr. M arijkehal v e r d i e p i n g M kv 4006, 5007 Hydraulische cilinders, hydraulische bedieningsapparatuur, hydrau­ lische pompen en motoren, snelsluitkoppelingen, Standaard Eltiep pompeenheden; Alleenvert. van: Marus té W eim er snelsluitkoppe­ lingen; D ouble A Co., Manchester, hydr. bed. apparatuur, hydr. pom­ pen en motoren; H a m w o r t h y hydr. bed. apparatuur, hydr. pompen en motoren. J o n g , A. de, N.V., M a ch in efa b riek , V laardingen Cr. M a rgr ieth a l M t 139 Olie/gasgestookte luchtverwarm ers, ind. olie- en -gasbranders, oliestookinstallaties, luchtbehandelingstoestellen, airconditioninginstallaties, ventilatoren.

K im m a n N.V., T e c h n i s c h e H a n d elm a a tsch a p p ij, R o t te r d a m Cr. Marijkehal v e r d i e p i n g M k v 4050 Extrem ultus drijfriem en u it plastic en. leder/textiel, Transilon transportbanden, Fenner industrie V-riemen, smalprofiel V-riem en en breedprofiel V-riemen, schakel-V-riemen, Hevaloid eindloos gewe­ ven riemen, Fenner klembusgroefschijven voor industrie, V-riem en en smalprofiel V-riemen, klembuskettingwielen en klembuslasnaven, tandwielkasten met holle as en koppelarm, V-riemvariatoren, klembusflens- en klembus-elastische koppelingen, Resilla koppelingen, Centrim ax centrifugaalkoppelingen, Poly elastische koppelingen, M almedie Bibbykoppelingen, enz., Wesmag riemschijven, rin g- en vetsmeerblokken, frictiekoppelingen, Sadi motor-reductiekasten, motorvariatoren, Servomotoren, kaapstanders, veiligheidskoppelingen, Z.A.E. wormwielkasten, Link-Belt rollen-, tand- en transportkettingen, Gaco dichtingsringen, N ational dichtingsringen, Benzing borgveren in di­ verse uitvoeringen, montagetangen, Worm kogelrechtgeleidingen, U nibal zich instellende glijlagers, Langen hydraulische normelementen, Gotec hydraulische hand- en tandradpompen, Schrader pneumatische bedieningsapparatuur, Desoutter pneumatische handgereedschappen, Stiefelm ayer pen-, rin g-, bek- en draadkalibers, eindmaten. Van K r a n en b iir g N.V., R o t te r d a m Cr. Marijkehal p a r te rr e Mkp 121 Werps tra Iers, staalstraalinstallaties, straalmiddelen, stof afzuigin stal­ laties, doekfilters, m ulticyclonen, natte stofvangers, staalstraaldrukketels, compressoren, persluchtkoelers en -drogers, keramische filters. K w a n t , G ebr., Sneek

Cr. M t 160, 261

Kondensaatontoliërs, vloeistof filters; Alleen vert.: Unicum S.K.S., Purmerend. L aagland R o t te r d a m Cr. B ern h a rd h a l B d 5005 Draaibanken (C eltic, G allic), freesmachines (V ik in g ), didactische apparatuur (Didacton en T ic-T ac), polijst- en slijpautom aten, revolverponsmachines, strokensnijmachines, excenterpersen (E b u ), lin tzaagmachines (F orte), messenslijpmachines, vlakslijpmachines, beugelzaagmachines (F ortuna), vlakslijp'machines (E lb), kopieerfreesmachines, vonkverspaningsmachines en rondtafeltrommelautomaten, gereedschap-freesmachines (Bridgeport), freesmachines, radiaalboormachines, bandaanvoerapparaten, afvalscharen en haspels voor excen­ terpersen, guillotinescharen, boor- en tapmachines, fijnboormachines. L andré d G lin derm an N.V., A m ster d a m Cr. lren eh a l l r 4050, 5051 Cr. Marijkehal p a r te r r e M kp 265 Ir 4050, 5051: Motorreductoren, sleepleidingmateriaal, kabeltrom mels, elektro-hydraulische remdrukkers en remmen, schakelm ateriaal voor kranen, rollen- en transportketting, askoppelingen. M kp 265: Aardgasmotoren; Alleenvert. van: W aukesha M o to r C o m p ., Waukesha. P. v a n L e e u w e n J r .’s B jü z en h a n d el N.V., Z tv ijn d rech t Cr. Mar g r i e t h u i M t 142 Naadloze stalen buizen, gelaste stalen buizen, stalen profielbuizen, kunststofbuizen, stalen steigers, lasbochten, fittings, flenzen, kraageinden, afsluiters. Van d e r Linden d V eldhuis N.V. H ollan dsch e Asbest M a atsch ap pij v/h, R o t t e r d a m Cr. M argriethal M t 566, 467 Asbest produkten, technische rubberartikelen, kunststoffen, pakkingmaterialen, isolatiematerialen. Van d e r Linden d V eldhuis N.V. H olla n d sch e Asbest M a a tsch a p p ij v f h , R o t te r d a m Cr. M a rgriethal M t 35 8, 439 Technische rubber artikelen: natuurrubber, neopreen, hycar, b utyl, n itril, silicone, viton, hypalon, pakking, profielen, slangen, blokken, buffers, hoezen, kleppen, kogels, doppen, wals- en wielbekleding, metaalverbindingen, onder legplaten enz.; rubber pakkingen: ringen, stroken, flenzen enz.; rubberasbest blokpakkingen, m an- en slijkgatringen; rubber-canvas plaat en schijven; rubber-kurk plaat, ringen, schijven, stroken enz.; sponsrubber plaat, profielen en stroken.

L i n d e t e v e s - J a c o b e r g N.V., A msterdam C r.M arijk eha l p a r t e r r e M kp 139 Cr. M arijkehal v e r d i e p i n g M k v 7026 C r. B e r n h a r d h a l B d 3026 C r. B e r n h a r d h a l B d 5103 Mkp 139: Doseerpompen, drinkwaterfilters, laboratorium m eng­ en kneedmachines, laboratoriumwasmachines, onthardingsinstallaties, pompen voor agressieve en visceuze vloeistoffen, pompen voor de petro-chemische industrie, pompen voor diverse vloeistoffen, zeef- en passeermachines, drinkwaterfilters, doseerpompen en onthardings­ installaties, laboratoriumwasmachines; G lisen ti f u F r a n c e s c o SpA pom­ pen voor diverse vloeistoffen; In dag pompen voor agressieve en visceuze vloeistoffen; T erm o m ecca n ica l t . pompen voor petro-che­ mische industrie; W ern er d Ff l é d e r er laboratorium m eng- en kneed­ machines, zeef- en passeermachines. M kv 7026: Koppelingen, motorreductoren, reductieschijven, regel­ bare V-snaaraandrij vingen, tandriemaandrijvingen, tandw ielkasten, V snaarschijven, V-snaren; Alleenvert. van: A u rora G e a r in g tan driem ­ aandrijvingen; E n gren a ges C itroen d Ets. elastische koppelingen, tandwielkasten; F im et SpA motorreductoren, rem m otoren; L em g iet­ ijzeren V-snaarschijven; Mayer oHG Roba schakel- en slipkoppelingen; R edex Soc. Andantex reductieschijven; S oc. I n d . d e T r a n s missions V-snaren en regelbare V-snaaraandrij vingen. Bd 3026: Boorbatterijen, boormachines (tafelm odel, kolom m odel), draaibanken, freesmachines, gereedschapswerktuigen, kopieerslij pm achines, machineklemmen, meetmiddelen, precisieboormachines, precisiedraaibanken, revolverdraaibanken, speciale „eenheden” -m achines, sterke-armschaafbanken, universele gereedschapsslijpmachines; A lleenvert. van: A r tiller ie -ln rich tin g en gereedschapswerktuigen, meetm iddelen. B d 5103: Gereedschappen voor machinale houtbew erking, lin tzaagmachines, schulplintzagen, slijpmachines, vandiktebanken, vlakbanken, zagenslijpmachines; Alleenvert. van: C entau.ro lintzaagm achines; L oroch slijpmachines, zagenslijpmach.; P r i m u lt in i C o s t r . sch u lp lin t­ zagen, vandiktebanken, vlakbanken. Mak, G., A m sterd a m Cr. M arijkehal v e r d i e p i n g M k v 2066 Industriekettingen en kettingwielen, tandw ielen, Kopp variato ren , vloeistofkoppelingen, worm- en tandwielkasten, zelfs’m erende g lij­ lagers; Alleenvert. van: Allspeeds Ltd. Kopp variatoren; A r n o l d d> S to lz en b erg rolketting; Heinrich S c h o m a c k e r d C o. transportket­ tin g; T u r b o m o t o r ltaliana vloeistofkoppelingen; G. Elli w orm - en tandwielkasten; Glissa zelf smerende glijlagers. M inerva N.V., T e c h n i s c h Handelsbureati, A m s te r d a m Cr. M a r g r ie t h a l M t 400 Afstelm ateriaal (laminum afpelbaar afstelm ateriaal, latoenkoperautomaten en staalfolie, blowers voor lu ch t, gas en gas/lucht­ mengsels, drukbalansen 0,2-6000 kg/cm2, booglasapparaten, C C super puntlaselektroden, doordruklasapparaten, gelijkstroom lastoestellen, laskijkers, lasomvormers, lasboogsoldeertangen, lastransform atoren, lichtnetlastransformatoren, puntlaskabels, puntlas'machines, p un tlaspistolen, puntlastafels, puntlastangen, rolnaadlasm achines, stom plasmachines, weerstandslastransformatoren, niveauregelapparatuur voor stoomketels, scheepsfluiten en -signaalhoorns, vlotterschakelaars. M öller d Co. N.V., H andelmaatschappij, H e n g e l o Cr. B er n h a r d h a l B d 1070, 2071 Fasti guillotinescharen, Fasti zetbanken, walsen, rondscharen, slag scharen, vorenmachines, Mubea profielscharen, platenscharen, pons­ en knipmachines, Trumph knabbelscharen, Edel ponsmachines; A l­ leenvert. van: M u hr d Bender, pons- en knipm achines; T m m p f , universele plaatbew. machines, knabbelscharen; Carl. A u g u s t F a s t e n rath, plaatbewerkingsmachines. M otrac N.V., Z u tp h en , Cr. M arijkehal v e r d i e p i n g M k v 101 8 Güldner regelbare oliepompen, oliemotoren, hydraulische d r ijf ­ werken, Güldner dieselmotoren. M u ltu flex N.V., A msterdam, Cr. M arijkehal v e r d i e p i n g M k v 3026 Winches, pompen, motoren, cilinders., ventielen, filters, h y ­ draulische pompen, scharnieren, winches en afstandsbediening, hydraulische apparatuur, hydraulische startinstallaties, pijpreinigers, solenoïdventielen, fittingen, hydraulische koppelingen, p ijp verbindingen, vloeistoffilters, slangen, roestvrijstalen slangen, hydraulische slangen, aardgasslangen, branderslangen, beschermkabel, slangkoppelingen, flexibele scheepsleidingen, beproevingspom pen, accumulatoren, handpompen, hydro-pneum atische accu m ulato -

ren, expansiestukken, cömpensatoren, trillingdempers, rubber slangen, rubber expansiestukken, metalen slangen, bikmachines; Alleenvert. van: P lcssey In ter n a tio n a l Ltd., hydraulische pompen en ventielen; V arley F.M.C. Ltd., diesel testpompen, dieseloliepompen, smeeroliepompen; C o n tin e n ta l G u m m iw e r k e AG, hogedruk nabberslangen; E u g e n W örner, Wörner hogedruk klemringkoppelingen; Charles S. Ma d an té Co. L td., beproevingspompen, testpompen, filters; Pirelli, Societa Italiana, expansiestukken van rubber, olie- en benzineslangen van synthetisch rubber; In dustrial D esca lin g T ools D ivisions H. F illiams té Son Ltd., pijpreinigers, bikmachines; A m erican B o s ch A rm a C o., hydraulische startinstallaties en verdere hydraulische ap­ paratuur; A n a co n d a M etal H ose D ivision, roestvrijstalen slangen, expansiestukken; T h e R osaen Filter C om p., Tell Tale vloeistoffilters; D a n fo ss AS, hydraulische motoren en servobesturing; O t t o S u b n e t G m bH , slijp- en freesmachines met buigzame as; G ö ta v er k en AB, hydraulische scharnieren; A c m e H ydraulik ; A lfred D eh le KG, complete hydraulische installaties; G earm a tic Co. Ltd., hydraulische motoren en hydraulische winches. Mij'nssen té Co. N.V., A m sterd a m , Cr. Jiilianahal p a r te rr e ] p 170, 271 Alleenvert. van: G eneral E lectric, koelkasten, diepvrieskasten, diep­ vrieskisten, wasautomaten, drogers, afwasautomaten, ovens, afzuig­ kappen, afvalvernietigers, airconditioners, elektrische coffeemakers, grills, voorsnijmessen, Esge, broodroosters, warmplaten, citruspersen. N e d e r la n d s c h e E le ctro la sch M aatschappij N.V., Leiden, Cr. M a rgrietbal M t 23 8 Stoomketels, waterzuiveringsinstallaties, stofafscheidingsinstallaties, installaties voor chemische industrie, ind. aardgasbranders, apparaten­ bouw. N iea f N.V. N e d c r la n d s c h e I n s t r u m e n t e n - en E lcctrisch e A pparaten Fabriek, U t r e c h t Cr. Irenehal Ir 2136 Elektrische meetinstrumenten, één- en tweelingschrijvers, regelaars, versterkers, scheepsinstrumenten. O v e r t o o m N.V. V erk oopassociatie v a n 17 M etaa lindustrieën, D en D o ld e r Cr. Bernhardhal Bd 1053 W erktuigbouwkundige onderdelen en apparaten van 'metaal en plastic en m agazijninrichting. O v i n g N.V., A fd . W e r k tu ig m a c h in es en G ereedscha ppen , R o t te r d a m Cr. Bernhardhal B d 5017 Verspanende en niet verspanende machines en apparaten voor het bewerken van metaal, gereedschappen hiervoor, Sagop gepatenteerde parallel spanklemmen, spangereedschappen zoals klauwplaten, span­ tangen, uitzetbare spillen, e.d.; Alleenvert. van: R eid en draaibanken, freesmachines; N o th e lfe r , nadraaibanken; H en n es, draaibanken, sterke armschaafbanken; Bilcia, draaibanken; Canavese, kopieerdraaibanken, revolverdraaibanken; C o v e m a , kotterbanken, universele machines; K o lb , radiaal- en kolomboormachines, meerspillige en coördinaten­ boormachines, tandflankenslijpmachines; Donau, snel-radiaalboormachines, tandheugelfreesauto'maten; S yd eric, tafel- en kolomboorma­ chines, boor/freesmachines, lintzaagmachines; Correa, freesmachines; O rla n d i, koudcirkelzaagmachines; M undus, beugelzaagmachines; A d ige, handbed. cirkelzaagmachines; R.G.A., handbed. cirkelzaagmachines, Bar son , lintzaagmachines; Crippa, pijpenbuigmachines; F io m , N utom at spiebaanfreestafels. P e c k té C o. N.V., A m sterdam

Cr. B ernhardhal B d 1103

Reed draadsnijgereedschappen, Express HSS spiraalboren, Nicholson vijlen en raspen, Greenlee ponsapparatuur, Unibend buigmachines, Peddinghaus pons- en knipmachines, Jörg blik- en plaatbewerkingsmachines, Heuer bankschroeven, Brockhaus machineklemmen, Spartan K utall hand- en machinemetaalzaagbladen, Gem staaldraadfoorstels, Mauser meetgereedschappen, GF — )—draadsnijmachines, Oster draadsnijmachines, Ikon draadsnijgereedschappen, Black & Decker elektrisch gereedschap, Ixion hand- en kolomboormachines, Bewo koudijzerbeugelzaagmachines; Alleenvert. van: Singen draadsnijgereedschappen; G r ee n lee T o o l C om p ., ponsapparatuur; R ee d draadsnijgereedschappen; Spartan K u ta ll Saiv Works, hand- en machinemetaalzaagbladen.

Peiger, W . D. N.V. E l e c t r o t e c h n i s c h e Fabriek, R o t t e r d a m E m m en Cr. Ir en e h a l Ir 6072 Draai- wissel- en gelijkstroommotoren, poolomschakelbare en ontploffingsvaste motoren, A-m agnetische en schokvaste motoren, omzetters, centrifugaalventilatoren, gasdichte ventilatoren, ventilatoren voor afzuiging warme gassen, dampafzuigers; Alleenverkoop voor transportabele dampafzuigers en Smoke-Fighters. Groeneveld-Dordrecht N .V ., Dordrecht. Philips N ederland N.V., E in d h o v e n Cr. I r en e h a l Ir 6010 Elektronische schakelingen w.o. dim installatie op TL fluorescentielampen in combinatie met nieuwe armaturen reeks; elektronische schakelingen in combinatie met lichtreclam e; frequentie-om zetters; armaturen voor buitenverlichting; een reeks spec, lampen. Plaisier, Ir. P. }. N.V. I n g en ieu r sb u rea u , D en H aag Cr. I r en e h a l Ir 2027 Elektronische afstandsbediening, belastingscontrole-installaties, meetwaarde-ömvormers, sommeerapparatuur, boilerrelais, kanaalapparatuur voor afstandsmeting, elektriciteitsverbruiksm eters, schakelklokken, klapankerrelais, registreerapparaten, aanwijsinstrum enten, ohmmeters, multimeters, draaispoelrelais, grenswaarderegelaars, cirkeldiagramschrijvers, tijdrelais, trappenhuisautomaten, programm a-automaten, bedrijfsurentellers. Rademakers N.V., M eta a lb ed rijf, R o t t e r d a m Cr. Marijkehal p a r te r r e Mkp 402, 501 Tandwielen, tandwielkasten, planetaire tandwielkasten (systeem Rademakers-Stoeckicht), hydraul. regelbare planetaire aandrijvingen R.S.H., cassegrain-telescopen, besturingsmechanismen voor astrono­ mische en radar-apparatuur, Ramu-elastische koppelingen, Tandrazelfinstellende tandkoppelingen, bewerkt en onbewerkt gietw erk in diverse gietijzers, nodulair-, N i-resist- en non-ferro legeringen. R ey n ers, Louis N.V. v/h I n d u s t r i ë l e e n H a n d elm ij., A m s ter d a m Cr. Marijkehal v e r d i e p i n g M kv 2050, 3051 Piv toerenregelaars (variatoren) met daarbijbehorende regelapparatuur, Sawa tandwielkasten, Eller motorreductoren, Goodyear V riemen en drijfriemen, Birn V-riem schijven, Ruberg transmissie- en transportketting, WMH kettingw ielen, Horn elektrische en mecha­ nische aanwijs-meetapparatuur, Ram u elastische koppelingen, Tandra tandkoppelingen, Baruffaldi mechanische, elektromagnetische, pneu­ matische en hydraulische koppelingen. R idder té Co., P. L. W. de N.V., N aarden Cr. Marijkehal v e r d i e p i n g M k v 4011 Ermeto afsluiters, pijpkoppelingen, Ermeto pijpverbindingen, Ermeto hogedrukafsluiters, Ermeto terugslagkleppen, Ermeto pijp, Ermeto hogedrukslang en slangkoppelingen, moeren, Nyloc zelfborgende moeren, Spire speed nuts, zelftappende schroeven, bevestigingsartikelen, Olympic klinknagels (luchtvaart en industrie), Fram oliefilters, waterafscheiders, Norma pijpklemmen, slangklemm en, brandweerartikelen, straalpijpen, hydraulische pompen, hydraulische motoren, hydraulische cilinders, hydraulische projecten, buigzame assen, Kontite fittingen; A fdeling: E rm eto P r o d u c t i e Mij. N.V., hydr. en automobielfittingen, veiligheidspijpverbindingen en afslui­ ters; Alleenvert. van: E rm eto SA, pijpverbindingen, hogedruk­ afsluiters, terugslagkleppen; British E rm eto Corp. Ltd., pijpverbin­ dingen, hogedrukafsluiters, terugslagkleppen; Fram F ilters L td., fil­ ters, waterafscheiders, olieafscheiders; Fram F ilter G m b H , olieafscheiders, brandstoffilters, waterafscheiders; F.C.F. E uropa N.V., zelfborgende moeren; F irth C le v e l a n d F astenings Ltd., N yloc zelfborgende moeren, Spire speed nuts; Garbe L a h m ey er AG, hydraulische tandradpompen, hydraulische oliemotoren; K a y té Co. L td., fittingen voor c.v. installaties; M e ca n o S im m on d s G mbH , Spire speed nuts M onsun AB, hydraulische regelschuiven; N ed erla n d se C y l in d e r Fa­ briek, hydraulische cilinders; O l y m p i c S c r e w té R i v e t C o., k lin k ­ nagels (luchtvaart en in d u strie); R apid SA, Spire speed nuts; R asm ussen GmbH, Norma slangklemmen en pijpbeugels; T is o n AB, hydraulische regelschuiven; T in n e r m a n P r o d u c t s I n c., Spire speed nuts; S.S. W hite D ental M f g . Co. Ltd., buigzame assen voor afstand­ bediening en krachtoverbrenging; Max W id en m a n n A r m a tu r en fa b r ik AWG, brandweermateriaal.

Van R i e t s c h o t e n (3 H on w en s T e c h n i s c h e M aatschappij P neum a tiek N.V., R o t te r d a m Cr. Marijkehal v e r d ie p in g M kv 2012, 5011 A fd. H ydraulica en Perslucht. R oep ers (3 Zn. N.V., N tin s p eet Cr. Marijkehal p a r te rr e Mkp 240 Dieselmotoren lucht- en watergekoeld, stationaire en draagbare aggregaten, opsporings- en isolatie-testapparattxur voor pijpleidingen, flexibele koppelingen, motorspansleden, Poly-V-snaaraandrijvingen; Alleenvert. van: A r m s t r o n g S id d eley M otors, lucht- en watergekoelde dieselmotoren; W ork m an, R ee d c5 Co. Ltd., generators sets; W illiam K e n y o n i3 Sons Ltd., flexibele koppelingen en motor­ spansleden; T in k er (3 R asor, opsporings- en isolatie-testapparatuur voor onder- en bovengrondse pijpleidingen; T u r n er Bros A sbestos C o m p . Ltd., Poly-V-snaaraandrijvingen. Van R o s s u m ’s M o to r e n N.V., P a p e n d r c c h t Cr. Marijkehal p a r te r r e Mkp 301 A lleenvert. van: SA B ernard -M oteiirs, Bernard en Conord benzineen dieselmotoren, Bernard en Conord benzine- en dieselmotorpompen, Bernard en Conord benzine- en dieseldynamo-aggregaten; SA A n glo B elgian C o m p ., A.B.C. stationaire en scheepsdieselmotoren, A.B.C. dieseldynamo-aggregaten; B audouin M ofeu rs, Baudouin stationaire en scheepsdieselmotoren, Baudouin dieseldynamo-aggregaten; E rror, Compresseurs, Clichy Ervor compressoren. R o t s c h e i d N.V. E le c t r o t e c h n i s c h B ed rijf, Rij strijk Cr. Iren eh a i Ir 1135 Standaardkasten en standaardlessenaars, licht- en krachtverdelingen, hoofdverdeelinrichtingen, schakelpanelen, regelpanelen. R o t t c r d a m s c h e P laativerk I n d u strie N.V., Z w ijn d r e c h t Cr. Marijkehal p a r te r r e Mkp 40 8 Plaatw erk zowel in staal, roestvrijstaal en aluminium, zet-, pons­ en knipwerk, hoogfrequent solderen, argon-arc lassen enz.

verwarmingsprocessen, leverbaar in draagbare 10 J-4-kg-flessen alsmede in 3 5-kg-fiessen, eveneens te leveren in opslagtanks vanaf 1000 liter inhoud; bevoorrading per tankauto en spoorwagon, Autogas propaan-/ butaan-mengsel 60/40, speciale kw aliteit voor tractiedoeleinden, Shell smeermiddelen voor de industrie. SKF N.V. N cd erla n d sch e Maatschappij van K o g e lla g e r s , Veenendaal Cr. Marijkehal v e r d iep in g M k v 6050, 7051 Kogel- en rollagers, transportwielen, konische spiraaltandwielen. Smit f3 Co., Willetn N.V. E le ctro tec h n is ch e In d u strie v/h, Slikkerveer Cr. Irenehal Ir 4010, 5011 Elektromotoren, generatoren en regelapparatuur. Willem Sm it f3 C o’s T ra n sform atoren fabriek N.V., N ijm e g e n Cr. Iren eh al Ir 2010, 3011 Transformatoren voor de elektriciteitsvoorziening, industriële doel­ einden, gelijkrichting, het aanzetten van motoren; meettransformatoren, smoorspoelen, wikkeldraad. Spek Mzn. A. va n der N.V. H andelm aatschappij v/h, R o t te r d a m Cr. B ernhardhal Bd 3136 Holz-Her machines voor hout en kunststoffen: aanvoerapparaten, boormachines, dubbelgeïsoleerde handcirkelzaagmachines, kettingfreesmachines, dubbelgeïsoleerde éénhandschaven, elektr. dek- en vloerenschaafmachines, platenzaagmachines, pneumatische spijkerapparaten, verticale vlakapparaten of strijkapparaten, dubbelgeïso­ leerde handbandschuurmachines, elektr. trilschuurmachines, eiektr. handfreesmachines, dubbelzijdige randenfreesmachine, dubbelgeïso­ leerde kunststof frezen. Keil freeskettingen; Alleenvert. van: HolzHer M aschïnenfabrik Karl M. R eich , Holz-Her houtbewerkingsmachines; Wilh. K eil freeskettingen.

R ijn , W illem v a n N.V., A m sterd a m Cr. Jtilianahal p a r te r r e ] p 330, 429 Cr. Marijkehal v e r d i e p i n g M kv 3000 Cr. I ren eh a l Ir 2121 Cr. B ern h a r d hal Bd 6053 J p 330, 429: Bosch koelkasten, vrieskasten, vrieskisten, was­ automaten, wasvolautomaten, wascombinaties, centrifuges, vaatwasmachines, keukenmachines, handmixers, opbouwkeukens, ijs­ machines, strijkmachines, Kirsch bedrijfskoelkasten; Alleenvert. van: R o b e r t B o s c h G m b H , P hilipp K ir sch , M kv 3006: Hydropompen, hydromotoren, hydroventielen, hydrocilinders, hydrofilters, en hydroaggregaten, pneumatische ventielen; elektro-pneumatische ventielen en pneumatische cilinders; Alleenvert. van: R o b e r t B o s ch G mbH , Ir 2121: Bosch MP-condensatoren, Bosch ML-condensatoren, Bosch hardweefsel Resitex, Bosch elektrische en magnetische schakel- en contactelementen voor de automatisering. B d 6053: Bosch elektrische hoogfrequent boormachines, schrcevedraaiers, tapmachines, handslijpmachines en cirkelzagen; Loher om­ vormers, van Kaick omvormers, Lesto perslucht boormachines, schroevedraaiers, handscharen en handzagen. S a m o fa N.V., M o to r en fa b r ick , H a rderw ijk Cr. Marijkehal p a rterre Mkp 538 Lucht- en watergekoelde dieselmotoren van 414-30 PK, hulp- en noodstroomaggregaten, stroomaggregaten, pompaggregaten, lasaggregaten, compressoraggregaten. Seher (3 Co., M. N.V. T e c h n i s c h e H a n d elso n d er n cm in g , R o t te r d a m Cr. Marijkehal v e r d i e p i n g M k v 305 8 Kogel-, rol- en naaldlagers, naalden en kogels, originele Seegeren Waldes Truarcringen, testapparatuur voor lagers; Alleenvert. van: W. (3 T. A v e r y Ltd., H o o v e r Ball and B earing C om p ., K a y dan E n g in e e r in g C orp., R oller B earin g C om p , o f A m erica (R .B .C .), R oll w a y B ea rin g C om p . In c., E m itb B earing C om p ., S eegcr-O r b is G m b H , W aldes K o h in o o r In c. Shell N ed erla n d V erk oopm aatsch appij N.V., Den Haag Cr. Julianahal v e r d i e p i n g ] v 3064 Cr. Mar g r ie th u i Mt 501 J v 3064: Shell haardolie PK; Thermoshell M t 5 01: Shell Propagas brandstof voor industriële en ambachtelijke

Stokvis £> Zonen, R.S. N.V., R otterd a m Cr. Julianahal v e r d i e p i n g J v 7048, 7051 Fasto keuken- en badgeysers, Erres gasfornuizen, gaskookplaten, gasverwarmingsapparaten, Nobel luchtverhitters, Ronorm gasboilers, Siaps stralingsverwarming. Stork & Co., Gcbr. N.V. Koninklijke M achinefabriek , H e n g e lo Cr. Mar g r i e t hal M t 303 Cr. Marijkehal p a r te r r e Mkp 502, 601 Mt 303: Stoomketels, turbines e.a. stoominstallaties Mkp 502, 601: Meehanite gietwerk bewerkt en onbewerkt. Stork -P om pen K oninklijke M achinefabriek G cbr. Stork (3 Co. N.V., H en gelo Cr. O p en terrein O f 1 Horizontale en verticale, zelfaanzuigende en niet-zelfaanz. centrifugaalpompen, langzaamlopende zuigerpompen, speciale pompen voor dikke vloeistoffen, horizontale en verticale schroefpompen, vacuumpompen en compressoren, onderwaterpompen, Stork-pompen voor industrie, ketelvoeding, koelinstallaties, warm watercirculatie, brandblusinstallaties. Stork-hydrofoorinstallaties voor automatische water­ voorziening in industrie, Stork-circulatoren voor centrale verwarming. TeHaKa Im port-E xport, H ilversum Cr. hal C 1135 Lasgereedschap (autogeen, propaan en aardgas), autom. batterijen voor gassen, afsluiters, snijmachines (acetyleen, propaan en aardgas), lastrafo’s, puntlastangen kombi op voet, puntlas-, stomplas en rolnaadlasmachines, lichtbooggraveren, elektrische bikhamers, las- en soldeertafels, elektrodendroogkasten, persluchtdrukregelaars, olie- en waterafscheiders, olienevelaars, afsluiters, oliefilters, elektrisch in­ dustrieel schakelmateriaal, kabel. Persoonlijk beveiligingsmateriaal, kunststofglas voor brillen, helmen en schermen; Alleenvert. van: Ulmer, autogeen-, propaan- en aardgaslasgereedschap, drukregelaars voor alle gassen, autom. batterijinstallaties; Jem a , lastrafo’s, puntlas­ tangen kombi op voet, puntlas-, stomplas- en rolnaadlasmachincs; Trunax, lichtbooggraveerapparaten; Zyklon, elektrische lasbikhamers; FMN, persoonlijk beveiligingsmateriaal, lasbrillen, laskappen, helmen, beschermschilden en kappen, vonkschermen, ovenkijkglazen, kunst­ stofglas voor las, slijp en bescherming.

T evem a

Cr. M argriethal Mt 438

Fabriek van Technische Veeren N .V., Amsterdam. T ouw

Cr. Bernhardhal B d 4067

Machine'handel. Boormachines, booreenheden, doorslijpmachines, doorslijpschijven, gereedschapslijpmachines, metaalcirkelzaagmachines, metaalcirkelzagen, meetinstrumenten, slijpschijven. T ran sm ark N.V. I n d u striem ij., Bussum Cr. Marijkehal v e r d i e p i n g M k v 3014 Complete hydraulische installaties, hydrostatische aandrijvingen, vibrators, tandwielpompen en -motoren, plunjerpompen en -motoren, langzaamdraaiende grootkoppelmotoren, handpompen, elektrisch- en handbediende stuurschuiven, drukregelkleppen, servo ventielen, stroomregelventielen, actuators, cilinders, pijpkoppelingen met snijring, zelfsluitende koppelingen, lage-, middel- en hogedrukslangen; A lleenvert. van: D o w t y H yd ra jilic XJnits Ltd., tandwielpompen en -motoren, handpompen, stuurschuiven, veiligheidskleppen, rotary actuators, zelfsluitende koppelingen, hydrostatische aandrijvingen, grootkoppelmotoren, plunjerpompen en -motoren; D o w t y R o t o l Ltd., complete hydraulische installaties, servo ventielen, vibrators; D o w t y Seals Ltd., afdichtingsringen w.o. bonded seals, O-ringen, selons, selocs, struds, afd. volgens tekening; Ets. Etna, hydraulische accum u­ latoren met toebehoren, hogedruk plunjerpompen; Hall & Hall Ltd., Hallprene patent manchetten, pakkingplaat en koord; L ock h eed P r e cisio n P ro d u cts Ltd., zelfsluitende koppelingen, lage-, middel- en hogedrukslangen; Lucas In dustrial E quipm ent Ltd., hydraulische plun­ jerpompen en -motoren; P ra tt P recision H y d ra td ics Ltd., complete hydraulische systemen en onderdelen: stuurschuiven, drukregelklep­ pen, doorstroomregelkleppen, pompen, motoren, cilinders, etc.; T o th ill E n g in e e r in g Co. Ltd., hydraulische zuig- en retourfilters; H erm a n n Voss, pijpkoppelingen met snijring; L ock h eed P recision P r o d u ct s Ltd., actuators voor lading afsluiters U bel; A p pend ages N.V., A m sterdam Cr. M argriethal M t 422 Persta smeedstalen afsluiters, Boa gietijzeren klepafsluiters, Gestra condensomaten, EO pijpverbindingen en verdere appendages en pijpverbindingen. U bel L a gertech n iek Cr. Marijkehal v e r d i e p i n g M kv 1030 Timken conische rollagers, Pollard blokken met zelfsmerende, instel­ bare kogellagers, N.S.K. kogel- en rollagers, Heinkel regelbare riemschijven. U bel M eet- en R e g e lt e c h n i e k Cr. M argriethal M t 422 Feinmechanik pneumatische en elektronische regelapparatuur, meet­ instrumenten, registrerende instrumenten, hoeveelheidsmeters, weerstandsthermometers, thermo-elementen, Pleiger pneumatisch en elek­ trisch bediende regelafsluiters. V anandel N.V. T e c h n is c h e H a n d elso n d er n em in g, R o t te r d a m Cr. Irenehal I r 1032 Cr. Marijkehal v e r d i e p i n g M k v 3007 Ir 1032: Automatisch en handbediend laagspanningsschakelm ateriaal; M kv 3007: Pneumatische bedieningsapparatuur: cilinders en kleppen. Viba V ereen igd e I n gen ieu rsbu rea u x N.V., Den H aag Cr. Bernhardhal B d 6077 Metaalbewerkingsmachines, materiaalbeproevingsmachines, Mahr meetgereedschap, Feinprüf lucht- en elektronische meetapparatuur, Emuge tappen, Fix-Perfect beitels, A rntz segmentzagen, Houghton koelvloeistoffen voor de metaalbewerking en afschrikmiddelen voor de harderij, MSE koelmiddelcentrifuges, DIF genormaliseerd span­ gereedschap, Albrecht boorhouders, M ultifix snelwissel-beitelhouders, Bokö meedraaiende centers, Jay-Dee tapapparaten, Feinprüf stempel'huizen, Hassner snelwisselboorhouders; Alleenvertegenwoordiger van: L o c t it e zelfhardende, vloeibare kunstharsen voor borgen, vast­

zetten, bevestigen en afdichten; A v d el, Chobert, Avdelok, AveX snel- en blindklinksystemen, N utsert blinde klinkmoeren, jo Bolts, Pip pins, plaatklemmen; O talu, H eli-coll onverslijtbare schroefdraad in alle materialen, D o d g e schroefdraad in plastics; C a m lo c, snelsluitingen, beugelsluitingen; D ejo n d , T ubtara blinde klinkmoeren; Scully-H ispasuiza, freesassen, groeveninsteekapparaten, gereedschaphouders, Mohawk meertrapsboren en ruimers; Franken, Dublok spantangen; R h ein is ch e S c h m i r g e l sverke, Cora-schuurmateriaal voor m etaal- en houtbewerking; J o w i t t , bakeliet slijpsegmenten en -ringen- Gar, eenvoudige hulpmiddelen voor ruwheidsmeting; C o n tra v es, traploze toerenregelaars; Sip, coördinatenboormachines, meetmachines, profielprojectoren, precisierondtafels en precisiekottergereedschappen 'met m icrom eterverstelling; K u m m e r , tweespil-klauwplaatau torna ten; S ch a u d t, precisie-universelerondslijpmachines, precisie-productierondslijpmachines; E u g e n W eisser, universele sneldraaibanken, produktiesneldraaibanken, draadsnij-autom aat; Pit tier, revolverdraaibanken, geautomatiseerde revolverdraaibanken, klauwplaatautom aten, meerspilautomaten voor stafen klauw plaatw erk; P ittler/ W itzig & Frank, trommelautomaten met 3-9 eenheden (boren, tappen, ruimen e.d.), rondtafeltactautom aten met 2 boorspillen en 2 tap- resp. draadsnijspillen, speciaalmachines; P eter W olters, éénschijfs- en tweeschijfslepmachines, handlepgereedschappen; Fritz W erner, kniefreesmachines grootte 0 t/m grootte 6 in universele, horizontale en verticale uitvoering, bedfreesmachines, steekassenslijpmachines, speciaalmachines, snelspanmachineklemmen, verdeelapparaten, rondtafels; A b ene, gecombineerde horizontale/ verticale freesmachines; O v e r beek , kleine rond- en binnenslijpmachines; T h o m p s o n , vlakslijpbanken; Lazzati, horizontale boor- en freesmachines; B renner, centergatslijpmachine, kleine vlakslijpm achine; M ü nzenm aier, beitelslijpmachine; M o v o m a t ic , elektronische meet- en regelapparatuur; I n je c t a , persgietwerk van zeer hoge nauw ­ keurigheid in non-ferro legeringen. V lie tjo n g e A m sterd a m Cr. M a rgriethal Mt 444 Plaatstaal op m aat geknipt en gebrand, ook volgens schablone, Spiralobuis als luchtkanaal, rechthoekige luchtkanalen, V J-profielen: koudgewalste profielen, dunwandige buizen, dunwandige profielbuizen, dunwandige profielbuizen met aanslag, speciale warm gewalste profielen. W e rk sp oor-A m sterd a m , A m sterd a m Cr. Marijkehal p a r te rr e M kp 626 Gietwerk van machine-onderdelen tot een gewicht van 50 ton, in enkel of seriefabricage, nodulair gietijzer (Werkspoor Sferolite) tot een gewicht van 20 ton, in verschillende samenstellingen, blok­ vormen voor de staalindustrie, modellen worden in eigen model­ makerij gemaakt u it hout, m etaal en kunststof. W e st N.V. T e c h n i s c h B ureau, D en H aag Cr. Marijkehal v e r d i e p i n g M kv 1000 Westinghouse luchtdrukremmen voor rail-, w eg- en landbouw­ voertuigen, pneumatische apparatuur voor industriële toepassingen o.a. afstandsbediening, automatisering enz., galvaniseergelijkrichters, lasmachines en siliciu’m dioden, distributiekettingen, tandwielen en in ­ dustriële kettingaandrijvingen, keerkoppelingen en tandwielreduktiekasten, transportketting, stationaire en mobiele kompressoren; Brüninghaus traploos regelbare en starre axiale plunjerpompen, hydromotoren en hydraulische regelapparatuur; Borg W arner hydraulische tandwielpompen; W alterscheid pijpkoppelingen, dieselinspuitkoppelingen enz.; Ben teler stalen leiding voor luchtdruk- en hydraulische remmen, pneumatische en hydraulische installaties; Tschan elastische koppelingen; Norma leidingbeugels en slangklemmen, ook met rubber profiel; Schafer cilinders, slangen, fittings en gereedschappen voor hydraulische remmen; Eppensteiner lage- en hogedruk Epe vloeistoffilters; Perrot mechanisch en hydraulisch bediende trommelrerrimen. W ilto n - F ijen o o r d D ok- e n W e rf-M a a ts ch a p p ij N.V., S ch ied a m Cr. Marijkehal p a r te rr e Mkp 302, 601 Meehanite gietwerk bewerkt en onbewerkt. Van W ijk (4 B oerm a N.V., G r o n in g e n Cr. Marijkehal p a r te r r e M kp 112 Pompen, hydrauliek, appendages, airconditioning.

S O C IA A L P S Y C H O L O G IS C H E ASPE C TE N V A N

DE

A U T O M A T IS E R IN G

door

Speciaal in re la tie to t de koopvaardij

Dr. M. R. VAN GILS

Voordracht gehouden voor de Vereniging van Nederlandse Koopvaardij O fficie re n te Amsterdam, op 18 decem ber 1 9 6 5 Een van de meest intrigerende problemen van de laatste jaren is w el het vraagstuk van de automatisering. H et is een onderwerp waarover talloze publikaties zijn verschenen en dat vooralsnog wel in de belangstelling zal blijven. De ontw ikkeling van de automatisering treft men in vele sectoren van het m aat­ schappelijk leven aan. Zowel in de in­ dustrie, het bank- en verzekeringswezen als­ mede in het handels- en transportwezen vindt men thans in meer of mindere mate de principes van de automatisering toege­ past. Eén van de redenen waarom vele or­ ganisaties er toe overgaan hun produktie- of administratieprocessen te auto'matiseren is de noodzaak om op de m arkt een concurrerende positie te behouden. Een organisatie die b lijft werken met verouderde methoden en daardoor hoge kosten m aakt, loopt de kans zijn aanvankelijk gunstige economische po­ sitie te zien af brokkelen. Wanneer binnen de kringen van de koopvaardij over auto­ matisering wordt gesproken, vindt dit even­ eens zijn grond in het groeiende besef dat, w il men zijn positie op de wereldmarkt behouden, men dient te zoeken naar mid­ delen die de steeds stijgende kosten omlaag drukken. De moeilijke economische positie van het zeetransport, het toenemend gebrek aan bekwaam en ervaren personeel en ook het grote belang van de veiligheid van schip, apparatuur en bem anning*), dwingen de scheepseigenaren in vele Westeuropese lan­ den tot steeds verder gaande rationalisatie en arbeidsbesparende 'methoden. De snelle technische ontw ikkeling die w ij thans mee­ maken schept de mogelijkheden hiertoe. In de administratieve sector verwacht men zeer veel van de elektronische informatie ver­ werkende apparatuur. Bij de koopvaardij zijn deze verwachtingen vooral gericht op nieuwe besturings- en voortstuwingstechnieken die de laatste jaren ontwikkeld zijn. In beide gevallen kan men ten aanzien van de automatisering spreken van een „sleeping gian t” , een slapende reus, wiens krachten en mogelijkheden bij het wakker worden maar nauwelijks te overzien zijn (1 ). Voorlopig bevindt de automatisering in de *) Bij deze veiligheid k a n men onder m eer denken aan snellere locatie van fouten, h et uitschakelen van de „hum an e rro r” etc. W anneer m en bv. een opsom m ing zou geven van de verrichtingen welke vereist zijn voor de bewegingsomkeer van alle scheepsdieselm otoren, krijgt m en een inzicht van alle moeilijkheden, die hierm ede gepaard kunnen gaan en tevens een verklaring voor het feit waarom som m ige m anoeuvres m islukken (nam elijk gebrek aan handigheid van het personeel). Deze bewegingsom keer is een voorbeeld van een geval w aarin een autom atische installatie alle kans heeft om beter te zijn dan een m et de h and uitgevoerde m anoeuvre. (Vgl. D agblad Scheepvaart, 18 februari 1965, p. 5.)

E.E.G.-landen zich nog in een pril stadium. Hoe snel de ontw ikkeling echter gaat b lijk t w el uit het feit dat in 1960 nog geen 1.000 computers in gebruik waren en voor 1970 er een 10.000 geschat worden ( 2 ) . H et is niet onw aarschijnlijk dat in de wereld van de scheepvaart, zij het dan minder spec­ taculair, zich een der gelijke ontw ikkeling zal voordoen. Autom atisering betekent aanzienlijk meer dan het alleen invoeren van nieuwe tech­ nische apparatuur. Autom atisering heeft veelal een ingrijpende w ijziging van de to­ tale organisatie ten gevolge. Veranderingen kunnen zich bv. voordoen in de rui'mteindeling van het schip, de vrachtm ogelijk­ heden, de inrichting van het schip, terw ijl ook het scheepstype er door kan veranderen. Men denke bv. aan de ingrijpende w ijz i­ gingen bij automatische besturing van het schip vanaf de bm g. Ook de w erkzaam ­ heden, in het bijzonder de routinetaken, kunnen een grondige w ijziging ondergaan evenals het patroon van menselijke verhou­ dingen aan boord. Tevens kan de relatie van het schip tot de rederij een andere inhoud krijgen. De p raktijk toont aan dat vele organi­ saties zich bij de planning van de auto­ matisering in onvoldoende mate realiseren dat de totale organisatiestructuur bij het proces van veranderingen betrokken zal zijn. Dit kan onder meer tot gevolg hebben dat het rendement dat men van de autom ati­ sering verw acht u itb lijft. Maar al te vaak ziet men dat de nieuwe, zeer kostbare ap­ paratuur, in onvoldoende mate gebruikt wordt doordat men nog geen voldoende mensen heeft om de apparatuur te bedienen of men niet bereid is bepaalde w erkzaam ­ heden door de machine te laten verrichten en de apparatuur dientengevolge lange perioden niet gebruikt wordt. V aak ook b lijft de nieuwe apparatuur hardnekkige fouten maken, omdat men het oude ar­ beidsproces in onvoldoende mate geanaly­ seerd had. W anneer men alle moeilijkheden en m islukkingen die zich bij de autom ati­ sering hebben voorgedaan in geld zou kun­ nen uitdrukken, zou men ongetwijfeld tot astronomische bedragen komen. Sommige van deze m islukkingen zijn misschien nodig geweest, het merendeel echter niet. Een organisatie die besluit te gaan auto­ matiseren dient zich nauwgezet af te vragen welke eisen deze automatisering aan zijn organisatie en aan de mensen die erin werken stelt en te streven naar een organisatievorm die in staat is deze eisen op te vangen (3 ). Wanneer men achteraf de problemen die zich in de reorganisatiefase ten gevolge van automatisering hebben voorgedaan an aly­ seert, blijken vele van deze problemen terug te voeren te zijn tot het feit dat men heeft

verbonden aan het Nederlands Instituut voor Praeventieve Geneeskunde te Leiden

getracht de automatisering in te voeren zon­ der daarbij de bestaande organisatiestruc­ tuur mee te ontwikkelen. John Diebold, een Amerikaanse automa­ tiseringsdeskundige drukte dit eens als volgt uit: „they (the executives) are simply putting wheels under existing systems and procedures”. Men w il wel de voordelen van de automatisering, maar men ziet daarbij niet de noodzaak de bestaande organisatie mee te ontwikkelen. Enigszins illustrerend voor deze houding is een Amerikaans on­ derzoek in een organisatie die zou gaan auto'matiseren. Het merendeel der onder­ vraagden in deze organisatie achtte auto­ matisering zeer n u ttig, maar meende dat de consequenties ervan zich wel in de andere afdelingen zouden doen gevoelen, maar niet in de eigen afdeling. Men w il wel de baten, maar eventuele lasten moeten anderen maar dragen. Automatisering vereist dat er een zorg­ vuldige planning komt voor de integratie van de nieuwe apparatuur in de organisatie. Een planning waarbij de gehele organisatie in ogenschouw genomen wordt. Te vaak echter ziet men dat deze planning onvol­ doende niveau heeft en beperkt blijft tot enkele onderdelen van de organisatie. De sociaal-psychologische complicaties bv. wor­ den meestal slechts zeer globaal in deze plan­ ning betrokken. De volgende punten blijken bij deze planning vaak moeilijkheden op te leveren. 1. Een eerste punt is wel de veronder­ stelling dat de eigen organisatie doelmatig functioneert. Men overschat deze doelma­ tigheid. Wanneer men bv. zou vragen of er zich ook personeelsproblemen bij een rederij voordoen of de relatie tussen gezagvoerder en rederij moeilijkheden geeft, is de reactie 'meestal een duidelijke ontkenning. Vaak echter blijken in een organisatie onder de oppervlakte wel degelijk allerlei problemen te leven. Problemen die niet altijd worden uitgesproken. Duidelijke tekenen als een hoog ziekteverzuim, een buitensporig ver­ loop of onnodig veel fouten in het arbeids­ proces worden genegeerd. Dergelijke typi­ sche organisatieproblemen verschuift men liever naar een individueel niveau en men zegt dan „w at een moeilijke of lastige man is het toch” , zonder dat men de omgeving waarin de man w erkt daarbij betrekt. Ook wel negeert men deze spanningen in de organisatie met dooddoeners als „de mo­ derne welvaartstaat m aakt de mensen lui”. Men w il de ware aard van het probleem niet zien. Bij ingrijpende veranderingen kunnen de­ ze spanningen ineens aan de oppervlakte komen en remmend werken op doorvoering van de reorganisatie. Een goede reorgani-

satie dient te beginnen met een kritische beschouwing van de eventuele feilen van de huidige organisatie. 2. Een tweede bron van moeilijkheden blijkt vaak te zijn de veronderstelling bij de topleiding van een onderneming dat een or­ ganisatie gekenschetst wordt door het organisatieschf ma dat men eens in een grijs verleden heeft ontwikkeld. Een organisatie­ schema w il niets anders zijn dan de ver­ duidelijking van een systeem waarin de be­ trokkenen met elkaar kunnen werken. In de praktijk ziet men dat men onder een organisatieschema veel meer w il verstaan. Men w il eruit kunnen aflezen welke ver­ antwoordelijkheid iemand heeft, w at zijn promotiemogelijkheden zijn, hoe hoog hij in de organisatie staat, welke communicatie­ kanalen er openstaan etc. In plaats van een hulpmiddel te zijn m aakt men het organi­ satieschema de realiteit zelf. Het organisatie­ schema is dan niet langer een hulpmiddel om verbanden weer te geven en het geheel van een organisatie samen te vatten, het wordt identiek geacht aan de organisatie­ structuur zelf. 'Wanneer nu bij automatisering alleen ge­ keken wordt naar de eventuele noodzake­ lijke wijzigingen in dit formele schema, loopt men het gevaar de historisch gegroeide verhoudingen die achter dit schema schuil gaan, te miskennen. Een organisatie is geen papieren schema, maar een levende eenheid van mensen die in groepen samenwerken cn •van technische apparatuur. Wanneer men volstaat met alleen het wijzigen van dit formele schema is de kans groot dat de in­ formele structuur die zich ontwikkeld heeft, b lijft bestaan en een belemmering kan gaan betekenen voor de soepele doorvoering van de nieuwe plannen. Ook w at dit betreft zijn er genoeg voorbeelden te geven, zoals bv. de organisaties w aar een bepaalde af­ deling zich in de loop der jaren zo’n machts­ positie heeft opgebouwd dat zij kan bepalen in welke mate nieuwe plannen gerealiseerd kunnen worden. Deze machtsposities leest men niet uit het formele organisatieschema af. Formele organisatieschema’s houden b ij­ zonder weinig rekening met de mensen die uiteindelijk alle hokjes in dit schema moeten opvullen. Wanneer men alleen uitgaat van een technisch exacte structuur bestaat de mogelijkheid dat de mensen in de organi­ satie zich gepasseerd voelen en weerstanden zullen ontwikkelen. Organiseren is meer dan het alleen rationeel op elkaar afstemmen van technische apparatuur. Organiseren houdt in dat men streeft naar een zinvolle integratie van mensen en machines, naar een situatie waarin de mogelijkheden van het individu en de mogelijkheden van de machine zo optimaal mogelijk op elkaar worden afge­ stemd. Een organisatie is geen papieren schema, maar een dynamisch systeem dat continu aan veranderingen onderhevig is. *) Deze moeilijkheden in een organisatie kunnen voorkomen worden als men tot op elk niveau de mensen informeert en consul­ teert inzake de verschillende beleidsvraag­ *) D it vindt men eveneens duidelijk geïllustreerd in een studie van Joan W oodward. Zij concludeert onder m eer: „The m ost successful firms are (. .) likely to be the .organization conscious’ firms, in which form al organization is appropriate to the technical situation. Next would come the less .organization .conscious’ firms, w here informal or-

stukken. Veelal ziet men echter dat de con­ sultatie niet nodig geacht wordt en de in­ formatie meer in de vorm van een order van bovenaf geschiedt. 3. Een derde bron van moeilijkheden bij automatisering blijkt vaak het gebrek aan flexibiliteit van de organisatie te zijn. Naarmate men meer zelf besturende appara­ tuur gaat installeren en dus meer menselijke arbeid gaat vervangen, kan de organisatie kwetsbaarder worden voor onverwachte ge­ beurtenissen, vooral als er weinig mogelijk­ heden zijn om op andere werkwijzen over te gaan. De flexibiliteit van een organisatie houdt in het vermogen bij onverwachte ge­ beurtenissen weer snel een nieuw evenwicht te vinden welke het mogelijk 'maakt op behoorlijke w ijze te blijven functioneren. Het uitvallen van de elektriciteit in New York kort geleden (zie „Schip en W erf” nr. 26 van 17 dec. 1965, pag. 710) geeft dui­ delijk weer hoe kwetsbaar de totale orga­ nisatie kan worden als zij in belangrijke mate op technische apparatuur steunt. Deen zich dan ook storingen in de apparatuur voor, dan kan het van het allergrootste be­ lang zijn deze storingen zo spoedig mogelijk te verhelpen of in elk geval een uitbreiding ervan te voorkomen. Dit punt van flexibiliteit lijk t mij vooral ook voor de koopvaardij een belangrijk punt worden in verband met het streven met verminderde bemanningen te gaan varen (5 ). Zowel uit het oogpunt van veilig­ heid als uit het oogpunt van efficiëntie zal men een organisatievorm moeten vinden waarin de beschikbare mankracht optimaal gebruikt kan worden. Het vinden van deze optimale verhouding is een zeer complexe zaak en vereist een nauwgezette systeem­ analyse van het schip. Men zal zich dienen te realiseren dat meer personeel voor onder­ houdswerk (ook preventief onderhouds­ werk) ingezet zal moeten worden en minder voor de meer alledaagse werkzaamheden. „Today’s sailor who can splice rope, chip and paint decks, steer the ship, lash cargo, and handle lines w ill find these tasks no longer required (. .) the sailor w ill find himself spending more time in repairing and maintaining the automatic equipment than ringen performinig its tasks” (4 ). Dit houdt dus in dat men ook program­ ma’s voor deze nieuwe taken dient te ont­ wikkelen en men niet zonder meer bv. het preventieve onderhoud aan de persoonlijke opvatting van een van de werktuigkundigen kan overlaten. Systematisch dient nagegaan te worden welke eisen de nieuwe appara­ tuur uit het oogpunt van efficiëntie en veiligheid stelt en in hoeverre men in staat is aan deze eisen te voldoen. In een geautomatiseerde organisatie ziet men dat er geen plaats meer is voor strakke, rigide hiërarchische taakverdelingen. Een te sterk rangenonderscheid b lijkt nadelig te zijn voor het ontwikkelen van een behoor­ lijke flexibiliteit. Gestreefd dient te worden naar een organisatievorm waarin nauw met elkaar samengewerkt kan worden. Meer dan voorheen zullen officieren van de nautische ganization mainly determines the pattern of re­ lationships. The least successful firms are likely to be the .organization conscious’ firms, where form al organization is inappropriate and deviates from informal organization.” (J. W oodward: „M anage­ ment and Technology” . Problems of Progress in Industry, no. 3, H.M .S.O., 1958, p. 38.)

dienst moeten samenwerken met de w erk­ tuigkundigen en dient men zich te reali­ seren dat men voor een goed verloop van de werkzaamheden van elkaar afhankelijk is. W ellicht zal het ook nogeens zover ko­ men dat de nautische dienst officier in de toekomst en uiteraard na een behoorlijke opleiding hiertoe zonodig in staat zal moeten zijn dienst te doen in de machinekamer, te rw ijl de technische dienst officier in staat moet kunnen zijn om bepaalde diensten aan dek te verrichten. D it w il niet zeggen, dat ieder zijn eigen specialisme zal hoeven op te geven, wel dat men in staat is elkaar zonodig te assisteren en dat men een ge­ zam enlijke basis van kennis heeft om in team -verband met elkaar te kunnen w er­ ken. Deze flexibiliteit is te bereiken door het aankweken van allroundheid, door het w erken in team-verband en door het ont­ w ikkelen van een klim aat aan boord dat vruchtbaar is voor dit werken in team ­ verband. De allroundheid geldt niet alleen voor de officieren, maar eveneens voor de rest van de bemanning. Zij im pliceert dat men in staat is verschillende functies te verrichten, bv. dat een lid van de beman­ n ing zowel in staat is dekdienst te ver­ richten en zonodig ook w acht zal kunnen lopen in de machinekamer. H et voordeel van deze allroundheid ziet men ondermeer g e ïl­ lustreerd in sommige geautomatiseerde olie­ raffinaderijen. De leden van een onderhouds­ ploeg zijn ieder voor zich in staat om alle voorkomende onderhoudswerkzaamheden tc verrichten en dus in staat om geheel zelf­ standig problemen op te lossen. D it heeft het voordeel dat doorgewerkt kan worden en men niet op elkaar hoeft te w achten. Een noodzakelijk vereiste is na­ tu u rlijk w el dat men dit alleen aan k w a­ lita tie f goedgeschoold personeel kan op­ dragen. De allroundheid zal tevens gepaard die­ nen te gaan met een goede verdeling van de verantwoordelijkheden. De ervaring met geautomatiseerde syste­ men toont aan dat de verantw oordelijk­ heden van de betrokken personen vaak zo onduidelijk zijn, dat wanneer er iets ge­ beurt men vaak niet weet wie w at wel en w at niet mag doen. Ook bij de koopvaardij liggen hier nog vele problemen op het terrein van het onder­ w ijs. Een stuk uniforme training voor alle toekomstige koopvaardij-officieren lijk t mij een eerste vereiste om tot deze allroundheid te komen, terw ijl ook een behoorlijke „on the job train ing” niet vergeten mag wor­ den. Daarnaast zal men de nodige m aat­ regelen dienen te nemen de koopvaardij als carrière aantrekkelijk te maken. Een nauwe sam enwerking tussen rederijen en scheeps­ w erven zou hier goede mogelijkheden kun­ nen bieden. Juist w aar het verloop vooral onder het technisch personeel zo enorm groot is, zal men een doelbewust beleid moe­ ten opbouwen om ook voor deze categorie personeel de koopvaardij aantrekkelijk te houden, ook al zal een dergelijk nieuw be­ leid de huidige situatie volledig kunnen doorkruisen. A utom atisering doet de scheidslijnen tus­ sen afdelingen of diensten vervagen. Meer en meer vloeien deze diensten in elkaar over en worden zij voor een goed functioneren van de organisatie van elkaar afhankelijk. Om tot een goede afstem m ing van de werkzaamheden te komen is het werken in

team-verband onmisbaar geworden. H et is nier voldoende ermee te volstaan tijdens de borrel informatie uit te wisselen. Een doel­ bewuste planning en een afstemming van de verschillende werkzaamheden op elkaar m aakt het noodzakelijk regelm atig met el­ kaar om de tafel te gaan zitten. Om in teamverband te kunnen werken is het nood­ zakelijk dat men goed geïnformeerd is over eikaars werkzaamheden en de problemen die zich daarin kunnen voordoen. Het denken in hokjes van nautische, civiele of technische dienst kan hierbij belemmerend werken. H et belang van het werken in team­ verband ziet men bv. duidelijk bij de marine gedemonstreerd. Oefeningen waarbij verschilende diensten moeten samenwerken, verlopen pas dan succesvol als de verschil­ lende diensten goed op elkaar zijn afge­ stemd. V anneer zich onderlinge spanningen tussen deze diensten voordoen of w aar zich aarzelingen voordoen ten aanzien van de verschillende verantwoordelijkheden ziet men dat de resultaten, vrijw el altijd direct een stuk minder zijn, omdat men niet meer het belang van de gehele organisatie na­ streeft, doch alleen het eigen belang of het belang van de dienst waartoe men behoort. Bij de koopvaardij is het w ellicht moeilijker om een slechte samenwerking in termen van succes of geen succes uit te drukken, maar ongetw ijfeld zal ook hier de effectiviteit van de organisatie er door beïnvloed worden. Onder meer zal dit zich weerspiegelen in het leefklim aat aan boord van een schip. Op d it klim aat is ook van belang de wijze waarop gezag wordt uitgeoefend. Een wijze van leidinggeven met een enigszins auto­ ritaire inslag en met het accent vooralop het handhaven van de discipline past in een moderne organisatie niet meer. Naarmate het niveau van het personeel stijgt is men minder tevreden met alleen maar de rol van „factor arbeid” te aanvaarden. Het traditionele gezag, zoals wij dat vroeger vooral in de kerk en de krijgsm acht tegen­ kwamen en dat was gegrondvest op het onwrikbare geloof in de legitim iteit van de macht uit hoofde van het beroep of de rang, spreekt de tegenwoordige werknemer niet meer aan. W il men w erkelijk gezag blijven uitoefenen, dan zal men zijn hiërar­ chische bevoegdheid dienen waar te maken door een optreden dat effectief is, zowel gezien vanuit de doeleinden van de organi­ satie als vanuit de visie van het onder­ geschikte personeel. Onderzoek heeft aan­ getoond dat naarmate de technische kennis in een organisatie toeneemt meer de nadruk komt te liggen op deskundigheid als basis van legitiem e autoriteit. Noorzakelijke voor­ waarde voor een dergelijke gezagsrelatie gebaseerd op deskundigheid is tevens dat de ondergeschikten instemmen met de doel­ einden waarvoor en de middelen waarmee het gezag wordt uitgeoefend (6 ). H et is duidelijk dat bij deze nieuwe ge­ zagsverhoudingen de werknemer als een vol­ w aardig medespeler beschouwd dient te worden. In toenemende mate verlangt men geconsulteerd te worden en enige inspraak in het beleid te hebben. Niet voor niets staat de medezeggenschap tegenwoordig zo in de publieke belangstelling. Deze medezeggenschap w il allerminst zeggen dat hiermede het gezag van de schipper aangetast wordt. Integendeel, er is slechts één man aan boord die uiteindelijk voor alles de verantwoording heeft. Elke

gezagvoerder dient zich echter te realiseren dat, wil hij zijn schip op behoorlijke wijze runnen, hij hiervoor de medewerking van zijn bemanning nodig heeft. Wanneer deze medewerking niet van harte gegeven wordt, gaat dit ten koste van de eflicientie van het schip en zou wei eens catastrofaal kunnen zijn op kritieke mo­ menten. Ju ist op kritieke momenten, in situaties van gevaar kan het meer dan ooit van belang zijn dat de bemanning van een schip als een hecht team functioneert. Een gezagvoerder die hiervoor niet de basis heeft gelegd kan hier uiteindelijk de wrange vruchten van plukken. D it leefklimaat aan boord van een schip is niet alleen van be­ lang voor de w erksituatie, maar ook daar­ buiten. Een schip is een min of meer ge­ sloten gemeenschap waar men ook na het werk met elkaar moet samen leven. W an­ neer de verhoudingen in het werk al slecht zijn, zal dit na het werk niet veel beter zijn. W anneer ten gevolge van de auto­ matisering ook nog meer vrije tijd ter be­ schikking kom t, kunnen deze ongunstige verhoudingen aan boord op allerlei schade­ lijke wijzen tot uitin g komen, zoals vecht­ partijen, overm atig drankgebruik e.d. De gevolgen van de automatisering in de koopvaardij blijven niet beperkt tot de organisatiestructuur van een schip. Niet uit het oog dient verloren te worden, dat een schip deel uitm aakt van een groter geheel, namelijk zijn rederij en uiteindelijk zelfs van de gehele koopvaardij van zijn land. Tussen de rederij en het schip bestaan be­ paalde banden. H et is te verwachten dat ten gevolge van de automatisering deze relaties een ander karakter zullen krijgen welke kunnen leiden tot een verminderde auto­ nomie van het schip. D it zal in de eerste plaats n atu u rlijk afhangen van de aard van de automatisering. In grote administratieve en industriële organisaties aan de w al ziet men dat ten­ gevolge van automatisering de oorspronke­ lijke trend tot decentralisering van be­ voegdheden en verantwoordelijkheden ver­ flauw t en in vele gevallen omslaat in een trend tot steeds grotere centralisering. Alle belangrijke inform atie kan sneller en effec­ tiever met behulp van een computer op één centrale plaats verwerkt worden en van hieruit kunnen dan de directieven voor het beleid gegeven worden. Parallel met deze ontwikkeling ziet men ook dat het u it­ voerende personeel in de gedecentraliseerde posities kom t te zitten en de hogere specia­ listen dichter bij de bron van de beslis­ singen komen te zitten en een zeer belang­ rijke invloed op het beleid gaan uitoefenen, niet in het minst doordat men zich actief hier met research en ontwikkeling leidend tot vernieuwing en verbetering van de produkten of organisatiemethoden kan bezig­ houden (7 ). In hoeverre binnen de koopvaardij ten gevolge van de automatisering een trend tot centralisering van de beslissingsbevoegd­ heid zich zal gaan aftekenen, is moeilijk te beoordelen. Deze trend is reeds wel duidelijk aanwezig bij de marine in vredestijd en bij sommige tankerrederijen. Een belangrijk ge­ deelte van het beleid aan boord van deze schepen wordt vanaf de w al bepaald. Dage­ lijks dient men per telex of anderszins be­ langrijke gegevens naar dte wal te sturen, alwaar de nodige beslissingen genomen wor­ den. Op vele tankers weet men vaak nog

niet wat de eerstvolgende haven zal zijn en wordt de beslissing hiervoor aan de wal genomen. In hoeverre de gezagvoerder een mate van vrijheid behoudt bij de effec­ tuering van dit beleid hangt van de in­ stelling van de walorganisatie af. De visserij in sommige Westeuropese lan­ den toont wat dit betreft nog een volledig tegenovergesteld beeld. H ier ziet men dat de autonomie van de schepen ju ist buiten­ gewoon groot is en vanaf de w al bijna geen invloed op het beleid van de schipper wordt uitgeoefend en deze zelf kan bepalen waar hij zal gaan vissen, hoe lang hij dit zal doen en wanneer hij weer huiswaarts zal keren. H et is echter onw aarschijnlijk dat een volledige autonomie van de schipper in de visserij zich bij de voortschrijdende tech­ nologische ontwikkeling zal handhaven. Meer en meer ziet men dat er naar gestreefd wordt het gehele proces fabrieksm atig te laten verlopen, d.i. op vergelijkbare wijze met walorganisaties. Ook ten aanzien van het zeetransport zal er w at dit betreft nog wel het een en ander veranderen. Uiteraard spelen hier talloze andere factoren als type rederij, aard van het vervoer etc. eveneens een belangrijke rol. "Waar zich echter de relatie van het schip tot de walorganisatie kan gaan wijzigen dient men er rekening mee te houden dat dit aanleiding kan zijn tot velerlei conflicten alvorens een nieuw evenwicht gevonden is. Ook hier zal een nauwe samenwerking tussen gezagvoerders en reders van groot belang zijn deze ver­ anderingen soepel te doen verlopen. Meer dan ooit is het van belang geworden dat werknemers en werkgevers gezamenlijk trachten te zoeken naar een basis waarop noodzakelijke veranderingen kunnen wor­ den ingevoerd en zich bezinnen op de ge­ schiktheid van de huidige arbeidsorganisatie hiervoor. Uit het voorgaande is duidelijk geworden dat ook de koopvaardij is komen te staan voor een periode w aarin grote structuu r­ veranderingen te verwachten zijn. Een open oog voor de eigen problemen, de eisen van de nieuwe situatie en een planning op lange termijn zijn een eerste vereiste om deze veranderingen op adequate w ijze op te vangen. In een recent Engels onderzoek (8) werd een aantal ondernemingen u it ver­ schillende bedrijfstakken onderzocht. Deze ondernemingen werden daarbij gesplitst in twee categorieën ondernemingen, nam elijk de ondernemingen die in hun bedrijfstak als koploper en de ondernemingen die als nahinkers en achterblijvers aan te merken zijn. De koplopers zijn de waakzamen, de vooruitstrevenden. De „nahinkers” zijn de achterblijvers, de slapers. De auteurs komen dan tot de volgende conclusie na de be­ studering van een 47 -tal ondernemingen:

lopers textielindustrie ................ metaalindustrie ........... scheepsbouw ............... elektronische industrie . huishoudelijke apparaten graafwerktuigen ...........

42 37 15 64 46 49

% % % % % %

hinkers neUtraal 43 45 50 10 43 34

% % % % % %

15 18 35 26 11 17

% % % % % %

De tabel kan n atuurlijk nooit meer dan een grove benadering zijn en men dient haar met de nodige behoedzaamheid te inter­ preteren. Toch is het verschil tussen de elektronische industrie en de scheepsbouw treffend. „De traditionele gebondenheid van de scheepsbouw schijnt zich, althans in de be­ studeerde ondernemingen, op onmisken­ bare w ijze mede te delen aan het manage­ ment. Omgekeerd getuigt juist in de jonge elektronische industrie de leiding van on­ bevangenheid en frisheid in haar beleid” , aldus een sam envatting van enkele conclu­ sies van deze studie. Deze sam envatting hoeft niet direct onderschreven te worden. Er zijn nog andere factoren die hierop van invloed kunnen zijn. Een kern van waar­ heid echter zou er in kunnen zitten en deze

kan men niet zonder meer veronachtzamen. Ook de koopvaardij in West-Europa heeft een respectabele traditie. Deze traditie mag nooit een belemmering voor de ontwikkeling gaan betekenen, en een rem zijn op de aan­ passing van de koopvaardij aan nieuwe om­ standigheden. L iteratuur 1. M ecuw is, A.: „De ontw ikkeling van de administratieve organisatie” . In: In­ formatie nr. 48, oktober 1965, pag. 2-9. 2. „Development of the European Com­ puter M arket.” Report, delivered by the Netherlands Autom atic Infor­ mation Processing Research Centre by Request of the Committee of the European Economie Community.

3. S ch eep m a k er, B.: „O rganisatie en auto­ m atisering.” U trecht 1964. 4. B u ck , P. B.: „Technological change and the Merchant Seaman.” Int. Labour Review, 92-4, 1965, p. 2 9 8-3 13. 5. International Transport W orker’s Jo u r­ nal: „A close look at shipboard auto­ mation.” Vol. X X V , no. 11, novem­ ber 1965, p. 2 4 2 -2 4 6 . 6. L a m m e n , C. J. (e.d .) : „Medezeggen­ schap in het bedrijfsleven.” U trech t 1965. 7. L ea v itt, H. ƒ.: „Inform ation technolo­ gy: An organizational fram ew ork.” In: Informatie nr. 43/44, 1965, p. 3 -9 . 8. A llen and U rw in : „Thrusters and Slee­ pers.” Londen 1965.

Nederlands N orm alisatie-instituut, Rijswijk G r o n d s la g e n va n d e b e d r ijfs n o r m a lis a tie H et belang van de praktische toepassing van de normalisatie, ook in de minder grote bedrijven, wordt door de landelijke normalisatie-instantie, het Nederlands Norm ali­ satie-instituut (N N I), wel zeer goed be­ grepen en w aar mogelijk wordt de normali­ satie in de p rak tijk gestimuleerd. Bestond reeds sinds een aantal jaren de Commissie Bedrijfsnormalisatie (Cobeno), die als doel­ stellingen o.a. heeft de toepassing van nor­ men te bevorderen, de norm alisatie-activiteiten in het bijzonder ten behoeve van kleine en middelgrote bedrijven te stimuleren en het geven van adviezen betreffende bedrijfs­ normalisatie aan het NNI, thans is, op ad­

Vereeniging van Technici op Scheepvaartgebied A F D E L IN G „R O T T E R D A M "

N o tu len v a n d e a l g e m e n e v e r g a d e r i n g van de a fd elin g „ R otterd a m ” , geh o u d en op d on ­ d e r d a g 3 m aart 1966, des a v o n d s 8 u u r in d e G r o t e F eestzaal v a n h e t H ilto n H otel, te R o t te r d a m A anwezig volgens de presentielijst: 5 be­ stuursleden en 148 leden en introducé’s. A genda: 1. Opening. 2. Notulen van de algemene vergadering d.d. 20 januari 1966 (zie „Schip en W erf”, no. 4 van 25 februari 1966). 3. Herdenking overleden leden. 4. Voordracht, toegelicht met lichtbeelden. Onderwerp: „Enige problemen van moder­ ne dieselmotoren”, door prof. ir. A . H. de Klerck, hoogleraar afd. W erktuigbouwkunde aan de Technische Hogeschool D elft. 5. Rondvraag. 6. Sluiting. V oorzitter: J. G. F. W arris. 1. De voorzitter opent de vergadering te 20.10 uur en heet alle aanwezigen hartelijk welkom en speciaal de spreker van deze

vies van de Cobeno', het NNI er toe over gegaan een speciale cursus op beleidsniveau te organiseren, die in de eerste plaats be­ stemd is voor staffunctionarissen die zowel bij het bedrijfsnormalisatiewerk als bij het normalisatiebeleid zijn betrokken. De leergang is niet alleen bedoeld voor hoofden van bedrijfsnormalisatiebureaus, chefs tekenkamer, inkopers, chefs werkvoor­ bereiding, bedrijfsleiders en leraren bij het nijverheidsonderwijs, maar ook zeer geschikt voor directeuren van middelgrote en klei­ nere bedrijven. Door discussies en door u it­ wisseling van ervaringen zullen de deel­ nemers vertrouwd worden gemaakt met alle mogelijkheden van het normalisatiewerk en zal worden geleerd deze in de praktijk toe te passen.

avond, prof. ir. A. H . de Klerck, hoogleraar afd. W erktuigbouwkunde aan de Technische Hogeschool Delft.

De leergang, die overdag zal worden ge­ houden en die tweemaal drie dagen duurt, zal voor de eerste maal worden gehouden op 18, 19, 20, 25, 26 en 27 april a.s. in het nieuwe gebouw van het NNI te R ijsw ijk (Z .H .), en wel van 9.45 tot 16.30 uur. De kosten van deelneming bedragen ƒ 375,— per persoon voor personeelsleden van contri­ buanten van de Stichting N N I en voor studerenden, en ƒ 5 00,— per persoon voor de overige deelnemers. Voor nadere, uitvoerige inlichtingen en voor inschrijving voor de leergang N orm ali­ satie en Bedrijf wende ’m en zich rechtstreeks tot het Nederlands N orm alisatie-instituut, A fdelin g Publiciteit en V oorlichting, Polakw eg 5, R ijsw ijk (Z.H.), tel. (0 7 0 ) 906800.

A . C. Braggaar, overleden 15 februari 1966 in de leeftijd van 82 jaar, oud-inspecteur Bureau Veritas, Scheeps- en W erktu igk . Expert. (Ere-lid.) 2. De notulen van de algemene ver­ 4. N a een korte inleiding geeft de voor­ gadering d.d. 20 januari 1966, welke reeds zitter het woord aan prof. ir. A . H . de verschenen in „Schip en W erf” no. 4 van K lerck voor het houden van zijn voordracht 2 5 februari 1966 werden met algemene stem­ over „Enige problemen van moderne diesel­ men goedgekeurd. m otoren”, welke voordracht in twee gedeel­ ten werd gehouden, v ijf kw artier voor de 3. Daarna herdacht de voorzitter de pauze en één uur na de pauze, w aarbij de he­ overleden leden die sinds de vorige vergade­ ren ing. N. H. J . van Hussen, ing. I. A. de ring zijn ontvallen, nl. de heren: H. J. Beijer, overleden 22 januari 1966 in Vos, ir. J . N. Joustra en Stigter gebruik m aakten van de gelegenheid tot vragen stel­ de leeftijd van 59 jaar, directeur James len. W alker & Co. Nederland N.V. Daarna' dankte de voorzitter ‘m et enige E. E. Th. Kolff van Oosterwijk, over­ welgekozen woorden professor De K lerck leden 24 januari 1966 in de leeftijd van 73 voor zijn bijzonder interessante voordracht jaar, commissaris H ertel & Co. N.V. die velen van de aanwezigen ook na de lezing A. de Haan, overleden 31 januari 1966 in aan het denken zal zetten. D at de lezing met de leeftijd van 88 jaar, oud-directeur van de belangstelling werd tegemoet gezien, bleek Scheepsbouwwerf „R ijn en Maas” Firma wel u it het grote aantal leden die zijn op­ De Haan en Oerlemans, thans Verolme gekomen om naar deze voordracht te luiste­ Scheepswerf Heusden N.V. ren. Mr. J. Kroese, overleden 3 februari 1966 5. Bij de rondvraag bleek geen der aan­ in de leeftijd van 61 jaar, oud-lid van de wezigen hiervan gebruik te w illen maken. Raad van Beheer van Phs. van Ommeren 6. De voorzitter sloot daarop de verga­ N.V. (D onatrice). dering te 23.00 uur met een woord van dank J. M. Bosman ing., overleden 4 februari aan de vele aanwezige leden voor hun be­ 1966 in de leeftijd van 70 jaar, oud-techlangstelling. nisch adviseur bij Esso Nederland N.V.

VEREENIGING VAN TECHNICI OF SCHEEPVAARTGEBIED PRO G RA M M A 18 m aart 1966 te Amsterdam

Enige problemen van moderne dieselmo­ toren, door Prof. ir. A. H. de K lerck, hoog­ leraar afd. Werktuigbouwkunde aan de Tech­ nische Hogeschool Delft.

24 maart 1966 te Rotterdam

Lezing door dr. ir. J. M. J. Kooy, Initial Member of the Academy of Astronautics en Lector aan de T.H. te Delft en op de Ko­ ninklijke M ilitaire Academie te Breda, met als onderwerp: „De stand van de ruimte­ vaart in heden en naaste toekomst”.

Bovenstaand programma zal in „Schip en W erf” worden herhaald. Wijzigingen of aanvullingen kunnen hierin voorkomen. Bovendien zal van elke vergadering of andere bijeenkomst aan leden en dona­ teurs een convocatie worden gezonden.

N IE U W S B E R IC H T E N PERSONALIA A . C. B raggaar f Op 15 februari 1966 overleed in de leef­ tijd van ruim 82 jaar de heer A. C. Brag­ gaar, oud-inspecteur Bureau Veritas. De heer Braggaar was ere-lid van de Vereeniging van Technici op Scheepvaartgebied. P ro f. ir. A . J. ter Linden f Op 25 februari 1966 overleed te ’s-Gravenhage in de leeftijd van 75 jaar prof. ir. A . J. ter Linden, oud-hoogleraar aan de Technische Hogeschool D elft. Afscheid P. H. van der W eel Eind maart 1966 zal de heer P. H. van der Weel, Principal Surveyor for H ol­ land, de actieve dienst van Lloyd’s Regis­ ter of Shipping verlaten wegens het berei­ ken van de pensioengerechtigde leeftijd. Er zal een afscheidsreceptie worden ge­ houden op 31 maart a.s. in het H ilton Hotel te Rotterdam van 4.00— 5.30 uur. Tevens zal er gelegenheid bestaan kennis te maken met de heer J. G. F. W arris, thans Senior Engineer Surveyor for Holland, die de heer Van der W eel zal opvolgen. James W alk er & Co (N ederland) N.V., Schiedam In verband met het overlijden van de heer H. J. Beyer, hebben per 27 januari 1966 de volgende mutaties in de vennoot­ schap plaatsgevonden, de heren A. C. Stijl en W. Verbeek zijn met ingang van ver­ melde datum benoemd tot directeur der N .V . De heer P. van V liet is benoemd tot be­ drijfsleider van het kantoor te Amsterdam. N .V. Profiltra-T echnische Handel en Industrie, Am sterdam Met ingang van 1 januari 1966 is be­ noemd tot adjunct-directeur der N .V . de heer P. F. C. Brünings. Met ingang van dezelfde datum werd de heer H. P. A. Janssen, verkoopleider, be­ noemd tot procuratiehouder.

31 maart 1966 te Groningen

Het werk van de Kema in het algemeen en in het bijzonder voor de marine en de koop­ vaardij, door Prof. ir. J. Bekink, N.V. tot Keuring van Electrotechnische M aterialen, Arnhem.

14 april 1966

Excursie van de afdeling „Rotterdam” naar de Technische Hogeschool, Eindhoven. Maximum aantal deelnemers 50 a 60 per­ sonen.

Het bezoeken van vergaderingen waarin lezingen worden gehou­ den, gelieve men dus alleen te doen na ontvangst van een convocatie.

N .V . Corns. S w artto u w ’s Stuwadoors Maatschappij, Rotterdam M utaties Per 1 januari 1966 is algemene procuratie verleend aan de heren. J. Brandse en F. Mieghout. Aan de heer J. Wildervanck is collec­ tieve procuratie verleend. A ctie „Reddingboot Javazee” De actie „Reddingboot Javazee”, een in­ zamelingsactie onder het actief dienende en voormalig personeel van de Koninklijke Ma­ rine, met als doel op 27 februari 1967 d.w.z. 2 5 jaar na de slag in de Javazee, de ge­ sneuvelden van de Koninklijke Marine in en na de tweede wereldoorlog te eren met een reddingboot op de Nederlandse kust, ver­ loopt bevredigend. Tot dusverre werd reeds meer dan 170.000 gulden bijeengebracht en de giften blijven nog steeds binnenkomen. Besloten werd de binnenkomende bijdra­ gen te schenken aan de Koninklijke ZuidHollandsche Maatschappij tot Redding van Schipbreukelingen, waarmede de bouw van een 54-tons motorreddingboot wordt moge­ lijk gemaakt. De actie streeft er nu naar het grootste deel van deze boot — dus 51 % , d.w.z. ± 250.000 gulden — te kun­ nen bijdragen. Aangezien de slag in de Javazee, het meest aangrijpende gevecht van de marine in de afgelopen oorlog, als het centrale symbool werd gekozen voor deze inzamelingsactie, waarmede dus alle marine gesneuvelden, waar ook ter wereld in en na de tweede wereld­ oorlog worden geëerd, zal deze, in 1967 te voltooien, motorreddingboot de naam ja v a z e e dragen. H et gironummer van de actie is 270242 (datum slag in de Javazee) t.n.v. „Red­ dingboot Javazee te Den Haag. Examencommissie voor Scheeps w erktuigkundigen, ’s-Gravenhage Lijst v a n m o n d e li n g e d a g en De mondelinge examens voor de 2e exam enzitting 1966 voor Scheepswerktuigkundigen en Motordrijvers zullen, mogelijke noodzakelijke wijzigingen voorbehouden, als volgt plaatsvinden:

Mdr: 17-18-21-22-23-29 m aart, 1-4-5-614-15-18 april; VD: 23-24-28 m aart, 5-7 april; A: 9-11-17-18-21-22-23-24-25 maart, 1-4-5-6-7-12-13-14-18 april; BI: 23-24-28 maart, 4-6-7 12-14-18-19 april; B II: 15-18-19-20-21-22-25-26-27 april; C I: 25 maart, 1-13-15 april; C II: 20-21-25 april; Zeevisvaart: 28-29 april. De 3e examenzitting in 1966 zal aanvangen op maandag 2 'mei 1966. De inschrijving hiervoor is opengesteld van: 10 tot en met 20 maart 1966. De heren directeuren van scholen, die tot deze examens opleiden, worden verzocht zo spoedig mogelijk een opgave in te zenden van het aantal kandidaten, dat zich voor de verschillende examens zal aanmelden. Te k a t ingestuurde inschrijfform ulieren en formulieren, die niet vergezeld zijn van een volledig stel benodigde bescheiden, wor­ den onherroepelijk teruggezonden. Het examengeld mag uitsluitend gestort of over geschreven worden op postrekening 30.54.60 van de Examencommissie voor Scheepswerktuigkundigen te ’s-Gravenhage (dus géén postwissel!); op het „bij”-strookje dient vermeld te worden: het doel van de storting en naam en adres van de kandidaat (in blokletters). Inschrijfformulieren met nadere aanw ijzin­ gen zijn gratis verkrijgbaar bij de Examen­ commissie en bij de scholen (die deze for­ mulieren desgewenst in voorraad kunnen verkrijgen). „Ryndam” tweemaal als drijvende universiteit om de w ereld De R yn d a m , die dit najaar de S e v e n Seas vervangt, zal tussen 20 oktober 1966 en 2 5 mei 1967 twee wereldreizen als drijvende universiteit maken. Het academisch studie­ rooster voor de studenten zal worden opge­ steld door het Chapman College te Orange, Californië. Zowel het naj aarssemester als het voorjaarssemester duurt 107 dagen. Tijdens haar eerste studentenwereldreis bezoekt de Rtyndam na het vertrek van N ew York havens in het Middellandse Zee-gebied, het Nabije en het Verre Oosten. D it semester eindigt op 4 februari 1967 te Los Angeles. In deze haven vangt drie dagen later het voorjaarssemester aan. De juiste vaarroute, die het schip tijdens deze reis zal volgen, zal nog nader bekend gemaakt worden. Tijdens

de survey, die onlangs plaatsvond, werden op de R y n d a m voorzieningen aangebracht waardoor het schip zich t.z.t. uitstekend zal kunnen lenen voor het universitair onder­ richt. G.M.L. KAM - Technisch Handelsbureau N.V., Rotterdam Met ingang van 1 januari 1966 is de heer C. J. Tettero, procuratiehouder van ge­ noemde N.V. opgenomen in de directie. Nieuw type scheepslog Bianchetti Electronique Navigation te Marseille, in Nederland vertegenwoordigd door N.V. Observator, Rotterdam, is met een nieuw type log gekomen. Het werkt geheel elektronisch volgens het Faraday in­ ductie principe, waarbij geen bewegende de­ len worden toegepast. De snelheidsindicatie is lineair over de ge­ hele schaal vanaf 0, zodat het mogelijk is af te lezen of het schip vaart dan wel stilligt; het is zelfs zichtbaar of het schip achteruit beweegt. Dit type log kan o.m. zeer goed worden toegepast op vissersschepen om een indicatie te verkrijgen of het net zich nog verder vult en is verder van belang bij zeer geringe vaart, b.v. bij navigatie in mist. „N ieuw Amsterdam” propageert Nederland op Atlantische Oceaan In de maand mei zal de N ieu w A m sterdam van de Holland-Amerika Lijn opnieuw festivalafvaarten maken. Het schip vertrekt op 10 mei vanuit Rotterdam, arriveert op 18 mei te New York en wordt op 28 mei weer te Rotterdam verwacht. Tijdens deze transatlantische heen- en terugreis biedt de Holland-Amerika Lijn naast het gevarieerde dagelijkse scheepsprogramma een aantal eve­ nementen aan die ditmaal weer ten doel hebben de passagiers dichter tot Nederland te brengen. De overtochten worden mee­ gemaakt door een medewerker van de AN VV, die lezingen met lichtbeelden houdt en documentaires over Nederland vertoont. De passagiers zullen aan boord kennismaken met een klompenmaker, een diamantslijper en een sigarenmaker die ieder hun typisch Nederlands ambacht demonstreren. De dia­ mantslijper verricht niet alleen aanschouwe­ lijk werk: tijdens lezingen w ijdt hij de pas­ sagiers in de geheimen van de diamantbe­ werking in. Bovendien worden enkele repli­ ca’s van wereldberoemde diamanten ten­ toongesteld. Hiswa 18 -2 7 m aart De Hiswa-tentoonstelling van watersport­ en kampeerbenodigdheden zal dit jaar wor­ den gehouden van 18 tot en met 27 maart a.s. in het nieuwe RAI-gebouw, Amsterdam. Dit jaar zullen ca. 270 exposanten uit ca. 20 Europese landen ruim 600 jachten en boten, alsmede motoren, accessoires, nauti­ sche en navigatorische apparatuur, zeilen en rondhouten etc. tentoonstellen. Verschillende werven zullen vele nieuwe standaardtypen van zeil- en motorjachten presenteren, waaronder zich vaartuigen, ge­ bouwd van hout, staal, aluminium en po­ lyester bevinden. De nieuwe typen lopen uiteen van bijboten tot one-ton-cup racers en zeegaande motorjachten. Noviteiten zul­

len o.a. ook voorkomen onder motoren en toebehoren, rondhout, boot- en jachtuitrusting en nautische apparatuur. Voor de eer­ ste keer zullen ook in de RAI-haven schepen tentoongesteld liggen, met bepaalde typen waarvan proefvaarten zullen kunnen worden gemaakt. Bond voor Materialenkennis, ’s-Gravenhage De b e sch er m e n d e w erk in g van v e r f De Kring VRAP (V erf, Rubber, Asfalt en andere Plastische Materialen) van de Bond voor Materialenkennis houdt op woensdag 23 maart a.s. een bijeenkomst in het Jaar­ beursrestaurant te U trecht, Vredenburg 43, gewijd aan de beschermende werking van verf. Er is voor deze vergadering slechts één spreker uitgenodigd, nl. dr. J. E. O. Mayne, Department of M etallurgy, University of Cambridge. De titel van de voordracht van dr. Mayne luidt: „The mechanism of the protective action of paints” . Zij wordt in twee delen uitgesproken en be­ sloten met discussie. Dr. Mayne komt voor deze voordracht naar Nederland in het kader van een afspraak tot uitwisseling van sprekers, éénmaal per jaar, welke in 1964 in Londen werd gemaakt tussen de Londense sectie van de OCCA (Oil and Colour Chemists’ Association) en de NVVT (Nederlandse Vereniging voor Verftechniek) die een sectie is van de VRAP. Voor de eerste maal heeft een Nederlands spreker in maart 196 5 een lezing gehouden voor de OCCA te Londen. Nadere inlichtingen omtrent de bijeen­ komst van 23 maart worden gaarne ver­ strekt door het bureau van de Bond voor Materialenkennis, Stadhouderslaan 28, Den Haag. Telefoon 070-394930. Nieuwe opdrachten Klosters Rederi in Oslo heeft bij Verolme Verenigde Scheepswerven een tankschip van 23.000 dwt besteld voor het vervoer van bitumen en ruwe olie; op welke werf van het Verolme-concern het schip zal worden gebouwd, is nog niet bekend. Het schip, dat in mei 1967 moet worden opgeleverd, zal dan op 15-jarig tijdcharter voor Shell Tankers gaan varen. Het schip moet voldoen aan de speciale eisen van Shell Tankers, aan de voorschriften van norske Veritas, Noorse Scheepvaartin­ spectie, Conventie Beveiliging Mensenlevens op Zee en F-klasse brandveiligheid. De a f­ metingen worden 175,26 X 22,86 X 13,40 m; diepgang 9,60 m; het zal worden u it­ gerust met een Verolme/MAN-motor type K.8Z 70/120D met een vermogen van 9600 rpk bij 132 omw/min voor een dienst­ snelheid van 15,3 mpu. International Offshore Marine Services heeft bij Verolme een nieuwe order voor een bevoorradingsschip geplaatst. Dit werd tijdens de overdracht van de supply-vessel Lady Carolina, die 15 februari jl. bij Verolme-Rozenburg plaatsvond, meegedeeld. Het schip zal op de Verolme Scheepswerf te Heusden gebouwd worden. Het zal voor­ zien zijn van drie cementcontainers met grote compressoren. Tevens heeft het schip stabilisatie-tanks.

De hoofdafmetingen zijn: lengte o.a. 48,60 m, lengte 1.1. 47,20 m, breedte op de spanten 10 m, holte 4,10 m, diepgang 3,3 5 m, deadweight 6 50 metrieke ton, bruto 499 ton. Het dubbelschroefmotorschip wordt voor­ zien van twee voortstuwingsdieselmotoren fabrikaat Kromhout, met elk een vermogen van 8 50 pk. Tevens kan het dienst doen als brandblus- en sleepboot. De Baggermaatschappij Holland N.V. heeft Scheepswerf en Machinefabriek H ol­ land N.V. te Boven-Hardinxveld opdracht verstrekt tot de bouw van een baggermolen van 800 liter emmerinhoud, met een lengte van 5 0 m, breedte 11,5 m en holte 4 m. De baggerdiepte zal maximaal 25 m bedra­ gen. H et totaal geïnstalleerde vermogen komt op 1000 pk. Blijkens deze gegevens zal deze molen tot één van de grootste gaan behoren. De oplevering zal plaatsvinden omstreeks juni 1967. Het Scheepvaartbedrijf, zand- en grin thandel C. Kornet te W erkendam, heeft aan de Scheepswerf Breman te Zwartsluis op­ dracht verstrekt voor de bouw van een motorvrachtschip. De hoofdafmetingen hiervan zullen be­ dragen: lengte 67 m, breedte 8,40 m, holte 3,10 m. H et laadvermogen zal ongeveer 1150 ton zijn. De voortstuwing zal geschieden door een dieselmotor van circa 5 50 pk. T e w a te rla tin g e n Op Scheepswerf en M achinefabriek „De Merwede” is 18 februari een dieselelektrische zuiger voor binnenlandse rekening te w ater gelaten. D it is de derde demontabele zuiger van hetzelfde type, die is gebouwd in sa­ menwerking met Scheepswerf Van Rees N.V. te Sliedrecht. De twee andere dragen de namen O t t e r en B e v e r en zijn bestemd voor de Kon. Maatschappij Adriaan Vol­ ker n.v. te Sliedrecht. Eerstgenoemd schip is al aan het werk in het Europoortgebied, w aar het Sliedrechts bedrijf grote werken uitvoert voor het aanleggen van nieuwe ha­ vens en kanalen. De B ev er is in gedemonteer­ de toestand op bakken naar hetzelfde gebied vervoerd om daar eveneens aan het werk te gaan. Eveneens voor Volker is op de H ardinxveldse werf een veel grotere zuiger in aan­ bouw, die gedoopt zal worden met de naam S lied rec h t XXII. De aflevering wordt ver­ wacht in de zomer van dit jaar. Intussen zijn ook de eerste secties op de helling sa­ mengevoegd voor het vrachtschip van om­ streeks 8000 ton, in opdracht voor een rederij uit Oost-Duitsland. Op de I.H .C .-w erf J. & K. Sm it te Kin­ derdijk werd 18 januari 1966 de diesel-elektrische sleephopperzuiger Jassenski te water gelaten. De Jassenski is de derde van de drie zusterschepen, die door I.H .C. Holland worden gebouwd voor Russische rekening. Deze laatste van de serie 1180 m 3 hopperzuigers werd gedoopt door mevrouw A. G. Tichonova, echtgenote van de Russische handelsvertegenwoordiger. Van de 2 zusterschepen heeft de N arvski met goed resultaat de proefvaarten achter de rug en wordt de V yborgski bij de I.H .C. W erf De Klop in Sliedrecht afgebouwd.

De hoofdafmetingen van de Jassenski zijn: lengte 1.1. 75,70 m, breedte 13,20 m, holte 5,80 m, diepgang 4,20 rn, diameter van de zuig- en persbuizen 600 mm, hopperinhoud 1180 m3, maximum zuigdiepte 15 m, deadweight tonnage 1690 ton. De elektrische voortstuwings- en pompmotoren worden gevoed door twee generatoren van het fabrikaat Sm it- Electro, die op hun beurt worden aangedreven door twee „M irrlees” dieselmotoren, elk met een vermogen van 1 5 5 0 pk. De twee voortstuwingsmotoren van elk 1080 pk zullen het geladen schip een snelheid geven van 11,3 knopen. Voor betere manoeuvreerbaarheid tijdens het sleepzuigen is het schip voorzien van een zgn. boegschroef. Deze boegschroef wordt gedre­ ven door een elektromotor van 3 50 pk. Proeftochten Op 11 februari 1966 heeft met goed ge­ volg proefgevaren het motorschip S uperior I m p o r t e r , bouwnummer 288 van Fa. C. Amels & Zn., Scheepswerf en Machine­ fabriek „W elgelegen” te Makkum, bestemd voor de Norfolk Lijn N .V . te Scheveningen. Hoofdafmetingen zijn : lengte 45,10 m, breedte 7,75 m, holte 3,2 5 m. In dit schip werd geïnstalleerd een 4-taltt, enkelwerkende M.W .M.-motor van het type RHS 43 5 met een vermogen van 395 pk bij 575 omw/min. Het motorschip S uperior I m p o r te r werd gebouwd onder toezicht van Bureau Veritas voor de hoogste klasse. De Machine- en Motorenfabriek H . V er­ steeg te Papendrecht heeft de zelfvarende zandzuiger Mertwede 19 overgedragen aan het Zandzuigtransport- en Aannemingsbe­ drijf Merwede N.V. te Dordrecht. Dit vaartuig, waarvan het casco ge­ bouwd werd bij de N .V . Scheepswerf en Machinefabriek „De Merwede” te H ardinxveld-Giessendam, is geheel geïnstalleerd door de Machine- en Motorenfabriek Versteeg, welke tevens hoofdaannemer was. Het vaartuig heeft de volgende hoofdaf­ metingen: lengte over alles 50,19 m ; breed­ te op de spt. 7,14'm; holte in de zijde 2,70 m. De laadbeun heeft een inhoud van 305 kub. meter, terw ijl het maximum draagver­ mogen 487 ton is. Het schip wordt voortgestuwd door een 6 cilinder MAN-dieselmotor van 400 pk bij 400 omw/min, voorzien van een Lohman en Stolterfoht oliedrukkeerkoppeling met een reductie van 1:1. Door de hoofdmotor wordt tevens de zandpomp aangedreven; de diame­ ter van de zuigbuis is 3 50 mm. In de motorkamer op het voorschip is een 6 cilinder Deutz-dieselmotor van 112 pk geïnstalleerd, voor de aandrijving van een 220-380 volts draaistroomgenerator en een 24 volts dynamo. Tevens zijn er in het voor­ schip twee 4" dubbelwerkende „D ijkman” membraampompen en een 3" Stork-centrifugaalpomp geïnstalleerd, eveneens elek­ trisch aangedreven. Op de Eems heeft de proefvaart plaats­ gevonden van de K r a f t c a een kustvaarder van het type open shelterdecker, die bij de N.V. Scheepswerven Gebr. Van Diepen te W aterhuizen (G r.) werd gebouwd voor re­ kening van de N .V . Beheersmij. „Saimaaca” in Amsterdam.

De K r a f t c a heeft een draagvermogen van 1175 ton bij 499 brt. De voornaamste af­ metingen: lengte 73/65,24 m, breedte 10,80 m, holte 3,85/6,45 m en beladen diepgang 3,82 'm. De ruiminhoud bedraagt 95870/87570 kub. vt. Als hoofdmotor staat een 940 pk W erk­ spoor, type TMABS 278 (325 toeren per m inuut) opgesteld, waarmee tijdens de proef­ vaart een snelheid van 12 m ijl werd behaald. H et laadgerei bestaat uit een ongestaagde mast met vier 3-5 tons bomen, die worden bediend m et H atlapa-hydr.-lieren. De hoofd­ motor is vanaf de brug bedienbaar. De K r a f t c a werd gebouwd volgens de voorschriften van Lloyd’s Register of Ship­ ping 100 A -l en de Scheepvaart Inspectie, onbeperkte vaart met ijsversterking, klasse II en een speciaal certificaat voor dieper afladen in de houtvaart. O verdrachten Op 15 februari 1966 werd het dubbelschroef motorschip Lady Carolina, gebouwd op de Verolme Scheepswerf te Heusden, op de Verolm e-werf Rozenburg overgedragen aan N .V . Dienstverlening Buitengaats (Offshore Marine Services). De hoofdafmetingen zijn: lengte over al­ les 48,60 m, lengte op W.L. geladen 46,00 m, lengte tussen de loodlijnen 45,70 m, breedte op grootspant 10 m, holte 3,80 'm, diepgang 3 m, deadweight 593 metrieke ton. bruto tonnage 499 brt. Het vaartuig is gebouwd onder toezicht van Bureau V eritas, voor de hoogste klasse I. 3/3 L .l.l.A . & C.P. en voldoet aan de eisen van de. Ned. Scheepvaartinspectie en die van de Havenarbeidsinspectie. Het schip zal dienst gaan doen als z.g. „bevoorradings­ schip” voor boorplatforms. H et zal tevens kunnen worden gebezigd als brandblusboot en daartoe worden uitge­ rust met een wormpomp van het fabrikaat „Ter Borg & Mensinga” met een capaciteit van 45 ton/u bij een opvoerhoogte van 90 m; de monitor, van het fabrikaat „Total” , is tevens aangesloten op een schuimtank. Het vaartuig kan tevens dienst doen als sleepboot, waartoe het schip is voorzien van een sleephaak (fabrikaat M ampaey). H et schip is uitgerust met 2 voortstuwingsdieselmotoren van het fabrikaat „Kromhout”, type 8FH1D240, 8 cil., elk met een vermogen van 8 50 pk bij 750 omw/min, en elk voorzien van een keerkoppeling van het fabrikaat „Brevo” , met een reductie van 2,3 : 1. Als hulpaggregaten zijn geïnstalleerd 2 dieselmotoren van het fabrikaat „Poyaud” , type 6SPYI, elk 270 pk bij 1500 omw/min, elk gekoppeld aan een generator van het fabrikaat „A ubrey & Simonin”, 150 kW , 380 volt, 3-fasen, 50 H z, en voorts 1 haven­ aggregaat, bestaande uit een „Poyaud” die­ selmotor, type 3PYI, 3-cil-, 69 pk bij 1000 omw/min, gekoppeld aan een „Aubrey & Simonin” generator, 45 KVA, 3 80 volt, 3-fasen, 5 0 Hz. H et vaartuig is uitgerust met een laadpaal en een 10-tons laadboom volgens het octrooi „Endenburg” , bediend door 3 hydraulisch gedreven laadlieren van het fabrikaat „H atlapa” ; als dekwerktuigen zijn nog geïnstal­ leerd twee hydraulisch gedreven ankerlieren

voor hoogvaststalen ankcrdam ketting 27 mm 0 en 2 hydraulisch gedreven verhaallieren, elk 5 ton, alle van het fabrikaat „H atlapa”, en tenslotte een hydraulische stuurmachine van het fabrikaat „Seffle”. K otter KW . 219 Jacomina gelicht Het hef- en bergingsvaartuig Octopus van N.V. Bureau W ijsm uller is er onlangs op de Noordzee op 6 m ijl ten noordwesten van IJmuiden in geslaagd de gezonken ko t­ ter KW. 219 J a co m in a te lichten. De Jacom ina, die in 1964 te Zaandam werd ge­ bouwd en die 118 brt meet, 26 m lang en 6,34 m breed is, kapseisde op 24 ju li 1965 tijdens slechte weersomstandigheden. Alle op­ varenden konden worden gered. H et IJm uidense bergingsbedrijf is er door deze ber­ ging in geslaagd als eerste een in zee op grote diepte gezonken schip ondermeer met behulp van schuimkunststof te lichten. Duikers van W ijsmuller stelden kort na de scheepsramp een onderzoek in naar de bergingskansen voor de nieuwe kotter. Zij tro f­ fen het schip begin augustus 196 5 op 17 m diepte op de zeebodem aan. De J a co m in a lag op bakboordskant en was nog geheel intact. Als gevolg van slechte weersomstandighed en moest het bergingswerk in de daarop vol­ gende maanden vele malen worden onder­ broken. Bij gunstig weer waren de bergingsvaartuigen O c t o p u s en Sepiola tal van keren verankerd op de positie, waar de Ja com in a was gekapseisd. Wijsmuller paste voor het lichten van de kotter een nieuwe bergingsmethode toe. Daar de Ja com in a te zwaar was om alleen door de O cto p u s gelicht te worden, werd het op de zeebodem rustende schip volgens een door Rureau W ijsmuller ontwikkeld systeem ge­ deeltelijk gevuld met polystyreen balletjes, een soort schuimkunststof, dat te IJmuiden werd bewerkt en per schip boven de ge­ zonken kotter werd aangevoerd. De balletjes, die zelf geen vocht opnemen en die vele malen lichter zijn dan water, werden in en­ kele compartimenten van de J a co m in a ge­ bracht, waardoor de kotter een gedeelte van haar d.rijfvermogen herkreeg. Zondagmorgen 20 februari was het zover, dat de Ja co m in a mede door gebruikmaking van de hefkracht van de O c t o p u s drijvend kon worden ge­ bracht. De J a co m in a kwam met de kiel boven water. De O ct o p u s hield de ondersteboven bijna drijvende kotter in de hefarmen gevat. Nadat alle ankers door het bergingsvaartuig uit zee waren teruggenomen, maakte de sleepboot Simson op het achterschip van de O ctoptis vast om het tweetal in de richting van de IJmuidense haven te slepen. Met haar last is de O c t o p u s gedurende de nacht op zee gebleven. Nadat in de loop van de dag toestemming van de Rijkshavenmees­ ter was verkregen om de O c t o p u s met de Ja com in a te laten binnenkomen, heeft de Simson het transport binnen de IJmuidense pieren gebracht. Het ligt in de bedoeling de kotter bij het strand aan de grond te zetten en aldaar te keren. Reeds eerder is een zeeschip met behulp van polystyreen balletjes weer drijvend ge­ bracht door het inititatief van een Deens assurantiebedrijf. Het betrof toen het in september 1964 in de haven van Koeweit

aan de kademuur gekapseisde vrachtschip Al K u w a i t , dat half onder w ater lag en 'met behulp van schuimkunststof weer recht en drijvend werd gebracht. Het IJmuidense bergingsbedrijf heeft thans ook het probleem opgelost om de balletjes in een op grote diepte gezonken schip te brengen, waardoor nieuwe perspectieven voor de berging van in zee gezonken schepen zijn geopend.

Meren (met ingang van april). Na de recente verkoop van het oudste en kleinste schip van de maatschappij, de Prins W illem IV, is door de toevoeging van de Prins Philips Willem aan de vloot het aantal schepen onder beheer van de Oranje Lijn weer op elf ge­ bracht.

Babcock & W ilcox kernreactor voor het eerste Japanse atoomschip?

Een zes-cilinder Stork scheepsdieselmotor, met cilinder diameters van 900 millimeter, en een zuigerslag van 1700 millimeter heeft op de proefstand van de machinefabriek te Hengelo 20.000 epk ontwikkeld, ofwel 3333 epk per cilinder. Dit is het grootste vermo­ gen per cilinder ter wereld, aldus de directie.

De Japan N uclear Powered Ship Develop­ ment Corporation heeft de Amerikaanse Babcock & W ilcox maatschappij verzocht om een raming voor de levering van een atoomreactor voor het eerste door kernener­ gie aangedreven schip. Duitsland’s eerste atoomschip O t t o Hahn, dat bij Kieler Howaldtswerke in afbouw te water ligt, wordt uitgerust met een reactor die geleverd wordt door de German Interatom Co. en de Bab­ cock & W ilcox fabrieken in de Westduitse Bondsrepubliek. De Japan Nuclear Powered Ship Develop­ ment Corporation begon haar onderhandelingen m et betrekking tot de bouw van Ja­ pan’s eerste door kernenergie aangedreven koopvaardijschip begin 1961 met Mitsubishi Atomic Power Industries Inc. en Isjikawajima-Harima Heavy Industries Co. Ltd. Over­ eengekomen werd, dat het casco van het schip door Ishikawajima-Harima zou worden gebouwd, terw ijl Mitsubishi de constructie van de reactor op zich zou nemen. In de zomer van 1961 echter stuitten de onderhandelingen op moeilijkheden, doordat er een groot verschil bleek te bestaan tus­ sen de beschikbare fondsen en de door de bouwers opgestelde schatting van de kosten. Later in het jaar belastte de Japanse regering een speciale missie met de taak om elders kernreactors te gaan inspecteren. Het resultaat van deze missie is geweest dat de PWR (Pressurized W ater Reactor) van Bab­ cock & W ilcox als eerste op de lijst kwam te staan. Volgens berichten uit Japan zou, indien deze laatste reactor inderdaad gekozen wordt voor het eerste Japanse atoomschip, de ver­ antwoordelijkheid voor de bouw van dit schip overgedragen worden aan Tokyo Ato­ mic Industrial Consortium, de zogenaamde Hitachi-groep. O ranje Lijn koopt m.s. „R ugdefjell” De Oranje Lijn (Maatschappij „Zeetrans­ port” ) N .V., waarin de Holland-Amerika Lijn en de N.V. Koninklijke Paketvaart Maatschappij elk voor de helft participeren heeft aan haar vloot een schip toegevoegd door de aankoop van het Noorse m.s. R u g d e fj e l l , eigendom van de reders Olsen en Ugelstad. Het schip k rijg t de naam Prins Philips 'Willem. De nieuwe vlootaanwinst werd in 1950 door Eriksberg in Gothenburg gebouwd. Het schip meet 4942 brt en heeft een laadver­ mogen van 7875 ton, inclusief diepvriestanks en vriesruimen. Er is accommodatie voor 12 passagiers. Van 22 februari af zal de Prins Philips W illem worden geëxploiteerd in de dienst van de Fjell-Oranje Lijnen van Rotterdam en andere Continentale havens naar de OostCanadese havens Saint John en Halifax (in de w inter) en naar Montreal en de Grote

Stork-motor bereikte grootste epk-vermogen

Deze motor is de eerste van vier scheeps­ motoren, van 17.000 epk, bestemd voor vier snelvarende vrachtschepen welke de N.V. Nedlloydlijnen in Japan laten bouwen bij de werf van het Nippon Kokan Kabushiki Kasha concern in Shimizu. De motor ont­ wikkelt normaal 18.000 epk bij 115 om­ wentelingen per minuut, maar met toestem­ ming van de Nedlloyd is het vermogen als experiment verder opgevoerd. Het genoemde vermogen van 33 33 epk per cilinder is, naar de mening van de fabrikant, nog niet het grootste dat met dit type bereikt kan wor­ den. Een bijzonderheid van de thans gereed­ gekomen motor is, dat dit de eerste in Euro­ pa gebouwde grote scheepsdieselmotor is, die wordt ingebouwd in een in Japan gebouwd schip. Behalve de vier motoren voor de Nedlloyd heeft Stork vier daaraan gelijke motoren in opdracht voor schepen, die ge­ bouwd worden voor de V.N.S. In totaal heeft de machinefabriek Hengelo op dit ogenblik twintig grote scheepsdieselmotoren, met een totaal vermogen van 212.000 epk, in opdracht. Nieuwe rad ar voor marine

De Hollandse Signaalapparatenfabriek is bezig met de ontwikkeling van een nieuwe radar. Deze ontwikkeling geschiedde in nauwe samenwerking met Britse industrieën, zo heeft de marinevoorlichtingsdienst be­ vestigd. De nieuwe radar zal voor het eerst geïnstalleerd worden op een Brits geleidewapenscliip, het zogeheten type-82 fregat. Volgens het zojuist gepubliceerde Engelse defensie witboek zal de Royal Navy spoedig een bestelling plaatsen voor een exemplaar van dit type fregat. Het wordt verder uitge­ rust met „seadart” geleide wapens en „ikara” anti-onderzeebootwapens. Kockum-scheepswerf bouwde Europa’s grootste tan ker - 114 .000 ton

Voor rekening van de Salén Shipping Line Stockholm, is enige tijd geleden op de scheepswerf van Kockum in Malmö het tot nu toe grootste handelsvaartuig van Europa te water gelaten, nl. het turbine-tankschip Sea Spirit van 114.000 ton dw. Volgens een mededeling van de scheepswerf zijn van de in Europa gebouwde schepen alleen de Q ueen Mary, de Q u een Elisabe th en de France van een grotere tonnage dan de Sea Spirit. Het nieuwe schip heeft een totale lengte van 265,57 m, een breedte van 40,8 m en een diepte van 15,9 m bij volle be­ lading. De laadcapaciteit bedraagt 157,065

m 8, verdeeld over vier centrale- en twee vleugeltanks. De grootste centrale tank heeft een inhoud van 22.000 m 3, hetgeen de nor­ male volle capaciteit is voor een tankschip van 20.000 ton. Ondanks deze enorme afmetingen zal de Sea Spirit waarschijnlijk slechts een beman­ ning van 31 koppen nodig hebben. Dit is te danken aan de hoge mate van automa­ tisering. De werkzaamheden van de 'machinekamer-bemanning worden uitgevoerd door een automatisch alarmsysteem en door auto­ matische registrerings-instrumenten op de brug. Ook de olielaaduitrusting is bijzonder geavanceerd en wordt hydraulisch bediend. N ordlloyd bestelt v ijf snelle schepen De Norddeutsche Lloyd te Bremen gaat zijn vloot uitbreiden met een v ijftal snelle vrachtschepen. Met de scheepswerven Bre­ mer V ulkan te Bremen-Vegesack en Lübec­ ker Flenderwerke AG te Lübeck-Siems w er­ den door de rederij in principe contracten voor de bouw dezer schepen afgesloten. Vol­ gens de plannen gaat het hier om schepen met een draagvermogen van 12.500 ton en een totale laadruimte van ca. 75 3.000 c ft, w aarbij ca. 3 0.000 cft koelruimte en ca. 37.000 c ft tankruimte voor eetbare oliën. De voortstuwingsinstallatie zal bestaan u it een 18.400 pk MAN-diesel, die een dienst­ snelheid op levert van ca. 21 knoop.

Twee schepen, over de bouw waarvan op het ogenblik in Japan wordt onderhandeld, zullen identiek worden aan die welke in Duitsland worden gebouwd. Het is de bedoeling van de rederij al deze nieuwe schepen t.z.t. in de dienst op OostAzië in te leggen, daar deze dienst als gevolg van de naar verhouding lange zeetrajecten een economische toepassing van hoge snel­ heden toestaat. Nederlands N orm alisatie-instituut, R ijsw ijk (Z.H.) H et Nederlands N orm alisatie-instituut heeft op gesteld: NEN 3 011 Tekens ter bevordering van de veiligheid. Kleuren, vormen en symbolen.

T oelich ting: Voor de tweede druk is de tekst aangepast aan de inmiddels verschenen ISO-aanbevelingen. D it bracht mede dat de definities van de betekenis van de verschillende kleuren w at werden verscherpt en het symbool ter aanduiding van gevaarlijke radio-actieve straling werd aangepast aan dat voor radio­ actieve straling als zodanig aanbevolen door ISO/TC 8 5 (Normalisatie op het gebied van kernenergie). Deze norm is opgesteld door commissie 40c (Functionele toepassing van kleuren) van het Nederlands N orm alisatie-instituut, Polakweg 5 te R ijsw ijk Z.H., alw aar ook exemplaren voor eigen gebruik van deze norm besteld kunnen worden tegen de prijs van ƒ 7,— per exe'mplaar voor contribuan­ ten, onderwijsinstellingen en studerenden. Voor de overige bestellers bedraagt de prijs ƒ 28,— per stuk. Bij aankoop van 10 of meer exemplaren van dezelfde norm ku n ­ nen getalskortingen worden verleend van 5 tot 30 %.