IN DIALOOG OVER MAATSCHAPPELIJK VASTGOED Thema onderwijsvoorzieningen vrijdag 20 november 2009
Brede School De Globetrotter
over architectuur gesproken 1
>
1 2 3 4 5
INHOUD AIR PLATFORM: MAATSCHAPPELIJK VASTGOED DE DIALOOG ALS GESPREKSVORM OVER MAATSCHAPPELIJK VASTGOED TOELICHTING OP DE CASUS: BREDE SCHOOL DE GLOBETROTTER OVERZICHT VAN DEELNEMERS AAN HET GESPREK
AIR PLATFORM: MAATSCHAPPELIJK VASTGOED In november 2009 organiseert AIR drie bijeenkomsten over maatschappelijk vastgoed onder de naam AIR Platform. Aanleiding voor elke bijeenkomst is een concrete casus, een ontwerpend onderzoek of een gerealiseerd project. Met de gesprekken wil AIR een bijdrage leveren aan de maatschappelijke dialoog over maatschappelijk vastgoed. Aan de hand van vier casussen verkent AIR hoe het ontwikkelen en programmeren van maatschappelijk vastgoed in de Rotterdamse praktijk werkt. Welke lessen kunnen worden geleerd? In maart is gesproken over religieus erfgoed met de Morgensterkerk als casus. In november wordt met verschillende experts het vastgoed voor zorg, scholen en sportvoorzieningen behandeld.
aantrekkelijke napublicatie en organiseren we in het voorjaar van 2010 een bijeenkomst waar we de opgedane inzichten presenteren.
DE DIALOOG ALS GESPREKSVORM Verschillende instanties en personen hebben uiteenlopende puzzelstukjes van het maatschappelijk vastgoed in handen. We hanteren bij ons onderzoek de dialoogvorm om zo met open vizier te onderzoeken welk beeld er ontstaat wanneer we verschillende delen van de puzzel aan elkaar leggen.
Het maatschappelijk vastgoed is van groot belang voor het samenleven in de stad. Er zijn vele partijen en instituties bij betrokken met vaak zeer uiteenlopende perspectieven en belangen. De motivatie om deze reeks te organiseren ligt in de potentie die het maatschappelijk vastgoed in onze ogen heeft in het verbinden van sociale en ruimtelijke structuren. Een kracht en betekenis die we in drie dialogen samen nader willen onderzoeken. AIR wil met verschillende stakeholders op zoek naar strategische vragen en antwoorden die onder de verschillende agenda’s met het maatschappelijk vastgoed liggen. Op basis van persoonlijke ervaringen en inzichten bij het realiseren, ontwerpen, initiëren, beheren, reorganiseren, gebruiken van maatschappelijk vastgoed in de stad.
Dialoog in plaats van debat In dialoog is iets anders dan in debat. We willen niet zo zeer standpunten en argumenten uitwisselen ter overtuiging van de ander. Het doel is vooral om ervaringen met reële situaties te delen en in gesprek onderliggende principes te duiden, om zo optimaal gebruik te maken van elkaar expertise, ervaringskennis en netwerk. Of zoals de Britse quantum fysicus David Bohm stelt: “In a dialogue, there is no attempt to gain points, or to make your particular view prevail. Rather, whenever any mistake is discovered on the part of anybody, everybody gains.” In elke dialoog nemen we een concrete situatie of project als uitgangspunt. We streven er naar het gezelschap een mix te laten zijn van direct betrokken bij dit project én personen die op een andere wijze een sterke betrokkenheid hebben bij het thema.
De uitkomsten en inzichten zullen we gebruiken om de positie, de potentie en dilemma’s van het maatschappelijk vastgoed breed onder de aandacht te brengen in de stad en wellicht ook daarbuiten. Daarvoor maken we een
Ervaringskennis In de drie dialogen die we organiseren staat de phronesis oftewel de “praktische of morele wijsheid” centraal. De phronesis is één van de drie soorten kennis die Aristoteles in zijn
Ethica Nicomachea onderscheidde, naast de episteme (de theoretische, universele kennis, de wetenschap) en de techne (het vakmanschap, de techniek, kennis over het hoe). Het is een vorm van ervaringskennis die zich richt op het goede handelen in concrete en specifieke situaties. Alle drie soorten kennis zijn, volgens Aristoteles, nodig om tot een goed oordeel te komen. Het gesprek als onderzoek Maar wat als we het per definitie niet met elkaar eens zijn? Dan ligt er een uitdaging om te onderzoeken welke definitiebepalingen ten opzichte van elkaar staan, en op welke ervaringen en overtuigingen ze gebaseerd zijn. Met andere woorden, het gesprek of de dialoog is het onderzoek zelf.
OVER MAATSCHAPPELIJK VASTGOED Er bestaan vele definities voor maatschappelijk vastgoed. De betekenis hangt bijvoorbeeld af van het perspectief dat aangenomen wordt: vanuit wiens belang kijk je tegen dit type vastgoed aan? Ook van invloed is welke functies wel een maatschappelijk doel toegewezen worden en welke niet. Hoe langer je over de maatschappelijke betekenis van het urbane landschap nadenkt, hoe meer gebouw- en ruimtefuncties op een of andere wijze de maatschappij ondersteunen. Soms direct en door vele mensen gebruikt, soms zeer indirect en ver buiten het publieke gezichtsveld.
2
>
OVER MAATSCHAPPELIJK VASTGOED Gebouwen in hun omgeving In de publicatie ‘Maatschappelijk ondernemen met maatschappelijk vastgoed’ van het SEV (Stuurgroep Experimenten Volkshuisvesting) worden de definities in drie groepen verdeeld: op basis van gebruik, op basis van gebruiker en op basis van gebouw(type). Een definitie die deze drie invalshoeken enigszins in zich verenigd is van prof. W.Keeris: “(...) maatschappelijk vastgoed heeft (...) betrekking op de gebouw-gerelateerde interactie met, het faciliteren van, of het voorzien in behoeften van derden vanuit een bepaald erkend maatschappelijk belang, welke de inzet van dat vastgoed en die betrokkenheid rechtvaardigt.” 1 In deze definitie heeft ‘gebouw-gerelateerde interactie’ betrekking op het gebruik van vastgoed, waarbij interactie een wat bredere definitie dan gebruik lijkt. Deze interactie zou bijvoorbeeld heel breed opgevat kunnen worden: de uitstraling van een gebouw, de architectuur zoals deze onderdeel kan zijn van een mental map van stadsbewoners is ook een vorm van interactie met het vastgoed. Een sleutelwoord uit deze definitie is het woord ‘erkend’. Voordat we van maatschappelijk vastgoed kunnen spreken moeten we volgens deze definitie uitmaken of het belang van de gebouw-gerelateerde interactie een bepaalde maatschappelijk erkenning heeft. Hoewel er geen absolute formule te geven is voor hoe erkenning vast te stellen zou je bijvoorbeeld het volgende uitgangspunt kunnen nemen: wanneer instanties en personen van verschillende maatschappelijke stromingen een maatschappelijk belang onderschrijven, spreken we van erkenning. Dit even los van de juridische betekenis van erkenning zoals dat onder andere aan te treffen is in het familierecht.
Verblijfs- en publieksfuncties Hoewel het goed kan zijn om verschillende definities van maatschappelijk vastgoed tegen het licht te houden om zo een basiskader van begrippen te onderzoeken is dit geen expliciet onderdeel van deze rondetafelgesprekken. Omdat bij de gesprekken zo veel mogelijk gesproken wordt aan de hand van concrete voorbeelden van bestaande of geplande gebouwen of andersoortige ruimtelijke ontwerpen gaan we zo veel mogelijk van de derde categorie uit, zoals het SEV deze omschrijft: op basis van gebouw. Citaat uit de publicatie: “Maatschappelijk vastgoed is bedrijfsmatig onroerend goed met een verblijfs- en publieksfunctie. Deze – weinig gebezigde – definitie, is eigenlijk de enige vastgoeddefinitie.” 2 1
Uit openingswoord Congres van Het Nederlands Vastgoedinstituut d.d. 23 mei 2006 te Eindhoven onroerend goed met een verblijfs- en publieksfunctie. Deze – weinig gebezigde – definitie, is eigenlijk de enige vastgoeddefinitie.” 2
Openbare gebouwen Als laatste aspect uit dit korte definitierelaas nog een paar woorden over publieke of openbare gebouwen. Daar waar de verzameling publieksfunctie en gebouwen of vastgoed elkaar overlappen, ontstaat de deelverzameling maatschappelijk vastgoed. Van belang is dan of we spreken over vastgoed of over gebouwen. Of anders gesteld: over gebouwen die in eigendom van een onderneming zijn en als zodanig op de balans van de onderneming staan, of gebouwen die geen onderdeel van een op winst gerichte onderneming zijn. Even in het midden gelaten waar deze gebouwen dan wel toe behoren en welke eigendomsstructuur er onder ligt. Wanneer we dan de sprong naar openbare gebouwen maken komen we bij het publiek en het publieke gebruik. De openbare ruimte van het urbane
landschap of de stad heeft nadrukkelijk een maatschappelijke functie. Openbare gebouwen hebben dat ook. Deze gebouwen kunnen onderdeel uitmaken van de verzameling maatschappelijk vastgoed. De mate waarin maatschappelijk vastgoed openbaar is, hangt dus af van de openbaarheid van de functie die het vastgoed faciliteert. Netwerk van maatschappelijke functies in de stad Zoals gezegd, we gaan niet op zoek naar een sluitende definitie van maatschappelijk vastgoed, daarvoor is ons onderwerp te divers. Waar we misschien wel op uit komen is een aanscherping van de verschillende definities zoals die er zijn, aan de hand van concrete voorbeelden en persoonlijke ervaringen van gebruikers, bewoners, ontwerpers, onderzoekers, investeerders, bestuurders en anderen. En aan het eind kunnen we dan wellicht ook een begin maken met de volgende vraag: hoe zal de komende jaren het netwerk van gebouwen met een maatschappelijk belang zich gaan ontwikkelen in de stad?
3
>
TOELICHTING OP DE CASUS: BREDE SCHOOL DE GLOBETROTTER We starten de dialoog op aan de hand van een concrete casus: brede school de Globetrotter op Katendrecht in Rotterdam. Deze school is ontworpen door Jeroen Geurst van Geurst & Schulze architecten in opdracht van Proper-Stok Ontwikkelaars uit Rotterdam en opgeleverd in 2008. Volgens ontwikkelaar Proper-Stok is bewezen dat de strategie waarin de maatschappelijke voorzieningen prioriteit krijgen boven de andere ontwikkelingen een goede strategie is voor de wijkvernieuwing, het herstellen van het vertrouwen en het binden van nieuwe doelgroepen aan Katendrecht 1. Deze brede school huisvest naast de katholieke basisschool de Globetrotter ook een kinderdagverblijf, peuterspeelzaal, naschoolse opvang en sporthallen. In 2008 kreeg het complex een eervolle vermelding bij de Rotterdamse Bouwkwaliteitsprijs. Katendrecht is een schiereiland ten zuiden van de Maas en is onderdeel van deelgemeente Feijenoord in Rotterdam Zuid. Tot begin 2000 had Katendrecht een slecht imago, doordat er zich veel ongewenste functies, gerelateerd aan de haven, geconcentreerd waren. De verandering die Katendrecht nu doormaakt is sterk beïnvloed door de aanleg van de Erasmusbrug en andere ontwikkelprojecten in de buurt zoals de nieuwbouw op de Wilhelminapier en elders op de Kop van Zuid. Maar ook het veranderen van de dominante functie, de haven, heeft op het schiereiland ruimte gemaakt voor nieuwe ontwikkelingen. Daarnaast wordt er geïnvesteerd in de openbare ruimte, een wandelpromenade en het verbinden van het schiereiland met de Wilhelminapier door middel van een nieuwe brug. Sinds augustus 2008 ligt het passagiersschip Rotterdam afgemeerd op de kop van
1
Rotterdam met in het midden het schiereiland Katendrecht, bron Google Earth
Katendrecht. Naast fysieke ontwikkelingen zijn er ook maatschappelijke, sociale en economische programma’s ingezet. De potentie van Katendrecht is volgens ontwikkelaar Proper-Stok onder andere gelegen in haar situering centraal in de stad en de plek aan het water. Het biedt plaats voor bijzondere grond gebonden woonmilieus waar veel behoefte aan is voor (jonge) gezinnen. Op Katendrecht zijn ook verschillende gebieden aangewezen voor particulier opdrachtgeverschap.
Naast haar rol als opdrachtgever voor de brede school is Proper-Stok Ontwikkelaars onder andere betrokken bij het ontwikkelen van Parkkwartier waaronder 140 koopwoningen, De Globetrotter, de Chinese kerk en een zorgcentrum en de herontwikkeling van de Fenix loodsen (ism de gemeente Rotterdam) en voor andere locaties. Daarnaast is ProperStok betrokken bij de ontwikkeling van de Rijnhaven visie vanuit de Van der Leeuwkring.
Het is de bedoeling om de transformatie van Katendrecht van havengebied naar woongebied verder vorm te geven. Daarbij gaat de gemeente Rotterdam uit van een strategische wijkaanpak. De bouwopgave behelst 1300 woningen voor 3000 bewoners. De ontwikkeling van Katendrecht is een intensieve samenwerking van de Gemeente Rotterdam, Woonstad Rotterdam en Proper-Stok Ontwikkelaars.
Proper-Stok Groep BV
4
>
Foto’s - Brede School De Globetrotter, bron: Proper-Stok Groep - Luchtfoto van Zuidwesthoek van Katendrecht met in het midden De Globetrotter, bron: Proper-Stok Groep
Toelichting van de architect op het project, Geurst & Schulze architecten: “Het plan Parkkwartier bestaat uit drie stadsblokken die zich in het weefsel van het negentiende eeuwse woongebied voegen en die deel uit maken van een volledig nieuw ontwikkeld Katendrecht. De Globetrotter is als één pand binnen deze bouwblokken vormgegeven. De kopgevels sluiten in maat en raamverdeling aan bij de woningen terwijl de voorgevel aan het schoolplein met zin grotere schaal en grote raampartijen meer aansluit bij het havenkarakter van Katendrecht. Het interieur heeft een kindervriendelijk karakter door warme kleuren op de vloeren en wanden toe te passen, praktische houten- en tegellambriseringen aan te brengen en kozijnen op de schaal van zowel het kind als volwassenen af te stemmen. Het interieur is in de basis rustig en licht. De lichte wanden en plafonds, grote ramen ten behoeve van daglicht toetreding en zowel direct als indirect kunstlicht dragen hieraan bij.
De Globetrotter is een brede school: een plek waar school en voor- en naschoolse opvang naadloos in elkaar overvloeien. In samenwerking met verschillende instanties binnen de wijk worden activiteiten georganiseerd, zowel binnen als buiten de school. Het ontwerp is zodanig opgezet dat de onderwijskundige uitgangspunten optimaal verwezenlijkt kunnen worden. Binnen het gebouw worden diverse ruimten door meerdere partijen gebruikt. De sporthal wordt bijvoorbeeld overdag als gymzaal voor de basisschool en ’s avonds als wijkfunctie gebruikt. De peuterspeelzaal, naschoolse opvang en kinderdagverblijf delen diverse ruimten als vergaderzaal, toiletruimten, keuken en personeelsruimten. De groepsruimte van de naschoolse opvang en de tweede peuterspeelzaal wordt slechts gescheiden door een vouwwand en zal in de praktijk overdag geheel als grote peuterspeelzaal dienst doen en na schooltijd als naschoolse opvang.
Logistiek gezien staan alle functies met elkaar in verbinding, maar zijn zij door een strategische ligging van de trappenhuizen ook allen afzonderlijk te gebruiken en af te sluiten. Door de sporthal op de tweede verdieping te plaatsen kunnen de meer open en representatieve ruimten op de begane grond gesitueerd worden. Het gebouw heeft hierdoor het gewenste open karakter gekregen en hoge toegankelijkheid, waarbij de ruimten voor de kleinste kinderen zich allen op de begane grond bevinden.” 2
Projectdocumentatie Geurst & Schulze architecten
5
>
IN DIALOOG OVER MAATSCHAPPELIJK VASTGOED Lijst genodigden AIR platform 20 november 2009
Vrije kavels, gelegen in het verlengde van De Globetrotter, bron: Proper-Stok Groep
Petra Rutten Proper-Stok Groep B.V. Manager Gebiedsontwikkeling
Sabiene Kuiper Dienst Jeugd, Onderwijs en Samenleving Teamleider zuid, afdeling onderwijs
Marja van der Sman Brede school De Globetrotter, R.K. Basisschool Directeur
Jeroen de Bok dS+V, Rotterdam Stedenbouwkundige
Jeroen Geurst Geurst & Schulze architecten b.v. Architect - Directeur
Els Maasdam Kinderdam Kinderdagverblijf Directeur
Barbara van Steen Woonstad Rotterdam Programmamanager
Andrea Möhn Bewoner van Katendrecht, ouder van kinderen op de Globetrotter
Daniel van Noordennen Ontwikkelingsbedrijf Rotterdam Assetmanger Onderwijshuisversting
COLOFON AIR platform is een initiatief van AIR, het architectuurcentrum van Rotterdam Gastprogrammeur voor de reeks maatschappelijk vastgoed is Bart Cosijn, Urban Dialogue. November 2009 Teksten: Bart Cosijn, Geurst & Schulze architecten Ontwerp: stoopmanvos
6
<
