Het programmeren van duurzaamheid Afstudeeronderzoek Michiel Rogaar Januari 2011 Bouwkunde TU Delft

Het programmeren van duurzaamheid  Afstudeeronderzoek Michiel Rogaar | Januari 2011| Bouwkunde TU Delft 

Het programmeren van duurzaamheid.  

Michiel Rogaar 

2


Het programmeren van duurzaamheid 

Naam:    Michiel Rogaar  Studienr:   1199013  Adres:     Sint Jorisstraat 3      1017 BC Amsterdam  Email:     [email protected]  Telefoon:   06‐41376180    TU Delft, Faculteit Bouwkunde  Real Estate & Housing  Design & Construction Management  19 januari 2011    Mentoren  Ir. A. van Doorn 

Dr. Ir. D.J.M. van der Voordt  Gecommitteerde  Ir. G.J. Hobbelman    Bedrijf  Royal Haskoning  Begeleider  Ir. E. ten Dam 

Michiel Rogaar 

3


Michiel Rogaar 

4


Voorwoord  Dit rapport is geschreven in het kader van het afstudeeronderzoek ‘Het programmeren van  duurzaamheid’. Het onderzoek is uitgevoerd aan de faculteit Bouwkunde op de Technische  Universiteit  Delft.  Het  onderwerp  is  verbonden  aan  het  afstudeerlaboratorium  Design  &  Construction Management (DCM).    Het  onderzoek  gaat  dieper  in  op  de  betekenis  van  duurzaamheid  en  hoe  deze  wordt  geïnterpreteerd  door  opdrachtgevers  in  de  bouw.  Ik  hoop  dat  het  onderzoek   opdrachtgevers kan helpen hun soms beknopte duurzaamheidvisie te verruimen. Het is de  bedoeling  dat  opdrachtgevers  na  het  lezen  van  dit  rapport  zichzelf  niet  beperken  tot  het  slechts  noemen  van  het  begrip  duurzaamheid,  maar  dat  ze  zich  ook  verdiepen  in  wat  het  voor hun project betekend.    Het onderzoek was een duurzaam proces, niet alleen in de zin dat het voltooien ervan lang  heeft geduurd, maar dat het mijn visie op de toekomst heeft verruimd.   Dank gaat uit naar mijn mentoren van de TU Delft: Alijd van Doorn & Theo van der Voordt.  Een team met zowel veel methodologische kennis als veel ervaring met het onderwerp. De  kritische vragen hebben mij ertoe bewogen meer uit het onderzoek te halen. Ook gaat veel  dank  uit  naar  Ellis  ten  Dam  van  Royal  Haskoning,  die  veel  kennis  heeft  op  het  gebied  van  programmeren en duurzaamheid. Haar praktijkervaring is van grote betekenis geweest voor  dit onderzoek.  Daarnaast wil ik mijn ouders graag bedanken voor hun hulp met dit rapport en de leuke en  interessante  discussies  over  duurzaamheid,  die  mij  tot  vernieuwde  inzichten  hebben  gebracht.    Michiel Rogaar  Amsterdam Januari 2011 

 

Michiel Rogaar 

5


Michiel Rogaar 

6


Samenvatting  Duurzaamheid  is  een  overheersend  begrip  geworden  in  de  maatschappij.  Bedrijven  willen  steeds  duurzamer  ondernemen  en  ook  de  bouw  lijkt  hiervan  in  de  ban  te  zijn.    In  steeds  meer  bouwprojecten  is  duurzaamheid  zelfs  een  van  de  belangrijkste  criteria  geworden.  Sommige  opdrachtgevers  beweren  zelfs  de  duurzaamste  te  zijn.  Andere  zijn  huiverig  voor  duurzaam bouwen, omdat het nog steeds de naam heeft duur te zijn.     Probleemstelling  Dit onderzoek is begonnen met de verwachting dat de duurzaamheidambitie duidelijk wordt  omschreven in het Programma van Eisen (PvE). De literatuur beschrijft het PvE namelijk als  het  belangrijkste  sturingsdocument  in  de  bouw.  Deskundigen  beweren  zelfs  dat  een  goed  PvE een van de succesfactoren kan zijn bij duurzame projecten. Er is echter weinig bekend  hoe duurzaamheid in het PvE omschreven kan worden en wanneer dit in het proces dient te  gebeuren.  Het  vroegtijdig  vastleggen  van  de  duurzaamheidambitie  en  aandacht  voor  de  financiële consequenties van deze ambitie zou extra kosten kunnen besparen.     Binnen  deze  ontwikkelingen  van  toenemende  vraag  naar  duurzaam  vastgoed  is  het  interessant  om  te  onderzoeken  a)  wat  de  duurzaamheidambitie  van  opdrachtgevers  kan  inhouden  b)  hoe  dit  wordt  geformuleerd  in  het  PvE  en  c)  hoe  hierop  gestuurd  wordt.  Daarvoor zal de volgende vraag beantwoord worden:  Hoe sturen Nederlandse opdrachtgevers op duurzaamheid in nieuwbouw en wat is daarbij  de rol van het Programma van Eisen.    Onderzoeksaanpak  Het  onderzoek  bestaat  uit  drie  fasen:  De  eerste  fase  bestaat  uit  een  literatuurstudie,  de  tweede uit vier casusanalyses en voor de derde fase van het onderzoek is een zestal experts  vanuit  verschillende  disciplines  geïnterviewd.  Op  basis  van  de  drie  onderzoeksfases  is  antwoord  gegeven  op  de  hierboven  genoemde  vraagstelling.  Het  resultaat  van  het  onderzoek is naast het doen van aanbevelingen een model ter verbetering van het proces.   Het onderzoek is afgebakend op duurzame nieuwbouwprojecten binnen de utiliteitsbouw in  Nederland.  De  nadruk  ligt  op  het  proces  van  de  initiatief‐  tot  en  met  de  ontwerpfase.  Er  wordt alleen gekeken naar projecten met traditionele contracten. De casusselectie bestaat  uit  een  viertal  projecten,  waarbij  duurzaamheid  nadrukkelijk  is  uitgesproken  als  ambitie.  Wat  de  duurzaamheidambitie  precies  inhoud  en  het  effect  daarvan  kan  verschillen  per  project. Ook kan de rol van het PvE per project verschillen.   Er  is  gekeken  naar  de  ontwikkeling  van  de  duurzaamheidambitie  en  welke  stappen  in  de  initiatief  en  ontwerpfase  zijn  genomen  om  de  duurzaamheidambitie  te  realiseren.  Daarbij  zijn de volgende vragen beantwoord:  • Wat houdt de duurzaamheidambitie van Nederlandse opdrachtgevers in?  • Hoe komt de opdrachtgever van ambitie tot eisen?  • Hoe zijn duurzaamheidambities en eisen geformuleerd in het PvE?   • Hoe stuurt de opdrachtgever op de duurzaamheidambitie tijdens het ontwerp?  • Welke invloed heeft de duurzaamheidambitie op het geld‐ en tijdsaspect?  Na  afloop  van  de  casusanalyses  heb  ik  hypothesen  opgesteld  die  ik  aan  de  hand  van  interviews met zes experts heb getoetst.    Conclusies  Dit  onderzoek  maakt  onderscheid  tussen  ambities  en  concrete  eisen.  In  interviews  en  literatuur  wordt  het  woord  ‘ambitie’  te  pas  en  te  onpas  gebruikt.  Men  heeft  het  ook  vaak  over doelstellingen en concrete eisen. Het door elkaar gebruiken van deze termen zorgt voor  verwarring.   Michiel Rogaar 

7

Het programmeren van duurzaamheid.   Het onderzoek spreekt van ambities wanneer een opdrachtgever iets wil bereiken,  wat te  vaag is om als eis te worden gezien. De ambities kunnen later vertaald worden naar eisen.  Dit onderzoek heeft het dan over eisen die concreet en meetbaar zijn.  Zo kan de opdrachtgever een ambitie uitspreken t.a.v. de flexibiliteit van een gebouw: “Het  gebouw  dient  flexibel  te  zijn.”    Een  voorbeeld  van  een  eis  die  hier  aan  verbonden  kan  worden is “tussenwanden dienen verplaatsbaar te zijn”.    Initiatieffase  Duurzaamheid is geen eenduidig begrip. Uit dit onderzoek is gebleken dat duurzaamheid op  meerdere manieren valt te interpreteren. Het casusonderzoek laat zien dat de invulling van  het begrip afhangt per project. Ook de geïnterviewden voor dit onderzoek hebben allen een  andere kijk op de betekenis van duurzaamheid.   Het blijkt dat opdrachtgevers zich voorafgaand aan het ontwerpproces niet altijd wezenlijk  verdiepen in hun eigen duurzaamheidambitie. Duurzaamheid staat dan vaak als een enkele  alomvattende eis geformuleerd in het PvE. Men verwijst in zo’n geval vaak naar een label,  zoals  GPR‐gebouw,  EPC  of  Breeam  of  men  noemt  termen  als  ‘Cradle  to  Cradle’  of  ‘de  duurzaamste’.   Het  uitspreken  van  een  duurzaamheidambitie  an  sich  is  niet  duidelijk  genoeg  om  het  ontwerpteam  aan  te  sturen  en  de  juiste  beslissingen  te  laten  nemen.  De  verschillende  interpretaties  van  duurzaamheid  kunnen  namelijk  voor  verwarring  zorgen  bij  het  ontwerpteam.     Vaak  wordt  de  duurzaamheidambitie  aangewakkerd,  omdat  opdrachtgevers  waarde  hechten aan een duurzaam imago. Dit imago is in sommige commerciële projecten zelfs de  belangrijkste drijfveer.  De  duurzaamheidambitie  van  opdrachtgevers  begint  soms  met  alleen  een  ambitie  op  energiereductie en materiaal. Na gesprekken met een adviseur wordt daar soms een ambitie  voor een gezond binnenklimaat bij uitgesproken.   Door  het  betrekken  van  stakeholders  van  het  project  en  het  in  kaar  brengen  van  hun  ambities,  hebben  overeenkomstige  ambities  door  samenwerking  een  grotere  kans  van  slagen.   Een gezond binnenklimaat en energiereductie staan op gespannen voet met elkaar. Daarom  leidt deze interpretatie van het begrip meestal tot een technische gecompliceerd ontwerp.    Geen  enkel  PvE  dat  voor  dit  onderzoek  is  bestudeerd  is,  geeft  prioriteiten  aan,  hoewel  uit  literatuur  en  interviews  blijkt  dat  dit  toch  dient  te  gebeuren.  Dit  kan  het  ontwerpteam  helpen  de  juiste  keuze  te  maken  wanneer  eisen  conflicteren.  “Het  ontwerp  blijft  een  compromis”.      Haalbaarheidonderzoek  Eisen dienen op het budget te zijn afgestemd. Alleen bestaan er geen kengetallen, op basis  waarvan een schatting gemaakt kan worden of een eis financieel haalbaar is. Om die reden  wordt  de  haalbaarheidstudie  gebaseerd  op  ontwerpverkenningen,  waarin  concrete  duurzame toepassingen zijn verwerkt. Het budget kan dan geschat worden op basis van de  kostprijs  van  deze  toepassingen.  Omdat  de  duurzaamheidambitie  vaak  een  technische  uitwerking  tot  gevolg  heeft,  kan  hiervoor  een  technisch  ontwerpdeskundige,  zoals  een  installatieadviseur, worden aangetrokken.   De  haalbaarheidstudie  en  het  formuleren  van  een  weloverwogen  ambitie  vraagt  om  extra  procestijd  in  de  initiatieffase.  Twee  onderzochte  casussen  laten  zien  dat  de  opdrachtgever  ook  kan  kiezen  om  direct  aan  de  ontwerpfase  te  beginnen  zonder  eerst  de  financiële  consequenties van zijn duurzaamheidambitie te onderzoeken. De opdrachtgever kan dan de  expertise  van  het  ontwerpteam  gebruiken  om  de  verschillende  aspecten  van  zijn  duurzaamheidambitie  te  bepalen  en  deze  direct  te  vertalen  naar  het  ontwerp.  Financiële  ramingen zullen dan op basis van het ontwerp worden gemaakt. De opdrachtgever loopt zo  Michiel Rogaar 

8

Het programmeren van duurzaamheid.   wel het risico dat of een gewenst ambitieniveau niet wordt gehaald of dat het budget hoger  zal oplopen dan verwacht.    Ontwerpproces  De  opdrachtgever  stuurt  in  de  eerste  plaats  op  zijn  duurzaamheidambitie  door  het  selecteren  van  een  architect  waarvan  de  duurzaamheidvisie  overeenkomt  met  zijn  visie  of  een ontwerpteam dat ervaring heeft met duurzaam bouwen.   De rol van het PvE tijdens de ontwerpfase, is afhankelijk van hoe de duurzaamheidambitie  hierin  is  omschreven.  Wanneer  niet  duidelijk  uit  het  PvE  naar  voren  komt  wat  de  opdrachtgever  met  duurzaamheid  bedoelt,  kan  de  opdrachtgever  zelf  intensief  bij  het  proces  betrokken  blijven  om  de  duurzaamheidambitie  mondeling  over  te  brengen.  Hij  kan  ook  een  externe  duurzaamheidadviseur  inschakelen  die  zijn  rol  als  opdrachtgever  overneemt en het ontwerpteam controleert.     Een  score  voor  een  bepaald  duurzaamheidlabel  kan  het  ontwerpteam  een  richtlijn  geven  welk  ambitieniveau  gewenst  is.  Dit  brengt  wel  een  risico  met  zich  mee.  De  labels  meten  duurzaamheid namelijk op basis van verschillende aspecten. De aspecten en de waardering  per  aspect  sluiten  niet  altijd  even  goed  aan  op  de  specifieke  duurzaamheidambitie  van  de  opdrachtgever. Wanneer het ontwerpteam de werkelijke ambities van de opdrachtgever uit  het oog verliest en zich slechts richt op het behalen van het label, bestaat de kans dat het  ontwerp uiteindelijk niet conform de ambities van de opdrachtgever uitvalt.    Reflectie  De literatuur noemt ‘het aanzetten tot reflectie op de opgave’ een van de functies van het  PvE.  Het  lijkt  er  echter  op  dat  het  opstellen  van  het  PvE  in  duurzame  projecten  (twee  casussen  daargelaten)  de  opdrachtgever  nauwelijks  aanzet  tot  reflectie  op  zijn  duurzaamheidambitie.  De  term  ‘duurzaamheid’  lijkt  door  veel  opdrachtgevers  eenduidig  gebruikt te worden. De formulering van de duurzaamheidambitie in PvE’s blijft vaak beperkt  tot het noemen van een bepaald label, maar een beschrijving van een visie of motivatie blijft  achterwege.  Leden  van  de  ontwerpteams  lijken  juist  daar  behoefte  aan  te  hebben:  “het  formuleren van het ‘waarom’ is minstens net zo belangrijk”.   Ook  zal  de  formulering  van  ‘het  waarom’  de  rol  van  het  PvE  als  communicatie‐  document  verbeteren.  Echter  zal  het  PvE  in  dat  geval  nooit  de  gesprekken  tussen  opdrachtgever  en  architect kunnen vervangen.     Aanbevelingen  • Het verdient aanbeveling wanneer de opdrachtgever een afzonderlijke interpretatiefase  inlast waarin hij zijn idee van duurzaamheid specificeert. In de interpretatiefase kan hij  vermelden  wat  hij  onder  duurzaamheid  verstaat  en  welke  specifieke  aspecten  hij  belangrijk vindt. Met name dient hij te vermelden waarom hij een duurzaamheidambitie  heeft.  Deze  ambitie  kan  bijvoorbeeld  voortkomen  uit  de  visie  van  zijn  organisatie  en  samenhangen  met  de  hoofdactiviteiten  ervan.  Door  het  moeten  formuleren  van  zijn  motivatie, wordt hij gedwongen hierover goed na te denken.   • De  opdrachtgever  dient  zijn  ambities  uit  te  spreken  op  die  aspecten,  die  volgens  hem  bepalend zijn voor de duurzaamheid van het gebouw.   • De  ambities  per  aspect  kunnen  op  hun  beurt  vertaald  worden  naar  een  of  meerdere  concrete  eisen.  Aan  energiereductie,  kan  een  meetbare  waarde  worden  verbonden.  Ambities op andere aspecten zijn niet of niet direct in meetbare eisen weer te geven.   • Het  is  aan  te  bevelen  om  de  ambities  van  stakeholders  in  kaart  te  brengen.  Overeenkomstige  ambities  zouden  door  samenwerking  een  grotere  kans  hebben  gerealiseerd te worden.  • Het is aan te bevelen prioriteiten aan te geven. Bij conflicterende ambities (hiervan zijn  een  gezond  binnenklimaat  en  energiereductie  een  goed  voorbeeld)  kan  men  Michiel Rogaar 

9


•

• •

voorwaarden  stellen.  “Energiereductie  dient  geoptimaliseerd  te  worden,  onder  voorwaarde dat een gezond binnenklimaat gewaarborgd blijft”.  Wanneer men gebruik wil maken van een bepaald label dient de opdrachtgever erop toe  te zien dat het label niet het doel wordt. D.w.z. dat men slechts ‘lijstjes’ van duurzame  toepassingen afwerkt om een zo hoog mogelijke score te halen. Het label dient juist als  middel  gebruikt  te  worden,  waarbij  het  ontwerp  in  de  eerste  plaats  aansluit  op  de  ambities  van  de  opdrachtgever  en  vervolgens  gecontroleerd  wordt  op  het  duurzaamheidnivieau.  Hoe  eerder  de  duurzaamheidambitie  wordt  vastgelegd,  des  te  meer  tijd  is  er  om  voldoende middelen(budget) vrij te maken, die nodig zijn om de duurzaamheidambitie  te realiseren.  Wanneer een snel proces gewenst is, kan men kiezen om na de ‘interpretatiefase’ direct  aan  het  ontwerpproces  te  beginnen  en  een  tijdrovende  haalbaarheidstudie  in  de  initiatieffase over te slaan. Men kan er dan voor kiezen minder rigide vast te houden aan  of het budget of de eis. 

  Conclusie  De  opdrachtgever  kan  pas  sturen  op  zijn  duurzaamheidambitie  als  alle  betrokkenen  begrijpen wat hij onder duurzaamheid verstaat. Ter bevordering van het begrip kan hij in het  begin  van  de  initiatieffase  een  interpretatiefase  in  lassen,  waarin  hij  zijn  idee  van  duurzaamheid  specificeert.  Dit  kan  door  ambities  uit  te  spreken  op  verschillende  aspecten  die  volgens  hem  van  invloed  zijn  op  duurzaamheid.  Na  het  duiden  van  de  financiële  consequenties  van  die  ambities  en  het  eventueel  extra  geld  vrijmaken  neemt  de  kans  toe  dat  het  gewenste  ambitieniveau  wordt  gehaald.  Wanneer  de  opdrachtgever  zijn  visie  en  motivatie  opneemt  in  het  PvE,  vergroot  dit  de  rol  van  het  PvE  als  communicatiemiddel  en  reflectiedocument. Het selecteren van een ervaren ontwerpteam is vervolgens minstens zo  belangrijk als een goed PvE. 

Michiel Rogaar 

10


Summary  Sustainability has become a dominant idea in today’s society. Companies develop in a more  sustainable  way  and  also  the  building  construction  is  subject  of  this  trend.  In  most  of  the  latest  building  projects  sustainability  has  become  one  of  the  main  criteria.  Some  of  the  clients even pretend to build the most sustainable building ever. Others are still reluctant as  it is still considered to be very expensive.    Definition of the problem  This  research  has  started  from  the  expectation  that  the  ambition  for  sustainability  (sustainability ambition) has clearly been specified in the Program of Requirements (PoR).  From literature we can learn that the PoR is considered to be the most important steering  instrument  during  the  design  and  construction  process.  Experts  maintain  that  a  solid  PoR  can  be  one  of  the  success  factors  to  reach  sustainability  in  building  projects.  Only  little  is  known  about  how  sustainability  can  be  described  in  the  PoR  and  at  what  moment  exactly  the  description  process  should  start.  Early  documentation  of  the  sustainable  goals  and  consideration of its financial consequences could save extra expenses.    Within these developments of increasing demand for sustainable real estate it is interesting  to  examine  a)  what  the  sustainability  ambition  of  the  client  contains  b)  how  it  has  been  expressed in the PoR and c) how he tries to reach his goal.  Therefore the following question has to be answered:  How do Dutch clients try to attain sustainability in their projects and which role can play  the PoR to reach this goal.    Research Approach  The research can be divided into three parts: the first consists of a thorough examination of  literature;  the  second  consists  of  four  case  studies  and  the  third  of  interviews  with  six  experts  from  different  disciplines.  These  three  phases  form  the  base  for  a  solution  of  the  question mentioned above.  The  result  contains  recommendations  and  a  model  for  improvement  of  the  process  of  sustainable building in the future.  This study will confine itself to sustainable new building projects within the utility building in  the Netherlands. The emphasis lies on the process from the initiative phase until the design  phase. Only projects with traditional contracts will be examined in this research.  The case selection consists of four projects, in which the ambition for sustainability has been  pronounced explicitly. What the ambition for sustainability means exactly and which effect it  has on the building process varies per project. Also the role of the PoR can vary per project.  The development of the ambition for sustainability has been examined as well as the steps  taken in the initiative and design phase to realize this ambition.  The following questions had to be answered:  • What does the ambition for sustainability of Dutch clients really stands for  • How does the client translate his ambition to requirements?  • How have ambition and requirements been described in the PoR?  • How does the client influence sustainability during the building process?  • Which impact has the ambition for sustainability on time and costs?  After  analysing  the  four  case  studies,  I  formulated  hypotheses,  which  I  have  verified  by  interviewing six experts.    This study distinguishes ambition and concrete requirements.   In  literature  one  uses  the  word  “ambition”  rather  haphazardly.  Often  they  mean  specific  goals or concrete requirements. The way one uses these terms often leads to confusion.  Michiel Rogaar 

11

Het programmeren van duurzaamheid.   This study speaks of “ambition” when a client wants to achieve a sustainable goal, which is  still too vague to translate into a requirement.  Later on one can translate this ambition into requirements, which will be more concrete and  measurable.   For instance can the client express his ambition for a flexible building: “The building ought to  be flexible”. The requirement, which may follow from this, can be:  “dividing walls must be  transferable”.    Initiative phase  Sustainability  is  not  an  unequivocal  concept.  From  this  study  is  clear  that  it  has  various  interpretations. The case studies show that the interpretations vary per project.   Also  the  interviewed  had  all  a  different  explanation  of  sustainability.  It  became  clear  that  preceding the designing process clients not really asked themselves what sustainability really  meant for them. In that case it appeared as a general requirement in the PoR. They give it a  general label like GPR‐building, EPC of Breeam, Cradle to Cradle of “the most sustainable”.   Expressing the ambition to reach sustainability as such is not sufficient enough to guide the  design team and let it make the right decisions. The different meanings of sustainability may  cause a lot of confusion.    Very often sustainability is only mentioned because of the concern about one’s good image.  For some people their image of sustainability is the main motive for their ambition.  Other  clients  express  only  their  wish  for  energy  reduction  and  sustainable  material,  sometimes with an additional requirement for a healthy interior climate.  Healthy  interior  climate  and  energy‐reduction  are  often  conflicting  requirements  and  thus  complicating the design process.  None  of  the  examined  PoR’s  expresses  priorities,  although  literature  and  interviews  emphasize  their  importance.  Expressing  priorities  can  help  tremendously  in  case  of  conflicting requirements.    Feasibility study  Requirements  should  be  in  accordance  with  the  budget.  However  there  exist  no  fixed  numbers based on which a designer can measure the feasibility of a special requirement.  That’s why this feasibility study is based on design scouting comprising concrete sustainable  solutions.  The  budget  can  thus  be  estimated  based  on  the  prime  cost  of  these  concrete  applications. Important here fore is the employment of a technical advisor/designer.  A  feasibility  study  and  description  of  the  client’s  ambition  for  sustainability  ask  for  extra  processing  time  in  the  initiative  phase.  In  two  case  studies  the  client  has  chosen  to  immediately start the designing process before examining the financial consequences of his  ambition for sustainability. Doing so the client can use the expertise of the designing team to  concretise the different aspects of his ambition and having them translated into the design.  Financial estimations have to be made based on the design itself. Doing so the client takes a  risk in either not reaching his ambition level or being confronted with a higher budget than  expected.    Design process  The client can fulfil his ambition by choosing an architect or a design team with expertise in  sustainable building. The function of the PoR during the design process depends on how the  ambition for sustainability has been described in that program. In case the client’s ambition  has been vaguely described the client can stay involved during the design process and orally  explain his ambition. He also can employ a sustainability advisor to represent him and who  can supervise the design team.   

Michiel Rogaar 

12

Het programmeren van duurzaamheid.   A score for a sustainability label can give an indication to the design team of the ambition  level required. But it may cause a risk. The labels measure sustainability following different  aspects.  Those aspects and their value do not always agree with the client’s ambition.  When the design team misses the real intention of the client by focussing too much on the  label, it may occur that the final design does not really meet the expectations of the client.    Reflection  From literature one learns that “stimulating reflection on the assignment” is one of the main  functions of the PoR. Nevertheless it seems that in most cases composing the PoR does not  stimulate  the  client  to  reflect  on  his  ambition  for  sustainability.  Usually  the  client  only  mentions  a  label,  but  reflection  and  motivation  are  nowhere  to  be  found.  Especially  members  of  design  teams  regret  this  very  much  as  for  them  the  underlying  motivation  is  essential as a guideline.  The “why” is just as important.  Describing  “why”in  the  PoR  will  improve  the  effectiveness  of  the  PoR  as  communication  tool.  However the PoR can never replace the interaction of the client and the architect.     Recommendations  • Before starting the process the client should insert an interpretation/motivation period,  in which he defines his ideas of sustainability. In this period he can express why he wants  sustainable  building  and  which  specific  aspects  are  very  important  to  him.  By  formulating his ideas, the client is forced to really reflect on what is important to him.  • The client must express which sustainability aspects are essential for him.  • His  ambition  concerning  special  aspects  can  be  translated  to  special  requirements.  Concerning  energy  reduction  one  can  measure  the  consequences.  Other  aspects  are  more difficult to measure in terms of financial consequences.  • It  is  advisable  to  define  priorities.  In  case  of  conflicting  ambitions  (like  interior  climate  and energy reduction) it is possible to state special conditions: “Energy reduction must  be optimized on the condition of preserving a healthy interior climate.”   • One should be careful not to use a label as a target. The label should be used first as a  tool to define the ambition of the client and later to measure the level of sustainability.   • The sooner the client’s ambition has been defined the more time is available to acquire  necessary financial means.  • When time is restricted the client can choose to immediately start the designing process  after the reflection phase. In that case he will skip the time‐consuming feasibility study.  However this will ask for a greater flexibility concerning budget and requirements.    Conclusion  The client can only fulfil his ambition for sustainability when all parties involved know what  the client exactly means by sustainability.  To stimulate client’s reflection on the issue, it is important to insert an extra interpretation  phase within the initiative phase in which he can specify his ideas. This can be structured by  asking  the  client  to  express  which  of  the  different  aspects  that  are  qualifying  for  sustainability  are  most  important  to  him  and  what  has  his  priority.    After  calculating  the  financial consequences of these aspects and funding the necessary extra means, the chance  of reaching client’s ambition level will increase by doing so.  When the Program of Requirements include the client’s vision and motivation it can be very  valuable as a communication tool with the design team.  Selection  of  a  design  team  which  has  experience  in  the  field  of  sustainability  is  at  least  as  important as a good Program of Requirements. 

         Michiel Rogaar 

13

Het programmeren van duurzaamheid.    

 

Michiel Rogaar 

14


  Inhoudsopgave  VOORWOORD .................................................................................................................... 5  SAMENVATTING................................................................................................................. 7  SUMMARY ....................................................................................................................... 11  LEESWIJZER ...................................................................................................................... 17  1  ONDERZOEK............................................................................................................... 19  1.1  MONDIALE ONTWIKKELINGEN ........................................................................................ 19  1.2  AANLEIDING .............................................................................................................. 21  1.3  ONDERZOEKSOPZET ..................................................................................................... 22  1.3.1  PROBLEEMSTELLING .........................................................................................................22  1.3.2  DOEL VAN HET ONDERZOEK ...............................................................................................22  1.3.3  CENTRALE VRAAGSTELLING ................................................................................................22  1.3.4  DEELVRAGEN ..................................................................................................................22  1.3.5  METHODE ......................................................................................................................23  1.3.6  INKADERING ...................................................................................................................23  1.4  RELEVANTIE ............................................................................................................... 24  1.4.1  MAATSCHAPPELIJKE RELEVANTIE ........................................................................................24  1.4.2  WETENSCHAPPELIJKE RELEVANTIE ......................................................................................24  1.4.3  PERSOONLIJKE RELEVANTIE ................................................................................................24  2  DUURZAAMHEID ....................................................................................................... 25  2.1  2.2  2.3  2.4 

DEFINITIES ................................................................................................................. 25  LABELS...................................................................................................................... 27  DUURZAAMHEIDASPECTEN ............................................................................................ 30  CONCLUSIES ............................................................................................................... 32 

3  PROGRAMMEREN...................................................................................................... 35  3.1  3.2  3.3  3.4  3.5 

DE OPDRACHTGEVER.................................................................................................... 35  PROGRAMMA VAN EISEN .............................................................................................. 36  HET PROCES ............................................................................................................... 37  DUURZAME PVE’S....................................................................................................... 40  CONCLUSIES ............................................................................................................... 44 

4  CASUSANALYSES ........................................................................................................ 45  4.1  4.2  4.3  4.4  4.5  4.6  4.7 

CASE SELECTIE ............................................................................................................ 45  HAAGSE HOGESCHOOL ................................................................................................. 46  HOTEL AMSTELKWARTIER ............................................................................................. 54  OSG SCHRAVENLANT SCHIEDAM .................................................................................... 60  CASE TRANSPORT........................................................................................................ 68  CROSS CASUS ............................................................................................................. 78  CONCLUSIES ............................................................................................................... 83 

5  EXPERT INTERVIEWS .................................................................................................. 85  5.1  HYPOTHESEN ............................................................................................................. 85  Michiel Rogaar 

15

Het programmeren van duurzaamheid.   5.2  EXPERT SELECTIE ......................................................................................................... 85  5.3  INTERVIEWRESULTATEN ................................................................................................ 87  5.4  CONCLUSIES ............................................................................................................... 90  6  CONCLUSIES & AANBEVELINGEN................................................................................ 93  6.1  6.2  6.3  6.4 

CONCLUSIES ............................................................................................................... 93  SAMENVATTING.......................................................................................................... 97  AANBEVELINGEN OPDRACHTGEVERS ................................................................................ 99  AANBEVELINGEN VERVOLG ONDERZOEK ......................................................................... 100 

7  MODEL .................................................................................................................... 101  8  REFLECTIE ................................................................................................................ 105  9  BRONNENLIJST......................................................................................................... 109  BEGRIPPENLIJST & GEBRUIKTE AFKORTINGEN................................................................ 111  BIJLAGEN ....................................................................................................................... 113 

Michiel Rogaar 

16


Leeswijzer  Deze  leeswijzer  zal  kort  de  structuur  van  het  verslag  toelichten.  Het  verduidelijkt  de  samenhang tussen de verschillende hoofdstukken.    Hoofdstuk 1 Onderzoeksopzet  In  hoofdstuk  1  wordt  het  onderzoek  geplaatst  binnen  de  huidige  ontwikkelingen  in  de  maatschappij.  Aan  de  hand  daarvan  zal  de  probleemstelling  en  onderzoeksvragen  worden  geformuleerd.  Vervolgens  zal  de  onderzoeksmethode  worden  uitgelegd  en  waarop  dit  onderzoek is afgebakend. Ten slotte wordt de relevantie van het onderzoek gegeven.    Fase 1 Hoofdstuk 2 en 3 Duurzaamheid & Programmeren  Het  tweede  en  derde  hoofdstuk  vormen  het  theoretisch  kader  van  dit  onderzoek.  Deze  hoofdstukken zijn het resultaat van het literatuuronderzoek. Hoofdstuk 2 gaat dieper in op  de betekenis van duurzaamheid. Het begrip wordt uitgelegd en verschillende benaderingen  van duurzaamheid worden gegeven.   Het  programmeren  wordt  in  hoofdstuk  drie  toegelicht.  De  rol  en  de  inhoud  van  het  PvE  wordt  toegelicht  en  de  manier  waarop  het  zich  kan  ontwikkelen  in  het  proces.  Daarnaast  worden drie duurzame PvE’s bekeken.    Fase 2 Hoofdstuk 4 Casusanalyses & Crosscasus  In hoofdstuk 4 zijn de resultaten van het de casusanalyses beschreven. Vervolgens worden  de casusanalyses met elkaar vergeleken in een ‘crosscasusanalyse’.     Fase 3 Hoofdstuk 5 Expert interviews  In hoofdstuk 5 zullen hypothesen worden gesteld die naar voren zijn gekomen uit de casus  interviews.  Dit  hoofdstuk  beschrijft  de  reacties  op  de  hypothesen  van  de  experts  die  zijn  geïnterviewd.  De  reacties  zijn  meegenomen  in  de  slotconclusies,  maar  vormen  vooral  de  basis voor het advies dat uit dit onderzoek komt.    Hoofdstuk 6 Conclusies & Aanbevelingen  In hoofdstuk 6 worden de conclusies van de drie fasen met elkaar vergeleken. Aan de hand  van  deze  reflectie  zullen  de  slotconclusies  worden  getrokken.  Hierna  worden  ook  de  aanbevelingen gegeven en aanbevelingen voor vervolgonderzoek.    Hoofdstuk 7 Model  Hoofdstuk 7 geeft het model weer, dat een stappenplan weergeeft voor opdrachtgever die  hun duurzaamheidambitie willen ontwikkelen en formuleren in het PvE.     Hoofdstuk 8 Reflectie  In hoofdstuk 8 wordt een reflectie gegeven op het begrip duurzaamheid en hoe ik daar na  het doen van onderzoek tegenaan kijk. 

Michiel Rogaar 

17


Michiel Rogaar 

18


1 Onderzoek  1.1 Mondiale ontwikkelingen  7  december  2009  begon  de  klimaattop  van  Kopenhagen.  De  twee  weken  durende  conferentie  was  georganiseerd  om  internationaal  tot  een  nieuw  akkoord  te  komen  op  het  gebied  van  het  milieu  en  klimaat.  Een  nieuw  akkoord  werd  gesloten  als  vervolg    op  het  Kyoto‐verdrag  uit  1997.  Het  nieuwe  akkoord  is  niet  bindend  verklaard,  waardoor  landen  ongestraft door kunnen gaan met het uitstoten van broeikasgassen.  Dat  de  nadruk  werd  gelegd  op  het  terugdringen  van  broeikasgassen  valt  te  verklaren.  De  meeste  rapporten  voorspellen  dat  de  broeikasgassen  zullen  leiden  tot  een  temperatuurstijging  van  vermoedelijk  meer  dan  twee  graden.1  Dit  zou  nadelige  gevolgen  voor  het  milieu  hebben;  door  smeltende  ijskappen  zou  het  zeewaterpijl  stijgen  en  een  extremer klimaat ontstaan in de vorm van langdurige droogtes en zware regenval. Inderdaad  zou  je  zeggen  dat  de  effecten  van  klimaatverandering  de  laatste  jaren  steeds  meer  te  merken zijn. Droogtes hebben in 2010 geleid tot gigantische bosbranden en misoogsten in  Rusland;  gigantische  regenval  in  Pakistan  heeft  geleid  tot  overstromingen,  die  tot  de  grootste rampen ooit worden gerekend.    Sceptici  achten  de  relatie  tussen  opwarming  en  de  toename  van  broeikasgassen  nog  niet  bewezen.  De  gemiddelde  wereld‐  temperatuur  is  de  laatste  tien  jaar  namelijk  gedaald,  terwijl  de  CO2  concentratie  wel  is  gestegen.2  Dit  is  in  strijd  met  de  uitkomst  van  alle  klimaatmodellen.  Klimaatverandering  zou  ook  van  alle  tijden  zijn  en  voornamelijk  worden  veroorzaakt door schommelingen in intensiteit van de zon.3  Het is een zinloze discussie volgens Janssen Groesbeek.“Of het klimaat wel of niet verandert  en of dat door menselijk handelen gebeurt of niet, met een reductie op de CO2 emissies zijn  we er nog niet”. Waar het eigenlijk om gaat is het probleem, dat we al sinds de industriële  revolutie  net  doen  alsof  de  natuurlijke  hulpbronnen  die  we  onttrekken  aan  de  aarde  oneindig zijn en dat de schade die we toebrengen aan de flora en fauna geen consequenties  heeft.  Waar  het  in  de  discussies  rond  klimaat  en  duurzame  ontwikkeling  eigenlijk  om  zou  moeten  gaan,  is  de  verantwoordelijkheid  die  de  mens  voor  elkaar  heeft  of  ten  minste  zou  moeten voelen.   De  westerse  wereld  is  pas  laat  doordrongen  geraakt  van  de  urgentie,  verwoord  in  het  Brundtlandrapport betreffende de steeds maar schaarsere bronnen van onze planeet. Als wij  ons zouden richten naar dit rapport zouden wij weer meer zoals de oude economen deden,  in gesloten kringlopen moeten denken.4    De beslaglegging van de mondiale ruimte vormt namelijk ook een gevaar voor de mensheid.  Toenemende welvaart en groei van de wereldbevolking lijken er onvermijdelijk toe te leiden  dat  natuurlijk  kapitaal  in  een  hoog  tempo  verloren  gaat.  Aan  de  ene  kant  stijgt  in  de  westerse  wereld  de  levensstandaard  en  de  daarbij  behorende  behoeften  van  de  mens,  waardoor de productie en de daarmee gepaard gaande vervuiling toenemen. Aan de andere  kant  exploiteert  men  met  name  in  ontwikkelingslanden  de    natuur  om  te  overleven.  Deze  landen  zijn  ook  verantwoordelijk  voor  de  groei  van  de  wereldbevolking.  Om  steeds  meer  monden te voeden legt de landbouw een grote druk op de mondiale ruimte en daarmee op  de  nog  resterende  biodiversiteit,  vooral  door  de  voortdurend  stijgende  vraag  naar  voedsel 

1

Hoekstra, R. & Smits, J. P. (2009). Monitor duurzaam Nederland. Den Haag: Centraal Bureau voor de Statistiek. 2 Hans Labohm, Financieel Dagblad extra 7 december p.7 3 Kroonenberg, S. (2007). De menselijke maat, De aarde in tienduizend jaar. Amsterdam/Antwerpen: Atlas. 4 Janssen Groesbeek, M. (2009). Terug naar de Kringloop. Financieel Dagblad extra. 7 december

Michiel Rogaar 

19

Het programmeren van duurzaamheid.   en  hout.  De  biodiversiteit  gaat  daarmee  steeds  verder  verloren.5  30  procent  van  de  hoeveelheid  grondstoffen  op  de  wereld  is  al  verbruikt6  en  ongeveer  40  procent  van  de  originele hoeveelheid bos is gedurende de laatste 11000 jaar verdwenen. Driekwart hiervan  is gekapt sinds het begin van de industriële revolutie.7   De Ecologische Voetafdruk meet het menselijk beslag op ecosystemen en vertaalt deze naar  aantallen  mondiale  hectares,  dat  zijn  hectares  die  de  gemiddelde  mondiale  productie  en  CO2  vastlegging  weergeven.  Met  onze  huidige  consumptie  heeft  de  aarde  anderhalf  jaar  nodig om te produceren wat we in 1 jaar gebruiken.   Volgens  schattingen  van  de  groei  van  de  wereldbevolking,  consumptie  en  klimaatverandering zullen we in 2050 bij ongewijzigd beleid 2,8 planeten nodig hebben voor  onze  consumptie  en  de  vastlegging  van  CO2  uit  fossiele  brandstoffen,  verandering  van  landgebruik en chemische processen.8   

 

Figuur 1.1 Toenemende beslaglegging op mondiale ruimte door mens. Bron: Living Planet Report.

De  Club  van  Rome  voorspeld  dat  drinkwater  steeds  schaarser  zal  worden.  Vooral  de  landbouw,  maar  ook  de  industrie  en  huishoudens  eisen  een  steeds  groter  deel  van  de  watervoorraad op.9 Men schat dat de laatste 30 jaar 40 procent van het water is vervuild en  daardoor niet meer drinkbaar is.10    Het  besef  dat  en  dat  men  op  dit  moment  verkeerd  bezig  is,  is  inmiddels  weid  verspreid.  Zorgen voor de aarde is zorgen voor onszelf. De Nederlandse regering wil van Nederland een  van de schoonste en energiezuinigste landen van Europa maken. Nederland voldoet al bijna  aan de Kyoto norm van 5% minder uitstoot in de periode 2009‐2012 ten opzichte van 1990,  maar  wil  met  een  aantal  doelstellingen  voor  het  jaar  2020  vooruit.  Ze  wil  de  uitstoot  van  broeikasgassen  met  30%  verminderen  ten  opzichte  van  1990;  de  energiebesparing  verdubbelen naar 2% per jaar en het aandeel duurzame energie verhogen van ongeveer 2%  naar 20% van het totale energiegebruik.11  Natuurlijk is de houding van de overheid essentieel voor verandering, maar uiteindelijk moet  de  verandering  in  de  maatschappij  zelf  plaatsvinden.  Bedrijven  spelen  al  in  op  de  veranderingen die moeten komen en gaan ‘groener’ ondernemen.  

5

Hoekstra, R. & Smits, J. P. (2009). Monitor duurzaam Nederland. Den Haag: Centraal Bureau voor de Statistiek. 6 Leonard, A, www.storyofstuff.com 7 http://www.earth-policy.org/index.php?/indicators/C56/ 8 Grooten, M., Oerlemans, N., & Zwaal, N. (2010). Nederlandse samenvatting Living Planet Report 2010. Leusden: WWF. 9 Gerbrands, P. (2008). Over Bevolking, van biowetenschappen en maatschappij van 2008 [Electronic Version] 10 Leonard, A, www.storyofstuff.com 11 http://www.regering.nl

Michiel Rogaar 

20

Het programmeren van duurzaamheid.   Het  begrip  duurzaamheid  is  daarom  niet  meer  weg  te  denken  in  de  huidige  maatschappij.  Overal verschijnen nieuwe producten die steeds milieuvriendelijker zijn, langer mee gaan of  gezonder zijn. Het is een wereldwijde hype geworden.   De  betekenis  van  het  woord  wordt  daardoor  wel  steeds  vager.  Duurzaamheid  is  een  containerbegrip  dat  inspeelt  op  meerdere  problemen  waarbij  het  energievraagstuk  en  gerelateerde CO2‐emissies in de discussies de boventoon lijken te voeren. Maar de definitie  wordt steeds breder doordat meer kwaliteiten onder deze paraplu worden geschoven.  

1.2 Aanleiding  Een groot verschil is te maken in de gebouwde omgeving. Want de bebouwde omgeving is  verantwoordelijk voor het gebruik van ongeveer 30% van de ruwe materialen, 42% van de  totale  energieconsumptie,  25%  van  het  gebruikte  water,  12%  van  het  gecultiveerde  land,  40% van de broeikasgassen. Het afval wordt geschat op 25% tot wel 40% van het afval.1213  Bij  de  ontwikkelaars  is  het  enthousiasme  groot.  De  ambitie  voor  duurzaam  bouwen  is  er;  Bepaalde opdrachtgevers claimen zelfs de duurzaamste te zijn. Technisch en financieel is het  haalbaar, maar het gewenste resultaat wordt, op een aantal projecten na, niet behaald.14   Helaas  heeft  duurzaam  bouwen  nog  steeds  de  naam  duur  te  zijn.15  Opdrachtgevers  en  bouwondernemers  denken  dat  het  bij  voorbaat  meer  geld  gaat  kosten.16  Maar  niet  alle  duurzame maatregelen hoeven tot meerkosten te leiden en bovendien kunnen meerkosten  over de langere termijn worden terugverdiend.17   Kennis over technische oplossingen is er in overmaat en voortdurend wordt deze aangevuld.  We  moeten  alleen  oppassen  dat  we  niet  te  dogmatisch  de  methodieken  en  systemen  toepassen door als het ware de lijstjes af te strepen en de systematiek precies te volgen.18   Sommigen  pleiten  voor  een  totaal  herontwerp  van  de  keten.19  20  Wat  het  herontwerp  precies  inhoud  is  niet  zeker.  Het  is  interessant  om  te  kijken  welke  invloed  duurzaamheid  heeft op het ontwerp en het gehele proces eromheen.    Maarten  Dansen  heeft  in  zijn  onderzoek  het  Programma  van  Eisen  (PvE)  als  een  van  de  factoren tot succes benoemd.21 Ook volgens van Hal is het PvE één van de succesfactoren22.  Zij geeft aan dat hoge ambities vaak stranden, omdat de eisen in het PvE op verschillende  manieren geïnterpreteerd kunnen worden. Ze is van mening dat al in een vroeg stadium de  opdrachtgever de ambitie dient vast te leggen en te concretiseren in bijvoorbeeld het PvE of  een ambitiedocument. Vroegtijdig aandacht schenken, bij voorkeur in de initiatieffase, aan  de  consequenties  van  duurzaam  bouwen  zouden  meerkosten  kunnen  beperken.23  Dit  onderzoek zal hier verder op ingaan.  Er  wordt  echter  weinig  aandacht  geschonken  aan  de  wijze  waarop  architecten  PvE’s  in  de  praktijk gebruiken. In hun ogen verzuipt de essentie van een project veelal in de overvloed 

12

 Australian Federal Department of Industry Science and Tourism, Environmental & Economic Life Cycle Costs of  Construction, No. Canberra: 1998.  13 http://www.wbdg.org/resources/cwmgmt.php (9/12/2009) 14 Dansen, M. (2009). Hoge duurzame ambities in de praktijk. TU Delft, Delft. 15 Senter Novem. Duurzaam Bouwen http://www.senternovem.nl 16 Lameris, L. (2007). De ambities van duurzaam bouwen. 163. 17 Morris, P., & Fay Matthiessen, L. (2007). Cost of Green Revisited. 18 Bergen, P. v. (2009) Duurzaam bouwen is een proces, www.duurzaamgebouwd.nl (14/12/09) 19 De winst van duurzaam bouwen, Anne-marie Rakhorst, Search Knowledge 2008; quote uit ronde tafel gesprek 20 Brink, B., & Dam, E. t. (2009). Duurzame huisvesting vraagt om een integrale aanpak. Facility management Jaarboek 2009, 40-43. 21 Dansen, M. (2009). Hoge duurzame ambities in de praktijk. TU Delft, Delft. 22 SEV (stuurgroep experimenten volkshuisvesting), NOVEM (Nederlandse onderneming voor energie en milieu), Nationaal Dubocentrum (1999). Duurzame schoolgebouwen. Wat leren voorbeeldprojecten ons? Ouderkerk aan de IJssel: Drukkerij Goos. 23 Hal, A. v. (2004). Bouwen met ambitie. Boxtel Aeneas.

Michiel Rogaar 

21

Het programmeren van duurzaamheid.   aan  technische  detailspecificaties.  PvE  zal  nooit  communicatie  met  opdrachtgever  kunnen  vervangen, maar is essentieel in de communicatie.24  Waar het niet concreet is vastgelegd wordt dit daarom als positief ervaren, omdat het zo in  overleg  met  de  partijen  gedurende  het  proces  kan  worden  ingevuld.25  Paul  van  Bergen  waarschuwt  voor  het  noemen  van  een  label  of  reductiedoelstelling  als  eis  of  als  doel.  Volgens hem mag het halen van een label nooit het doel zijn.26 Dit onderzoek zal ook ingaan  op  de  voor‐  en  nadelen  van  het  gebruik  van  labels  in  de  verwoording  van  de  duurzaamheidambitie.    Binnen  deze  ontwikkelingen  van  toenemende  vraag  naar  duurzaam  vastgoed  is  het  interessant om te onderzoeken hoe opdrachtgevers kunnen sturen op de realisatie van hun  duurzaamheidambitie en hoe ze daarbij gebruik kunnen maken van het PvE. 

1.3 Onderzoeksopzet  1.3.1 Probleemstelling  Deskundigen  beweren  dat  een  goed  Programma  van  Eisen  een  van  de  succesfactoren  kan  zijn  bij  duurzame  projecten.  De  literatuur  beschrijft  het  PvE  als  het  belangrijkste  sturingsdocument  in  de  bouw.  Duurzaamheid  is  voor  verschillende  interpretaties  vatbaar,  wat  voor  verwarring  kan  zorgen  bij  het  ontwerpteam.  Het  vroegtijdig  vastleggen  van  de  ambitie en aandachtschenken aan de financiële consequenties van de ambitie zouden extra  kosten kunnen beperken.     1.3.2 Doel van het onderzoek  Op basis van dit onderzoek is een model ontwikkeld voor opdrachtgevers en hun adviseurs.  Het  model  kan  als  extra  ‘stap’  aan  het  traditionele  bouwproces  worden  toegevoegd.  Deze  extra  stap,  die  in  het  onderzoek  ‘de  interpretatiefase’  wordt  genoemd,  dwingt  de  opdrachtgever  zich  verder  te  verdiepen  in  zijn  duurzaamheidambitie.  Na  afloop  van  deze  fase ligt er een ambitiedocument waarin de duurzaamheidambitie is omschreven.    1.3.3 Centrale vraagstelling  Hoe sturen Nederlandse opdrachtgevers op de realisatie van hun duurzaamheidambitie en  wat is hierbij de rol van het Programma van Eisen.  1.3.4 Deelvragen  • Wat houdt de duurzaamheidambitie van Nederlandse opdrachtgevers in?  o Waarom wil de opdrachtgever duurzaamheid?  o Welke kwaliteiten streeft de opdrachtgever na?  • Hoe komt de opdrachtgever van ambitie tot eisen?  o Hoe worden duurzaamheideisen bepaald?   o Wanneer worden duurzaamheideisen bepaald?  • Hoe zijn duurzaamheidambities en eisen geformuleerd in het PvE?   o Hoe en waar staat de duurzaamheidambitie geformuleerd?  o Hoe en waar staan de duurzaamheideisen geformuleerd?  • Hoe stuurt de opdrachtgever op de duurzaamheidambitie tijdens het ontwerp?  o Hoe stuurt de opdrachtgever op duurzaamheid tijdens het ontwerp?  o Hoe gebruikt het ontwerpteam het PvE?  • Welke invloed heeft de duurzaamheidambitie op het geld‐ en tijdsaspect?  24

Tetske Bogers, Meel, J. v., & Voordt, T. v. d. (2008). Architectenvisie op het Programma van Eisen. Facility Management Magazine | Jaarboek 2008, 38 - 43. 25 Verlinden, I. (2008). Duurzaamheid, ontwerp om te sturen op de gewenste ambitie. Technische Universiteit eindhoven, Eindhoven. 26 P. van Bergen, (2010). Van labelcompetitie naar duurzame processen, mijn wens voor 2010. www.duurzaamgebouwd.nl (Feb 2010)

Michiel Rogaar 

22

Het programmeren van duurzaamheid.     1.3.5 Methode  In onderstaand figuur is schematisch weergegeven hoe het onderzoek wordt aangepakt. Het  onderzoek zal in drie fasen verlopen: 

Figuur 1.2 Schematisch model onderzoeksmethode 

De  eerste  fase  vormt  het  theoretisch  kader.  Hierin  wordt  aan  de  hand  van  literatuur  het  proces van het programmeren en de betekenis van duurzaamheid gegeven.  Fase  2  vormt  het  praktijkonderzoek.  Een  viertal  casussen  worden  geanalyseerd.  Deze  worden vervolgens in een cross casusanalyse met elkaar vergeleken. In de conclusies zullen  het theoretisch kader en bevindingen uit de casusanalyses met elkaar worden vergeleken.  In Fase 3 worden hypotheses opgesteld op basis van de conclusies van fase 2. Deze zullen  worden bevestigd of verworpen aan de hand van interviews met experts.   De  laatste  colom  vormen  de  resultaten  van  het  onderzoek.  Hierin  wordt  boven  genoemde  onderzoeksvraag  beantwoord.  Daarnaast  komt  hier  het  model  aan  de  orde  dat  ik  op  basis  van  dit  onderzoek  gebaseerd.  Het  onderzoek  geeft  uiteindelijk  aanbevelingen  voor  vervolgonderzoek.     1.3.6 Inkadering  Om  in  het  onderzoek  een  duidelijkere  focus  te  krijgen  en  ingekaderd  om  de  verschillende  casussen  beter  met  elkaar  te  kunnen  vergelijken  is  het  onderzoek.  Het  onderzoek  wordt  uitgevoerd  in  Nederland.  Het  rapport  is  bovendien  in  het  Nederlands  geschreven.  Het  onderzoek richt zich daarom ook op duurzaam bouwen in Nederland.   Dit onderzoek borduurt verder op het onderzoek van Maarten Dansen. Zijn onderzoek was  afgebakend  op  utiliteitsbouw  en  nieuwbouw.  Dit  onderzoek  zal  zich  ook  richten  op  nieuwbouw en utiliteitsbouw.   Bovendien worden casussen geselecteerd, die gebruik maken van traditionele contracten. Er  wordt dus niet gekeken naar geïntegreerde contracten, of andere contractsvormen.  De focus bij het gehele onderzoek ligt op de initiatief‐ tot en met de ontwerpfase. De rol van  het PvE is in deze fasen het grootst.     Het  onderzoek  gaat  over  duurzaamheidambities.  Het  onderzoek  moet  nog  uitwijzen  op  welke  manier  deze  duurzaamheidambities  worden  uitgesproken  en  geformuleerd  en  vervolgens  getoetst.  Het  onderzoek  zal  zich  richten  op  projecten  waarbij  de  duurzaamheidambitie  expliciet  is  uitgesproken.  Ik  heb  als  onderzoeker  bewust  gekozen  duurzaamheid  niet  vooraf  te definiëren  en projecten uit te zoeken, die aansluiten op deze  definitie. Daarmee hoop ik inzicht te krijgen in de verschillende interpretaties van het begrip  duurzaamheid. 

Michiel Rogaar 

23


1.4 Relevantie  1.4.1 Maatschappelijke relevantie   Het  PvE  staat  bekend  als  het  sterkste  sturingsinstrument  wanneer  men  stuurt  op  kwaliteit  tijdens de ontwerpfase. De vraag is of de opdrachtgever het PvE ook gebruikt om te sturen   op duurzaamheid.  Er  is  geen  eenduidige  methode  voor  formulering  van  het  duurzaamheidbegrip.27  Een  mogelijkheid  is  het  opgeven  van  een  duurzaamheidlabel.  Er  bestaan  verschillende  ‘duurzaamheidmeters’  als  Greencalc,  EPC  (energie  prestatie  coëfficiënt)  en  Breeam.  Ze  geven allemaal van een bepaald gebouw een mate van duurzaamheid aan maar allen meten  duurzaamheid  op  andere  aspecten.  Volgens  Van  Bergen  is  het  opgegeven  label  niet  altijd  even goed doordacht door de opdrachtgever.28 Er is behoefte aan inzicht hoe men de labels  kan gebruiken bij het sturen op duurzaamheid.    1.4.2 Wetenschappelijke relevantie  Tot  nu  toe  is  er  nog  weinig  onderzoek  gedaan  over  hoe  een  duurzaamheidambitie  kan  worden  geprogrammeerd  en  wordt  omschreven  in  het  Programma  van  Eisen.  Ook  kennis  over  sturing op deze duurzaamheidambitie ontbreekt.   De meest gebruikte formulering van het begrip duurzaam komt uit het Brundtland rapport.  Weinig  ‘duurzaamheidrapporten’  laten  deze  term  ongemoeid,  maar  de  connectie  met  de  toepassingen  in  de  praktijk  ontbreekt.  Dit  onderzoek  gaat  dieper  in  op  de  betekenis  van  duurzaamheid en tracht een connectie te geven met duurzaam bouwen.  Duurzaamheid is een van de belangrijkste criteria geworden in de bouw. Toch geeft een PvE  opgesteld door SBR (stichting bouwresearch) geen apart hoofdstuk voor duurzaamheid, of is  bekend waar dit aan de orde dient te komen.     1.4.3 Persoonlijke relevantie  Ik  ben  persoonlijk  erg  geïnteresseerd  in  de  betekenis  van  duurzaamheid  en  hoe  het  in  de  praktijk is toe te passen. Het lijkt wel of elk bedrijf en iedereen met duurzaamheid bezig is,  terwijl  iedereen  een  eigen  benadering  voor  duurzame  ontwikkeling  heeft.  De  bouw  is  een  belangrijke  sector  in  de  maatschappij  en  daarom  wil  ik  mij  graag  meer  verdiepen  welke  betekenis duurzaam bouwen heeft en welke invloed het heeft op de bouw.   Omdat  het  PvE  bekend  staat  als  het  belangrijkste  sturingsdocument  was  mijn  verwachting  dat  duurzaamheid  omschreven  zou  worden  in  het  PvE  en  dat  de  betekenis  van  duurzaam  bouwen hieruit te herleiden zou zijn.   Deze methode om achter de betekenis van duurzaamheid in de bouw te komen, bleek een  relevant onderzoek te zijn.   

27

Lameris, L. (2007). De ambities van duurzaam bouwen. 163. P. van Bergen, (2010). Van labelcompetitie naar duurzame processen, mijn wens voor 2010. www.duurzaamgebouwd.nl (Feb 2010) 28

Michiel Rogaar 

24


2 Duurzaamheid  Het onderzoek gaat er van uit dat de duurzaamheidambitie invloed heeft op het proces. Het  is echter mogelijk dat dit niet het geval is en dat een bouwproces van een ‘niet duurzaam  gebouw’ niet zou verschillen van een wel duurzaam gebouw.   Het onderzoek gaat daarom in op de betekenis van duurzaamheid en probeert te verklaren  waarin een duurzaam gebouw verschilt van een gebouw waar geen duurzame ambitie was.   Allereerst zullen de meest gebruikte definities worden gegeven, waarna met een reflectie op  het  begrip  een  benadering  van  de  waarde  van  duurzaamheid  zal  worden  gegeven.  Vervolgens  worden  enkele  thema’s  toegelicht  waarmee  het  duurzaamheidbegrip  kan  worden ingevuld.   De  twee  begrippen  eco‐efficiëntie  en  eco‐effectiviteit  zijn  twee  veel  voorkomende  benaderingen van duurzaamheid. Deze zullen met elkaar worden vergeleken. Aangezien het  onderzoek spreekt over duurzaamheidambitie zal in paragraaf 4.5 ingegaan worden op wat  de  duurzaamheidambities  van  opdrachtgevers  zou  kunnen  zijn  en  hoe  ze  geformuleerd  kunnen worden. 

2.1 Definities  Brundlandt Report  De  meest  gebruikte  definitie  is  van  de  World  Commission  on  Environment  van  de  United  Nations  en  omschrijft  het  begrip  als  volgt: "Duurzame  ontwikkeling  is  ontwikkeling  die  aansluit  op  de  behoeften  van  het  heden  zonder  het  vermogen  van  toekomstige  generaties  om in hun eigen behoeften te voorzien in gevaar te brengen.”29  De  huidige  ontwikkeling  waarmee  men  in  de  behoeften  voorziet  is  in  principe  niet  duurzaam.  Men  wordt  ervan  bewust  dat  we  op  één  aarde  niet  eindeloos  kunnen  doorgroeien met een ontwikkeling van nu. Dit gebeurt door een productie van goederen en  diensten dat een lineair patroon vertoont. Van grondstoffen worden producten gemaakt(of  tot  energie  om  de  producten  te  laten  functioneren),  die  vervolgens  na  gebruik  worden  “weggegooid”  en  op  die  manier  de  aarde  vervuilen.  Deze  vervuiling  en  uitputting  kan  de  mens in de toekomst in gevaar brengen.   Het Living Planet Report voorspelt dat we als de huidige ontwikkeling aanhoud we in 2050  drie keer de aarde nodig hebben om ons gebruik te ondersteunen.30  Gaan we op de huidige  manier door, dan laten we steeds minder over voor toekomstige generaties en zullen we dus  de  mogelijkheden  voor  toekomstige  generaties  verminderen  of  zelfs  in  gevaar  brengen.  Duurzame ontwikkeling vraagt om een productie en een gebruik waarbij hulpbronnen  niet  worden uitgeput en het milieu niet wordt aangetast.    Het Brundlandt rapport heeft een belangrijke rol gespeeld in het onder de aandacht brengen  van het milieuprobleem, maar het was hierin niet de eerste. Wat het rapport eigenlijk aan  de kaak stelt is hoe de huidige milieuproblemen verband houden met de ontwikkeling van  de  mens  in  westerse  landen  enerzijds  en  ontwikkelingslanden  anderzijds.  Daarom  dient  hieraan  een  tweetal  opmerkingen  te  worden  toegevoegd:  Een  groot  deel  van  de  huidige  wereldbevolking leeft in armoede en is daardoor niet in staat in haar behoeften te voorzien.  Daar  zal  men  geneigd  zijn  de  omgeving  te  vernietigen  en  te  exploiteren  om  te  kunnen  overleven.  Een  goed  voorbeeld  hiervan  is  de  zeer  actuele  grootschalige  boskap  en  overbevissing. Ook overbevolking is hiervan een indirect gevolg. 

29

Brundlandt report, Our Common Future (1987) World Commission on Environment and Development, United Nations 30 Grooten, M., Oerlemans, N., & Zwaal, N. (2010). Nederlandse samenvatting Living Planet Report 2010. Leusden: WWF.

Michiel Rogaar 

25

Het programmeren van duurzaamheid.   In westerse landen daarentegen, leidt economische groei tot een steeds meer toenemende  levensstandaard, die gepaard gaat met het toenemende gebruik van grondstoffen, energie,  chemicaliën en andere synthetische middelen.31     ‘Triple P’  In de jaren 90 presenteerde John Elkington in zijn boek ‘Canibals with Forks’ het model, the  ‘Tripple Bottom Line’, wat een reactie was op bedrijven die slechts aandacht besteedden aan  de ‘single bottom line’, oftewel ‘Profit’.  Het model, ook wel het ‘triple P’ of ‘PPP model’ genaamd. vraagt van bedrijven om naast het  streven  naar  winst  ook  aandacht  te  schenken  aan  de  sociale  consequenties  en  de  ecologische  gevolgen.32  Daarom dient bij een bedrijfsactiviteit aan elke ‘P’ een  minimale  eis  te  worden  verbonden.33  Ook  zouden  de  drie P’s met elkaar in evenwicht dienen te staan of dat  men ernaar moet streven deze drie P’s harmonieus met  elkaar te laten samenwerken.34   Later  werd    Profit  vervangen  door  Prosperity,  omdat  men behalve economische winst ook moest denken aan  maatschappelijke winst.   Figuur 2.1 Tripple Bottom Line, John  Elkington 

     

Duurzaamheid in de bouwkunde  Het  Triple  P  model  is  met  name  bedacht  om  bedrijfsprocessen  aan  te  passen.  In  de  bouwkunde  zien  we  hierop  een  variant.  Het  gaat om een uitbreiding waarbij een extra P is  toegevoegd,  waardoor  het  quadruple  p  model ontstaat.  Samenvattend  onderscheidt  men  dus  vier  categorieën voor duurzame ontwikkeling:    Onder  ‘People’  verstaat  men  nu  niet  alleen  het  beperken  van  de  sociale  consequenties  van een ontwikkeling, maar het gaat hier juist  om  het  optimaliseren  van  kwaliteiten,  die  betrekking  hebben  op  de  gebruiker  van  het  gebouw.  Belangrijke  thema’s  zijn  welzijn,  gezondheid en veiligheid.     Onder ‘Planet’ valt alle schade aan het milieu  zoals  klimaatverandering,  luchtkwaliteit,  Figuur 2.2 De Dubo tetraëder van Duijvestein. Bron: boomdelft.nl   giftige  stoffen,  uitsterven  van  soorten  en  schade aan leefomgevingen. Bij een duurzame ontwikkeling dient schade aan deze aspecten  beperkt te blijven.   Het  punt  ‘Prosperity’  werd  hiervoor  al  behandeld.  Het  zou  moeten  gaan  om  maatschappelijke winst. Daarin zijn ook betaalbaarheid en transparantie belangrijk.   31

Brundlandt report, Our Common Future (1987) World Commission on Environment and Development, United Nations 32 D. ter Haar (1999) Duurzame kannibalen http://nl.odemagazine.com/doc/0025/duurzame-kannibalen (8/10/2010) 33 S.Rauwerdink (2009) Nog één keer: de tripple P uitgelegd http://supermanagement.wordpress.com (8/10/2010) 34 Verlinden, I. (2008). Duurzaamheid, ontwerp om te sturen op de gewenste ambitie. Technische Universiteit Eindhoven, Eindhoven.

Michiel Rogaar 

26

Figuur 1

Het programmeren van duurzaamheid.   Het  vierde  hoekpunt  is  ‘Project’  en  vertegenwoordigd  ontwerpkwaliteit  waar  bijvoorbeeld  ook de eigenschappen als “stevigheid” en “schoonheid” in meegenomen worden.    Iets  dat  duurzaam  is  ontwikkeld  hoeft  niet  perse lang mee te gaan en vise versa. Deze  twee  verschillende  vormen  van  duurzaamheid  kunnen  elkaar  echter  wel  aanvullen  en  zouden  dus  beiden  in  ogenschouw  genomen  moeten  worden.  Bouwkundige  Kees  Duijvestein  verwoordt  het  alsvolgt:  “Duurzaam  bouwen  is  niet  allen  voor  het  ‘hier  en  nu’,  maar  ook  voor  het ‘daar en later’.”    

Figuur 2.3 Bron: K. Duijvestein boomdelft.nl

  Wanneer een project nu wel of niet duurzaam is, is lastig te bepalen. Duijvestein maakt de  vergelijking  met  een  peloton  in  een  wielerwedstrijd.  Er  zijn  achterblijvers.  Voor  hen  is  de  bezemwagen:  het  bouwbesluit.  Voor  het  peloton  zijn  er  nationale  pakketten,  zodat  zij  het  tempo  houden.  Er  is  een  kopgroep  die  geholpen  kan  worden  door  premiesprints  of  structurerende middelen.35    Het begrip duurzaamheid is hoe dan ook niet eenduidig te gebruiken en slaat in feite op alles  wat voor onze toekomst belangrijk is. We kunnen concluderen onafhankelijk van de opgave  duurzaamheid  op  meerdere  manieren  valt  te  interpreteren.  Daarnaast  kunnen  we  aannemen dat de invulling van duurzaamheid zal verschillen per bouwproject.  

2.2 Labels  De behoefte bestaat om het duurzaamheidgehalte te meten en aan te tonen. Daardoor zijn  door  verschillende  (markt)partijen  een  aantal  ‘duurzaamheidlabels’  ontwikkeld,  die  een  gebouw  toetsen  op  de  mate  van  duurzaamheidwaarde.  Hiermee  kan  de  opdrachtgever  gemakkelijk een niveau vaststellen aan zijn duurzaamheidambitie.  Het  inzetten  van  methodieken  om  de  ambitie  vast  te  leggen  en  te  meten  kan  de  duurzaamheid  bevorderen.36  Het  toetsbaar  vastleggen  zorgt  ervoor  dat  deze  uiteindelijke  ook terugkomt in het gebouw.   Vaak begint een project met ‘vage’ duurzaamheidambities. Er zijn diverse instrumenten die  deze  vage  ambities  concreet  kunnen  maken.  Ze  zijn  onder  te  verdelen  in  prestatie  instrumenten, Checklisten en ambitie‐instrumenten. Volgens van Ruyven zijn breeam, LEED  en GreenCalc+ de belangrijkste beoordelingsmethoden.37 Daarnaast is het berekenen van de  EPC wettelijk verplicht.  Hieronder worden enkele in de praktijk veelgebruikte instrumenten besproken.    EPC  Bij  een  bouwaanvraag  is  de  berekening  van  de  Energie  Prestatie  Coefficient  sinds 1995 verplicht gesteld in het bouwbesluit onder de Nen 2916.38 De norm  staat voor een bepaalde energiezuinigheid van een gebouw. Hoe lager de norm,  hoe  energiezuiniger  het  gebouw  is.  De  EPC  is  een  berekening,  die  door  het  gebruiken  van  meer  energiezuinige  toepassingen  een  lager  cijfer  kan  krijgen.  Het  is  geen  meting,  waarbij  precies voorspeld kan worden wat het energieverbruik zal zijn.39  35

Duijvestein, K. (2000). Hoe duurzaam/durable is duurzaam/sustainable? Best: Aeneas. Hal, A. v. (2004). Bouwen met ambitie. Boxtel Aeneas. 37 Ruyven, M. v. (2008). Win win in duurzame bouw. Rotterdam: Royal Haskoning. 38 http://www2.nen.nl/nen/servlet/dispatcher.Dispatcher?id=195702 (23-6-2010) 39 http://www.leerwiki.nl/Wat_is_EPA_en_EPC 36

Michiel Rogaar 

27

Het programmeren van duurzaamheid.     Breeam  Breeam‐nl is vrij recentelijk in Nederland ingevoerd en is gebaseerd op  het instrument breeam, dat Engeland al jaren gebruikt. Het gaat hier om een instrument dat  een bepaald gebouw kan toetsen op haar duurzaamheid en doet dit op negen verschillende  thema’s: management, gezondheid, energie, water, materiaal, afval, vervuiling, transport en  ecologie & landgebruik.   Het instrument kent punten toe voor het voldoen aan bepaalde duurzame toepassingen en  met een bepaalde weging per thema kan uiteindelijk een score worden uitgerend. Er zijn vijf  verschillende  gradaties:  ‘pass’,  ‘good’,  ‘very  good’,  ‘excellent’  en  ‘outstanding’.  Door  het  aanleveren van bewijslast aan de DGBC (Dutch Green Building Council), die het instrument  heeft  gelanceerd,  kan  een  label  worden  toegekend.40  Het  thema  energie  kent  punten  toe  voor het behalen van een bepaalde EPC score.    Leed  Leed  hanteert  een  vergelijkbare  meetmethode  als  breeam‐nl.  Dit  label  is  opgezet  vanuit  de  US  Green  Building  Council  en  kan  wereldwijd  behaald  worden.  GreenCalc+  De  GreenCalc+methode  kijkt  naar  vier  thema’s:  energie,  materiaal,  water  en  transport.  Het  instrument  berekent  de  impact  van  een  gebouw op het milieu en drukt dit uit in de milieu‐index.   De MIG (milieu‐index gebouw) geeft de duurzaamheid van een gebouw weer, onafhankelijk  van het gedrag van de gebruiker die in het gebouw gehuisvest is. De MIG maakt het mogelijk  om gebouwen met een zelfde gebruiksfunctie onderling te vergelijken.    GPR Gebouw  GPR  gebouw  behoort  tot  de  prestatie‐instrumenten.  Het  beoordeeld  duurzaamheid  op  de  thema’s,  energie,  milieu,  gezondheid,  gebruikskwaliteit en toekomstwaarde.  Het kent rapportcijfers toe per thema, waarbij een 5 volgens het bouwbesluit is en 10 het  maximale haalbare.   Daarnaast  bestaan  nog  verschillende  checklisten  waaraan  het  ontwerp  gecheckt  kan  worden, waarvan de DuBo checklist een veelgebruikte is. De checklisten zijn bruikbaar in de  zin  dat  het  aangeeft  waar  het  ontwerpteam  aan  moet  denken  bij  het  realiseren  van  een  duurzaam  gebouw.  Het  kijkt  naar  de  drie  onderwerpen  energie,  water  en  materiaal,  die  vervolgens zijn onderverdeeld in subcategorieën. In verschillende PvE’s wordt vaak naar de  DuBo  lijst  materialen  verwezen,  om  zo  te  verkomen  dat  milieu‐schadelijke  materialen  worden gebruikt.   

40

www.breeam.nl (23-6-2010)

Michiel Rogaar 

28


Ventilatie Ventileren is noodzakelijk om een goede luchtkwaliteit in een gebouw te bekomen. Dit is belangrijk voor een gezond binnenklimaat.De belangrijkste redenen om te ventileren zijn: • • • •

het aanvoeren van zuurstof voor de bewoners en voor verbrandingstoestellen het afvoeren van hinderlijke en schadelijke stoffen uit bouwmaterialen,onderhoudsproducten, keukengeuren, tabaksrook, afvalstoffen, en dergelijkemeer het afvoeren van het teveel aan warmte en vochtigheid om condens en schimmelvorming te vermijden het afkoelen van een gebouw 's nachts in de zomer wanneer de omgevingstemperatuur lager is dan de binnentemperatuur

Figuur x.x Voorbeeld subcategorie ‘energie’ van de DuBo checklist.41 

 

De rekenmethoden zijn echter minder geschikt om persoonlijke of specifieke motivaties aan  te  geven.42  Deze  kunnen  verschillen  van    het  voorop  willen  lopen  in  de  markt  of  vanwege  maatschappelijke verantwoordelijkheid. Het is de vraag welke invloed de vermelding van de  motivatie in het programma van eisen heeft op het ontwerpteam en betrokken partijen.     Cradle to Cradle  “Cradle to Cradle” is na het verschijnen van het gelijknamige boek  ook  een  begrip  geworden.  Deze  filosofie  pleit  ervoor  om  vanuit  het  goed  doen  in  plaats  van  minder  slecht  doen,  naar  duurzaamheid te kijken. Dit concept beschouwt afval als voedsel.  Alle  gebruikte  materialen  zouden  grondstoffen  moeten  zijn  van  nieuwe  producten.  De  boodschap  die  het  boek  meegeeft  is  dat  men  in  kringlopen  moet  denken  bij  wat  men  gebruikt.  Hierbij  zou  geen  kwaliteitsverlies  mogen  optreden  en  alle  restproducten  moeten  hergebruikt kunnen worden of afgebroken kunnen worden in de natuur.43  Mc  Donough  baseert  zijn  concept  op  de  natuur  waarbij  ook  alles  plaats  heeft  in  cyclische  processen.  Een  ontwikkeling  die  gebruik  maakt  van  aardse  hulpbronnen  door  ze  te  gebruiken in een cyclisch proces, zou de enige manier zijn, waarop we tot in de eeuwigheid  kunnen door ontwikkelen.44  Een  mogelijkheid  is  de  technische  cyclus.  Dit  kan  door  het  kiezen  van  materialen  en  een  constructiewijze die na een aantal jaar makkelijk uit elkaar kunnen worden gehaald en elders  opnieuw  kunnen  worden  gebruikt.  De  ander  cyclus  is  de  biologische,  waarbij  materialen  composteren in de grond.45  Belangrijk  op  te  merken  is  dat  een  ontwikkeling  volgens  het  Cradle  to  Cradle  concept  oneindig is. Het streeft een ontwikkeling na die rekening houdt met toekomstige generaties  tot in de eeuwigheid. Dit betekent dat de levensduur van een product of materiaal eigenlijk  geen invloed zou moeten hebben op de mate van duurzaamheid.   Een  100%  Cradle  to  Cradle  gebouw  zal  op  korte  termijn  momenteel  in  de  praktijk  niet  mogelijk zijn. Op de lange termijn heeft dit wel veel kansen.46  Het  concept  is  moeilijk  meetbaar  en  daarom  is  een  ‘cradle  to  cradle  ambitie’  niet  uit  te  drukken in een bepaald getal. Het is echter wel mogelijk om een Cradle to Cradle certificaat  te halen.        41

www.bouwwijzer.be/checklist/index.php?l=03 (23-6-2010) Wetering, W. (2003). Duurzaam en gezond bouwen met smaak. 's-Hertogenbosch: SVE. 43 McDonough, W., & Braungart, M. (2002). Cradle to Cradle (1 ed.). New York: North point press. 44 http://www.cradletocradle.nl (15/10/2009) 45 http://www.duurzaamgebouwd.nl/index.php?pageID=3946&messageID=729 (16/12/2009) 42

Michiel Rogaar 

29

Het programmeren van duurzaamheid.   Tekortkomingen labels  In  de  bouw  bestaat  een  hoeveelheid  aan  labels,  waarmee  de  mate  van  duurzaamheid  aangegeven  en  gemeten  kan  worden.  Elk  label  meet  de  duurzaamheid  in  een  gebouw  op  basis van een verschillende selectie van aspecten. Sommige meten de duurzaamheid in een  gebouw  alleen  op  ‘Planet’  gerelateerde  onderwerpen  (EPC,  GreenCalc)  andere  meten  duurzaamheid ook op menselijke aspecten (Breeam‐nl, GPR‐Gebouw, Leed).   Hoeveel  aspecten  of  kwaliteiten  het  label  ook  hanteert,  het  zal  nooit  elke  kwaliteit  die  bijdraagt  aan  de  duurzaamheid  van  een  gebouw  meten.  Geen  enkele  van  de  besproken  labels  beoordelen  duurzaamheid  op  schoonheid  en  stevigheid,  hoewel  deze  volgens  de  leermeester  Vitruvius  tot  de  twee  van  de  drie  kernbegrippen  behoren.  De  vraag  is  in  hoeverre deze begrippen de aandacht krijgen en of ze niet moeten wijken voor de aspecten  die wel worden meegenomen in de beoordeling. 

2.3 Duurzaamheidaspecten  In  de  tetraeder  van  Duijvestein  werden  aan  de  verschillende  hoekpunten  meerdere   aspecten  benoemd  die  invloed  hebben  op  de  duurzame  kwaliteit.  In  duurzame  projecten  wordt de nadruk vaak gelegd op de technische kwaliteit.47 Men kijkt dan naar de besparing  op  het  energiegebruik  of  de  CO2  uitstoot.  Dit  kan  verklaard  worden  door  de  mondiale  aandacht  die  het  klimaatprobleem  ten  gevolge  van  de  CO2  uitstoot  krijgt.  Daarnaast  is  energieverbruik relatief makkelijk te meten, vergeleken met andere duurzame kwaliteiten.     In  deze  paragraaf  worden  enkele  belangrijke  aspecten  in  de  bouw  kort  besproken.    Dit  is  gedaan d.m.v. de ‘duurzaamheidlabels’ uit de vorige paragraaf met elkaar te vergelijken op  de aspecten waarop ze duurzaamheid beoordelen. 

 

Figuur 2.4 Vergelijking duurzaamheidaspecten per label. Eigen analyse.

De aspecten, energie, water, materiaal en gezondheid, worden bijna in elk label behandeld.  Dat gezondheid geen onderdeel van de GreenCalc+ uitmaakt, komt omdat het hier om een  milieu‐index  gaat  en  die  zich  slechts  op  onderwerpen  focust  die  van  invloed  zijn  op  onze  planeet.  Ook  afval,  transport  en  flexibiliteit  van  het  gebouwde  zijn  veel  voorkomende  aspecten. De belangrijkste aspecten zullen kort worden toegelicht.    Energie  Energie heeft betrekking op onze planeet omdat bij de traditionele opwekking ervan gebruik  wordt gemaakt van verbranding en uitputting van fossiele brandstoffen. Hierbij komt er CO2  vrij wat vervolgens leidt tot opwarming van de aarde, met alle gevolgen van dien. Bovendien  maakt het landen zonder brandstoffen afhankelijk van landen die deze fossiele brandstoffen  wel leveren.   47

A. van Doorn duurzame kwaliteit

Michiel Rogaar 

30

Het programmeren van duurzaamheid.   Het energie vraagstuk is tweeledig. Enerzijds gaat het om het verwarmen van het gebouw.  Anderzijds  gebruikt  een  gebouw  elektriciteit  voor  koeling,  verlichting  en  elektrische  apparaten.    Trias Energetica  Trias  Energetica  is  een  begrip  waarmee  de  volgorde  van  drie  stappen  naar  een  zo  duurzaam  mogelijke energievoorziening wordt aangeduid:  • Beperk de vraag naar energie door toepassen van vraagbeperkende maatregelen;  • Gebruik zoveel mogelijk duurzame energiebronnen om de energie die nog nodig is op te  wekken;  • Zet efficiënte technieken in om het resterende energieverbruik op te wekken.   

  48

Figuur 2.5 Trias energetica. Bron: SenterNovem  

 

  Water  Ook  het  gebruik  van  water  heeft  invloed  op  de  gesteldheid  van  de  planeet.  Onze  afhankelijkheid  en  het  gebruik  ervan  maakt  dit  een  belangrijk  aspect.  De  ‘duurzaamheidlabels’  geven  punten  wanneer  het  ontwerp  tracht  het  drinkwaterverbruik  terug te brengen en wanneer hemelwater wordt afgekoppeld van de riolering.    Materiaal  De  complexiteit  bij  gebouwen  zit  hem  in  het  feit  dat  gebouwen  niet  alleen  tijdens  de  gebruiksfase impact hebben op mens en planeet, maar ook tijdens de bouw. Materiaalkeuze  is  daarom  essentieel  in  de  bouw.  De  bouw,  het  onderhouden  en  beheren  is  namelijk  verantwoordelijk  voor  het  gebruik  van  grote  hoeveelheden  materiaal.  Milieubelasting  kan  optreden in de verschillende stadia van de levenscyclus van een materiaal. Deze cyclus loopt  van winning van grondstoffen, via transport en bewerking naar gebruik en afvalfase.   Bekende  posten  van  milieubelasting  zijn  ondermeer:  aantasting  van  het  landschap,  uitputting van grondstoffen, ecotoxiteit, schade aan ecosystemen en schadelijke emissies.49  De  schadelijke  emissies  hebben  een  belangrijk  effect  op  de  gezondheid  van  het  binnenklimaat, omdat de gebruikers deze emissies ademen.     Afval  Dit  onderwerp  komt  voor  een  deel  overeen  met  materiaal.  Het  gaat  hier  om  managen  en  beperken  van  afval  op  de  bouwplaats  enerzijds  en  het  voorkomen  en  scheiden  van  afval  tijdens de gebruiksperiode.     Gezondheid  48

http://www.senternovem.nl/duurzameenergie/DEtechnieken/Energiebesparing_en_DEconcepten/Index.asp (7/6/10) 49 http://www.vrom.nl/pagina.html?id=42887 ( 12/8/10)

Michiel Rogaar 

31

Het programmeren van duurzaamheid.   Gezondheid  is  een  aspect  dat  de  menselijke  kant  van  duurzaamheid  bepaalt.  Hierbij  is  het  binnenklimaat  van  een  gebouw  erg  belangrijk.  Subaspecten  die  hier  aan  bod  komen  zijn  licht, luchtkwaliteit, temperatuur en geluid.50   Een  gezond  binnenklimaat  kan  bijvoorbeeld  ziekteverzuim  beperken  en  zorgen  voor  een  hogere productiviteit bij kantoren en scholen.51   Aspecten  waar  bij  deze  vorm  van  duurzame  kwaliteit  bijzondere  aandacht  aan  wordt  besteed zijn lucht, thermisch comfort, geluid en licht.52     Transport  De ligging van het gebouw bepaalt in zekere zin de bereikbaarheid ervan. Door de locatie zo  te kiezen of door voorzieningen te plaatsen dat men kan kiezen tussen verschillende soorten  transport  en  zelfs  gebruikers  te  stimuleren  sneller  zullen  kiezen  voor  duurzame  transportmiddelen, zoals de fiets en het openbaar vervoer, levert dit aspect een belangrijke  bijdrage aan duurzaamheid.     Flexibiliteit  Een gebouw dient dusdanig flexibel te zijn dat het gemakkelijk in de toekomst aangepast kan  worden aan veranderend gebruik. Dit verkomt niet alleen onnodig afval, maar het vergroot  ook de toekomstwaarde van het gebouw. Ingrepen zullen minder kostbaar zijn, dan wanneer  men hier geen rekening mee heeft gehouden. 

 

53

Figuur 2.6 Voorkeur voor aspecten van consumenten. Bron: Philip Visser  

  De  consument  hecht  de  meeste  waarde  aan  gezondheid  en  energie.  Ook  materiaal  is  een  belangrijk  aspect.  Dit  blijkt  uit  een  kwantitatief  onderzoek  waarbij  de  negen  aspecten  van  Breeam zijn voorgelegd aan opdrachtgevers in de bouw.    Bepaalde  aspecten  kunnen  aan  zowel  ‘People’,  ‘Planet’  als  ‘Profit’  worden  toegeschreven.  Bijvoorbeeld transport, dat waarde kan leveren voor zowel People als Planet. Wanneer het  gebouw minder energie verbruikt beperkt dit zowel uitputting van fossiele brandstoffen en  CO2‐uitstoot (Planet) als dat het energiekosten reduceert tijdens de exploitatiefase (Profit)   

2.4 Conclusies  •

De  meest  gebruikte  omschrijving  van  duurzaamheid  komt  uit  het  Brundland  Report:  "Duurzame  ontwikkeling  is  ontwikkeling  die  aansluit  op  de  behoeften  van  het  heden 

50

http://www.wiki.dgbc.nl/index.php?title=Gezondheid 12/8/10 Boersma, A. C., & Leijten, J. L. (2003). Binnenmilieu en productivitieit: eindelijk harde cijfers. verwarming & Ventilatie, p 393. 52 Alijd 53 Visser, P. (2010). Sustainable offices. Financial feasible to what extent? 51

Michiel Rogaar 

32


• • • • • •

zonder het vermogen van toekomstige generaties om in hun eigen behoeften te voorzien  in gevaar te brengen.” Iedereen is afhankelijk van moeder aarde en haar hulpbronnen. Uitputting van bronnen  en vervuiling van het milieu heeft negatieve gevolgen voor iedereen in de toekomst.   De tetraëder van Duijvestein geeft inzicht in de aspecten die voor duurzaam bouwen van  belang zijn.   In de praktijk kan men gebruik maken van een label om een ambitieniveau aan te geven  en  de  duurzaamheid  te  toetsen.  Niet  elk  instrument  meet  dezelfde  aspecten  van  duurzaamheid en is op eenzelfde manier te gebruiken.   Veelvuldig  voorkomende  duurzaamheidaspecten  zijn:  energie,  water,  materiaal,  gezondheid, afval, transport en flexibiliteit.   De gebruiker hecht het meeste waarde aan energie en gezondheid.  Duurzaamheid  lijkt  een  containerbegrip  te  zijn  dat  op  verschillende  manieren  valt  te  interpreteren. Er bestaat geen eenduidige betekenis.  

Michiel Rogaar 

33


Michiel Rogaar 

34


3 Programmeren  In dit hoofdstuk zal dieper worden ingegaan op programmeren als proces en op de inhoud  van  het  PvE.  Ook  wordt  hierbij  de  initiatieffase  betrokken  en  zal  gekeken  worden  hoe  het  PvE  is  te  gebruiken  tijdens  ontwerpfase.  Het  onderzoek  richt  zich  op  de  opdrachtgever,  daarom is ook zijn rol beschreven. 

3.1 De opdrachtgever  Rol opdrachtgever  De opdrachtgever is een natuurlijk persoon, maatschap, vennootschap of rechtspersoon die  aan de architect het verrichten van werkzaamheden, de bouwkunst betreffende, opdraagt.54  Hij  is  de  eindverantwoordelijke  van  het  project  en  is  daarom  de  enige  bevoegde  instantie  van  het  project.  Omdat  hij  het  risico  draagt,  is  het  belangrijk  dat  deze  persoon  de  beslissingen maakt en de knopen doorhakt. Daarom wordt in zijn naam het PvE opgesteld.   De opdrachtgever moet bepalen wat hij wil en is daarom verantwoordelijk voor het PvE. Ze  kennen  hun  eigen  doelstellingen,  maar  hebben  vaak  weinig  ervaring  met  het  programmeren.55  Dat  is  logisch,  omdat  de  meesten  onbekend  zijn  met  huivesten  en  bouwen.56 De opdrachtgever kan hulp inschakelen van andere partijen, zoals een architect  of een adviseur, die gespecialiseerd is in het opstellen van het PvE.57 Dit is vooral zinvol voor  complexere huisvestingsopgaven, waarbij meer kennis vereist is.   Het  is  ook  mogelijk  dat  er  sprake  is  van  gedeeld  opdrachtgeverschap.  Hierbij  staat  de  risiconemende  partij  los  van  de  uiteindelijke  gebruiker.  De  gebruiker  laat  dan  aan  de  risiconemende  partij  weten  welke  eisen  en  wensen  hij  heeft.  Dit  wordt  vervolgens  contractueel  vastgelegd  in  het  PvE,  waarna  de  risiconemende  opdrachtgever  het  ontwerpteam aanstuurt.     De  praktijk  laat  zien  dat  een  hoge  mate  van  professionaliteit,  een  grote  betrokkenheid  en  een  hoog  ambitieniveau  van  de  opdrachtgever  voorwaarden  zijn  voor  een  goed  eindresultaat. Wanneer dit minder aanwezig is, vraagt dit om extra  inspanning van andere  partijen. Slechte informatievoorziening met betrekking tot zaken als het programma en het  proces en een slecht inzicht in het eigen huisvestingsprobleem kunnen knelpunten zijn voor  het ontwerpproces.58     Waarde voor de opdrachtgever  In de figuur hiernaast staat schematisch weergegeven  dat de waarde voor de opdrachtgever wordt bepaald  door  de  kwaliteit  geld  en  tijdsverhouding.  Stelt  de  opdrachtgever  prioriteit  aan  realisatie  binnen  het  budget, dan heeft dit effect op de gewenste kwaliteit  of zal dat kunnen leiden tot uitloop van procestijd. Dit  werkt  vice  versa  wanneer  men  stuurt  op  tijd  of  kwaliteit.   Er zullen dus afwegingen gemaakt worden gebaseerd  op  de  verhouding  tussen  geld,  tijd  en  kwaliteit.  De  Figuur 3.1 Waarde opdrachtgever.  opdrachtgever  zal  de  waarde  proberen  te  Bron: Inleiding bouwmanagement.  maximaliseren  door  deze  drie  goed  op  elkaar  af  te  54

Homan, R. (1997). Standaardvoorwaarden, Rechtsverhouding opdrachtgever - architect. Amsterdam: Kon. Maatschappij tot Bevordering der Bouwkunst, Bond van Nederlandse Architecten. 55 Voordt, T. v. d., & Wegen, H. v. (2009). Architectuur en Gebruikswaarde, programmeren, ontwerpen en evalueren van gebouwen. Bussum: Thoth. p.47 56 Spekkink, D. (2006). Bouwen aan het programma van eisen. Delft: Thieme Media Services. 57 Wamelink, J. W. F. (2007). Inleiding Bouwmanagement. Delft: TU Delft. 58 Doorn, A. v. (2004). Ontwerp/proces. Amsterdam: SUN.

Michiel Rogaar 

35

Het programmeren van duurzaamheid.   stemmen.  Hierbij  probeert  de  opdrachtgever  onder  andere  een  maximale  kwaliteit  te  realiseren  voor  minimale  kosten.  In  principe  betekent  dit  ook  dat  de  kosten  zullen  toenemen, wanneer de kwaliteit wordt vergroot.   

3.2 Programma van eisen  Functies  Het  PvE  is  een  belangrijk  instrument  om  te  sturen  op  kwaliteit.  Het  is  een  essentieel  tussenresultaat  in  het  huisvestingsproces,  waarover  de  opdrachtgever  moet  beslissen,  voordat er verder stappen in dat proces kunnen worden gezet. Pas wanneer de vraag helder  en  eenduidig  is  geformuleerd,  kan  passende  toekomstgerichte  huisvesting  worden  gerealiseerd.     Het PvE heeft vijf belangrijke functies:59  Het PvE is in de eerste plaats een communicatiemiddel tussen de opdrachtgever, gebruikers  en  andere  belanghebbenden.  Het  vormt  de  leidraad  voor  de  communicatie  over  de  gewenste  huisvestingskwaliteit  vanuit  verschillende  invalshoeken,  zoals  die  van  de  organisatie, de omgeving, de gebruikers en de eigenaar.   Daarnaast is het PvE het toetsingskader voor het ontwerp in diverse stadia van ontwikkeling  en als zodanig een instrument voor kwaliteitsbeheersing.60 Het is een contractstuk. Op basis  van het PvE sluit de opdrachtgever met een of meer van de bouwpartners een contract voor  het maken van een ontwerp; een reflectiemiddel, dat de opdrachtgever dwingt goed na te  denken over de te huisvesten organisatie en gebruikers; een middel tot budgetbepaling.    Indeling  Het  PvE  kent  verschillende  vormen  van  opbouw.  In  de  praktijk  worden  diverse    methoden  gebruikt,  waarvan  niet  per  se  de  meest  ideale  is  aan  te  wijzen.  Benaderingswijzen,  structuren en terminologieën mogen verschillen, maar goede methoden voor het inrichten  van PvE’s gaan dikwijls uit van dezelfde basisprincipes.   Het SBR geeft vijf soorten informatie die onderscheiden dienen te worden en die een plaats  moeten krijgen in het PvE:61  • De gebruikseisen die duidelijk maken welke activiteiten plaatshebben in een gebouw.  • De  prestatie‐eisen:  eisen  op  het  gebied  van  functionaliteit,  comfort  en  veiligheid,  die  zoveel mogelijk in meetbare oplossingsongebonden termen zijn geformuleerd.  • Beeldverwachtingen: verwachtingen wat betreft uitstraling en beleving.  • Interne  voorwaarden:  beperkende  voorwaarden  aan  de  huisvestingsoplossingen  in  termen van geld, tijd milieu en arbeidsomstandigheden. Ook deze dienen in meetbare,  oplossingsgebonden eisen te worden geformuleerd.  • Externe eisen en voorwaarden: de beperkende voorwaarden die van buitenaf rusten op  het project.    Een  PvE  kan  opgesteld  worden  naar  het  voorbeeld  van  de  gids  ‘bouwstenen’  van  het  SBR.  Het  SBR  sorteert  onderwerpen  onder  de  volgende  categorieën:  Projectdefinitie,  Gebruiksfuncties, Prestatie‐eisen, Beeldverwachtingen, Budgetten en Externe voorwaarden.  Het  eerste  deel  is  de  projectdefinitie.  Hierin  wordt  de  huisvestingsopgave  beschreven.  Dit  deel  is  op  te  splitsen  in  de  organisatie,  locatie  en  de  ruimtelijst.  Ook  dienen  hier  de  toekomstvisie en ambities aan bod te komen.  In het tweede deel worden de gebruikseisen beschreven. In principe moet per soort ruimte  van  de  ruimtelijst  worden  nagegaan  welke  kwaliteitsaspecten  van  belang  zijn  en  welk  kwaliteitsniveau  wordt  nagestreefd.  Deze  moeten  zodanig  worden  aangegeven  dat  59

Tetske Bogers, Meel, J. v., & Voordt, T. v. d. (2008). Architectenvisie op het Programma van Eisen. Facility Management Magazine | Jaarboek 2008, 38 - 43. 60 Spekkink, D. (2006). Bouwen aan het programma van eisen. Delft: Thieme Media Services. 61 Wijk, M., & Spekkink, D. (1998). Bouwstenen voor het PvE. Delft: W.D. Meinema B.V.

Michiel Rogaar 

36

Het programmeren van duurzaamheid.   deskundigen deze eisen later kunnen vertalen naar prestatie‐eisen.62 Een onderdeel van dit  hoofdstuk zijn de comforteisen.  Het  laatste  deel  biedt  ruimte  voor  de  beeldverwachtingen  en  de  interne  en  externe  voorwaarden. Tot de interne voorwaarden behoren de budgetten. Het gaat hier om zowel  het  investeringsbudget  als  het  exploitatiebudget.  Daaraan  verwant  zijn  ook  de  milieuaspecten  als  energiegebruik,  watergebruik  en  materiaalgebruik.  Het  PvE  wordt  niet  altijd voorzien van budgetinformatie, wat het lastig kan maken voor architecten de eisen te  interpreteren.63  

3.3 Het proces   De ontwikkeling van het Programma van Eisen heeft plaats in de initiatieffase. Het centrale  doel van de programmafase, ook wel definitiefase genoemd, bestaat uit het zo concreet en  eenduidig  mogelijk  formuleren  van  het  geëiste  en  gewenste  projectresultaat.  Deze  ontwikkeling kan doorgaan gedurende het ontwerpproces. Het PvE maakt een ontwikkeling  door van globaal naar basis, tot definitief PvE. 

 

 

Figuur 3.2 Ideaaltypisch model voor de ontwikkeling van het programma van eisen. Bron: Bouwstenen  64 voor het PvE.    

Het globaal PvE  In de initiatieffase wordt gestart met  het bepalen van het ‘wat’ en ‘waarom’. Het gaat bij de  ‘waarom’  om  het  bepalen  van  het  probleem,  in  dit  geval  de  huisvestingsbehoefte.  Het  bepalen van de ‘wat’ houdt in welk projectresultaat gewenst is. Wat is de vraag, wat wil de  opdrachtgever bereiken, wat is het ambitieniveau en wie zijn de belanghebbenden? Ook de  toekomstvisie wordt in deze fase vastgelegd.   De informatie van de te huisvesten organisatie dient te worden verzameld. Gekeken wordt  hoe  de  organisatie  is  gestructureerd  en  welke  processen  er  zich  afspelen.  Dit  kan  gedaan  worden  door  middel  van  interviews  en  enquêtes  met  de  organisatie  en  de  toekomstige  gebruikers. De analyse van de te huisvesten organisatie kan uitgewerkt worden in de vorm  van gebruiksfuncties, waarvan het gebouw onderdak moet bieden. Aan de gebruiksfuncties  worden  ‘waarden’  gekoppeld,  die  het  minimale  kwaliteitsniveau  uitdrukken  dat  de  huisvesting moet bieden.   Vervolgens dienen de beeldverwachtingen geformuleerd te worden in termen als ‘openbaar  –privé’, of ‘extravert of introvert’.   Op  basis  van  het  geheel  aan  gebruiksfuncties,  waarden  en  beeldvorming  kunnen  nu  de  interne  voorwaarden  als  budgetten  worden  bepaald  voor  investering,  exploitatie  en  62

Wijk, M. (2004). Bouwstenen, Gids bij het maken van een programma van eisen. Delft: SBR. Dam, E. A. M. t., Smits, F. J., & Spekkink, D. (1996). Programma van Eisen: Instrument voor kwaliteitsbeheersing. Rotterdam: Stichting Bouwresearch. 64 Wijk, M., & Spekkink, D. (1998). Bouwstenen voor het PvE. Delft: W.D. Meinema B.V. 63

Michiel Rogaar 

37

Het programmeren van duurzaamheid.   milieulast.  Onder  budgetten  valt  ook  de  hoeveelheid  materiaal,  energie  en  water  die  een  bepaalde activiteit moeten accommoderen.   Verschillende en vaak tegengestelde belangen van de te huisvesten organisatie (de feitelijke  gebruikers)  van  omwonenden,  maar  ook  van  de  samenleving  als  geheel  moeten  worden  meegenomen.65  Tot  slot  dienen  de  externe  randvoorwaarden  te  worden  bepaald.  Hiertoe  behoren wet en regelgeving die voor de huisvesting van toepassing is.  Het  projectresultaat  moet  overigens  ook  worden  afgebakend.  Hierbij  moet  men  aangeven  wat  wel  en  niet  tot  het  projectresultaat  gaat  behoren.66  Het  resultaat  wordt  vastgelegd  in  het globaal PvE.     De haalbaarheidstudie  Een  goed  programma  maakt  het  mogelijk  om  al  in  een  vroeg  stadium  van  het  proces  te  toetsen  of  de  opgave  haalbaar  is  en  het  ambitieniveau  past  bij  het  budget.  Zo  niet,  dan  kunnen er tijdig aanpassingen gedaan worden.67   Deze  toetsing  vindt  plaats  door  middel  haalbaarheidstudie.  Dit  is  een  analyse  van  functionele,  ruimtelijk,  financiële,  juridische  en  meestal  ook  technische  mogelijkheden  om  een huisvesting, gegeven de vraagstelling te realiseren. Een haalbaarheidstudie is vaak een  tussenstap, volgend op een globaal PvE en vooruitlopend op de verdere uitwerking daarvan.  Aan  de  hand  van  een  haalbaarheidsstudie  of  een  ‘alternatievenanalyse’  kunnen  verschillende mogelijkheden met elkaar worden vergeleken. Men geeft aan dat het maken  van een investerings‐ en exploitatie berekening goed inzicht geeft in de haalbaarheid.68    Het basis en definitief PvE  Het resultaat van de haalbaarheidfase is het basis PvE. Hierin formuleert men de prestatie‐ eisen  aan  het  eindresultaat.  In  deze  fase  staat  het  formuleren  van  prestatie‐eisen  voor  de  diverse ontwikkelingsstadia van het PvE op basis van de gebruikseisen centraal. Met andere  woorden: De gebruikseisen worden vertaald naar meetbare prestatie‐eisen. Deze eisen zijn  immers  nodig  voor  het  sturen  en  toetsen  van  het  structuurontwerp  of  het  voorlopig  ontwerp.  Prestatie‐eisen  die  betrekking  hebben  op  bouwdelen  en  componenten  komen  vooral  in  het  definitief  PvE  terecht  en  worden  dus  voornamelijk  tijdens  de  ontwerpfase  vastgesteld.  Deze  eisen  en  het  definitief  ontwerp  vormen  de  basis  voor  het  bestek.  Men  moet  oppassen  niet  te  vroeg  te  denken  in  oplossingen,  het  is  beter  om  van  prestaties  te  spreken in een PvE.6970     Ontwerpfase  In  onderstaand  figuur  is  te  zien  dat  het  opstellen  van  het  PvE  al  kan  beginnen  zodra  de  ambities worden neergelegd. Nadat de ambities en globale ruimtebehoefte zijn getoetst in  een haalbaarheidstudie start de fase projectdefinitie of de programma fase. Deze figuur laat  duidelijk een overlapping zien van de verschillende fasen.  

65

Spekkink, D. (2006). Bouwen aan het programma van eisen. Delft: Thieme Media Services. Wijnen, G., Renes, W., & Storm, P. (1999). Projectmatig Werken. Utrecht: Het Spectrum. 67 Wamelink, J. W. F. (2007). Inleiding Bouwmanagement. Delft: TU Delft. 68 Verlinden, I. (2008). Duurzaamheid, ontwerp om te sturen op de gewenste ambitie. Technische Universiteit eindhoven, Eindhoven. 69 Voordt, T. v. d., & Wegen, H. v. (2009). Architectuur en Gebruikswaarde, programmeren, ontwerpen en evalueren van gebouwen. Bussum: Thoth. p.46 70 Wamelink, J. W. F. (2007). Inleiding Bouwmanagement. Delft: TU Delft. 66

Michiel Rogaar 

38


Figuur 3.3 Schematische weergave van de processtappen in projectmanagement. Bron: Bouwen aan  71 het Programma van Eisen.  

 

Volgens  Van  Doorn  bestaat  er  een  spanningsveld  tussen  beschikbare  informatie  en  invloed  op  het  ontwerp.  Het  spanningsveld zou kunnen worden verminderd, wanneer  in  de  initiatieffase  de  hoeveelheid  informatie  wordt  vergroot.  Dit  kan  gedaan  worden  door  de  ontwerpvraag  nauwkeuriger te formuleren.72  Daar kan aan toegevoegd worden dat een onvolledig PvE  sommige kwaliteiten aan het toeval worden overgelaten.  De  Praktijk  leert  dat  dit  tijdens  het  gebruik  van  het  gebouw  vaak  tot  ongemakken  en  kosten  leidt.73  Bovendien  dwingt  het  de  opdrachtgever  bewust  na  te  denken  over  de  eigen  organisatie.74  Voor  zover  is  niet  Figuur 3.4 Invloed op het ontwerp. Bron: Ontwerp/Proces. bekend  of  dit  ook  geldt  voor  de  duurzaamheidambitie  van de opdrachtgever. Het zal mogelijk goed kunnen dat  de  opdrachtgever  beter  na  zal  denken  hoe  zijn  huisvestingsopgave  duurzamer  aangepakt  kan worden.    Aan de andere kant wordt de informatie in het PvE gaandeweg het proces verfijnd. Ook zijn  organisaties dynamischer geworden, waarbij bedrijfsprocessen voortdurend in ontwikkeling  zijn.  Het  heeft  dan  geen  zin  om  een  zeer  gedetailleerd  programma  te  maken.  De  kans  is  groot  dat  inzichten  veranderen  gedurende  het  proces.  De  praktijk  zou  vragen  om  een  stapsgewijze  ontwikkeling  van  het  PvE,  omdat  tussentijdse  ontwerpresultaten  aanleiding  kunnen zijn om het PvE verder te detailleren.  Een voorafgaand PvE zou handig zijn wanneer de opdrachtgever duidelijke eisen stelt aan de  kwaliteit.  Echter  kan  het  de  kwaliteit  ten  goede  komen  wanneer  men  ontwerpt  met  een  gelijktijdig PvE. Ook zou dit de creativiteit bevorderen.75   Architecten zouden de voorkeur geven aan een PvE dat niet te gedetailleerd is. Het project  zou pas echt gaan leven voor opdrachtgevers, op het moment dat de ontwerptekeningen op  tafel liggen. De opdrachtgever zou dan op dat moment beter weten wat hij wil en zal aan de  hand van het ontwerp zijn eisen kunnen aanvullen. Daarom is behoefte dat de essentie van  het project duidelijk wordt gemaakt. Deze komt vaak niet duidelijk meer naar voren in een  PvE dat te gedetailleerd is.76  71

Spekkink, D. (2006). Bouwen aan het programma van eisen. Delft: Thieme Media Services. Doorn, A. v. (2004). Ontwerp/proces. Amsterdam: SUN. p.13 73 Wijk, M. (2004). Bouwstenen, Gids bij het maken van een programma van eisen. Delft: SBR. 74 Voordt, T. v. d., & Wegen, H. v. (2009). Architectuur en Gebruikswaarde, programmeren, ontwerpen en evalueren van gebouwen. Bussum: Thoth. p.45 75 Alblas, A. (2008). Programmeren en de relatie met ontwerpen (Afstudeerrapport). Delft: TU Delft. 76 Tetske Bogers, Meel, J. v., & Voordt, T. v. d. (2008). Architectenvisie op het Programma van Eisen. Facility Management Magazine | Jaarboek 2008, 38 - 43. 72

Michiel Rogaar 

39


3.4 Duurzame PvE’s  Uit de literatuur kwam geen hoofdstuk voor duurzaamheid naar voren, noch werd vermeld  waar en wanneer dit onderwerp behandeld dient te worden.   Om een beter idee te krijgen hoe de duurzaamheidambitie van opdrachtgevers momenteel  in  het  PvE  wordt  verwoord,  worden  drie  PvE’s  van  projecten  met  duurzame  ambities  bekeken.  In  deze  paragraaf  zullen  twee  fragmenten  uit  de  PvE’s  volgen  waarin  de  duurzaamheidambitie duidelijk wordt gemaakt. Er wordt nog niet ingegaan op het proces.    Nieuwbouw gemeentehuis 

  Figuur 3.5 Fragment uit PvE van gemeente Montferland. 

 

  Het duurzaamheid hoofdstuk begint met een visie op duurzaam bouwen. Deze visie lijkt op  het duurzame proces te zijn toegespitst waarbij wordt verwezen naar ‘integraal ontwerpen’.  In de ambities van de gemeente vraagt men om een kwalitatief goed gebouw met eventueel  maatregelen van de ‘Dubo‐methodiek’.  De  ambitie  zal  worden  uitgedrukt  in  GPR  Gebouw.  GPR  gebouw  kan  rapportcijfers  toekennen aan bepaalde aspecten. Wanneer men voor het rapportcijfer 5 gaat streeft men  bouwbesluit na (het minimale, door de wet vereist).   

Michiel Rogaar 

40


Figuur 3.6 Fragment uit PvE van gemeente Montferland. 

 

  De gemeente stelt dus alleen ambitie op energiereductie. Voor de rest zal dus bouwbesluit  worden nagestreefd. Waarom alleen op dit aspect wordt ingezet is niet duidelijk.    Shell Alaska  Van  dit  inmiddels  opgeleverde  gebouw  is  bekend  dat  het  de  Leed  Silver  status  heeft  gekregen. Duurzame ambities kwamen als volgt terug in het PvE.   

  Figuur 3.7 Hoofdstuk duurzaamheid. Bron: PvE Alaska.    Ook  hier  is  een  apart  hoofdstuk  ‘Duurzaamheid’  toegevoegd.  Hierin  staan  de  ambities  op  gebied van duurzaam bouwen. De ambities worden verder uitgewerkt in hoofdstuk 7.   

Figuur 3.8 Fragment uit hoofdstuk 7 Bron: PvE Alaska. 

 

  Het hoofdstuk spitst duurzaamheid op in de onderwerpen materiaal, energie en thermisch  comfort. Later wordt verwezen naar de DUBO‐methode:   

Michiel Rogaar 

41


Figuur 3.9 Fragment uit hoofdstuk 7 Bron: PvE Alaska. 

 

  Het ambitieniveau wordt aan de hand van de DUBO weergegeven. Uitgegaan moet worden  van een DUBO‐plus.    Stadskantoor Venlo  Het  stadskantoor  Venlop  heeft  als  algemene  alomvattende  duurzaamheidambitie  als  eis  Cradle to Cradle opgegeven. De Cradle to Cradle filosofie staat in een bijlage uitgelegd. De  gehele indeling van het pvE is gebaseerd op de onderwerpen die voortkomen uit de Cradle  to Cradle filosofie. 

Figuur 3.10 Fragment uit PvE Stadskantoor Venlo.    Michiel Rogaar 

42

Het programmeren van duurzaamheid.   De  hoofdstukken  beschrijven  vervolgens  slechts  ambities.  Er  worden  dus  geen  meetbare  eisen neergelegd. Een hoofdstuk begint met het in woord omschrijven wat de ambities zijn  op dat bepaalde aspect.    

Figuur 3.11 Fragment uit hoofdstuk ‘Mens’ Bron: PvE Stadskantoor Venlo.   

 

Vervolgens  wordt  deze  ambitie  verder  uitgewerkt  in  suggesties  en  aandachtspunten.  Hieronder volgt een voorbeeld.   

Figuur 3.12 Fragment uit hoofdstuk ‘Mens’ Bron: PvE Stadskantoor Venlo.   

 

De punten in het bovenstaande fragment dienen niet als optie en niet als eis. Met andere  woorden,  het  ontwerpteam  wordt  gevraagd  na  te  denken  hoe  de  ambities  die  betrekking  hebben op het aspect mens kunnen worden gehaald.    Er zijn twee soorten PvE’s te onderscheiden. De eerste twee Programma’s van Eisen uit de  praktijk  voegen  een  hoofdstuk  duurzaamheid  toe.  Hierin  staat  op  welke  aspecten  er  Michiel Rogaar 

43

Het programmeren van duurzaamheid.   ambities zijn. Aan de ambitie wordt vervolgens aan de hand van GPR‐Gebouw en de DUBO‐ methode een doelstelling verbonden. Waarom de ambitie er is, is niet beschreven.  Het  PvE  van  Stadskantoor  Venlo  is  heeft  een  hoofdstukindeling  naar  de  aspecten  die  voortkomen  uit  de  overkoepelende  duurzaamheidambitie.  In  de  hoofdstukken  staan  voornamelijk  ambities  en  worden  opties  gegeven  hoe  bepaalde  ambities  ingevuld  kunnen  worden.  

3.5 Conclusies  • • • • •   • • •

Het PvE kan beginnen met een projectdefinitie, waarin de ambities worden omschreven.  Bij het bepalen van ambities dient men zowel het ‘wat’ als het ‘waarom’ te bepalen  De literatuur geeft geen apart hoofdstuk voor duurzaamheid. Echter kunnen menselijke  aspecten  onder  ‘gebruikseisen’  worden  aangegeven  en  milieu  aspecten  kunnen  onder  ‘budgetten’ worden aangegeven.  In de praktijk wordt soms een hoofdstuk duurzaamheid toegevoegd. Daarmee wordt de  duurzaamheidambitie als extra ambitie aan de rest van het PvE toegevoegd.   Het    PvE  kan  ook  opgesteld  worden  aan  de  hand  van  een  hoofdstukindeling  volgens  aspecten die voortkomen uit een overkoepelende duurzaamheidambitie. Duurzaamheid  is dan het centrale thema voor het gehele PvE en wordt niet als extra toegevoegd.  In het PvE kan de opdrachtgever Prioriteiten aangeven.  Het  PvE  kan  zowel  voorafgaand  aan  de  ontwerpfase  worden  opgesteld  als  gelijktijdig  met het ontwerp.   Voordeel van een aparte programmafase, is dat expliciet tijd en aandacht wordt besteed  aan het helder formuleren van de eisen, zonder direct in oplossingen te denken. Dit kan  handig zijn wanneer de opdrachtgever duidelijke eisen stelt aan de kwaliteit.   Het  PvE  heeft  verschillende  functies.  In  dit  onderzoek  zal  vooral  worden  gekeken  naar  het PvE als ‘communicatiedocument’ en het PvE als ‘middel tot reflectie’.  

Michiel Rogaar 

44


4 Casusanalyses  Dit hoofdstuk beschrijft de tweede fase van het onderzoek, het praktijkonderzoek. Dit deel  van het rapport bevat de resultaten van  de casusanalyses. Tot slot worden de verschillende  casusanalyses met elkaar vergeleken in een ‘cross casus’ analyse.  Het  onderzoek  heeft  een  viertal  casusanalyses  uitgevoerd,  die  in  dit  hoofdstuk  worden  besproken. Voor de casus analyses zijn de PvE’s geanalyseerd en zijn de betrokken personen  geïnterviewd.  Aan  de  hand  van  de  verkregen  data  is  een  antwoord  gegeven  op  de  onderzoeksvragen.   Per  casus  worden  conclusies  getrokken  die  aan  het  eind  van  het  hoofdstuk  met  elkaar  worden vergeleken in een crosscasus analyse.     Uit  het  theoretisch  kader  is  naar  voren  gekomen  dat  duurzaamheid  op  verschillende  manieren valt te interpreteren. In deze fase is gekeken wat de opdrachtgever precies onder  duurzaamheid verstaat en wat daarbij zijn ambitie is.   Een  van  de  vijf  functies  van  het  PvE  is  de  opdrachtgever  bewegen  tot  reflectie  op  de  te  huisvesten organisatie en gebruikers. De vraag die hier wordt beantwoord is in hoeverre de  opdrachtgever  het  PvE  gebruikt  om  te  reflecteren  op  de  duurzaamheidambitie.  Ook  is  het  PvE als communicatiemiddel onderzocht. Staat de duurzaamheidambitie in het PvE en wordt  duidelijk  gemaakt  wat  de  opdrachtgever  onder  duurzaamheid  verstaat?  Daarbij  is  gekeken  of  het ‘wat’ en ‘waarom’ van de duurzaamheidambitie duidelijk naar voren komt.   Ook  kwamen  twee  verschillende  indelingen  naar  voren.  Een  mogelijke  indeling    beschrijft  wat onder duurzaamheid wordt verstaan in een aparte paragraaf. Een andere indeling ziet  duurzaamheid als centraal thema, waarop de gehele hoofdstukindeling is gebaseerd. In de  casussen  zal  gekeken  worden  welke  indeling  wordt  gehanteerd  en  of  er  eventueel  nog  andere mogelijke indelingen bestaan.  De  haalbaarheidstudie  wordt  bekeken:  In  hoeverre  is  duurzaamheid  meegenomen  in  het  haalbaarheidonderzoek?  

4.1 Case selectie  Om  de  casussen  beter  met  elkaar  te  vergelijken  is  gekozen  voor  een  viertal  projecten  met  een  omvang  van  groter  dan  5000  m2  BVO.  De  casusanalyses  worden  voor  een  groot  deel  gebaseerd  op  data  uit  de  interviews.  Het  is  opgevallen  dat  de  recentere  gebeurtenissen  beter  in  het  geheugen  zitten  bij  de  geïnterviewden.  Daarom  is  gekozen  voor  recentere  casussen.  Hierbij  is  het  niet  noodzakelijk  dat  het  project  al  is  afgerond,  maar  dat  de  ontwerpfase in een gevorderd stadium is.  Ten  derde  vraag  ik  mij  als  onderzoeker  af  of  er  een  verschil  zit  in  de  ambitie  van  een  commerciële opdrachtgever en een niet commerciële opdrachtgever. Het is interessant om  te zien of dat van invloed is op het proces. Van beiden zijn twee projecten behandeld.    Case Functie Jaar Doelstelling Commercieel Haagse Hogeschool Onderwijs 2003-2009 EPC 0,7 Nee Hotel Amstelside Hotel 2008-nu Leed Platinum Ja Osg Schravenlant Onderwijs 2008-nu Energie-0 Nee TransPort Kantoor 2006-2010 Leed Platinum Ja

Michiel Rogaar 

45


4.2 Haagse Hogeschool  Algemene informatie    Locatie      Delft  Jaar      2003 ‐ 2009  Functie     15.000 m2 onderwijs  Opdrachtgever    Haagse Hoogeschool  Architect:    Royal Hakoning architecten  Duurzaamheid:    50% energiebesparing     De  Haagse  Hogeschool  (HHS)  fuseert  in  2002  met  de  Technische  Hogeschool  Rijswijk.  Een  voorwaarde voor de fusie was de bouw van een nieuw schoolgebouw op de campus van de  TU Delft. Hier verwachten ze een betere concurrentiepositie te kunnen krijgen.   Het moet onderdak gaan bieden aan de studies: Bedrijfswiskunde, Technische Informatica,  Technische  Natuurkunde,  Werktuigbouwkunde,  Technische  Bedrijfskunde,  Elektrotechniek  en Installatietechniek.77  De projectdirecteur van de Haagse Hogeschool noemt het nieuwe schoolgebouw in Delft al  “het  duurzaamste  schoolgebouw  van  Nederland”.78  Het  gebouw  heeft  een  technische  uitnodigende uitstraling en is zodanig met hoge flexibiliteit ontworpen dat de gebruiker het  gemakkelijk kan aanpassen aan veranderende eisen en wensen in de toekomst. Er zijn hoge  eisen gesteld aan de duurzaamheid in relatie tot het binnenmilieu en het energiegebruik. De  uiteindelijke EPC is 0,59 en een GreenCalc+score van MIG 256.   De Haagse Hogeschool is winnaar van de NET‐Trofee 2009, de prijs voor het beste initiatief  op  het  gebied  van  energiezuinig  wonen  en  werken  in  Nederland.79  Het  gekozen  installatieconcept  bevat  onder  andere  een  warmte‐koudeopslag  in  de  bodem,  gebalanceerde ventilatie en een innovatief asfaltcollector in het parkeerdek dat op het dak is  gesitueerd.  De  afgifte  gebeurt  door  middel  van  vloerverwarming/‐koeling,  geactiveerde  verlaagde  plafonds  met  actieve  panelen.  De  klimaatinstallatie  zal  volledig  vraaggestuurd  verwarmen, koelen en ventileren.   

Figuur 4.1 Interieur atrium Haagse Hogeschool. Bron: Architectenweb.nl. 

 

77

www.architectenweb.nl (21/5/10) www.architectenweb.nl (1/6/10) 79 http://www.senternovem.nl/kompas_nettrofee (1/6/10) 78

Michiel Rogaar 

46

Het programmeren van duurzaamheid.   Betrokken Partijen  Haagse Hogeschool  Wanneer  het  initiatief  start  in  2002  is  de  projectdirecteur  van  de  Haagse  Hogeschool  zich  zeer bewust van de huidige, afhankelijkheid van eindige energiebronnen.   Volgens  de  projectdirecteur,  die  zelf  een  technische  achtergrond  heeft,  zal  het  energievraagstuk steeds belangrijker worden. Het zal bovendien een steeds grotere rol gaan  spelen in het onderwijs.   In  een  eerder  bouwproject  waar  hij  betrokken  was  maakte  hij  kennis  met  technische  energiebesparende  toepassingen,  zoals  een  warmtekoude  opslaginstallatie.  Zijn  ambitie  is  een  gebouw  te  realiseren  dat  minder  afhankelijk  is  van  eindige  energiebronnen.  De  energiezuinige  technische  toepassingen  dienen  zichtbaar  te  zijn,  opdat  studenten  zich  bewust worden.    Alphaplan  De projectmanager van het project was Alphaplan. Deze partij werd al vroeg bij het project  betrokken voor het kostenadvies. Later heeft het bureau de rol als projectmanager vervult  tijdens de programmafase en de ontwerpfase.  Alphaplan voelt de noodzaak tot duurzaam bouwen, waarbij CO2 emissies moeten worden  teruggedrongen.  Het  voelt  de  urgentie  tot  het  maatschappelijk  verantwoord  ondernemen  met oog voor mens, natuur en maatschappij.80    Royal Haskoning Architecten  Royal  Haskoning  architecten  (RH)  wordt  via  Europese  selectie  geselecteerd  voor  de  uitvoering van het ontwerp. RH heeft het Cradle to Cradle principe omarmt en probeert dit  te vertalen in het ontwerp.    DWA installatie adviseurs  DWA is een van de voorlopers op het gebied van duurzaamheid. Men zegt al 10 jaar geleden  de  noodzaak  te  hebben  gezien  voor  het  zuiniger  omspringen  met  de  aarde  en  het  milieu.  Duurzaamheid is daarmee in hun bedrijfsstrategie verankerd.   DWA  zit  graag  vroeg  in  het  proces  aan  tafel  bij  de  opdrachtgever  waarbij  vooral  in  de  conceptensfeer  gedacht  kan  worden.  Hierin  probeert  DWA  de  opdrachtgever  alle  mogelijkheden van de markt te laten zien, waarna de opdrachtgever een keuze kan maken.  DWA is op twee verschillende momenten in het proces actief; in de initiatieffase en na de  Europese selectie  worden ze geselecteerd als installatieadviseur voor het ontwerp.     Peutz, bouwfysisch adviseur  Peutz is bouwfysisch adviseur. Ze gaven in het HHS project advies op het gebied van geluid,  veiligheid, energieprestatie, trillingen en daglicht. Ze bewaken de kwaliteit van het comfort.    DHV  DHV vervulde een dubbele rol in het proces. Eerst heeft het bureau meegeholpen aan het  opstellen van het onderwijskundig PvE. Tijdens het ontwerpproces vervulde ze de taak van  constructeur.     Proces en PvE  Initiatieffase  De  opdrachtgever  voelt  de  noodzaak  tot  duurzaam  bouwen.  Deze  duurzaamheidambitie  komt  voort  uit  zijn  visie  op  de  maatschappij  waarin  hij  verwacht  dat  de  schaarste  aan  fossiele  brandstoffen  zal  toenemen.  Men  dient  zuiniger  met  energie  om  te  springen.  Duurzaamheid  is  bovendien  een  grote  rol  gaan  spelen  in  het  technisch  onderwijs.  Het  ontwerp moet daarom een duurzame en technische uitstraling hebben.   80

www.alphaplan.nl (21/5/10)

Michiel Rogaar 

47

Het programmeren van duurzaamheid.   Duurzaamheid  wordt  opgesplitst  in  drie  aspecten:  energie,  materiaal  en  gezondheid.  Ook  drie  andere  ambities  komen  naar  voren:  Technische  uitstraling,  flexibiliteit  en  laag  in  onderhoud.  Deze  laatste  drie  ambities,  worden  los  van  de  duurzaamheidambitie  beschreven.  De  opdrachtgever  stapt  op  het  installatiedeskundig  bureau  DWA  af  om  ze  te  vragen  naar  kengetallen,  die  aangeven  welke  energiereductie  voor  welke  kosten  zijn  te  realiseren.  De  opdrachtgever heeft op dat moment nog geen concrete eis voor ogen.   In  gesprekken  tussen  DWA  en  de  opdrachtgever  wordt  de  duurzaamheidvisie  duidelijk  gemaakt  en  verder  ontwikkelt.  De  opdrachtgever  bepaalt  welke  eisen  hij  stelt  aan  het  binnenklimaat en welk budget hij voor ogen heeft.    Begin  2003  begint  DWA  met  een  financieel  en  technisch  haalbaarheidonderzoek  van  het  gebouw. In de haalbaarheidstudie wordt gekeken wat de mogelijkheden zijn van een aantal  ontwerpvarianten  die  verschillen  in  de  hoeveelheid  energiereductie.  Er  wordt  gezocht  hoeveel energie bespaard kan worden, binnen het budget dat de opdrachtgever voor ogen  heeft.   Zes  concepten  worden  bedacht.  Ze  bestaan  uit  massastudies  met  daarin  combinaties  van  concrete (installatie)technieken, waarvan de investeringskosten reeds bekend zijn. Deze zijn  naast elkaar gelegd en beoordeeld op hun technische, financiële, en bruikbare haalbaarheid.  Deze studie duurt ongeveer drie maanden. Op basis van de haalbaarheidstudie besluit men  50% energiebesparing als eis te hanteren.     Programmafase  Men besluit dat deze eis op te schrijven als een meetbare eis van 50% van de wettelijke EPC‐ eis:  De  Energie  Prestatie  Coefficient  zal  niet  meer  mogen  bedragen  dan  0,7.  Alphaplan  die  het  PvE  opstelt,  betrekt  wederom  DWA  voor  het  formuleren  van  de  eisen  van  het  binnenklimaat.   Vergaderingen en een aantal werkgroepbesprekingen worden gehouden om op die manier  andere ambities en eisen vast te stellen.   Voorafgaand  aan  de  architecten  selectie,  ligt  er  een  vrij  gedetailleerd  PvE,  waarin  ook  prestatie‐eisen staan opgenomen.     Het programma van eisen  Het PvE is opgesteld volgens een SBR‐publicatie. Het begint met een samenvatting waarin de  vier  belangrijkste  ambities  worden  genoemd:  uitstraling,  onderhoud,  flexibiliteit  en  duurzaamheid. Deze ambities staan in woord omschreven.   Onder  duurzaamheid  wordt  onderscheid  gemaakt  tussen  drie  ambities:  een  gezond  binnenklimaat,  energiereductie  en  het  gebruik  van  duurzame  materialen.  Aan  de  ambitie  voor  energiereductie  is  een  prestatie‐eis  verbonden.  De  EPC  mag  niet  meer  bedragen  dan  50% van de wettelijke eis.  Duurzaamheid De HHS wil in haar nieuwe onderwijsgebouw het aspect duurzaamheid nadrukkelijk vormgeven. Dit wordt bereikt door eisen te stellen aan duurzaamheid in relatie tot het binnenmilieu, duurzaamheid in relatie tot het energiegebruik en duurzaamheid in relatie tot materiaalgebruik. Dit dient te worden bereikt door de wettelijke eis, zoals deze volgt uit de energieprestatie normering met 50% te verlagen. Dit betekent dat in het ontwerp van het gebouw concrete duurzame opties integraal moeten worden beoordeeld en meegenomen in het ontwerpproces. Daarnaast moet het onderwijsgebouw voldoen aan eisen zoals gesteld volgens het Nationaal Pakket Duurzaam Bouwen en de GreenCalc methode. Tenslotte dient de duurzaamheid tot uiting te komen in de onderwijsomgeving. Het gebruik van duurzame installaties zal ingepast worden in het onderwijskundige programma. Figuur 4.2 uit Samenvatting van het TPvE. 

  Michiel Rogaar 

48

Het programmeren van duurzaamheid.   De  visie  van  de  opdrachtgever,  die  eerder  dit  hoofdstuk  werd  toegelicht  staat  niet  beschreven.    In het kader van mijn onderzoek zullen alleen de eisen die betrekking hebben op energie en  het binnenklimaat (gezondheid) worden behandeld.   Naast  een  EPC  staat  ook  een  GreenCalc‐score  als  eis  gegeven,  maar  deze  blijkt  uiteindelijk  geen uitdaging te zijn, gezien het feit de score al behaald zou worden, wanneer men voldoet  aan de EPC eis van 0,7.   De  concepten  die  gebruikt  zijn  voor  de  haalbaarheidstudie  worden  bewust  niet  meegenomen om het ontwerpteam vrijheid te geven.   Om  de  technische  toepassingen  uit  de  haalbaarheidstudie  wel  mee  te  geven  aan  het  ontwerpteam, is een optionele lijst meegegeven van bestaande concepten en installaties die  in de haalbaarheidstudie ook zijn onderzocht.     Bij stap 1 moet worden gekeken naar de vorm van het gebouw in relatie tot de buitenschil, de  plaats  en  situering  van  de  atria,  de  kwaliteit  van  de  buitenschil  voor  wat  betref  opslag  van  energie,  zon  en  luchtwering,  en  de  afkoeling  (transmissie)  van  het  gebouw.  Een  integrale  benadering van de bouwopgave is hierbij noodzakelijk. Het gebouw dient onderdeel te worden  van de installatie en de installaties onderdeel van het gebouw.  Om aan dit vierstappenmodel verder inhoud te geven, dienen met nadruk de volgende duurzame  installatieonderdelen te worden onderzocht op toepasselijkheid voor de nieuwbouw:  ‐ Bio WKK of gebruik van biobrandstoffen.  ‐ Brandstofcellen  ‐ Zonneenergie passief en actief  ‐ Betonkernactivering  ‐ Windwall  ‐ Warmteen koudeopslag i.c.m. wamrtepompen  ‐ … 

 

Figuur 4.3 Fragment uit ‘specifieke voorwaarden’ onder hoofdstuk ‘interne voorwaarden’. 

 

  Duurzaamheid  in  relatie  tot  het  binnenklimaat  wordt  verder  uitgediept  in  de  paragraaf  ‘specifieke  voorwaarden’  onder  het  hoofdstuk  ‘Interne  voorwaarden’.  Hier  komen  andere  aspecten aan bod die betrekking hebben op duurzaamheid.   •

Duurzaamheid en binnenmilieu … Het aspect binnenmilieu speelt hierbij een belangrijke rol. Bij het ontwerp van de installaties dient daarom rekening te worden gehouden met het onderhouden van een goed binnenklimaat. Dit binnenklimaat laat zich vertalen in concrete parameters als temperatuur, relatieve vochtigheid, luchtsnelheid, stralingsasymmetrie, emissie van vluchtige stoffen, dagen kunstlichtaspecten, zicht naar buiten, kleurgebruik van de bouwkundige omgeving, kleur van het licht, bereikbaarheid van voorzieningen, geluidsproductie en geluidsreductie etc.

Figuur 4.4 fragment uit paragraaf ‘specifieke voorwaarden’ onder hoofdstuk ‘interne voorwaarden’.   

 

De ‘gezondheidseisen’ (binnenmilieu) staan beschreven in de paragraaf ‘Comfort’ onder het  hoofdstuk  ‘Prestatie‐eisen’.  Het  gaat  hier  om  thermisch  comfort,  luchtkwaliteit,  visueel  comfort,  akoestisch  comfort  en  trillingen.  Het  zijn  noemers  voor  allemaal  meetbare  waarden. Aan deze noemers heeft men dus al voor het ontwerpproces meetbare prestatie‐ eisen verbonden.     De ontwerpfase  Na  de  programmafase  wordt  een  architect  geselecteerd  via  Europese  aanbesteding.  De  architect  wordt  geselecteerd,  omdat  zijn  duurzaamheidvisie  overeen  komt  met  wat  de  opdrachtgever  in  gedachte  had.  De  gebouwvorm  die  ze  in  een  visiedocument  presenteren  sluit ook aan op de eerdere ontwerpstudies die zijn gedaan in het haalbaarheidsonderzoek.  Michiel Rogaar 

49

Het programmeren van duurzaamheid.   Wanneer ook de andere partijen zijn geselecteerd gaat het ontwerpteam van start  met het  VO.   Alle  partijen  waren  over  het  algemeen  tevreden  met  het  PvE.  Echter  toen  Peutz  aan  tafel  kwam  werden  gelijk  de  eisen  m.b.t.  comfort  (gezondheid) aangescherpt. In hun ogen voldeden  de  eisen  die  waren  opgesteld  door  Alphaplan  en  met  hulp  van  DWA,  niet  aan  de  gezondheidambitie  die  de  opdrachtgever  nastreefde.   Alphaplan heeft het PvE intensief gebruikt om het  ontwerp te sturen. Het ontwerp wordt tijdens  de  ontwerpfase  naast  het  PvE  neergelegd  om  te  toetsen  in  hoeverre  het  ontwerp  voldoet  aan  de  ambities en eisen.  Er ligt een strakke tijdsplanning waar men zich aan  Figuur 4.2 Organogram tijdens ontwerpfase houdt  tijdens  het  ontwerpproces.  Na  een  jaar  ontwerpen werd in juli 2006 het DO opgeleverd.    

De  energie‐eis  is  gedurende  het  project  niet  veranderd.  Uiteindelijk  is  het  gebouw  gerealiseerd met een EPC van 0.59. De comfort parameters zijn aangescherpt ten opzichte  van het PvE dat er lag voor de ontwerpfase. Het budget is nagenoeg constant gebleven. De  duurzaamheidambitie heeft men ruim kunnen realiseren binnen het voorafgestelde budget.  Daarmee lijkt de (financiële) haalbaarheidstudie in de initiatieffase goed te zijn uitgevoerd.   

Figuur 4.3 Interieur Haagse Hogeschool Bron: Architectenweb.nl 

 

  Reflectie  Duurzaamheid  Het  lijkt  duidelijk  te  zijn  dat  energiebesparing  de  hoofdambitie  was  van  het  project.  Dit  mocht  niet  ten  kostte  gaan  van  het  binnenklimaat  en  men  moest  gebruik  maken  van  duurzame materialen, in de zin dat ze robuust moesten zijn en dus bestendig voor een lange  levensduur.  Bovendien  is  flexibiliteit  en  lage  exploitatie  (lage  onderhoudskosten)  zeer  van  belang.  Volgens  Drissen  ontstaat  een  groter  spanningsveld  tussen  steeds  hogere  comfort  eisen  en  een  lager  energieverbruik  (een  hoger  comfort  vraagt  in  principe  vaak  om  hogere  energielasten). Het is niet meer mogelijk dit alleen bouwkundig (passief) op te lossen, maar  moet  vooral  installatietechnisch  opgelost  worden.  Daarmee  wordt  de  kennis  van  de  installatieadviseur belangrijker.   Achteraf  denkt  de  opdrachtgever  dat  de  installatiedeskundige  misschien  wel  net  zo  belangrijk of misschien wel belangrijker wordt dan de architect in projecten met een hoge  duurzaamheidambitie.  Volgens  de  projectmanager  is  het  zelfs  essentieel  dat  een  installatieadviseur  vroeg  in  het  proces  van  duurzame  projecten  wordt  betrokken.  De  architect zou in die fase minder belangrijk zijn.     Michiel Rogaar 

50

Het programmeren van duurzaamheid.   In  het  hoofdstuk  duurzaamheid  worden  meerdere  aspecten  toegeschreven  aan  duurzaamheid. Zo zou ook schoonheid bijdragen aan de duurzaamheid.  De architect van het project zegt inderdaad dat ook de esthetische kwaliteit bijdraagt aan de  duurzaamheid:   “In  tegenstelling  tot  wat  iedereen  denkt,  is  duurzaamheid  helemaal  niets  nieuws.  Want als je verder terug kijkt waren architecten altijd al duurzaam. Maar de laatste  jaren was dat allemaal los gelaten. We zijn gewoon een stap achteruit gegaan en nu  gaan we gewoon weer verder waar we gebleven waren.” (De Moura)  De opdrachtgever en de technisch adviseurs lijken vooral de technische kant van duurzaam  belangrijk te vinden:  “Een architect kan een heel leuk gebouw maken, maar het zou nooit een duurzaam  gebouw worden. De installatiedeskundige wordt misschien wel net zo belangrijk of in  eerste instantie belangrijker dan de architect.” (Gubbens)  “Dan moet hij mij maar eens uitleggen hoe die kwaliteit en uitstraling bijdragen aan  de duurzaamheid.” (Drissen)  Het project lijkt met de focus op energiebesparing, flexibiliteit en een gezond binnenklimaat  voornamelijk een technische benadering van duurzaamheid te hebben.     EPC als middel  Het  ontwerpteam  geeft  aan  dat  wanneer  men  op  de  hoogte  is  van  de  visie  van  de  opdrachtgever  die  ten  grondslag  ligt  aan  de  duurzaamheideis  (EPC  0,7),  het  mogelijk  is  de  EPC‐eis  te  gebruiken  als  middel  en  niet  als  doel.  Men  bedoelt  hiermee  dat  men  alleen  duurzame  oplossingen  toepast  die  ook  daadwerkelijk  bijdragen  aan  een  lagere  energiebehoefte en niet slechts zorgen voor een lagere EPC berekening. Zo is besloten geen  windmolen  op  het  dak  te  plaatsen,  omdat  dit  nauwelijks  een  bijdrage  zou  leveren  aan  de  energieopwekking, hoewel dit wel tot een lagere EPC berekening zou leiden.  Een  ander  voorbeeld  is  de  implementatie  van  het  systeem  ‘Octalix’.  Dit  is  een  ‘intelligent  energie  en  comfort  management  systeem’,  dat  met  behulp  van  sensoren  energie  kan  besparen  door  te  reageren  op  de  directe  vraag  van  de  gebruikers  van  een  gebouw.81    Dit  systeem leidt niet direct tot een lagere EPC berekening, maar zal wel leiden tot een lagere  energievraag.    De ontwerpbeslissingen zijn gebaseerd op basis van de visie en deze lijkt daarmee essentieel  te zijn. Hoewel de visie niet stond omschreven, was het ontwerpteam via gesprekken met de  opdrachtgever  wel  op  de  hoogte  hiervan.  In  deze  gesprekken  fungeerde  het  PvE  als  discussiedocument,  waarbij  het  ontwerpteam  aan  de  opdrachtgever  vroeg  waarom  bepaalde  eisen  waren  opgeschreven.  Het  ontwerpteam  leek  ook  op  de  hoogte  te  zijn  van  het  vooronderzoek  voorafgaand  aan  de  programmafase.  Hierdoor  wist  men  dat  de  opdrachtgever goed had nagedacht over zijn ambities en eisen.     Functies PvE  Het  PvE  bleek  een  voldoende  vertaling  te  zijn  van  wat  de  opdrachtgever  wilde.  Het  functioneerde daarom als communicatiedocument.  Het PvE is intensief gebruikt tijdens de ontwerpfase. Het ontwerp is na elke fase naast het  PvE gelegd om te controleren of het ontwerp voldeed. Daarmee voldeed het aan de functie  als toetsingsinstrument.  De  visie  van  de  opdrachtgever  leek  zich  vooral  te  richten  op  het  terugdringen  van  de  energievraag  van  het  gebouw.  Na  gesprekken  met  DWA  bleek  dat  ook  een  goed  binnenklimaat  erg  van  belang  was.  Het  lijkt  erop  dat  deze  gesprekken  de  opdrachtgever  dwongen tot reflectie.   

81

 http://www.octalix.com (3/6/10) 

Michiel Rogaar 

51

Het programmeren van duurzaamheid.   NB:  De  integrale  samenwerking  binnen  het  ontwerpteam  werd  door  elke  betrokkene  aangegeven als een belangrijke factor in het slagen van project. Dit valt buiten het kader van  mijn onderzoek.    Algemeen verloop project.  De  opdrachtgever  heeft  een  duidelijke  visie  aan  de  start  van  het  project  op  gebied  van  duurzaamheid. Hij stapt op een installatietechnisch bureau af om deze visie te vertalen naar  een  haalbare  en  concrete  eis.  Dit  doet  men  aan  de  hand  van  ontwerpverkenningen  met  daarin  concrete  technische  (installatie)toepassingen.  Men  denkt  binnen  het  budget  dat  de  opdrachtgever  voor  ogen  heeft  een  energiereductie  te  realiseren  van  50%  en  daarbij  toch  een goed binnenklimaat te realiseren. Men kiest de EPC om op de energieambitie te sturen.   Er  heeft  een  uitgebreide  voorafgaande  programmafase  plaats  waarin  verschillende  toekomstige  gebruikers  worden  betrokken.  Energieprestatie  en  prestatie‐eisen  t.a.v.  het  binnenklimaat worden dan vastgesteld voor de ontwerpfase.   De  architect  maakt  het  schetsontwerp,  waarna  de  rest  van  het  ontwerpteam  wordt  betrokken.  Aan  de  start  van  de  VO‐fase  komt  de  bouwfysicus  en  de  installatiedeskundige  direct  met  een  aanpassing  op  de  binnenklimaatparameters  in  het  PvE.  Daarna  heeft  een  integraal ontwerpproces plaats. Na elke fase vindt wederzijdse toetsing plaats tussen PvE en  ontwerp, waarbij telkens voor de meest duurzame oplossing wordt gekozen. Het PvE wordt  op enkele punten aangepast.     Conclusies  Wat houdt de duurzaamheidambitie van de opdrachtgever in?  • De hoofdambitie is zoveel mogelijk energie besparen zonder dat dit ten koste gaat van  het  gezonde  binnenklimaat.  De  opdrachtgever  lijkt  duurzaamheid  voornamelijk  te  zien  als technisch vraagstuk.  • Daarnaast heeft de opdrachtgever een lange levensduur voor ogen met het gebouw. Dit  vertaald  zich  in  ambities  van  hoge  flexibiliteit,  laag  in  onderhoud,  en  materialen  die  robuust zijn en lang meegaan.  • De ambitie komt voort uit de visie dat de huidige manier van energie opwekken eindig  is.  Het  gebouw  dient  daarom  minder  afhankelijk  te  zijn  van  fossiele  brandstoffen  en  moet studenten hiervan bewust maken.    • Als eis wordt een percentage gegeven van 50% energiebesparing ten opzichte van een  ‘normaal’  gebouw.  Om  deze  50%  te  monitoren  kiest  men  de  EPC  berekening  en  stelt  deze vast op een maximale waarde van 0,7.      Hoe komt de opdrachtgever van duurzaamheidambitie tot zijn eisen?  • De opdrachtgever heeft aan de start een duidelijke duurzaamheidvisie.   • Een  installatiedeskundige  helpt  de  opdrachtgever  in  de  initiatieffase  zijn  ambitie  te  vertalen naar een concrete eis.   • Er wordt een haalbaarheidstudie gedaan naar duurzaamheid. Hierin is berekend welke  energiebesparing mogelijk is tegen welke investering. Deze haalbaarheidstudie is gedaan  aan de hand van ontwerpverkenningen met concrete toepassingen.   • Het budget en de EPC‐eis worden na de haalbaarheidstudie vastgesteld en opgenomen  in het PvE.   Hoe zijn duurzaamheidambities en eisen geformuleerd in het PvE?   • In de inleiding van het PvE staat de duurzaamheidambitie beschreven samen met de drie  andere hoofdambities. De duurzaamheidambitie is beschreven in een EPC‐eis en aparte  ambities op gebied van materiaal en gezondheid.  • De visie van de opdrachtgever staat hier niet beschreven.   • Er  is  een  duidelijke  scheiding  gemaakt  tussen  de  eisen  m.b.t.  het  reduceren  van  het  energieverbruik  (interne  voorwaarden)  en  het  verhogen  van  de  comfort  (prestatie‐ eisen).   Michiel Rogaar 

52

Het programmeren van duurzaamheid.   • •

Energie staat nogmaals de EPC van 0,7. Ook staat een GreenCalc‐score vermeld.  Als  gezondheideisen  worden  prestatie‐eisen  omschreven  voor  ‘thermisch  comfort’,  ‘luchtkwaliteit’, ‘visueel comfort’, ‘akoestisch comfort’ en ‘trillingen’.  

Hoe stuurt de opdrachtgever op de duurzaamheidambitie tijdens het ontwerp? • Er  wordt  een  architect  gekozen  waarvan  de  visie  overeenkomt  met  die  van  de  opdrachtgever. Het team wordt aangevuld met technische specialisten.  • PvE  heeft  een  belangrijke  rol  in  de  communicatie  van  de  duurzaamheidambitie  van  de  opdrachtgever naar het ontwerpteam.   • Het  ontwerpteam  is  zeer  tevreden  met  het  PvE.  Het  PvE  omschreef  duidelijk  wat  de  ambities waren voor het gebouw.   • De  projectmanager  stuurt  op  de  eisen  in  het  PvE.  Omdat  de  visie  niet  duidelijk  staat  geformuleerd,  zijn  onderbouwende  gesprekken  nodig  met  de  opdrachtgever  om  te  weten te komen waar de eisen precies vandaan komen.   • Er is sprake van een doorontwikkeling van het PvE. Na elke fase worden PvE en ontwerp  naast elkaar gelegd en worden verschillen beoordeeld. Hierbij vinden ook aanpassingen  op het PvE plaats. Er is daarom sprake van een dynamisch gebruik van het PvE.  • De  EPC‐eis  is  geen  doel,  maar  wordt  gebruikt  als  middel,  door  te  checken  of  elke  duurzaamheidingreep ook daadwerkelijk bijdraagt aan een energiereductie en niet allen  aan een lagere EPC‐score. Welke invloed heeft duurzaamheid op het geld‐ en tijdsaspect?  • Het project wordt gekenmerkt door een relatief lange initiatief‐ en programmafase.   • Met name voor de technische installaties is meer geld uitgetrokken.   • Het  opstellen  van  het  PvE  dwingt  de  opdrachtgever  tot  reflectie  op  zijn  duurzaamheidambitie. 

 

Deze casusanalyse is gebaseerd op de volgende bronnen:  Documenten  • Technisch PvE, door H.Straathof 10 juni 2005    Interviews  • Drissen, R.     DWA (20 mei 2010)  • Eijsackers, J.     Peutz (21 mei 2010)  • Gubbens, J.A.     Haagse Hogeschool (6 mei 2010)  • Noguiera de Moura,   J Royal Haskoning architecten (7 mei 2010)  • Straathof, H.     Alphaplan (17 mei 2010)    Websites  • www.alphaplan.nl (21/5/10)  • www.architectenweb.nl (21/5/10)  • www.architectenweb.nl (1/6/10)  • www.octalix.com (3/6/10)  • www.senternovem.nl/kompas_nettrofee (1/6/10)   

Michiel Rogaar 

53


4.3 Hotel Amstelkwartier    Algemene informatie  Locatie      Start jaar    Start bouw    Functie     Opdrachtgever:   Architect:   

Amsterdam  2009  2011  18.500 m2 hotel  Amstelside  MulderBlauw |   Paul de Ruiter  Duurzaamste hotel Europa 

Duurzaamheid:        Januari 2007 stelt de gemeenteraad het stedenbouwkundige plan Amstelkwartier vast. Het  uitgangspunt  voor  heel  Overamstel,  waarbinnen  het  gebied  ligt,  is  het  realiseren  van  een  dynamisch stuk stad, waar zowel gewoond als gewerkt wordt. In het plan is tevens een plek  aangewezen  voor  de  realisatie  van  een  hotel.  Op  dit  moment  is  er  één  hotel  gevestigd  in  Overamstel  en  ter  ontlasting  van  de  druk  op  de  binnenstad  en  vanuit  de  potenties  van  Overamstel wil men een hotel toevoegen aan het gebied.  In het plangebied wordt ruimte geboden aan een hotel. Voorwaarde wordt dat de hotelplint  een  aantrekkelijke  invulling  krijgt  die  een  meerwaarde  heeft  voor  de  omwonenden,  zoals  een restaurant of lunchroom.82 Duurzaamheid behoort niet tot de criteria die opgesteld zijn  door  de  gemeente.  In  2008  verwerft  de  ontwikkelaar  Amstelside  de  bouwenvelop,  die  ingevuld wordt met een hotelfunctie. De opdrachtgever van het hotel heeft de ambitie het  duurzaamste hotel van europa te bouwen.    

Figuur 4.4 Impressie uit Stedenbouwkundig Plan Amstelkwartier Bron: Gemeente Amsterdam. 

82

Gemeente Amsterdam, Dienst ruimtelijke ordening (2007). Stedenbouwkundig plan Amstelkwartier. http://www.overamstel.amsterdam.nl (21/9/2010)

Michiel Rogaar 

54

Het programmeren van duurzaamheid.   Betrokken partijen  Amstelside  De  ontwikkelaar  kan  worden  beschouwd  als  niet  professionele  opdrachtgever.  Hotel  Amstelkwartier  is  haar  eerste  project  en  heeft  direct  al  de  ambitie  om  het    duurzaamste  hotel van Europa te worden. Hij is eerder bezig geweest met duurzame projecten en heeft  daardoor een ontwikkelde visie op het begrip duurzaamheid.   De  ontwikkelaar  is  nog  in  gesprek  met  een  internationale  hotelketen,  die  via  een  managementovereenkomst het hotel zal exploiteren. De juridische exploitatie, alle winst en  verlies  is  voor  rekening  van  de  ontwikkelaar.  De  ontwikkelaar  heeft  voor  deze  constructie  gekozen,  omdat  hij  op  deze  manier  de  hotelketen  middels  een  langlopend  contract  (ca  25  jaar) kan vastleggen op het gebruik van het hotel. Op deze manier zal het hotel gemanaged  worden  zoals  het  tijdens  de  realisatiefase  is  bedacht.  Mocht  de  ontwikkelaar  van  plan  zijn  het  in  de  toekomst  te  verkopen,  dan  verkoopt  hij  het  hotel  inclusief  het  contract  met  de  hotelketen.  Hiermee  verwacht  de  ontwikkelaar  de  waarde  van  het  duurzame  project  behouden blijft.  Een ander voordeel van deze constructie is dat de ontwikkelaar bij de bouw van het hotel  vrij  is  in  het  naleven  van  het  standaard  PvE  van  de  hotelketen  en  daarom  zelf  het  eisenpakket kan samenstellen voor het ontwerp.    4Building  4Building  vervult  het  project‐  management  van  het  hotel.  Dit  is  begin  2010  bij  het  bureau  neergelegd.  Op  hetzelfde  moment  worden ook de andere leden van het  ontwerpteam betrokken.    Mulderblauw | Paul de Ruiter  Mulderblauw  architecten  (MB)  heeft  ervaring  als  het  gaat  om  het  ontwerpen van hotels. Paul de Ruiter  (PdR)  maakt  ook  deel  uit  van  het  ontwerpteam.  PdR  richt  specifiek  op  Figuur 4.5 Organogram ontwerpproces Amstel Hotel. duurzame,  energiezuinige  architectuur.83  Contractueel  is  PdR  adviseur  van  MB  maar  ze  treden  naar  buiten  als  co‐ architecten.  Paul  de  Ruiter  is  bij  dit  project  betrokken  om  zijn  kennis  op  gebied  van  duurzaam  bouwen  en  om  de  samenwerking  tussen  de  verschillende  disciplines  te  bevorderen.    Arup, van Rossem en BenR  Arup is verantwoordelijk voor de installaties in het ontwerp. Arup raakt betrokken aan het  begin  van  de  VO  fase.  Tijdens  de  VO  fase  houdt  het  zich  bezig  met  het  onderzoeken  van  verschillende duurzaamheidconcepten.  Van  Rossum  was  verantwoordelijk  voor  de  constructie  van  het  gebouw  en  BenR  begeleidt  het team in het certificeringstraject van Leed.   

83

www.duurzaamgebouwd.nl (31/3/10)

Michiel Rogaar 

55

Het programmeren van duurzaamheid.   Proces en PvE  De duurzaamheidambitie  Aan  de  start  van  het  project  heeft  de  opdrachtgever  een  duidelijke  eis:  ‘Het  duurzaamste  hotel  van  Europa.”  Men  heeft  dan  nog  geen  idee  hoe  ze  dit  willen  aantonen.  De  duurzaamheidvisie  van  de  opdrachtgever  komt  voort  uit  een  maatschappelijk  verantwoordelijkheidsgevoel, waarbij de impact op het milieu van de ontwikkeling beperkt  dient te worden. De voorwaarde is dat dit niet ten koste mag gaan van de luxe in het hotel.  Volgens de ontwikkelaar zijn met duurzaamheid bovendien veel winsten te realiseren. “Er is  eigenlijk geen reden om het niet te doen”.   Men  begint  direct  aan  de  ontwerpfase,  zonder  eerst  een  programmafase  te  houden  overgeslagen.  Er  wordt  dus  geen  PvE  opgesteld  en  er  wordt  ook  geen  haalbaarheidstudie  naar de haalbaarheid van de duurzaamheidambitie gedaan door de opdrachtgever, voordat  hij het ontwerpteam samenstelt. Er is daarom sprake van een gelijktijdige programmafase.     Ontwerpfase  De opdrachtgever heeft bewust geen programma opgesteld, omdat hij wil beginnen met een  discussie hoe de eis ‘het duurzaamste hotel van Europa’ precies in gevuld kan worden. Met  een PvE zou hij het team teveel vastleggen, wat een negatief effect zou kunnen hebben op  het  volbrengen  van  de  duurzaamheidambitie.  Nu  was  het  mogelijk  om  aan  de  hand  van  discussies  binnen  het  ontwerpteam  de  duurzaamheidambitie  te  interpreteren  en  concreet  te maken.   De opdrachtgever heeft geen meetbare eisen geformuleerd en is zoekende op welke manier  het begrip is te meten. Er wordt gesproken hoe deze ambitie zich vertaalt naar dit hotel en  welke eisen aan het ontwerp gesteld kunnen worden. Men bekijkt hoe de stromen in en uit  het hotel, zoals CO2, water, energie en afval, beperkt kunnen worden.   Verschillende systemen worden met elkaar vergeleken op onder andere energiereductie en  terugverdientijden.  Deze  onderzoeken  worden  gedaan  door  de  installatiedeskundige  Arup.  De concepten zijn voorgelegd aan de opdrachtgever om hierover te besluiten.   De  meetbare  (aan  te  tonen)  eis  het  hotel  autarctisch  (zelfvoorzienend)  te  maken  wordt  onderzocht  en  wordt  later  weer  verworpen.  In  dit  geval  vindt  men  deze  ambitie,  met  de  randvoorwaarden die er zijn minder duurzaam dan het gebouw  gebruik te laten maken van  de nutsvoorzieningen.  Dan komt het Leed‐label ter sprake. Men onderzoekt welk Leed‐label  haalbaar  is.  Bij  dit  label  wordt  de  mate  van  duurzaamheid  aangetoond,  wanneer  men  bewijst  dat  voldaan  is  aan  een  hoeveelheid  duurzaamheideisen.  Men  kijkt  welke  punten  (lees  eisen)  gemakkelijk  te  behalen  zijn,  welke  onhaalbaar  zijn  en  welke  een  extra  investering  nodig  hebben.  Men  denkt  onder  andere  een  energiereductie  te  realiseren  van  50%  en  rekent  op  10%  tot  15%  extra  bouwkosten.  Men  spreekt  af  om  de  duurzaamheidambitie,  ‘het  duurzaamste  hotel  van  Europa’  met  het  Leed‐label  Platinum  (hoogste  Leed  label)  aan  te  tonen.  Vanaf  dat  moment  wordt  Leed  Platinum  aan  het  ontwerpteam opgelegd als eis.    Eisen  De  eisen  met  betrekking  op  de  ruimtelijk  en  functionele  invulling  van  het  hotel  worden  herleid  uit  een  standaard  PvE  van  een  hotel’brand’  van  de  hotelketen,  waarmee  de  ontwikkelaar in gesprek is. Elke ‘hotelbrand’ hanteert of een zachte of een harde standaard.  In  een  harde  variant  staat  tot  in  detail  beschreven  hoe  een  kamer  eruit  moet  zien.  Het  schrijft  zelfs  specifieke  materialen  voor.  Een  zachte  variant  beschrijft  hotels  op  basis  van  prestatie‐eisen. Ook technische eisen worden hierin beschreven. Om ruimte te laten in het  ontwerp  heeft  de  opdrachtgever  gekozen  voor  een  ‘hotelbrand’  die  een  zachte  standaard  gebruikt. Dit laat ruimte voor het ontwerp en meer vrijheid voor oplossingen, die passen bij  dit  specifieke  project  met  hoge  duurzaamheidambitie.  Samen  met  de  eisen  voor  het    te  behalen  Leed Platinum vormen deze eisen het uitgangspunt voor het ontwerp.   Tijdens de ontwerpfase wordt geen PvE opgesteld. Wel worden de uitgangspunten bepaald  en vastgelegd in de verschillende fasedocumenten.   Michiel Rogaar 

56


Figuur 4.6 Zuidaanzicht hoteltoren. Bron: Architectenweb.nl 

 

  Reflectie  Leed label  Als  eerder  vermeld  is  de  opdrachtgever  niet  gebonden  aan  de  standaard  van  de  hotel’brand’. Het voordeel is dat de opdrachtgever vrij is in welke eisen uit de standaard wel  en  welke  niet  worden  nagevolgd.    Dit  geldt  ook  voor  de  eisen  die  verbonden  zijn  met  het  behalen van het Leed Platinum label. De opdrachtgever wil verkomen dat het Leed Platinum  label het doel wordt, waarbij maatregelen worden toegepast, die slechts een hogere score  tot gevolg hebben, maar in werkelijkheid niet duurzamer zijn. Het ontwerpteam overweegt  bovendien maatregelen die noch tot de standaard, noch tot Leed behoren, maar die in hun  ogen wel een positief effect hebben op de duurzaamheid van het gebouw. Het label wordt  daarom gebruikt als middel om de eis te monitoren.    Geen PvE  Het  ontwerpen  zonder  PvE  heeft  voordelen  en  nadelen.  Het  niet  houden  van  een  programmafase  bespaart  procestijd,  maar  kan  negatieve  gevolgen  hebben  voor  de  fasen  erna.  Een  ontwerpfase  zonder  PvE  geeft  het  ontwerpteam  minder  grip  op  wat  de  opdrachtgever  precies  wilt.  De  ambitie  ‘het  duurzaamste  hotel  van  Europa’  is  niet  voldoende.  Ook  miste  het  ontwerpteam  randvoorwaarden,  waarbinnen  deze  voorstellen  moesten voldoen. Zo was het budget niet duidelijk vastgesteld.  Er  was  behoefte  aan  een  duidelijker  ‘vertrekpunt’.  De  installatiedeskundige  geeft  aan  dat  een  PvE,  hoe  gedefinieerd  dan  ook,  wel  een  startpunt  geeft.  Het  kan  tijdens  het  ontwerpproces  dan  discussie  opwekken,  waarna  er  op  ‘geschoten’  kan  worden.  Dit  kan  uiteindelijk de daadwerkelijke ambities van de opdrachtgever boven water krijgen.   Het ontwerpteam kon zonder randvoorwaarden bij het voordragen van ontwerpoplossingen  wel verder gaan dan het gewend was. De opdrachtgever gaf het ontwerpteam veel vrijheid  en  het  ontwerpproces  was  daarmee  veel  innovatiever;  men  mocht  zo  ver  gaan  als  men  wilde.   De architect vindt dat de opdrachtgever een actievere rol vervult dan hij gewend is. Dit is te  verklaren door het feit dat er geen PvE is om mee te sturen. Je zou kunnen stellen dat dit  komt  omdat  het  PvE  als  communicatiedocument  ontbreekt.  De  opdrachtgever  moet  nu  tijdens het ontwerp direct reageren op ontwerpbeslissingen.     Duurzaamheid  Men heeft getracht de kringlopen zoveel mogelijk te willen sluiten.  De stromen in en uit het  gebouw heeft men willen beperken, te denken aan energie, water, CO2, afval en afvalwater.  Michiel Rogaar 

57

Het programmeren van duurzaamheid.   Dit  vraagt  om  extra  techniek  in  het  gebouw.  Ook  is  getracht  het  materiaalgebruik  zoveel  mogelijk te beperken en bij voorkeur lokale leveranciers en fabrikanten te gebruiken.   Hoewel  hier  niet  expliciet  naar  gevraagd  is  leek  vanuit  de  opdrachtgever  een  duurzaamheidambitie te zijn die niet alleen technisch van aard was. Allereerst is dit te zien  aan de management overeenkomst die ze willen sluiten met de hotelketen. Hierdoor blijft  de  opdrachtgever  verantwoordelijk  voor  hoe  het  gebouw  geexploiteerd  wordt.  Men  verwacht dat de exploitatie dan beter zal aansluiten op hoe het gebouw ontworpen is. De  opdrachtgever heeft ook de ambitie om energieverbruik en dergelijke te controleren tijdens  de gebruiksfase om te kijken of dit volgens de verwachtingen is.   Ook lijkt men aandacht te hebben besteed aan duurzame kwaliteit in esthetisch opzicht. Zo  wordt  gezocht  naar  een  specifieke  relatie  met  de  stad  in  de  hotelkamers  en  probeert  met  het hotel in ruimtelijke en sociale zin met de buurt en de stad te verbinden.84     Algemeen verloop project  In 2008 verwerft de opdrachtgever de hotelenvelop in het Amstelkwartier. De ambitie wordt  dan  al  duidelijk  door  de  eis  ‘het  duurzaamste  hotel  van  Europa’  te  worden.  Er  wordt  geen  haalbaarheidsonderzoek  gedaan  waarin  duurzaamheid  is  meegenomen  en  er  wordt  ook  geen PvE opgesteld voorafgaand aan de ontwerpfase.  Begin 2010 besluit de opdrachtgever het ontwerp te laten uitvoeren door een ontwerpteam.  De opdrachtgever  gaat  samen met het  ontwerpteam op zoek  naar de interpretatie van de  eis en hoe dit is aan te tonen. In gesprekken wordt de visie van de opdrachtgever duidelijk.   Tijdens  de  VO‐fase  worden  technische  en  financiële  onderzoeken  uitgevoerd  door  de  installatiedeskundige.  Men  besluit  om  duurzaamheid  aan  te  tonen  a.d.h.v.  een  leed‐label.  Leed  Platinum  wordt  als  eis  aan  het  ontwerpteam  opgelegd.  In  fasedocumenten  worden  ontwerpbeslissingen vastgelegd. In 2011 zal de bouw starten.     Conclusies  Wat houdt de duurzaamheidambitie van de opdrachtgever in?  • Het  proces  begint  met  de  eis  ‘het  duurzaamste  hotel  van  Europa’  te  worden.  Wat  de  invulling van duurzaamheid was en hoe dit aangetoond moest worden was toen nog niet  duidelijk.  • De  visie  van  de  opdrachtgever  wordt  in  ontwerpbesprekingen  aan  het  ontwerpteam  duidelijk gemaakt.  • De  opdrachtgever  wil  de  impact  op  de  planeet  zo  veel  mogelijk  beperken,  door  ‘stromen’ (water, energie en materiaal) in en uit het gebouw te beperken. Dit mag niet  ten kosten gaan van de luxe in het hotel.   • De  opdrachtgever  heeft  een  visie  op  gebruik  voor  lange  termijn.  De  duurzaamheidambitie  is  niet  alleen  technisch  van  aard,  maar  spreekt  zich  ook  uit  op  esthetische aspecten.  • Tijdens de ontwerpfase besluit men de ambitie aan te tonen door middel van het Leed  Platinum  label.  Vanaf  dat  moment  is  dit  de  meetbare  eis  (lees:  eisen  pakket)  voor  de  duurzaamheidambitie.    Hoe komt de opdrachtgever van ambitie tot zijn eisen?  • De  invulling  van  de  ambitie  ‘het  duurzaamste  hotel  van  Europa’  blijft  tot  aan  het  ontwerpproces  onduidelijk.  De  opdrachtgever  doet  dit  bewust,  omdat  hij  eerst  de  duurzaamheidambitie  wil  concretiseren  en  hierbij  gebruik  wil  maken  van  de  expertise  van het ontwerpteam.   • Tijdens de ontwerpfase vinden onderzoeken plaats van bepaalde duurzame concepten.  De  concepten  die  worden  bedacht  door  het  ontwerpteam,  bestaande  uit  concrete  maatregelen,  worden  met  elkaar  vergeleken  op  het  gebied  van  duurzaamheid,  

84

http://www.architectenweb.nl/aweb/redactie/redactie_detail.asp?iNID=24775&s=1

Michiel Rogaar 

58


•

terugverdientijden  en  investering.  Deze  studies  worden  uitgevoerd  door  de  installatiedeskundige.   Na afloop van de onderzoeken stelt men een budget vast waarmee het Leed Platinum  label gehaald moet worden. 

  Hoe zijn duurzaamheidambities en eisen geformuleerd in het PvE?   • Er is geen PvE opgesteld voorafgaand aan de programmafase.  • Als  uitgangspunt  voor  het  ontwerp  worden  eisen  uit  de  standaard  van  de  hotel’brand’   en duurzaamheideisen die Leed voorschrijft gehanteerd. Deze eisen zijn niet bindend.   • Voorwaarden aan het budget zijn voor de ontwerpfase nog niet duidelijk gedefinieerd.    Hoe stuurt de opdrachtgever op de duurzaamheidambitie tijdens het ontwerp?  • De  opdrachtgever  stuurt  door  een  ontwerpteam  te  selecteren  met  expertise  op  het  gebied van duurzaam bouwen.   • De  opdrachtgever  is  goed  betrokken  bij  het  ontwerpproces  en  vervult  een  actieve  rol.  De  duurzaamheideis  en  achterliggende  visie  wordt  mondeling  overgebracht  aan  het  otnwerpteam.  • Het niet hebben van duidelijke randvoorwaarden, zoals een duidelijk budget maakt het  een innovatief proces. Het ontwerpteam miste echter wel een uitgangspunt.   • De  standaard  van  de  hotelketen  en  de  Leed  eisen  dienen  als  uitgangspunt  voor  het  ontwerp.   • Men gebruikt het Leed label als middel om op de duurzaamheidambitie te sturen.  • Het  programma  wordt  tijdens  het  ontwerpproces  vastgelegd.  We  kunnen  daarom  spreken van een geïntegreerde programmafase.     Welke invloed heeft duurzaamheid op het geld‐ en tijdsaspect?  • Men  heeft  tijd  kunnen  besparen  door  geen  aparte  initiatieffase  en    programmafase  te  doen.   • De opdrachtgever heeft 10% tot 15% extra bouwkosten voor duurzaamheid in begroot  ten opzichte van een hotel met dezelfde luxe.  

 

  Deze casusanalyse is gebaseerd op de volgende informatie:    Interviews  • Interview Bueno Mesquita, X.   Amstelside (17 aug. 2010)  • Interview Mulder, R.        Mulderblauw Architecten (20 aug. 2010)  • Interview Vaan, C. de     Arup (13 augustus 2010)  • Interview Wenneker, P.    4Building (4 augustus 2010)    Websites  • www.overamstel.amsterdam.nl (23/9/10)  • www.duurzaamgebouwd.nl (31/3/10)  • www.architectenweb.nl (23/12/10) 

Michiel Rogaar 

59


4.4 OSG Schravenlant Schiedam   Algemene informatie  Locatie      Schiedam  Jaar      2008 – nog in ontwikkeling  Functie     5.000 m2 onderwijs  Opdrachtgever    OSG Schravenlant   Architect:    Liag Architecten  Duurzaamheid:    Cradle to Cradle    In  2008  is  het  schoolbestuur  van  het  OSG  Schravenlant  het  initiatief  gestart  een  nieuwe  school te bouwen. De nieuwe middelbare school met een omvang van ca. 5.000 m2 BVO zal  gerealiseerd worden op de huidige locatie van de school in Schiedam.  De gemeente Schiedam, die nauw bij de realisatie is betrokken en voor de financiering zorgt  van het duurzame deel van  het project, heeft Royal Haskoning gevraagd onderzoek te doen  naar  de  mogelijkheden  en  haalbaarheid  van  duurzaamheid.  Duurzaamheid  zal  zoveel  mogelijk  gebaseerd  worden  op  het  Cradle  to  Cradle  concept.  Deze  casus  is  gebaseerd  op  zowel het PvE als de rapportage van het onderzoek van Royal Haskoning.  De  casusanalyse  is  gestart  voordat  de  architectenselectie  bekend  was.  Alle  betrokkenen  gingen  er  toen  vanuit  dat  nieuwbouw  gerealiseerd  zou  worden.  Later  heeft  de  school  op  aanraden van de architect besloten het bestaande schoolgebouw te hergebruiken. Ten tijde  van de afronding van deze casusanalyse was men halverwege de VO fase.  

Figuur 4.7 Organogram ontwikkeling OSG Schravenlant school 

Betrokken partijen  OSG Schravenlandt  OSG Schravenlandt is een openbare scholengemeenschap voor havo, atheneum en vwo+ en  geeft  onderwijs  aan  600  leerlingen.  De  missie  van  Schravenlant  is  het  stimuleren  van  een  creatieve  sociale  en  intellectuele  ontwikkeling  van  elke  leerling  in  een  plezierige  en  veilige  omgeving.85  De  leerlingen  leren  samenwerken  en  ontwikkelen  zich  tot  actieve  burgers,  die  een positieve bijdrage kunnen leveren aan de maatschappij.   Het  schoolbestuur  vindt  dat  het  huidige  gebouw  niet  voldoet  aan  de  huisvestingsbehoefte  en  heeft  besloten  een  nieuw  gebouw  te  bouwen.  Hierbij  zijn  hoge  duurzame  ambities  gesteld.  De  reden  hiervoor  zijn  onder  andere  de  stijging  van  de  energieprijzen  in  de  toekomst  en  een  betere  concurrentiepositie.  Maar  vooral  kwaliteit  in  het  onderwijs,  want  dat  levert  minder  zittenblijvers  en  ziekteverzuim  op.  Dit  is  gunstig  voor  leerlingen  en  docenten  en  voor  de  begroting.  Duurzaamheid  wordt  de  laatste  paar  jaar  heel  actief  opgepakt  in  de  vorm  van  scholing  van  docenten,  workshops  aan  alle  docenten  en  aan  al  twee jaar succesvol lesproject voor leerlingen over duurzaamheid en C2C.   Het  is  tevens  het  doel  de  leerlingen  bewust  te  maken  van  hun  gedrag  en  de  gevolgen  hiervan op de omgeving. Ze moeten leren respectvol met het milieu om te gaan.   85

http://www.schravenlant.nl/ (12-10-10)

Michiel Rogaar 

60

Het programmeren van duurzaamheid.     Gemeente Schiedam  De  gemeente  is  bij  het  project  betrokken,  omdat  het  voor  de  financiering  van  de  duurzaamheid zal zorgen. De gemeente heeft klimaat in haar beleid verankerd. Het omarmt  hierbij  de  C2C  filosofie  en  wil  de  nieuwbouwplannen  van  de  school  aangrijpen  om  de  ambities op het gebied van hun duurzame ambities te verwezenlijken. De mens staat hierbij  centraal.   Daarnaast  wil  de  gemeente  een  energie‐0  gebouw  op  de  locatie  realiseren,  waarbij  alle  energie  wordt  opgewekt  op  eigen  kavel.  Waar  mogelijk  dient  C2C  materiaal  toegepast  te  worden. Op de derde plaats komt de omgeving en natuur/vegetatie.    Liag architecten  Liag architecten is gekozen na de Europese selectie en zal de rol van de architect vervullen in  het ontwerpteam.    Hevo  Hevo  is  een  projectmanagement  bureau  dat  door  het  schoolbestuur  bij  dit  project  is  betrokken.  Hevo  stelt  het  programma  van  eisen  op  en  zal  tijdens  de  ontwerpfase  als  projectmanager optreden.    Royal Haskoning  Royal Haskoning is een internationaal ingenieursbureau dat door de gemeente Schiedam is  betrokken om een onderzoek te doen naar de extra kosten die de duurzaamheidambitie tot  gevolg  heeft.  Dit  onderzoek  heeft  op  basis  van  een  workshop  met  de  stakeholders  een  inventarisatie  gemaakt  welke  financiële  consequenties  duurzaamheid  met  zich  meebrengt.  Het  heeft  hierbij  behalve  kosten  ook  gekeken  naar  de  opbrengsten  en  terugverdientijden  tijdens de exploitatiefase.    Michael Braungart, Vintens en Peutz  Michael Bruangart (MB) is een van de twee bedenkers van het boek Cradle to Cradle. MB is  betrokken als duurzaamheidadviseur om het ontwerp te controleren op de Cradle to Cradle  toepassingen.  Peutz  is  betrokken  als  bouwfysisch  adviseur.  Vintens  is  betrokken  als  installatietechnisch  adviseur.    Proces en PvE  Initiatieffase  In 2008 besluit men op basis van onderzoek het bestaande gebouw duurzaam te slopen en  nieuwbouw te realiseren.   Het schoolbestuur heeft een duurzaamheidambitie die voortkomt uit een heldere motivatie  en  visie.  De  opdrachtgever  wil  inspelen  op  stijgende  energieprijzen  en  wil  de  concurrentiepositie verstevigen. Hij wil de productiviteit verhogen, met minder zittenblijvers  tot  gevolg.  Bovendien  wil  de  school  de  leerlingen  bewust  maken  van  hun  impact  op  het  milieu. Ze willen daarom graag dat de toepassingen zichtbaar zijn, opdat leerlingen hiermee  geconfronteerd worden.   De gemeente heeft een uitgebreid klimaatbeleid, wat zich onder andere uitspreekt over alle  nieuwbouw. De speerpunten van het beleid van de gemeente zijn energie en C2C‐materiaal.  De  gemeente  heeft  de  ambitie  om  de  school  energieneutraal  te  maken  met  gebruik  van  zoveel mogelijk Cradle to Cradle materiaal.   Wanneer extra geld voor duurzame toepassingen wordt vrijgemaakt, zal de prioriteit op de  realisatie van de klimaatambities van de gemeente (energieneutraal en materiaal) komen te  liggen. De energiebesparing mag dan niet ten koste gaan van een goed binnenklimaat.     Het onderzoek  Michiel Rogaar 

61

Het programmeren van duurzaamheid.   Het  basisbudget  van  de  centrale  overheid  voor  de  bouw  van  scholen  is  erg  krap.  Het  schoolbestuur  en  de  gemeente  vrezen  dat  voor  het  basisbudget  de  ambities  niet  zijn  te  realiseren en dat de nieuwe school slechts aan het bouwbesluit zal voldoen.   De gemeente heeft Royal Haskoning de opdracht gegeven een onderzoek te doen, waarmee  de kosten en opbrengsten van duurzame toepassingen inzichtelijk konden worden gemaakt.  Daarmee  krijgt  de  gemeente  een  idee  hoeveel  ze  moeten  investeren  en  welk  effect  het  heeft  op  het  behalen  van  de  ambitie  en  de  meetbare  eis  energieneutraal  te  zijn.  Ten  tijde  van de architectenselectie is nog geen extra budget vrijgemaakt door de gemeente.     In  april  2010  wordt  een  workshop  gedaan  met  de  twee  belangrijkste  stakeholders  van  het  project: de gemeente en het schoolbestuur. De workshop is in de eerste plaats gedaan om  achter  de  motivatie  te  komen  van  bepaalde  ambities  en  de  werkelijke  ambities  te  verduidelijken. In de tweede plaats zal het extra budget bepaald moeten worden dat nodig  is voor de realisatie van de ambities.    Op  grond  van  de  ambities  is  een  aantal  verschillende  scenario’s  bedacht.  Deze  zijn  samengesteld  uit  duurzame  maatregelen  die  aansluiten  op  de  visie  van  de  school.  Het  onderzoek,  door  RH  een  businesscase  genoemd,  wordt  gedaan  op  basis  van  aannames,  diverse referenties en kennis van RH.   De  ambities  zijn  vertaald  naar  concrete  maatregelen  waarvan  de  investering  en  terugverdientijden  konden  worden  berekend.  De  maatregelen  zitten  verwerkt  in  een  ontwerpverkenning.  De  gekozen  maatregelen  hebben  zich  al  bewezen  in  referentieprojecten.  Ze  zijn  zo  geselecteerd  dat  het  effect  ervan  overeenkomt  met  de  ambitie. Het gaat hier dus niet om de maatregelen zelf, maar om het effect ten gevolge van  de maatregel.   Maatregel 11 Hogere isolatiewaarde (Rc=5,0) d.m.v. extra gevel-, daken vloerisolatie, betere kierdichitng en drievoudig glas. Bouwkundige/instaltietechnische gevolgen: Extra isolatie kan gevolgen hebben voor de dikgte van de gevel, daken en vloeren. Een andere optie is te kiezen voor meer hoogwaardige isolatiematerialen (bijvoorbeeld Aerogel) Beide opties zijn kostenverhogend. Extra kosten € 190.000,Opbrengsten: Deze maatregelen verdienen zich terug in 10 jaar op energieverbruik. Relatie met: Materiaalgebruik en gezondheid (kierdichting)

Figuur 4.8 Voorbeeld van maatregel “energie” uit definitief rapportage duurzaamheid.    De  scenario’s  worden  vergeleken  met  het  basisscenario,  waarbij  men  geen  duurzame  toepassingen zal realiseren en uitgaat van het basis budget.     Programmafase  De programmafase is in januari 2010 gestart. Hierbij is een ruimtelijk, functioneel PvE en een  globaal  technisch  PvE  opgesteld,  welke  verder  uitgewerkt  worden  tijdens  het  voorlopig  ontwerp.   De  school  heeft  een  goed  beeld  waar  het  nieuwe  gebouw  aan  moet  voldoen.  Het  PvE  is  daarom bewust specifiek opgesteld. De school wil niet dat ambities ten koste gaan van de  gebruiksvriendelijkheid en functionaliteit van het gebouw.   Hevo  was  aanwezig  bij  de  duurzaamheidworkshop  en  heeft  de  ambities  en  eisen  met  betrekking tot duurzaamheid in het PvE overgenomen.     PvE 

Michiel Rogaar 

62

Het programmeren van duurzaamheid.   In de analyse van het PvE  is gekeken in hoeverre al aandacht is besteed aan de ambities, die  uit  het  onderzoek  naar  voren  zijn  gekomen.  De  onderzochte  PvE’s  houden  nog  geen  rekening met extra budget voor duurzaamheid.  In  de  inleiding  wordt  verwezen  naar  het  Cradle  to  Cradle  concept.  Er  is  een  hoofdstuk  ‘De  visie’  gewijd  aan  het  formuleren  van  kenmerken,  waarden  en  uitgangspunten  voor  het  nieuwe schoolgebouw. Dit is een opsomming en geen omschreven visie.  HEVO  heeft  de  indeling  van  het  PvE  gebaseerd  op  de  thema’s  die  Breeam  hanteert.  Duurzaamheid is het centrale thema, waaraan de verschillende hoofdstukken op gebaseerd  worden.  In  het  algemene  deel  staat  beschreven  dat  deze  structuur  is  gekozen  om  duurzaamheid concreet te maken.   De inleiding van het PvE refereert ook naar het Cradle to Cradle concept.  De gemeente Schiedam en OSG Schravenlant willen dat het gebouw zoveel als mogelijk aan het Cradle to Cradle concept voldoet. Cradle to Cradle (C2C) is een concept dat valt binnen het duurzaamheidspectrum. Er zijn echter ook verschillen. In het algemene duurzaamheidsdenken wordt er naar gestreefd om de milieueffecten van ons handelen te minimaliseren. C2C draait dit om en stelt dat we niet ‘minder slecht’ moeten handelen, maar juist de ‘goede dingen’ moeten doen. Door materialen te gebruiken die eeuwig her te gebruiken zijn en geen schadelijke stoffen bevatten wordt het milieu niet belast. Materialen in de biologische sfeer zijn daar voorbeeld van, waarbij deze op nieuwe grondstof kunnen zijn voor een nieuwe levenscyclus. Energiegebruik is een ander voorbeeld. C2C stelt dat als alle energie 100% groen is, het niet meer uitmaakt hoeveel we consumeren, aangezien het geen negatieve effecten heeft. Omdat die situatie nog lang niet bereikt is, is het noodzakelijk om maximaal in te zetten op het verminderen van de energiebehoefte en het resterende deel door middel van groene energie op te wekken. Figuur 4.9 Fragment uit PvE ‘Algemeen’.  

  Het PvE heeft daarnaast enkele concrete maatregelen die in het onderzoek zijn gebruikt als  opties  overgenomen.  De  gemeente  had  ten  tijden  van  het  opstellen  van  het  PvE  nog  geen  besluit genomen over het extra budget. Daarom zijn ze vermeld als opties en niet als eis. De  architect is vrij in het gebruiken van de opties. Hevo heeft getracht in het PvE voornamelijk  prestatie‐eisen te formuleren.     De ontwerpfase  De  architect  is  geselecteerd  op  basis  van  zijn  visie  en  zijn  ontwerp  voor  de  architectenselectie. Hij heeft zijn eigen onderzoek uitgevoerd op het hergebruiken van het  bestaande  schoolgebouw.  Zijn  onderzoek  wijst  uit  dat  het  huidige  schoolgebouw  goed  hergebruikt kan worden. Dit sluit bovendien aan op de C2C ambitie van het schoolbestuur  en  de  gemeente.  Voor  het  basisbudget  voor  de  school  verwacht  hij  wel  een  duurzamer  gebouw te realiseren dan het bouwbesluit, maar het zal onmogelijk zijn om voor datzelfde  budget een energieneutraal gebouw te realiseren.  De  architect  was  niet  ontevreden  met  het  PvE,  maar  een  interpretatie  van  het  cradle  to  cradle  ambitie  stond  niet  in  het  PvE  vermeld.  De  architect  vindt  begrip  Cradle  to  Cradle  namelijk  heel  breed.  In  de  inleiding  van  het  PvE  staat  ook  niet  omschreven  waarom  de  opdrachtgever  de  C2C  ambitie  heeft  en  welke  vertaling  van  dit  begrip  door  de  opdrachtgever precies wordt verlangt. De ontwerpfase is daarom begonnen met een goed  overleg tussen de architect en de opdrachtgever, waarin via discussies de onderbouwing van  de eisen en ambities van de opdrachtgever boven tafel is gekomen.   In deze gesprekken blijkt dat de opdrachtgever, het hoofd van de school, wel degelijk goed  over zijn ambities en eisen heeft nagedacht. De architect geeft aan dit heel prettig te vinden.  Omdat  de  visie  en  motivatie  van  bepaalde  geheel  duidelijk  worden  en  dat  blijkt  dat  de  opdrachtgever ook daadwerkelijk een sterke duurzaamheidambitie heeft, is het mogelijk om  ontwerpkeuzes te baseren op de visie en ambities in plaats van de eisen in het programma.  “Het  wordt  steeds  duidelijker  waarom  iets  is  opgeschreven”.  Hij  weet  uit  ervaring  dat  dit  Michiel Rogaar 

63

Het programmeren van duurzaamheid.   uitzonderlijk is voor een opdrachtgever, omdat opdrachtgevers volgens hem hier niet vaak  over nadenken.  Michael Braungart is ook bij het ontwerpproces betrokken om de Cradle to Cradle ambities  te  bewaken  en  het  ontwerp  te  controleren.  Er  wordt  behalve  de  wettelijk  verplichte  EPC‐ methode nog geen gebruik gemaakt van een meetmethode om het ontwerp te toetsen op  de  verschillende  ambities.  De  kosten  van  het  certificeren  worden  door  de  opdrachtgever  liever besteedt aan het gebouw.    

Figuur 4.8 Interieur en exterieur van de school. Bron: LIAG Architecten 

 

  Reflectie  Gebruik PvE tijdens ontwerpfase  Het schoolbestuur komt terug op het besluit om nieuwbouw te realiseren. De architect heeft  namelijk voor de architectenselectie eigen onderzoek gedaan, naar de mogelijkheid om het  oude  gebouw  te  hergebruiken.  Volgens  hem  is  dit  met  de  gestelde  ambitie  van  de  opdrachtgever een veel betere optie. De opdrachtgever wordt overtuigd en besluit met deze  architect  in  zee  te  gaan.  Daarmee  lijkt  de  opdrachtgever  niet  direct  te  kiezen  voor  het  ontwerp dat het beste bij de ‘nieuwbouweis’ aansluit, maar voor een architect, waarvan de  visie aansluit op de ambities en de visie van de opdrachtgever.  Er is sprake van een doorontwikkeling van het PvE. Er kan lichtelijk van de eisen afgeweken  worden.     Ambitie in het PvE  De  architect  is  twee  keer  geïnterviewd.  Tijdens  de  eerste  keer  was  hij  van  mening  dat  de  werkelijke  ambities  niet  duidelijk  naar  voren  kwamen  uit  het  PvE,  omdat  het  Cradle  to  Cradle begrip op meerdere manieren is te interpreteren. De visie en de werkelijke  ambitie  (energieneutraal) staan niet beschreven in het PvE.   De  school  heeft  dat  weliswaar  bewust  laten  doen  om  te  voorkomen  dat  de  duurzaamheidambitie ten koste gaat van het gebruiksgemak, maar volgens Bart Brink blijven  de  ambities  ongeacht  het  budget  hetzelfde.  Alleen  de  bijbehorende  eisen  zullen  wel  realistisch moeten worden aangepast.     Het  schoolbestuur  legt  de  schuld  bij  de  gemeente,  die  niet  meteen  extra  budget  heeft  vrijgemaakt. “Nu wordt duurzaamheid als extra gezien” in plaats een zo duurzaam mogelijk  gebouw te realiseren. Dit lijkt ook uit het PvE naar voren te komen, dat op veel punten het  bouwbesluit nastreeft. Een goed voorbeeld hiervan is ‘energie’, waarvop de gemeente een  hoge ambitie heeft.    

Michiel Rogaar 

64


Energie Algemeen De energie dient minimaal te voldoen aan het bouwbesluit. Cursief zijn de opties weergegeven. Onderwerp Bouwbesluit/klasse c (optie) Energieprestatie EPC Voldoet aan Bouwbesluit EPC -15% (klasse c) Isolatie van de Bouwbesluit Rc>2,5m2K/W Gevel/dak RC>3,5m2K/W gebouwschil Energiezuinige Als WTW aanwezig rendement ventilatie >60% Figuur 4.9 Fragment uit TPvE hoofdstuk ‘Energie’. Bron: TPvE OSG Schravenland. 

 

  De  duurzaamheideisen  worden  als  opties  weergegeven.  Wanneer  extra  budget  wordt  vrijgemaakt, zullen de opties de nieuwe eisen vormen. De gezondheidsambitie staat als volgt  weergegeven:    Kwaliteitsniveau leefomgeving In het PvE Frisse Scholen kunnen scholen hun ambitieprofiel voor wat betreft binnenmilieu en energiezuinigheid vaststellen. ISSO (het kennisinstituut voor de installatiesector) heeft en ambitieprofiel neergelegd op het gebied van energie, luchtkwaliteit, thermisch comfort, visueel en akoestisch comfort. Er zijn drie ambitieniveaus vastgelegd: van basisklasse C (acceptabel niveau, dat gebaseerd is op geldende weten regelgeving), via klasse B (goed) naar klasse A (zeer goed). De aanbeveling van de GGD Schiedam en HEVO is om voor binnenklimaat, visueel en akoestisch comfort zoveel mogelijk klasse B te realiseren. Dit is ook de wens van OSG Schravenlant en daarom als optie meegenomen. Aanvullend budget is hiervoor wel noodzakelijk. Figuur 4.10 Fragment uit TPvE onder hoofdstuk ‘gezondheid’. Bron: TPvE OSG Schravenland. 

 

  Het  schoolbestuur  vindt  de  gezondheidambitie  niet  sterk  naar  voren  komen.  Dit  wordt  bevestigd door de architect. De gemeente stelt zelfs dat een goed binnenklimaat zelfs een  vereiste is voor het realiseren van een energieneutraal gebouw.   Inderdaad vermeldt het PvE niet dat een gezond binnenklimaat de hoogste prioriteit heeft.   In het hoofdstuk ‘gezondheid’ wordt slechts verwezen naar het ‘PvE Frisse Scholen’ waarbij  een  ambitieniveau  aangegeven  kan  worden  op  het  gebied  van  binnenmilieu  en  energiezuinigheid. Hierbij is het niveau C de basis en komt overeen met wat het bouwbesluit  voorschrijft.    Toch komen de ambities van opdrachtgever en architect overeen: beiden stellen een gezond  binnenklimaat voorop.     Het is opmerkelijk dat de architect zichzelf in de twee interviews tegenspreekt. In het eerste  gesprek  vindt  hij  de  ambitie  Cradle  to  Cradle  niet  duidelijk  onderbouwd.  In  het  tweede  gesprek zegt hij dat de ambities wel goed naar voren komen uit het PvE. Het kan zijn dat de  architect  onderscheid  maakt  tussen  een  visie  die  niet  voldoende  duidelijk  wordt  gemaakt,  hoewel de ambities,  en eisen wel duidelijk zijn in het PvE. Hij geeft aan dat de rapportage  gemaakt  door  RH  de  vraag  niet  helderder heeft gemaakt, hoewel  hier wel expliciet aandacht wordt  besteedt  aan  het  toelichten  van  de visie en de prioritering van de  verschillende ambities. 

Michiel Rogaar 

65

Het programmeren van duurzaamheid.             Figuur 4.11 Fragmenten uit de ‘Definitief rapportage onderzoek duurzaamheid’    Het  PvE  omschrijft  de  visie  en  argumenten  voor  duurzaamheid  van  de  opdrachtgever  niet  duidelijk.  De  architect  is  toch  tevreden  met  het  PvE,  omdat  het  opstellen  ervan  de  opdrachtgever heeft doen nadenken over zijn duurzaamheidambitie. Het lijkt er sterk op dat  gesprekken  tussen  opdrachtgever  en  architect  noodzakelijk  zijn  voor  de  architect  om  gegronde keuzes te maken in het ontwerp.     Algemeen verloop proces  Ten tijde van deze casusanalyse bevond het proces zich in de VO‐fase.    Het schoolbestuur besteedt veel aandacht aan haar duurzaamheidvisie en het opstellen van  de  ambities  en  eisen.  Hierbij  betrekt  ze  verschillende  partijen.  In  de  initiatieffase  wordt  onderzocht of het huidige schoolgebouw hergebruikt kan worden. Men besluit dit duurzaam  te  slopen  en  nieuwbouw  te  realiseren.  Daarnaast  wordt  in  april  2010  op  verzoek  van  de  gemeente  onderzoek  uitgevoerd  naar  de  mogelijkheid  en  haalbaarheid  van  duurzame  toepassingen.   Ondertussen  wordt  het  PvE  opgesteld.  Op  basis  van  het  PvE  vindt  de  architectenselectie  plaats. De opdrachtgever kiest de architect die een visie heeft die het beste aansluit op zijn  visie. De architect heeft echter zelf onderzoek uitgevoerd en is onder andere van mening dat  hergebruik van het gebouw heel veel kansen biedt.   Bij  aanvang  van  het  ontwerpproces  achterhaald  de  architect  middels  gesprekken  met  de  opdrachtgever  de  visie  van  de  opdrachtgever.  Op  basis  van  deze  gesprekken  maakt  de  architect een ontwerp dat aansluit op de visie van de opdrachtgever.   Conclusies  Wat is de duurzaamheidambitie van de opdrachtgever?  • Er zijn twee opties voor de school: wanneer de gemeente besluit geen extra budget vrij  te maken dan wordt er een school gebouwd conform bouwbesluit. Het andere scenario  is  dat  er  wel  extra  budget  wordt  vrijgemaakt.  Dan  zal  er  extra  geïnvesteerd  worden  in  duurzaamheid en zijn de duurzaamheideisen wel haalbaar.  • De visie van het schoolbestuur leidt tot de duurzaamheidambitie. Deze wil inspelen op  stijgende  energieprijzen  en  haar  rol  in  de  maatschappij,  waarin  het  leerlingen  opleidt  voor de toekomst.   • De  duurzaamheidambitie  van  het  schoolbestuur  wordt  vertaald  in  meerdere  ambities.  Men  wil  een  gezond  binnenklimaat,  duurzaam  gedrag  stimuleren  bij  de  leerlingen,   energiereductie en Cradle to Cradle materiaal.  • De gemeente heeft twee ambities: energiereductie en het gebruik van Cradle to Cradle  materiaal.  • Alleen aan de energieambitie wordt een meetbare eis verbonden: energieneutraal.    Hoe komt de opdrachtgever van ambitie tot eisen?  • In  een  workshop  is  de  duurzaamheidambitie  vertaald  naar  meerdere  ambities.  Hierbij  was de gemeente ook betrokken.  • Op verzoek van de gemeente is een financiële raming gemaakt van de ambities en eisen:  Ook heeft men hier gekeken naar terugverdientijden en eventuele opbrengsten.  • Het  onderzoek  is  gebaseerd  op  ontwerpverkenningen  met  daarin  een  samenstellingen  van concrete duurzame ontwerptoepassingen die aansluiten op de ambities.     Michiel Rogaar 

66

Het programmeren van duurzaamheid.   Hoe zijn duurzaamheidambities en eisen geformuleerd in het PvE?   • Het PvE beschrijft het Cradle to Cradle concept in de inleiding. Een motivatie voor C2C of  een ruimere visie staat niet omschreven. Welke ambities binnen dit begrip de prioriteit  krijgen staat ook niet beschreven.   • Het  PvE  is  opgesteld  om  duurzaamheid  in  de  breedte  te  beschrijven.  De  hoofdstukindeling  is  gedaan  a.d.h.v.  de  negen  thema’s  van  breeam.  Vanwege  het  lage  budget worden hierin geen hoge eisen vermeld.   • Sommige  duurzaamheideisen  die  wenselijk  zijn  maar  niet  haalbaar  worden  geschat  binnen het basisbudget staan als opties beschreven.      Wat is de invloed van de duurzaamheidambitie op de ontwerpfase en wat is daarbij de rol  van het PvE?  • De opdrachtgever stuurt op duurzaamheid door een architect te kiezen waarvan de visie  overeenkomt met de ambities die hij heeft. Daarnaast betrekt hij Michael Braungart bij  het proces om het ontwerp te controleren op het C2C concept.    • De opdrachtgever stuurt meer op zijn ambities dan op de concrete eisen in het PvE. De  ambities worden via gesprekken aan de architect gecommuniceerd.   • De  opdrachtgever  gebruikt  geen  label  om  bepaalde  ambities  te  monitoren  of  te  controleren.  • Het  is  moeilijk  te  zeggen  of    het  PvE  of  het  onderzoek  van  Royal  Haskoning  de  opdrachtgever  heeft  bewogen  tot  reflectie  op  zijn  duurzaamheidambitie.  In  elk  geval  heeft de opdrachtgever hier voldoende over nagedacht.  • Er is sprake van een doorontwikkeling van het PvE.     Welke invloed heeft duurzaamheid op het geld‐ en tijdsaspect?  • De  onderzoeken  wijzen  uit  dat  een  hogere  investering  nodig  is  om  de  hoge  ambities  waar te maken.   • Het proces wordt gekenmerkt door een langdurige initiatieffase.    Deze casusanalyse is gebaseerd op de volgende informatie:  Documenten  • Definitief rapportage onderzoek, door J. Roelofs 7 mei 2010  • Exploitatiemodel, door J. Roelofs 28 juni 2010  • Ruimtelijk functioneel PvE, door W.J. Adriaanssen 2 juni 2010  • Technisch PvE, door W.J. Adriaanssen  12 juli 2010    Interviews  • Adriaanssen, W. J.   Hevo (16 juli 2010)  • Bögl, T      Liag architecten (30 september 2010)  • Brink, B.     Royal Haskoning (9 juli 2010)  • Graaf, A. de     OSG Schravenlant (7 september 2010)  • Huis, R. van     Gemeente Schiedam (15 juli 2010)  • Roelofs, J.     Royal Haskonig (5 augustus 2010)        Website  • www.schravenlant.nl (12‐10‐10) 

Michiel Rogaar 

67


4.5 Case Transport    Algemene informatie  Locatie      Schiphol‐Oost  Jaar      2006 ‐ 2010  Functie     12.000 m2 kantoor.  Opdrachtgever    Schiphol Real Estate  Huurder    Transavia  Architect:    Paul de Ruiter  Duurzaamheid:    LEED Platinum      Het  eerste  gesprek  tussen  Schiphol  Real  Estate  (SRE)  en  Transavia  was  in  oktober  2006.  Transavia maakte daarin de wens om te verhuizen duidelijk. Transavia huurde een kantoor  aan de voorzijde van Schiphol langs de A4, van SRE.   De verhuizing biedt kansen voor SRE, omdat er dan een aantrekkelijke zichtlocatie langs de  snelweg  vrijkomt.  Daarmee  hoopt  SRE  nieuwe  huurders  aan  te  trekken.  SRE  en  Transavia  maken  plannen  voor  een  nieuwbouw  multitenant  kantoor  gebouw  in  Schiphol‐ Oost.  Transavia  stemt  in  met  de  verhuizing  naar  een  gebouw  met  een  ontwerp waarin de wensen van Transavia  zijn meegenomen.    Inmiddels  is  bekend  dat  het  gebouw  het  eerste gecertificeerde BREEAM.nl is en de  status ‘very good’ (vgl. 3 van de 5 sterren)  heeft gekregen.86   Figuur 4.12 Centrale dek. Bron: energievastgoed.nl. 

Betrokken partijen  Schiphol Real Estate  Schiphol Real Estate (SRE) is de ontwikkelaar van het kantoorgebouw TransPort. De partij is  een  dochteronderneming  van  Schiphol  Group.  In  principe  opereert  SRE  zelfstandig,  maar  moet zich wel verantwoorden naar haar moeder.   SRE  ontwikkelt  casco  kantoorgebouwen  met  hoge  kwaliteit  en  verhuurt  deze  voor  langere  periode.  De  ambities  hierbij  zijn  snelheid  en  rendement.  De  ontwikkeling  van  de  kantoren  zijn  als  het  ware  op  aanbod  ontwikkeld.  Hierbij  worden  casco  kantoorgebouwen  met  een  grote  flexibiliteit  neergezet,  die  aansluiten  bij  de  wensen  van  een  ‘standaard’  huurder.  Zo  heeft  het  gebouw  meer  toekomstwaarde.  De  huurder  is  verantwoordelijk  voor  de  inbouw  van het kantoor.   SRE staat er financieel goed voor, waardoor ze bij een ontwikkeling niet geheel afhankelijk  zijn van wat de huurder wil. Dit geeft SRE de mogelijkheid te besluiten om een project toch  door te laten gaan, zelfs wanneer er geen consensus is bereikt met de huurder.    Transavia  Transavia, dochter van KLM, is een ‘low‐cost’ vliegtuigmaatschappij en is de huurder van het  pand. Transavia is bewust dat haar core business erg vervuilend is, en zou graag goed willen  doen waar het kan. Het blijft echter een low budget maatschappij, dus veel extra uitgaven  willen ze niet maken. Duurzaamheid is nog geen speerpunt in haar beleid.  86

http://www.dgbc.nl/mediaroom/actueel/dutch_green_building_council_reikt_eerste_breeamnl_certificaten_uit/ (april, 2010)

Michiel Rogaar 

68

Het programmeren van duurzaamheid.     Paul de Ruiter   Architectenbureau  Paul  de  Ruiter  (PdR)  richt  sinds  de  oprichting  specifiek  op  duurzame,  energiezuinige  architectuur.87  Maar  duurzaamheid  is  voor  PdR  veel  breder  dan  gezond  en  energiezuinig  ontwerpen.  Ook  de  architectonische  kwaliteit  draagt  volgens  het  bureau  bij  aan  de  mate  van  duurzaamheid.  Het  bureau  ontwierp  eerder  de  ‘Autarc’,  een  zelfvoorzienende duurzame woonboot en het TNT hoofdkantoor in hoofddorp. Dit kantoor  zal het ‘duurzaamste’ kantoor van Europa moeten worden.    Deerns  Deerns  was  de  technisch  installatieadviseur  van  het  ontwerpteam.  Deerns  is  een  grote  internationale speler als het gaat om installatietechnisch advies.88 Energiezuinige installaties  ontwerpen  is  een  van  de  speerpunten  van  Deerns,  maar  juist  het  integreren  van  de  installaties met de architectuur en constructie is volgens Deerns de reden geweest dat ze bij  dit project zijn betrokken.    Brains to Build  Brains to Build (B2B) vertegenwoordigd door M. Bakker, deed het projectmanagement van  het hele project, zowel van de ontwerpfase als de bouwfase.  Voor  dit  project  was  hij  bezig  geweest  met  een  aantal  projecten,  waarbij  ook  duurzame  toepassingen werden geïmplementeerd.     ABT, BenR en PRC  Het  ontwerpteam  bevatte  nog  drie  andere  spelers.  ABT  was  verantwoordelijk  voor  het  ontwerp  van  de  constructie.  PRC  deed  de  bouwkostencalculatie.  BenR  is  een  duurzaamheidadviseur  en  werd  er  veel  later  bij  betrokken  om  het  LEED/BREEAM‐ certificeringstraject te leiden.    Ecofys  Ecofys  is  een  duurzaamheidadviseur  geen  deel  uitmaakte  van  het  ontwerpteam.  Het  had  een controlerende rol ten opzichte van het ontwerpteam. Projectontwikkelaar SRE heeft dit  bewust gedaan om de duurzaamheiddiscussie op gang te houden.  

   

Het PvE en Proces  Initiatieffase  In  de  initiatieffase  komt  duurzaamheid  nauwelijks  ter  sprake.  Zowel  de  huurder  als  de  ontwikkelaar heeft duurzaamheid op dat moment niet in hun bedrijfsbeleid opgenomen. De  opdrachtgever  vindt  wel  dat  er  met  een  EPC  reductie  van  10%  wel  een  duurzaamheidambitie in het PvE verwerkt zit.  Schiphol Group was op dat moment bezig een duurzaamheidvisie op te stellen voor Schiphol  tot aan 2030. Een ambitie was ooit uitgesproken om ‘de groenste luchthaven van de wereld’  te worden.     PvE  Dit project heeft een voorafgaande programmafase met als resultaat een vrij gedetailleerd  PvE dat klaar lag aan de start van het structuurontwerp. Het is opgesteld naar een standaard  van SRE.   Het  PvE  telt  57  pagina’s  en  enkele  luchtfoto’s  van  de  locatie.  Het  hanteert  de  volgende  opzet:  Deel I  1. Inleiding  87 88

www.duurzaamgebouwd.nl (31 maart 10) www.deerns.nl (31 maart 2010)

Michiel Rogaar 

69


 

2. 3.

Functionele aspecten  Algemeen administratieve bepalingen 

Deel II Technisch PvE  4. Bouwfysica  5. Bouwkunde en civiel  6. Werktuigbouwkundige installaties  7. Elektrotechnische installatie  8. Transport installaties 

  Het bevat geen omschrijving van ambities of een visie in de inleiding. Het is opgedeeld in een  algemeen  deel  (17  pagina’s)  en  een  technisch  deel  (40  pagina’s).  Het  is  opgezet  naar  een  standaard  van  SRE  en  de  huurder  heeft  hier  aanvullingen  op  kunnen  geven.  Deze  aanvullingen  zijn  opgenomen  in  een  paragraaf  ‘huurdervoorzieningen’.  Er  is  geen  programmafase  geweest,  waarin  specifieke  eisen  en  ambities  zijn  opgesteld  voor  dit  gebouw.    “Duurzaamheidseisen” in het PvE kwamen als volgt naar voren:  Onder  functionele  eisen  is  een  paragraaf  opgenomen  ‘Duurzaam  bouwen’.  Hierin  wordt  verwezen  naar  een  SBR  publicatie  woningbouw;  een  energieprestatie  is  uitgesproken  van  10%  onder  de  RGD‐norm  (1,1  voor  kantoren89);  vermeld  staat  dat  alleen  hout  met  FSC‐ keurmerk gebruikt mag worden.    Duurzaam bouwen Duurzaam bouwen; eisen Het ontwerp van het gebouw, de bouwelementen en de toegepaste materialen moeten verantwoord zijn in het kader van duurzaam bouwen. Door de ontwerpers moet een overzicht worden overgelegd van de getroffen maatregelen ter onderbouwing van de gemaakte keuzes. Daarbij moet uitgegaan worden van de SBR publicatie ‘Duurzaam Bouwen’ ‘Nationaal pakket Woningbouw’. Voor zover de maatregel zinvol is voor een gebouw met een kantoorfunctie. Het overzicht moet minimaal de volgende maatregelen uit het pakket bevatten: ‐ alle vaste maatregelen. ‐ De onderstaande variabele Met oog op duurzaam bouwen en energiebesparing wordt een lagere energieprestatiecoeffiecient nagestreefd dan omschreven in het bouwbesluit, een en ander zoals omschreven in het hoofdstuk “Bouwfysica”. Figuur 4.13 Paragraaf mbt duurzaam bouwen. Bron: PvE TransPort. 

 

  Duurzaamheidambitie  In  de  initiatieffase  word  de  duurzaamheidambitie  niet  vastgesteld.  De  opdrachtgever  was  voorstander van duurzaamheid maar heeft dit niet nadrukkelijk als ambitie meegegeven aan  het ontwerpteam bij de start van het ontwerp.   Beweringen van de geïnterviewden verschillen op het punt of de duurzaamheidambitie uit  het ontwerpteam kwam of dat de opdrachtgever vanuit zichzelf een duurzame ambitie had.   De motivatie van het ontwerpteam lijkt wel te verschillen van die van de opdrachtgever. Het  ontwerpteam wil naar eigen zeggen ‘van nature’ duurzame projecten opleveren, hoewel de  opdrachtgever  kansen  ziet  om  zichzelf  en  het  bedrijf  te  profileren.  Bovendien  ziet  hij  duurzaamheid als toegevoegde waarde van het pand. Duurzaamheid sluit daarmee goed aan  bij de andere ambities van SRE: kwaliteit en rendement.    Ontwerpfase   Het ontwerpteam vindt het PvE een te standaard document dat niet is toegeschreven op dit  project. Het ontwerpteam heeft daarom niet veel aan het PvE. Bovendien vindt men dat uit  89

http://www.senternovem.nl/epn/epc_in_2009/epc_in_2009.asp (mei 2010)

Michiel Rogaar 

70

Het programmeren van duurzaamheid.   het PvE geen ambitie naar voren komt. De architect is 'in de geest van' het PvE begonnen te  ontwerpen en heeft daarbij vooral naar de locatie en ruimtebehoefte gekeken.   De leden van het ontwerpteam hadden uit zichzelf wel een duurzame ambitie en er ontstaat  na samenkomst een discussie op wat duurzaamheid betekent voor dit gebouw. Dit gebeurde  op  eigen  initiatief  van  het  ontwerpteam.  Behalve  dat  men  ‘iets  met  duurzaamheid’  wilde  doen  was  de    precieze  implementatie  ervan  nog  niet  duidelijk.  De  huurder  had  een  vrij  neutrale  rol  in  de  ambitiebepaling.  Ze  stelden  het  op  prijs  dat  er  een  duurzaam  gebouw  gerealiseerd ging worden, maar wilden daarvoor niet meer betalen.     De  projectmanager  geeft  aan  dat  hij  niet  strak  aan  het  PvE  heeft  vastgehouden.  Duurzaamheid was namelijk nauwelijks opgenomen in het PvE en daardoor sloten de eisen  in het PvE niet aan op de werkelijke ambities. Aanpassingen worden bijgehouden in lijstjes  en  in  fasedocumenten.  We  kunnen  daarom  spreken  van  een  gelijktijdige  programmafase,  waarbij het PvE zich doorontwikkeld tijdens de ontwerpfase.   

Figuur 4.14 Organogram Transport  

 

  De  opdrachtgever  ziet  tijdens  het  ontwerpproces  ook  kansen  in  duurzaamheid,  omdat  de  markt daar nu om vraagt. Voor hem was dit het moment om een duurzaam project neer te  zetten. Dit zou voor SRE en voor hem persoonlijk kansen bieden.   Om  op  de  nog  niet  concrete  ambitie  te  sturen  wordt  Ecofys  betrokken  als  externe  duurzaamheidadviseur,  die  het  ontwerpteam  controleert  op  de  duurzame  oplossingen  die  werden  bedacht.  SRE  kiest  er  bewust  voor  om  Ecofys  niet  in  het  ontwerpteam  te  zetten,  maar de partij als externe adviseur te gebruiken. Had SRE ervoor gekozen om Ecofys in het  ontwerpteam te plaatsen, dan was er volgens de opdrachtgever continu consensus geweest  en zou hij zelf bij belangrijke beslissingen buitenspel worden gezet.     SRE  kiest  voor  de  meest  kostbare  VO  variant,  omdat  die  de  hoogste  kwaliteit  vertegenwoordigde.  Dit  voorbeeld  maakt  duidelijk  dat  de  opdrachtgever  hoge  kwaliteit  nastreeft en daarbij bereid is extra voor te betalen. In het VO was toen al rekening gehouden  met  minimalisering  van  energieverbruik,  comfort,  uitzicht  en  lichtinval,  zonder  dat  hier  specifieke eisen aan waren gesteld.  Toch  wil  de  opdrachtgever  de  duurzaamheid  in  het  gebouw  kunnen  aantonen  en  daarom  worden  er  aan  de  start  van  de  DO‐fase  in  december  2007  twee  meetbare  duurzaamheiddoelstellingen  naast  elkaar  neergelegd.  Zowel  klimaatneutraal  (betrokkenen  gebruikte ook CO2‐ en energieneutraal) of een label als Leed werden bekeken. Leed is een  duidelijke  scorelijst  waarbij  punten  gescoord  kunnen  worden  op  verschillende  aspecten,  zoals  energie  en  gezondheid.  Na  deze  ‘haalbaarheidstudie’  viel  klimaatneutraal  af  wegens  een  te  hoge  investering  in  het  aantal  zonnecellen  dat  daarbij  gerealiseerd  moest  worden.  Besloten wordt om een label van Leed te halen.   Michiel Rogaar 

71

Het programmeren van duurzaamheid.   Een eis in de vorm van een Leed label geeft een goed uitgangspunt voor het ontwerpteam  en  heeft  als  voordeel  dat  de  duurzaamheidambitie  goed  is  te  monitoren.  Op  dat  moment  stuurt  men  op  de  eisen  die  nodig  zijn  om  het  Leed  label  te  behalen.  Later  wordt  ook  het  behalen van een Breeam Label als eis opgelegd.  Het  ontwerpteam  had  de  eis  van  Leed  Platinum  graag  eerder  gehad.  Daarmee  had  het  ontwerp vanaf het begin beter kunnen zijn.  Het technische PvE is min of meer losgelaten,  omdat de eisen in het PvE niet aansloten op de eisen voor een Leed Platinum label. Door het  PvE los te laten was er ruimte voor integrale oplossingen en de mogelijkheid Leed Platinum  te behalen.  Er begint een traject dat een nadrukkelijke aandacht besteed aan het behalen van de labels  Leed  en  breeam.  Hiervoor  wordt  ter  ondersteuning  BenR  adviesbureau  betrokken  bij  het  ontwerpteam.  Het  ontwerp  bleek  een  goede  basis  te  hebben  om  een  certificaat  als  Leed  Platinum te halen.    

Figuur 4.15 Achtergevel TransPort. Bron: Architectenweb.nl 

 

  Reflectie  Functie PvE  De opdrachtgever maakt gebruik van een standaard PvE. Hij besteedt daarom ook weinig tijd  aan  reflectie  op  de  opgave.  De  duurzaamheidambitie  is  dan  ook  nog  niet  bekend.  Geconcludeerd  kan  worden  dat  het  PvE  niet  dient  als  reflectiemiddel  op  de  duurzaamheidambitie.    Voorgeschreven klimaatconcept  Verschillende  betrokkenen  geven  aan  dat  het  ontwerp  uiteindelijk  afwijkt  van  wat  werd  gevraagd  in  het  PvE,  met  name  het  technische  deel.  Toch  is  iedereen  tevreden  met  het  resultaat en zouden we dus kunnen concluderen dat door het technische deel van het PvE  los te laten, het resultaat uiteindelijk beter in overeenstemming is met de ambities die zijn  gesteld.     De  volgende  fragmenten  uit  het  PvE  zijn  voorbeelden  waaruit  blijkt  dat  een  bepaald  klimaatconcept  is  voorgeschreven.  De  installatieadviseur  vond  dat  het  technisch  PvE  eigenlijk al oplossingen impliceerde. Het benoemen van oplossingen maakt het lastiger om  het  vraagstuk  integraal  aan  te  pakken.  De  geschiktheid  van  een  oplossing  verschilt  bij  elke  situatie.    

Michiel Rogaar 

72


Koudeopwekking De voor de klimaatinstallatie benodigde koude moet worden opgewerkt met een luchtgekoeld waterkoelaggregaat in low-noise uitvoering en aanloopstroombeperking. Het koelmiddel dient milieuvriendelijk te zijn. Figuur 4.16 Eis t.b.v. koudeopwekking. Onderdeel van technisch PvE. 

 

 

Luchtbehandelingsinstallaties Het gebouw dient te worden voorzien van een luchtbehandelinginstallatie door middel van een mechanische toe- en afvoer. De retourlucht van de luchtbehandelinginstallatie in de kantoorruimten dient te worden afgevoerd via de verlichtingsarmaturen in het plafondplenum en een kanalensysteem in de gang zone. Per twee stramienen hiertoe te voorzien in een flexibele akoestische slang als coverstoryvoorziening met een minimale lengte van 1 meter Indien nodig de verlichtingsarmaturen voorzien van suskappen ten behoeve van de overgang geluidisolatie van het systeemplafond. Figuur 4.17 Eis t.b.v. luchtbehandelinginstallaties. Onderdeel van technisch PvE. 

 

  Verlichtingsinstallatie Ontwerpeisen De verlichtingsinstallatie uit te voeren conform artikel 2 met de onderstaande armatuurkwalificaties. Kwaliteit kantoorarmaturen ‐ een armatuurrendement hebben gelijk aan of groter dan 0,7; ‐ uitvoering spiegel: standaard, aluminium kleurig; ‐ geschikt zijn voor beeldschermtaken; armatuur met een spiegelreflector en dwarslamellen, afschermhoek van 30 graden in de lengte en dwarsrichting; ‐ geschikt zijn voor afzuiging van de afvoerlucht van mechanisch ventilatiesysteem; ‐ breedte armatuur: n.t.b.; ‐ een kleurtemperatuur, ten nadere keuze van 3.000 K of 4000 K ‐ in HF uitvoering (moeder/dochterschakelingen zijn niet toegestaan) Figuur 4.18 Deel van eis t.b.v. verlichtingsinstallatie. Onderdeel van Technisch PvE. 

 

  Het  ontwerpteam  suggereerde  dat  er  uit  het  PvE  geen  ambitie  naar  voren  kwam.  De  ambities liggen in feite veel hoger dan wat in het PvE wordt gevraagd. Een goed voorbeeld is  de eis voor daglichttoetreding.    Daglichttoetreding In de verblijfsruimten moet voldoende daglicht kunnen toetreden conform bouwbesluit en ARBO-regelgeving alsmede ARBO-beleidsregels. Figuur 4.19 uit Technisch programma van eisen, bouwfysica. 

 

  Deze eis verwacht dat de minimale, wettelijke norm m.b.t. daglichttoetreding gehaald moet  worden. De eis komt totaal niet overeen met de werkelijke ambitie: “maximaal veel daglicht  binnen de verblijfsruimten te halen”.   Een van de speerpunten van het ontwerp is een hoog percentage van glas in de gevel zodat  een hoge mate van daglicht in het kantoor valt. Het is dus duidelijk dat deze eis niet overeen  komt met de gestelde ambities en slechts een wettelijk risico veilig stelt.  De installatiedeskundige geeft daarom ook voorkeur aan een PvE dat voornamelijk ambities  weergeeft.  Ambities  in  de  vorm  van  doelen  geven  hem  meer  de  vrijheid  om  het  klimaatconcept  te  integreren  met  de  architectuur  en  de  constructie  en  zo  de  energielast  omlaag te brengen.  Michiel Rogaar 

73

Het programmeren van duurzaamheid.     Duurzame architect  Het  is  niet  duidelijk  of  de  opdrachtgever  de  architect  bewust  heeft  gekozen  voor  zijn  expertise  op  duurzaam  ontwerpen.  De  duurzame  architect  heeft  is  echter  wel  van  grote  invloed  geweest  op  het  duurzame  resultaat.  Ik  ga  er  van  uit  dat  de  opdrachtgever  wel  bewust was van het feit dat de architect expertise op duurzaam bouwen had. Daarmee heeft  de architect een belangrijke rol gespeeld in het vervullen van de duurzaamheidambitie.     Label als middel of als doel?  Voordat de eis van het leed en breeam label werden neergelegd bij het ontwerpteam, heeft  het ontwerpteam voornamelijk gestuurd op hun eigen ambities. Dit heeft gezorgd voor een  VO waar uitgebreid aandacht was besteed aan duurzaamheid. Toen het ontwerpteam de eis  voor  het  Leed  en  breeam  label  kregen  opgelegd  gaf  men  aan  dat  het  proces  in  enkele  gevallen meer ging om het behalen van punten van het Leed/breeam label zonder daarbij af  te vragen of de ontwerpoplossingen daadwerkelijk aansloten op de ambities. De eisen uit de  het  Leed  en  breeam  label  zijn  soms  erg  toepassingsgericht  en  daarbij  sluiten  ze  niet  altijd  even goed aan op het werkelijke doel of ambitie.  Een voorbeeld hiervan is het gebruik van 4‐liter waterclosets:  Het ontwerpteam heeft bedacht om regenwater van het dak op te vangen. In onderstaande  figuren  staat  gegeven  dat  je  daarvoor  2  punten  voor  kan  verdienen.  Om  meer  breeam‐ punten te scoren wilde men ook de punten behalen op het onderdeel waterverbruik. Beiden  hebben  het  doel  om  drinkwatergebruik  te  reduceren,  maar  bij  toepassing  van  een  regenwateropvang voor doorspoeling van het toilet wordt het reduceren van drinkwater zou  je  kunnen  aannemen  dat  het  toilet  met  een  kleinere  4‐liter  spoeltank  weinig  effect  meer  heeft  op  de  ambitie.  Toch  is  gekozen  om  beide  systemen  toe  te  passen,  opdat  de  punten  behaald zouden worden.                                        Figuur 4.20 Onderdeel ‘recycling van water’ van Breeam‐nl. Bron: wiki.dgbc.nl. 

Michiel Rogaar 

74

Het programmeren van duurzaamheid.                                             Figuur 4.21 Onderdeel ‘waterverbruik’ van BREEAM.nl. Bron: wiki.dgbc.nl 

  Er  is  gezocht  of  men  kon  aantonen  of  het  hier  om  een  hergebruikte  locatie  ging.  Ook  hiervoor  kan  men  punten  verdienen.  De  locatie  stond  echter  al  jaren  vast  en  het  is  onwaarschijnlijk dat dit als argument is aangedragen. De vraag is of het gebouw duurzamer  wordt, door het achteraf aantonen ervan.  Het behalen van het breeam en Leed label lijkt daarmee het doel te zijn geworden in plaats  dat het wordt gebruikt als middel om de duurzaamheidambitie te toetsen.    Kosten en tijdsaspect  Het  budget  is  flink  opgelopen  gedurende  het  ontwerpproces,  hoewel  tijdens  het  ontwerpproces zich geen  incidenten  hebben voorgedaan. De oorzaak van het oplopen van  het budget kunnen we daarom toeschrijven aan het feit dat de opdrachtgever heeft gekozen  voor  meer  kwaliteit  en  duurzaamheid.  De  ambities  lijken  te  zijn  opgelopen  tijdens  het  ontwerpproces en waren daarom niet eerder meegenomen in een haalbaarheidstudie in de  initiatieffase. 

Figuur 4.22 Gebouw TransPort op dag van oplevering. 

 

        Michiel Rogaar 

75

Het programmeren van duurzaamheid.   Samenvatting proces  In oktober 2006 heeft het eerste gesprek tussen de huurder en de ontwikkelaar plaats voor  een  nieuw  te  bouwen  kantoorgebouw  in  Schiphol‐Oost.  De  ontwikkelaar  heeft  dan  al  een  standaard PvE liggen, waaraan een paragraaf met huurdervoorzieningen wordt toegevoegd.  Hierin  staan  ook  vrij  gedefinieerd  technische  eisen  in  de  vorm  van  concrete  maatregelen  vermeld.  In  mei  2007  gaat  het  ontwerpteam  van  start.  Het  ontwerpteam  heeft  hogere  duurzame  ambities  dan  in  het  PvE  wordt  gevraagd.  Het  besluit  een  duurzaam  ontwerp  te  maken.  Echter concrete eisen voor de ambitie worden niet genoemd en men is nog zoekende wat  duurzaamheid  precies  betekent  voor  deze  opgave.  De  ontwikkelaar  stemt  in  en  is  bereid  extra  te  investeren  in  duurzaamheid,  het  dient  dan  wel  aangetoond  te  worden.  Men  onderzoekt twee concrete eisen. klimaatneutraal en Leed‐platinum. klimaatneutraal blijkt na  onderzoek niet haalbaar, waarna men besluit een Leed label te halen.  Het  PvE  wordt  vanaf  dan  nauwelijks  meer  gebruikt.  Aanpassingen  ten  opzichte  van  het  technisch PvE, worden bijgehouden in fasedocumenten.  In  juni  2008  is  het  definitief  ontwerp  beëindigd,  men  denkt  hier  een  score  te  kunnen  behalen  van  LEED‐platinum.  In  maart  2009  begon  de  bouw  en  maart  2010  is  het  casco  opgeleverd. De inbouw was toen nog volledig aan de gang. Mei 2010 betrekt de huurder het  pand.      Conclusies  Wat houdt de duurzaamheidambitie van opdrachtgever in?  • De  opdrachtgever  heeft  aan  de  start  van  het  project  nog  geen  hoge  duurzaamheidambitie, maar krijgt deze ambitie gedurende het ontwerpproces.   • De opdrachtgever ziet kansen in een duurzaam gebouw. Voornamelijk de PR‐waarde is  voor hem van belang. Bovendien heeft een duurzaam gebouw een hogere marktwaarde.     Hoe komt de opdrachtgever van ambitie tot zijn eisen?  • De duurzaamheidambitie komt niet ter sprake in de initiatief‐ of programmafase. In het  standaard PvE van de ontwikkelaar was geen duurzame ambitie uitgesproken.   • Het ontwerpteam heeft uit zichzelf een duurzame ambitie en begint met een discussie  welke  verschillende  ambities  leiden  tot  een  duurzamer  ontwerp.  Er  is  dan  nog  geen  concrete eis.   • De motivatie van de opdrachtgever verlangt het aantonen van duurzaamheid en daarom  wordt  er  aan  de  start  van  het  DO  gekeken  of  er  een  meetbare  eis  aan  de  duurzaamheidambitie is te koppelen, die marketingtechnisch is te communiceren.   • In  het  VO  is  dan  al  aandacht  besteed  aan  duurzaamheid.  Dan  onderzoekt  men  de  financiële  haalbaarheid  van  twee  concrete  eisen:  Klimaatneutraal  en  Leed  Platinum.   Leed Platinum blijkt haalbaar en wordt als eis opgelegd aan het ontwerpteam. Ook een  label  voor  Breeam  wordt  als  eis  opgelegd.  Er  wordt  geen  onderscheid  gemaakt  in  prioriteit van verschillende aspecten van de labels.     Hoe zijn duurzaamheidambities en eisen geformuleerd in het PvE?   • In het PvE is geen visie of duurzaamheidambitie geformuleerd.   • Er is een aparte paragraaf ‘duurzaamheid’. Hierin wordt iets gezegd over een minimale  energieprestatie (EPC) en materiaal staat echter in het algemene deel.   • In het technische deel komen zaken aan bod die van invloed zijn op energieverbruik en  gezondheid.     Wat is de invloed van de duurzaamheidambitie op de ontwerpfase en wat is daarbij de rol  van het PvE?  • Het  PvE  dient  niet  als  reflectiemiddel  op  de  duurzaamheidambitie  en  schiet  tekort  als  communicatiedocument tussen opdrachtgever en ontwerpteam.  • De opdrachtgever stuurt niet met het PvE op duurzaamheid.   Michiel Rogaar 

76

Het programmeren van duurzaamheid.   •

De  opdrachtgever  maakt  gebruik  van  een  ‘duurzame’  architect.  Hij  maakt  daarnaast  gebruik van een externe duurzaamheidadviseur om het ontwerpteam te controleren op  de duurzame oplossingen die het aandraagt.   • Het  PvE  werd  nauwelijks  gebruikt.  Door  het  los  te  laten,  was  een  duurzamer  resultaat  mogelijk.  Verandering  ten  opzichte  van  het  PvE  worden  bijgehouden  in  lijstjes  en  fasedocumenten.  Daarmee  is  sprake  van  een  doorontwikkeling  van  het  PvE  gelijktijdig  met het ontwerpproces.  • Later wordt op duurzaamheid gestuurd met behulp van de eisen voor Leed en Breeam.  De  breeam/LEED‐eis  lijkt  in  dit  project  een  doel  op  zich  geworden,  in  plaats  van  een  middel om de ambitie te monitoren.    Welke invloed heeft duurzaamheid op het geld‐ en tijdsaspect?  • Het  budget  is  echter  minder  rigide  beheerst.  Het  realiseren  van  meer  kwaliteit  en  duurzaamheid heeft geleid tot een hoger budget dan in principe was in begroot.  • Het proces kent geen programmafase, waardoor men tijd heeft kunnen besparen voor  het ontwerpproces.      Deze casusanalyse is gebaseerd op de volgende informatie:    Documenten  • Het Programma van Eisen, door Schiphol Real Estate 27 juli 2007    Interviews  • M. Bakker     Brains to Build (16 maart 2010)  • H. Dijkstra     Deerns (23 maart 2010)  • J. Eerkens     Schiphol Real Estate (26 maart 2010)  • A. van der Hoeven   Transavia.com (29 maart 2010)  • N. Paes      Paul de Ruiter b.v. (9 maart 2010)    Websites  • www.senternovem.nl/epn (mei 2010)  • www.dgbc.nl/mediaroom (15 april, 2010)  • www.energievastgoed.nl ( 16 april, 2010)  • www.duurzaamgebouwd.nl (31 maart 10)  • www.deerns.nl (31 maart 2010)   

Michiel Rogaar 

77


4.6 Cross casus  Ambitie en motivatie      Haagse  Hogeschool           

Ambities  Laag  energieverbruik  (EPC 0,7)  Gezond binnenklimaat,   

Hotel  Amstelkwartier   

Het  duurzaamste  hotel  van Europa.   (Leed Platinum)   

OSG  Schravenland   

Cradle  to  Cradle  materiaal,  een  energie‐0  gebouw,  gezond  binnenklimaat.   

TransPort     

Leed Platinum       

Motivatie  De opdrachtgever heeft een heldere visie waarin hij inspeelt  op  het  feit  dat  het  merendeel  van  de  energie  wordt  opgewekt  met  eindige  energiebronnen.  Om  in  te  spelen  op  deze  schaarste  wil  hij  een  gebouw  met  een  laag  energieverbruik. Bovendien is duurzaamheid een belangrijke  rol  gaan  spelen  in  het  onderwijs.  Het  gebouw  is  daar  onderdeel van en daarom moet het zichtbaar zijn. Het is ook  een manier om de concurrentiepositie te verbeteren.  De opdrachtgever is bekend met duurzaam ondernemen. In  zijn  ogen  zijn  er  winsten  te  behalen  met  duurzaamheid.  Bovendien  voelt  hij  verantwoordelijkheid  jegens  het  milieu.  Deze  ambitie  in  de  vorm  van  een  meetbare  eis  levert  marketingtechnisch meerwaarde op.  Het  schoolbestuur  wil  inspelen  op  stijgende  energieprijzen  en  wil  de  concurrentiepositie  verstevigen.  Het  denkt  de  productiviteit  te  verhogen,  met  minder  zittenblijvers  tot  gevolg. Bovendien wil de school de leerlingen bewust maken  van hun impact op het milieu.   De  gemeente  is  ook  betrokken  bij  de  ambitie  bepaling  en  heeft energie en C2C in haar beleid opgenomen.  Het  lijkt  erop  dat  de  opdrachtgever  geen  ontwikkelde  duurzaamheidvisie  heeft  aan  de  start  van  het  project.  De  primaire ambities van de opdrachtgever zijn dan kwaliteit en  rendement. De duurzaamheidambitie sluit daar goed bij aan,  omdat  het  marketingtechnisch  kansen  bied.  De  opdrachtgever verwacht dat het gebouw meer waard is met  een label.  

  De  formulering  van  de  duurzaamheidambitie  verschilt  per  project.  Twee  opdrachtgevers  geven  hun  ambitie  expliciet  weer  door  het  gebruik  van  een  algemene  duurzaamheideis:  ‘Cradle  to  Cradle’  en  ‘het  duurzaamste  hotel  van  Europa’.  Bij  de  andere  projecten  wordt  duurzaamheid  wel  als  ambitie  genoemd,  maar  er  wordt  bij  aanvang  van  het  project  geen  alomvattende  eis  aan  verbonden.  Bij  één  project  wordt  later  in  het  proces  alsnog  een  alomvattende duurzaamheideis verbonden.  De  projecten  die  de  duurzaamheidambitie  wel  expliciet  hebben  gemaakt  door  een  alomvattende  eis,  hebben  gemeenschappelijk  dat  ze  relatief  kort  geleden  gestart  zijn  (na  2008).  Mogelijk  wil  de  opdrachtgever  inspelen  op  de  consument,  die  de  laatste  jaren  bewuster kiest voor duurzaamheid. Daarvoor zijn dergelijke termen markttechnisch goed te  gebruiken. (Dit laatste gegeven is mogelijk het gevolg van de zeer bekende film van Al Gore:  ‘Inconvenienth Truth’)  Kijken  we  naar  de  ambities  waaraan  de  opdrachtgever  de  prioriteit  geeft,  zien  we  echter  veel  overeenkomsten.  Zo  lijken  de  schoolgebouwen  beiden  te  kiezen  voor  een  gezond  binnenklimaat  en  energiezuinigheid.  De  commerciële  opdrachtgevers  kiezen  beiden  voor  een  meetmethode  om  de  duurzaamheid  aan  te  tonen.  In  dit  geval  breeam  en/of  Leed  Platinum.    De  motivatie  en  visie  van  de  opdrachtgevers  lijken  ook  een  verband  te  houden  met  de  ambities  waaraan  de  prioriteit  wordt  gegeven.  De  schoolgebouwen  komen  het  meest  overeen. Ze willen beiden een gezonde leeromgeving en een aanzienlijke energiereductie in  het nieuwe gebouw. Bovendien willen ze dat de duurzame toepassingen zichtbaar zijn in het  nieuwe gebouw, opdat de toepassingen ook een bewustzijn teweegbrengt bij de leerlingen.  Michiel Rogaar 

78

Het programmeren van duurzaamheid.   Een  gezond  gebouw  verhoogt  de  productiviteit  van  de  leerlingen  en  met  de  energiezuinigheid  proberen  ze  in  te  spelen  op  de  toekomst,  waarbij  het  gebouw  minder  afhankelijk  moet  zijn  van  fossiele  brandstoffen.  Een  belangrijke  bijkomstigheid  is  dat  de  concurrentiepositie wordt verstevigd door het duurzame imago.  Het laatste argument geldt ook voor de opdrachtgevers van de commerciële projecten, die  behoeften hebben de duurzaamheid aan te tonen. Dit verhoogt volgens hun de waarde en  de opbrengsten.   Alle  projecten  hebben  gemeenschappelijk  dat  de  ambities  op  ‘energie’  en  ‘gezondheid’  belangrijk zijn, of zelfs de prioriteit verdienen.    Van ambitie tot eis    Haagse  Hogeschool    Hotel  Amstelkwartier    OSG  Schravenland   


Wanneer  Initiatieffase 

Interpretatiefase duurzaamheid  De  opdrachtgever  stapt  in  de  initiatieffase  op  een  installatiedeskundige  af  om  zijn  visie  en  duurzaamheidambitie  te  vertalen naar concrete eisen.   Ontwerpfase  De  opdrachtgever  heeft  al  in  de  initiatieffase  een  heldere  ambitie.  (VO)  Hij  wacht  echter  tot  samenkomst  van  het  ontwerpteam  om  de  duurzaamheidambitie  om  te  zetten  naar  een  meetbare  eis.  Hij  maakt hierbij gebruik van de expertise van het ontwerpteam.   Initiatieffase  en  Allereerst is een workshop gehouden waarbij de ambities en visies  ontwerpfase  worden  uitgediept  en  vertaald  naar  aspecten  die  voor  de  opdrachtgever belangrijk zijn.   De  architect  heeft  na  het  winnen  van  de  architectenselectie  wel  behoefte  aan  een  toelichting  van  het  begrip  Cradle  to  Cradle.  De  interpretatie van het begrip Cradle to Cradle komt onvoldoende uit  het PvE naar voren.  Ontwerpfase (VO)  De ambities die uit het PvE naar voren kwamen waren minimaal. De    duurzaamheidambitie  werd  binnen  het  ontwerpteam  besproken    zonder  dat  deze  door  de  opdrachtgever  werd  opgelegd.  Het    ontwerpteam  maakt  gebruik  van  eigen  kennis  om    ontwerpoplossingen  te  beoordelen  op  de  duurzaamheid.  Hierbij  is    de  externe  duurzaamheidadviseur  ook  aanwezig.  Er  wordt  tot  beging DO geen concrete doelstelling aan deze ambitie verbonden.  

  In  alle  projecten  is  een  fase  te  onderscheiden  waar  aandacht  wordt  besteed  aan  de  interpretatie  van  duurzaamheid  en  welke  ambities  zullen  leiden  tot  een  duurzamer  resultaat.  De  projecten  verschillen  wel  in  het  moment  waarin  dit  plaatsheeft.  In  de  commerciële  projecten  gebeurt  dit  tijdens  het  ontwerpproces  en  in  de  niet  commerciële  projecten gebeurt dit in de initiatieffase. De commerciële opdrachtgevers gebruiken op die  manier de expertise van het ontwerpteam.   De  opdrachtgevers  van  de  niet  commerciële  projecten  doen  dit  al  in  de  initiatieffase.  Zij  willen  voorafgaand  aan  de  ontwerpfase  een  beter  idee  krijgen  van  welke  ambities  zijn  te  realiseren voor het budget dat ze voor ogen hebben, en welke extra investering eventueel  nodig  is  voor  het  behalen  van  hun  ambities.  Op  die  manier  weten  ze  wat  ze  van  het  ontwerpteam kunnen vragen.       Haagse  Hogeschool            Hotel  Amstelkwartier    Michiel Rogaar 

Wanneer  Initiatief 

Gelijktijdig met ontwerp 

Haalbaarheidstudie  Er wordt een haalbaarheidstudie gedaan naar duurzaamheid.  Hierin  is  berekend  welke  energiebesparing  mogelijk  is  voor  welke  investering.  Deze  haalbaarheidstudie  is  gedaan  aan  de  hand van ontwerpverkenningen in de vorm van massastudies  met concrete technische toepassingen. De studie is uitgevoerd  door een installatiedeskundige.    Duurzaamheid  wordt  niet  meegenomen  in  een  haalbaarheidstudie  in  de  initiatieffase.  Het  budget  staat  nog  niet  vast  op  het  moment  dat  het  ontwerpproces  start. 

79


OSG  Schravenland   

Initiatieffase 


Begin DO  

Verschillende  technische  ontwerpconcepten  worden  met  elkaar  vergeleken  op  het  gebied  van  duurzaamheid,   terugverdientijden  en  investering.  Deze  studies  worden  uitgevoerd door de installatiedeskundige.   De gemeente heeft onderzoek laten uitvoeren naar de kosten  en  terugverdientijden  van  duurzaamheid  in  de  initiatieffase.  Ook  werden  hierbij  de  positieve  effecten  van  duurzame  maatregelen  meegenomen.  Het  onderzoek  is  gebaseerd  op  samenstellingen  van  concrete  duurzame  ontwerptoepassingen,  waarbij  dit  veel  aandacht  is  besteed  aan  de  opbrengsten  van  de  maatregelen  tijdens  de  exploitatiefase.  Men  heeft  gebruik  gemaakt  van  de  expertise  van een installatie adviseur.  Het  onderzoek  geeft  een  financiële  raming  voor  de  extra  kosten voor de realisering van de hoge ambities.  De  duurzaamheidambitie  was  voor  het  ontwerptraject  nog  niet meegenomen in een haalbaarheidstudie. Later na het VO  onderzoekt  men  de  haalbaarheid  van  twee  ambities:  energieneutraal  of  een  Leed‐label.  Energieneutraal  bleek  financieel  niet  haalbaar,  waarna  vervolgens  voor  het  Leed  Platinum is gekozen.  

  Nadat de duurzaamheidambitie en visie zijn vertaald naar bepaalde ambities en eisen vindt  in  alle  vier  de  gevallen  een  financiële  haalbaarheidstudie  plaats.  Daarin  wordt  onderzocht  welke  eisen  en  ambities  haalbaar  zijn  voor  het  budget  dat  de  opdrachtgever  voor  ogen  heeft.   De  financiële  haalbaarheidstudies  worden  gebaseerd  op  ontwerpverkenningen  waarin  duurzame toepassingen zijn verwerkt, waarvan de prijs reeds bekend is. De kostenramingen  doet  men  op  basis  van  een  elementenbegroting.  Ook  bekijkt  men  eventuele  terugverdientijden  en  opbrengsten.  Indien  de  effecten  gunstig  zijn  kan  de  opdrachtgever  besluiten extra budget vrij te maken.   De  commerciële  bedrijven  laten  deze  ramingen  parallel  lopen  aan  het  ontwerpproces.  Zo  kunnen de ramingen direct op het ontwerp worden gebaseerd dat er op dat moment ligt.   Het  behalen  van  duurzame  ambities  (met  name  gezondheid  en  energie)  van  een  gebouw  lijken  erg  af  te  hangen  van  technische  ingrepen.  Daardoor  dienen  deze  ingrepen  meegenomen te worden in een haalbaarheidstudie. Wanneer een haalbaarheidstudie wordt  uitgevoerd maakt men gebruik van de technische kennis van een installatiedeskundige.  Niet commerciële projecten verschillen van commerciële projecten, omdat zij verplicht zijn  gebruik te maken van Europese architecten selectie. De opdrachtgever is dus genoodzaakt  een  PvE  op  te  stellen  voor  deze  selectieprocedure.  De  opdrachtgever  heeft  behoefte  om  concrete  eisen  op  te  nemen  in  het  PvE,  opdat  hij  een  ontwerp  kan  kiezen  die  het  beste  aansluit op het behalen van zijn ambities.     Het PvE    Haagse  Hogeschool 

Hotel  Amstelkwartier  OSG  Schravenland 

Michiel Rogaar 

Sortering  Onder  interne  voorwaarden  is  een  paragraaf  duurzaamheid  opgenomen,  waar  o.a.  de  energiereductie  aan  bod  komt.  Gezondheideisen  komen  terug  onder  prestatie‐eisen.  Geen PvE 

Ambitie/Visie  In  de  inleiding  staan  duidelijk  de  ambities  omschreven.  Als  minimum  wordt  een  EPC  van 0,7 meegegeven.   De  visie  of  motivatie  voor  duurzaamheid  staat niet beschreven. 

Het  PvE  is  opgesteld  om  duurzaamheid  in  de  breedte  te  beschrijven.  De  hoofdstukindeling  is  a.d.h.v.  de  aspecten  van Breeam.  

Cradle  to  Cradle  staat  in  de  inleiding  genoemd  en  beschreven.  Echter  wordt  dit  niet onderbouwd met een motivatie of in het  licht  van  de  visie  van  de  opdrachtgever 

 

80


TransPort   

neergezet.  Het  PvE  bevat  een  algemeen  deel  en  een  Geen  algemene  ambitieomschrijving  of  visie  technisch deel. In het algemene deel staat  beschrijving aanwezig.  een paragraaf ‘Duurzaamheid’.  Eisen  t.b.v.  het  binnenmilieu  staan  beschreven in het technische deel. 

  De opbouw van de PvE’s verschilt erg per project. Toch is ook hier wederom een tweedeling  op  te  merken.  Twee  casussen  hanteren  een  apart  hoofdstuk  duurzaamheid.  Hier  lijkt  men  duurzaamheid  als  extra  te  zien.  Een  ander  ziet  duurzaamheid  juist  als  centraal  aspect  en  hanteert een hoofdstukindeling, waarmee duurzaamheid in de breedte wordt beschreven.  De  motivatie  voor  duurzaamheid  of  een  visie  waarom  duurzaamheid  voor  het  project  belangrijk staat in geen enkel PvE beschreven. Ook geen enkel PvE beschrijft welk aspect of  onderwerp de prioriteit verdient.       Haagse  Hogeschool  Hotel  Amstelkwartier  OSG  Schravenland 

TransPort   

Energie en gezondheideisen.  Als minimum wordt een EPC en GreenCalc meegegeven. Gezondheideisen staan vermeld  onder  prestatie‐eisen.  Het  gaat  hier  om  thermisch  comfort,  luchtkwaliteit,  visueel  comfort, akoestisch comfort en trillingen.  Geen PvE  Bij  energie  wordt  een  EPC  eis  vermeld.  Bij  gezondheid  wordt  verwezen  naar  algemene  standaarden    “Frisse  scholen”.  Dit  zijn  prestatie‐eisen  op  de  volgende  onderwerpen:  Thermisch comfort, Luchtkwaliteit, Visueel comfort, Akoestisch comfort.  Omdat  geen  rekening  is  gehouden  met  extra  budget,  zijn  doelstellingen  m.b.t.  de  duurzaamheidambities als opties opgeschreven in het PvE.   ‘Gezondheideisen’ staan beschreven in prestatie‐eisen bij het hoofdstuk Bouwfysica. Het  gaat hier om licht, lucht, vocht, thermische behaaglijkheid en akoestiek. Er staat een EPC‐ eis  vermeld.  (10%  van  wettelijke  norm).  In  het  technische  PvE  staan  voornamelijk  concrete toepassingen beschreven.  

  De  energieambitie  staat  in  alle  gevallen  vermeld  aan  de  hand  van  een  reductie  op  de  wettelijke  EPC‐eis.  Dit  is  een  prestatie‐eis.  Gezondheidseisen  staan  vermeld  in  prestatie‐ eisen,  waarvan  de  volgende  onderwerpen  voorkomen  in  alle  drie  de  PvE’s:  Thermisch  comfort, Luchtkwaliteit, Visueel comfort, Akoestiek.    De ontwerpfase      Haagse  Hogeschool 

Hotel  Amstelkwartier 

OSG  Schravenland 

Michiel Rogaar 

Sturing  ‐ Keuze architect  ‐  Op  doelstellingen  in PvE. 

Rol PvE  Groot,  mogelijkheid  af te wijken 

Middel of doel  De EPC eis is hier gebruikt als middel om te sturen  en  niet  als  doel.  De  projectmanager  kan  de  EPC  goed controleren en gebruikt het als middel, door  te  checken  of  elke  duurzaamheidingreep  ook  daadwerkelijk  bijdraagt  aan  een  energiereductie  en niet alleen aan een betere EPC‐score.  ‐ Keuze architect  Geen  Men gebruikt na het vaststellen van de ambitie de  ‐  Opdrachtgever  standaard  van  de  hotelketen  en  de  Leed  eisen  als  betrokken  uitgangspunt voor het ontwerp. Het ontwerpteam  ‐ Eisen Leed  is niet verplicht deze eisen te volgen, maar dienen    telkens  voor  de  meest  duurzame  oplossing  te  kiezen.  Bovendien  worden  toepassingen  overwogen  die  niet  bijdragen  aan  de  Leed‐score,  maar  wel  een  positief  effect  hebben  op  het  behalen van de duurzaamheidambitie.   ‐ Keuze architect  Groot,  Er  wordt  niet  veel  van  de  eisen  in  het  PvE  ‐ Adviseur  Mogelijkheid  afgeweken  tijdens  het  ontwerpproces.  Dit  komt  ‐  Doelstellingen  in  om  iets  af  te  omdat  tijdens  de  initiatieffase  hierover  goed  is 

81

Het programmeren van duurzaamheid.   PvE 

TransPort   

‐ Externe adviseur   ‐ Eisen Leed en  Breeam  (‐ Keuze architect) 

wijken  eisen. 

van  nagedacht.  Er  wordt  geen  gebruik  gemaakt  van  een label om de duurzaamheid te contrleren. Men  vertrouwt  op  de  kennis  van  Michael  Braungart  (bedenker van Cradle to Cradle).  Klein,  Eisen  Om  bepaalde  punten  te  behalen  waren  ook  in  technisch  bepaalde  toepassingen  vereist,  die  niet  direct  PvE  worden  aansloten  op  de  ambities  van  de  opdrachtgever,  niet gevolgd.  maar  wel  leidden  tot  een  hogere  score  van  het  label.  Daarmee  lijkt  het  label  het  doel  te  zijn  geworden. 

  In  drie  van  de  gevallen  kiest  de  opdrachtgever  duidelijk  voor  een  architect  waarvan  de  duurzaamheidvisie  overeenkomt  met  die  van  de  opdrachtgever,  of  die  bekend  staat  als  duurzame  architect.  Bij  het  vierde  geval,  Transport,  is  ook  gebruik  gemaakt  van  een  duurzame architect, alleen is niet zeker of dit bewust is gedaan om op de duurzame ambitie  te sturen.  Twee  projecten  maken  gebruik  van  een  duurzaamheidadviseur  om  te  sturen  op  de  duurzaamheidambitie. Bij Transport wordt deze buiten het ontwerpteam gehouden, opdat  deze partij het ontwerpteam kan controleren op de duurzame oplossingen die het bedenkt.  De opdrachtgever van het hotel blijft zelf nauw betrokken bij het ontwerpproces, zodat hij  kan toezien op het behalen van zijn duurzame ambities.    De  twee  commerciële  opdrachtgevers  gebruiken  het  PvE  niet  om  op  de  ambitie  te  sturen  tijdens  het  ontwerpproces.  Het  PvE  vervult  daar  een  minimale  rol.  Hier  vervullen  de  eisen  voor  het  behalen  van  het  label  de  rol  om  op  de  ambitie  te  sturen.  Het  kan  dan  als  doel  gebruikt worden, waarbij men letterlijk de eisen volgt. Men gebruikt het dan als afvinklijst.   Men kan het ook als middel gebruiken. Dan dient het label puur om het ontwerp te meten.  Ontwerpkeuzes worden gebaseerd op de werkelijke ambities en visie van de opdrachtgever.   In  de  twee  niet‐commerciële  projecten  wordt  tijdens  het  ontwerpproces  gestuurd  op  de  duurzaamheidambitie  gebruikmakend  van  het  PvE.  Het  is  dan  belangrijk  dat  de  opdrachtgever  de  eisen  in  het  PvE  heeft  toegelicht  met  zijn  visie  of  motivatie.  Het  is  dan  mogelijk om bij nieuwe inzichten af te wijken van de eisen, opdat men kan kiezen voor een  duurzamere oplossing.       Haagse  Hogeschool 

Hotel  Amstelkwartier 

OSG  Schravenland 

TransPort   

Michiel Rogaar 

Geld  Aan  de  hand  van  de  haalbaarheidstudie  is  het project hoger begroot. Met name voor  de  installaties  is  meer  geld  uitgetrokken.  Binnen  het  extra  budget  voor  duurzaamheid  worden  de  doelstellingen  gehaald.  Tijdens  het  budget  loopt  het  budget niet verder op.  Het  budget  lijkt  tijdens  de  ontwerpfase  flexibel  te  zijn.  De  opdrachtgever  houdt  wel  rekening  met  15%  extra  bouwkosten  voor de duurzame toepassingen. 

Tijd  Er  lag  een  strakke  tijdsplanning,  waaraan  is  voldaan,  maar  waarbij  extra  uren  per  adviseur zijn gemaakt.  

Men  heeft  tijd  kunnen  besparen  door  de  initiatieffase  en  de  programmafase  met  de  ontwerpfase te integreren.   Er  lijkt  wel  extra  tijd  te  zitten  in  het  concretiseren van de duurzaamheid‐ambitie.    Volgens  de  ramingen  in  de  initiatieffase  is  Project  besteedt  veel  tijd  aan  er  3  miljoen  euro  extra  boven  op  het  duurzaamheidambitie in initiatieffase.  basisbudget  van  €1000  per  vierkante  (Project is nog niet afgerond)  meter nodig, om alle ambities te halen.  Het startbudget is niet rigide beheerst. De  Men  heeft  zich  aan  de  strakke  tijdsplanning  hogere  ambities  hebben  er  toe  geleid  dat  kunnen houden.   het  budget  uiteindelijk  is  uitgelopen.  Bovendien  is  het  aanleveren  van  bewijs  een    extra  aandachtspunt  wat  meer  uren  vergt    van  het  ontwerpteam.  Dit  wordt  opgelost 

82


door een extra adviseur toe te voegen. 

  Alle  casussen  laten  zien  dat  een  hogere  investering  nodig  is  om  de  hogere  duurzame  ambities te halen. Het budget lijkt voornamelijk op te lopen gedurende het ontwerpproces  van  de  projecten  waarbij  de  ambities  en  eisen  ook  tijdens  het  ontwerpproces  worden  vastgesteld.   De  bouwprocessen  (initiatieffase  tot  bestek)  van  de  commerciële  projecten,  waarbij  de  doelstellingen  tijdens  het  ontwerpproces  hebben  plaatsgevonden,  lijken  een  kortere  procestijd te hebben dan de niet‐commerciële projecten.  

4.7 Conclusies  Wat houdt de duurzaamheidambitie van Nederlandse opdrachtgevers in? • Alle opdrachtgevers lijken de nadruk voornamelijk te leggen op de technische ambities,   zoals energiezuinigheid en gezondheid.   • Twee  projecten  starten  met  een  algemene  duurzaamheideis  (Cradle  to  Cradle  en  ‘het  duurzaamste  hotel  van  Europa’)  om  hun  duurzaamheidambitie  aan  te  geven.  Eén  opdrachtgever  verbind  tijdens  het  ontwerpproces  een  eis  in  de  vorm  van  Leed  aan  de  duurzaamheidambitie.  • De  duurzaamheidambitie  van  de  schoolgebouwen  bestaan  beiden  uit  ambities  op  gezondheid, energiezuinigheid en bewustzijn creëren bij de leerlingen.   • De  commerciële  opdrachtgevers  maken  beiden  gebruik  van  het  label  Leed  om  op  de  duurzaamheidambitie  te  sturen.  Dit  label  kan  duurzaamheid  aantonen  wat  voordelen  levert in de markt.  • De ambities waar de nadruk op komt te liggen lijkt bij alle projecten voort te komen uit  de visie of aan te sluiten op de hoofdambities van de organisatie.   • Het  creëren  van  een  duurzaam  imago  is  een  extra  motivatie  voor  alle  organisaties.  Bij  een commercieel project is dit zelfs de voornaamste reden voor duurzaamheid..   Hoe komt de opdrachtgever van ambitie tot zijn eisen? • In  alle  projecten  is  er  een  fase  te  herkennen  waarin  wordt  gereflecteerd  op  de  duurzaamheidambitie en welke ambities leiden tot een duurzaam resultaat.   • In  de  commerciële  projecten  heeft  dit  plaats  tijdens  de  ontwerpfase,  zodat  de  opdrachtgever gebruik maakt van de expertise van het ontwerpteam.  • In  de  niet‐commerciële  projecten  heeft  de  interpretatiefase  plaats  in  de  initiatieffase.  Men maakt gebruik van adviseurs.  • In  de  niet  commerciële  projecten  lijkt  behoefte  te  zijn  om  ambities  en  eisen  op  het  budget af te stemmen.   • Nadat de ambities en visie zijn vertaald naar bepaalde doelstellingen vindt in alle vier de  gevallen  een  haalbaarheidstudie  plaats,  waarin  wordt  onderzocht  welke  doelstellingen  haalbaar zijn voor het budget dat de opdrachtgever voor ogen heeft.   • Financiële  haalbaarheidstudies  worden  gebaseerd  op  ontwerpverkenningen  waarin  duurzame  toepassingen  zijn  verwerkt,  waarvan  de  prijs  reeds  bekend  is.  De  kostenramingen doet men op basis van een elementenbegroting.   • De  commerciële  opdrachtgevers  laten  de  financiële  ramingen  uitvoeren  tijdens  het  ontwerpproces. Zo kunnen de ramingen direct op het ontwerp worden gebaseerd dat er  op dat moment ligt. Het budget wordt dan minder rigide beheerst en kan oplopen om  hoge ambities te halen.  • De  ambities  op  energiereductie  en  gezondheid  lijken  te  leiden  tot  een  technisch  gecompliceerdere opgave. Dit resulteert in hogere kosten voor installaties.   • Wanneer  een  haalbaarheidstudie  wordt  uitgevoerd  kan  men  gebruik  maken  van  de  technische kennis van een installatiedeskundige.  Michiel Rogaar 

83

Het programmeren van duurzaamheid.   Hoe zijn duurzaamheidambities en eisen geformuleerd in het PvE? • Twee  PvE’s  beschreven  duurzaamheid  in  een  apart  hoofdstuk  of  paragraaf.  Het  derde  PvE hanteerde duurzaamheid als centrale ambitie, waarna een hoofdstukindeling volgt  die duurzaamheid in de breedte beschrijft.  • Bij twee projecten wordt de duurzaamheidambitie beschreven in de inleiding.   • De  motivatie  voor  duurzaamheid  of  een  duurzaamheidvisie  staat  in  geen  enkel  PvE  beschreven.  • In geen enkel PvE worden prioriteiten aan de ambities gesteld.   • De  energieambitie  staat  in  alle  gevallen  vermeld  aan  de  hand  van  een  reductie  op  de  wettelijke EPC‐eis. Dit is een prestatie‐eis.   • In elk project wordt de ambitie voor een gezond binnenklimaat opgesplitst in ambities  en  eisen  op  de  volgende  onderwerpen:  Thermisch  comfort,  Luchtkwaliteit,  Visueel  comfort, Akoestiek.  Hoe stuurt de opdrachtgever op de duurzaamheidambitie en -eisen in de ontwerpfase en wat is daarbij de rol van het PvE? • In  de  meeste  gevallen  kiest  een  opdrachtgever  voor  een  duurzame  architect  en  ontwerpteamleden, die bekend zijn met duurzaam bouwen.  • Andere mogelijkheden om op de ambitie te sturen zijn:   o Gebruik maken van (externe) duurzaamheidadviseur  o Zelf nauw betrokken blijven bij ontwerpproces.  o Gebruik maken van ‘duurzaamheidlabel’ om ambitie te monitoren.  • In het ontwerpproces van de twee commerciële projecten, vervult het PvE een minimale  rol  in  het  sturen  op  de  duurzaamheidambitie.  In  deze  projecten  was  geen  aparte  programmafase gehouden.  • In  het  ontwerpproces  van  de  twee  commerciële  projecten  wordt  gebruik  gemaakt  van  de eisen voor het behalen van het Leed label om op de ambitie te sturen.   • Er lijkt een verschil te zitten in het gebruik van het label als middel, of als doel.  • In  de  twee  niet‐commerciële  projecten  heeft  het  PvE  wel  een  belangrijke  rol  in  het  sturen  op  de  duurzaamheidambitie.  Een  toelichting  van  de  eisen  en  de  duurzaamheidambitie  door  de  opdrachtgever  was  voor  het  ontwerpteam  wel  noodzakelijk.  • Alle  casussen  laten  zien  dat  een  hogere  investering  nodig  is  om  de  hogere  duurzame  ambities waar te maken.   • De  bouwprocessen  (initiatieffase  tot  bestek)  van  de  commerciële  projecten,  die  geen  uitgebreide programmafase hebben gehouden, lijken een kortere procestijd te hebben  dan de niet‐commerciële projecten.    

Michiel Rogaar 

84


5 Expert Interviews  De derde fase van het onderzoek dient als verdieping op de eerste en tweede fase van het  onderzoek. Dit hoofdstuk zal daarom dieper ingaan op hoe het PvE tegenwoordig gebruikt  wordt  in  de  praktijk.  Waar  hebben  bepaalde  disciplines  behoefte  aan?  Welke  PvE’s  belemmeren  het  duurzame  proces  en  welke  zijn  juist  stimulerend?  Welke  stappen  dienen  genomen te worden, wanneer men duurzaamheid wil opnemen in het PvE? Deze fase van  het  onderzoek  zal  gedaan  worden  door  het  interviewen  van  een  selectie  experts  vanuit  verschillende disciplines.  De experts wordt een aantal hypothesen voorgelegd, waar ze op  reageren. De hypothesen zijn gebaseerd op basis van de conclusies van de eerste en tweede  fase van dit onderzoek.    

5.1 Hypothesen  De volgende hypothesen zijn gesteld. Ze zijn geclusterd per deelvraag waar ze betrekking op  hebben.  Na  de  reacties  van  de  experts  zullen  ze  bevestigd,  verworpen  of  genuanceerd  worden. Andere opmerkingen die betrekking hebben op het onderzoek zullen meegenomen  worden in de conclusies.  De ambitie  • De ‘waarom’ is belangrijker dan de ‘wat’ bij het formuleren van de ambitie.  • Men  dient  de  ambitie  absoluut  niet  weer  te  geven  in  de  vorm  van  een  Label  als  Breeam.  De initiatieffase   • De ambitie dient zo vroeg mogelijk in het proces vastgesteld te worden.  • Ontwerpverkenningen  met  daarin  technische  maatregelen  zijn  essentieel  om  de  haalbaarheidstudie te doen.    Het PvE  • Prioriteiten worden zelden aangegeven. Dit is niet belangrijk.  • De exploitatiekosten dienen ook meegenomen te worden in het PvE.   

5.2 Expert Selectie  De volgende experts zijn geïnterviewd:    Maarten Wijk   Wijk  is  een  deskundige  op  het  gebied  van  de  inhoud  van  het  PvE.  Hij  publiceerde  de  gids  “bouwstenen van het PvE” wat als belangrijke onderlegger dient van het theoretisch kader  van dit onderzoek. Het interview geeft meer inzicht in het sorteren van onderwerpen en de  plek van duurzaamheid in het PvE.     “Wat is duurzaam  bouwen?  Per  definitie is dat eigenlijk uiteindelijk een gebouw dat in de toekomst  nog  steeds  gewaardeerd  wordt.  Een  goed  voorbeeld  zijn  piramides  en  grachtenpanden.  Deze  zijn  vroeger gemaakt met heel veel overmaat en met heel veel aandacht voor allerlei dingen, die heel diep  in menselijke emoties zitten, zoals aandacht voor details.”  

  Dick Spekkink   Spekkink is deskundige op het gebied van het proces van het programmeren. Hij publiceerde  de SBR‐gids, “bouwen aan het PvE”, dat een aanvulling is op de eerder genoemde gids van  Maarten Wijk.   Michiel Rogaar 

85

Het programmeren van duurzaamheid.     “Het  is  een  containerbegrip  dat  voor  verwarring  kan  zorgen.  Er  zijn  veel  onderwerpen  die  iets  met  duurzaamheid te maken hebben, maar niet vaak aan bod komen. Het wordt vaak op energiebesparing  gegooid.  Maar  allerlei  kwaliteitseisen  op  gebied  van  flexibiliteit  en  restwaarde  en  functionele  levensduur worden eruit gelaten.” 

  Ellis ten Dam  Ten  Dam  is  huisvestingsadviseur  bij  Royal  Haskoning.  Ze  werkte  eerder  al  mee  aan  publicaties samen met Spekkink en Wijk, die ook gebruikt zijn voor dit onderzoek. Ten Dam  streeft  naar  een  meer  eco‐effectieve  benadering  van  de  duurzame  opgave  en  probeert  bij  haar  advies  opdrachtgevers  zich  meer  te  laten  verdiepen  in  de  opbrengsten  van  duurzaamheid.    “Duurzaamheid is een parapluterm die we voor heel veel dingen gebruiken, maar dat is niet verkeerd.  Je  kan  mensen  er  wel  mee  in  gang  zetten,  omdat  men  duurzaam  wil  zijn.  Men  wil  zich  beteren  op  duurzaamheid.  Het  is  een  woord  waar  mensen  nu  op  wakker  worden  en  daarmee  krijg  je  dingen  gedaan.  Eigenlijk  maakt  de  discussie  niet  uit  of  duurzaamheid  een  kwaliteit  is  of  dat  duurzaamheid  een paraplu is van vele onderwerpen. Eigenlijk moet je kijken naar de kwaliteiten die je wilt realiseren  en wat betekent dat financieel economisch over de gehele lifecycle.” 

  Paul van Bergen  Van  Bergen  is  bouwfysicus  en  is  directeur  van  het  bouwfysisch  adviesbureau  DGMR.  Hij  maakt  onderdeel  uit  van  het  duurzaamheidpanel  van  ‘Duurzaamgebouwd.nl’.  Hij  publiceerde een artikel over het gebruik van labels als Breeam in het PvE.     “We noemen het nu duurzaamheid, omdat we het geen naam weten te geven. We scharen daar alles  onder  waarvan  we  denken  dat  het  voor  onze  toekomst  belangrijk  is.  Dus  alles  wat  valt  onder  het  kwaliteitsaspect stoppen we nu onder het begrip duurzaamheid.  Het duurzaamste gebouw bestaat niet. We moeten proberen een zo duurzaam mogelijk gebouw neer  te zetten, binnen de randvoorwaarden die van toepassing zijn.”   

  Pablo van der Lugt  Van der Lugt is werkzaam bij OVG dat bekend staat als duurzame kantoorontwikkelaar. Hij is  daar verantwoordelijk voor de vertaling van de duurzaamheidambitie van de huurder in het  PvE. OVG gebruikt Breeam daarbij als kapstok, omdat Breeam volgens OVG een methode is,  die duurzaamheid in de breedte benaderd.     “Voor ons is breeam een goede methodiek waarbij alle aspecten aan bod komen. Als men een breeam  ‘very good’ label haalt, heb je echt een duurzaam gebouw neergezet. Al is er helemaal geen visie, dan  heb je nog steeds een duurzaam gebouw.” 

  Dennis Hauer  Hauer  is  architect  bij  Royal  Haskoning.  Hij  is  vaak  betrokken  bij  het  ontwerp  van  schoolgebouwen.  Hij  is  daarbij  niet  alleen  tijdens  de  ontwerpfase  betrokken,  maar  ook  gedurende  de  initiatieffase  om  een  inventarisatie  te  doen  naar  de  mogelijkheden  van  duurzaamheid.    “Een duurzaam gebouw is waar je op een gezonde manier kunt werken en wat een positieve bijdrage  geeft aan de omgeving. Dit kan op gebied van uitstraling, maar ook op gebied van milieu; schonere  lucht eruit dan erin; energie leverend; bijdragen aan de biodiversiteit.” 

 

Michiel Rogaar 

86


5.3 Interviewresultaten    De ambitie  • Het ‘waarom’ is belangrijker dan de ‘wat’ bij het formuleren van de ambitie. 

  Spekkink:    Ik kan je in ieder geval zeggen dat er zelden nagedacht wordt, over wat we  nou eigenlijk echt willen. Wat is het echte doel? Waarom willen we iets? En waarom willen we het zo?  Mensen  hebben  echt  de  neiging  om  in  oplossingen  te  duiken.  Hierbij  is  de  bestaande  situatie  uitgangspunt. Ze doen het vaak om zekerheid te krijgen, maar ze hebben heel weinig zekerheid dat ze  de optimale oplossing krijgen. Dat is dan zonde.    Van der Lugt:     Ik  denk  dat  het  uit  kan  maken  dat  je  in  het  PvE  niet  alleen  de  ambitie  opschrijft, maar ook de weg ernaar toe. Welke categorie en waarom wil je voor duurzaamheid, welke  aspecten  van  duurzaamheid  vind  je  belangrijk.  Dus  ik  denk  dat  dat  zeker  wel  goed  is  om  dat  in  het  programma  van  eisen  op  te  nemen.  Je  krijgt  een  beter  gebouw  en  wat  meer  maatvast  is  voor  de  gebruiker.  De  argumenten  van  een  duurzaamheidvisie  van  een  klant  worden  nu  nog  niet  opgeschreven. Meestal wordt alleen een Breeam niveau afgesproken.     Wijk:       Een belangrijke eigenschap van het PvE is inzicht geven waarom bepaalde  beslissingen  worden  genomen.  Er  wordt  veel  te  snel  naar  een  norm  verwezen.  Weinig  mensen  die  weten wat dat betekent.     Ten Dam:    De  duurzaamheidambitie  dient  verbonden  te  zijn  aan  de  visie  van  de  opdrachtgever. Het ligt in elkaars verlengde. Als je sec de meetbare doelstellingen en prestatie‐eisen  formuleert en niet laat zien welke afwegingen er zijn gemaakt, geef je het ontwerpteam minder grip.  Je hoort dan niet het verhaal erachter, dan is daar informatieverlies. En dat er mensen die niet in de  definitiefase betrokken zijn geweest zich afvragen ‘waarom staat deze eis nu zo?’ Het PvE zou kunnen  worden gebruikt om de rode draad van die ambitie vast te houden. Het ideaalbeeld blijft.   Een andere mogelijkheid is de opdrachtgever nauwer betrekken bij het ontwerpproces. Op die manier  wordt de informatie van de definitiefase overgebracht in de ontwerpfase.    Van Bergen:    Een  ontwerpteam  is  zeer  gebaat  bij  een  beschrijving  van  de  ambitie  in  woord. Dat je voor je start de beweegredenen van je opdrachtgever hoort. Dit gebeurt weinig bij een  duurzaamheidambitie. Het gros van de PvE’s beschrijft ambities in de vorm van doelstellingen. En de  ware  ambitie  is  niet  omschreven.  Waarom  de  opdrachtgever  een  bepaalde  groene  ambitie  heeft,  wordt heel slecht over nagedacht.    Hauer:       Zowel de motivatie als de ambitie zijn van belang. De motivatie is eigenlijk  nog  belangrijker.  Soms  staat  die  motivatie  wel  gegeven,  maar  dan  blijkt  later  dat  de  opdrachtgever  niet  goed  heeft  nagedacht  over  wat  hij  precies  wil.  Het  is  van  belang  dat  de  opdrachtgever  van  te  voren aangeeft wat hij precies wilt. Wat heb ik voor ogen en wat is het doel van dit gebouw.   De  ontwerpkeuze  is  wel  een  combinatie  van  wat  je  in  het  PvE  leest  en  wat  je  bespreekt  met  de  opdrachtgever. Die uitkomst, het PvE en die gesprekken. Dat zijn dingen die je door de regels door zou  moeten  lezen.  Het  zijn  dingen  die  je  alleen  zou  kunnen  ontdekken  door  met  de  opdrachtgever  te  praten.   

De stelling wordt door iedereen bevestigd. Men geeft zelfs aan dat dit niet alleen vaak wordt  vergeten  in  het  PvE  maar  dat  er  vaak  zelfs  helemaal  niet  eens  over  nagedacht  wordt.  De  motivatie  voor  een  bepaalde  ambitie  is  minstens  net  zo  belangrijk  als  de  ambitie  zelf.  Ten  Dam  geeft  aan  dat  de  ambities  in  het  verlengde  liggen  van  de  visie.  Wanneer  niet  opgeschreven  wordt  waarom  bepaalde  eisen  zijn  opgesteld,  kan  dit  ook  opgelost  worden  door  de  opdrachtgever  nauwer  te  betrekken  bij  het  ontwerpproces.  Gesprekken  met  de  opdrachtgever over het PvE zijn volgens de architect noodzakelijk.          Michiel Rogaar 

87


Men dient de ambitie niet weer te geven in de vorm van een Label als Breeam. 

  Wijk:       Labels als breeam en Greencalc zijn geen goede manier om ambitie weer te  geven. Er dienen duidelijk prestatieformuleringen gesteld te worden. Het noemen van labels is echter  wel een hele pragmatische manier. Wat het mogelijk maakt om verschillende kwaliteiten, appels en  peren,  toch  met  elkaar  te  kunnen  vergelijken.  Het  is  een  communicatiemiddel  waardoor  je  op  een  generiek algemeen niveau dat je met de opdrachtgever kan filosoferen over ambities. Het is daarmee  erg handig.     Spekkink:    De  ambitie  zou  je  daar  zelfs  in  kunnen  uitdrukken  in  een  breeam  of  Greencalc score. Het grote voordeel is dat je het meetbaar maakt. Als de mensen begrijpen wat het  betekent, is daar op zich niets op tegen. Als ik de ontwerpende partij zou zijn, zou ik wel op een eis als  breeam wel doorvragen: waarom wil hij dat precies?      Van Bergen:    Het zijn geen ambities! Dat zijn uitwerkingen van ambities. De ambitie van  een opdrachtgever van een bepaald project komt niet tot uiting van een label. Want het is generiek en  er  zitten  impliciete  keuzes  in.  Iemand  heeft  daarvoor  al  een  interpretatie  van  gemaakt  en  bepaalde  keuzes in gemaakt.   Het zijn vaak de opdrachtgevers die niet over de ambitie hebben nagedacht die dingen opschrijven als  40%  zuiniger,  breeam  excellent”.  We  barsten  in  Europa  van  de  labels  en  technieken  ene  is  energie  gerelateerd de ander kijkt naar 9 aspecten de ander kijkt naar 7. Maar al die methodes hebben al een  interpretatieslag  van  duurzaamheid  gemaakt.  Die  hebben  al  een  keuze  gemaakt.  We  noemen  dat  thermometers.  Die  stop  je  er  een  aantal  keren  in  en  daar  meet  je  de  doelstellingen  aan.  Maar  duurzaamheid  als  geheel,  al  die  methodieken  daarvan  is  er  geen  een  waarvan  ik  kan  zeggen  dat  ie  goed is. Al hebben ze allemaal als doel ons te helpen om verder te komen.     Hauer:      Het voordeel van Breeam is dat je duidelijk weet wat je moet doen. Je moet  oppassen dat je niet op een gegeven moment een lijstje aan het afwerken bent. Dat het middel het  doel wordt. Wanneer het werkelijke doel bekend is van de opdrachtgever weet je als architect weet je  voor welke punten je wel moet gaan en welke niet.    Van der Lugt:    Breeam is wel een goede complete methodiek; als je een breeam excellent  oplevert,  heb  je  ook  echt  een  excellent  duurzaam  gebouw,  maar  vaak  weet  de  huurder  niet  precies  waar  die  het  over  heeft.  Dan  wordt  er  al  heel  gauw  met  een  label  gesmeten,  breeam  very  good,  of  breeam excellent. Daar moeten wij dan vaak het voortouw in nemen. Het verschilt heel erg per klant  of een huurder weet wat duurzaamheid inhoud.  

Men  lijkt  het  er  over  eens  dat  het  noemen  van  slechts  een  label  niet  voldoende  is.  Het  probleem  is  dat  er  al  een  interpretatieslag  is  gemaakt  van  duurzaamheid.  Een  motivatie  waarom dat label gehaald moet worden is van belang. Het grote voordeel lijkt te zijn dat het  duurzaamheid  op  een  bepaalde  manier  meetbaar  en  vergelijkbaar.  Daarvoor  is  het  erg  handig.   Het gevaar is dat het behalen van het label het doel wordt. Het dient als een middel gebruikt  te worden om eerder gestelde duurzaamheidambities te monitoren.  De initiatieffase   • De ambitie dient zo vroeg mogelijk in het proces vastgesteld te worden. 

  Hauer:      Het  is  van  belang  dat de opdrachtgever zijn ambitie in een vroeg stadium  vastlegt.  Het  gaat  vaak  fout  dat  er  later  geen  geld  voor  duurzaamheid  blijkt  te  zijn.  In  het  ontwerpproces is het daarvoor soms te laat. Dan blijkt later dat de opdrachtgever het helemaal niet  kan betalen en worden de ambities niet gehaald.    Ten Dam:    De  duurzaamheidambitie  dient  in  de  initiatieffase  bepaald  te  worden,  net  als alle andere ambities. Men moet het aan de start van het project er over hebben voordat men al  vertrokken is in een andere richting of met andere uitgangspunten. Je ziet dat er in projecten waar niet  goed is nagedacht in de beginfase, niet zoveel meer mogelijk is in de ontwerpfase. Want dan staat het  budget al vast. En dan is er tijdens de ontwerpfase geen ruimte meer voor.  Michiel Rogaar 

88

Het programmeren van duurzaamheid.     Spekkink:    De  programmafase  hoeft  niet  te  verschillen  bij  duurzame  projecten.  Als  je  maar  begint  met  de  ambities  en  de  vragen  achter  de  vragen  begint  te  stellen.  Wat  wil  men  nou  eigenlijk? Je zou dan het verschil moeten beschrijven tussen verschillende duurzaamheidambities. Dus  als iemand duurzame ambities uitspreekt, moet het duidelijk zijn wat hij precies bedoelt.    

Niet  iedereen  gaf  hier  een  duidelijk  antwoord  op.  Toch  lijkt  men  het  hierover  eens  te  zijn.  Een belangrijk argument is dat in de initiatieffase het budget nog niet vaststaat en dat er nog  extra geld vrijgemaakt kan worden.   •

Ontwerpverkenningen  met  daarin  technische  maatregelen  zijn  essentieel  om  de  haalbaarheidstudie te doen. 

Van Bergen:    Je kan geen kostenraming maken van een prestatie‐eis of ambitie. Je maakt  een kostenraming van concrete maatregelen.   Ten Dam: Je zou al ontwerpverkenningen moeten laten maken in de programmafase.  En wij doen dat ook in haalbaarheidstudies. Ook om financieel economisch beter te duiden.  Je kan op basis van een ontwerpverkenning een kostenraming maken. Je kan je dan meer verdiepen in  de  principes  van  klimaatinstallaties  of  afwerkingniveau.  Daar  heb  je  gewoon  meer  voor  nodig  dan  alleen vierkante meter kengetallen. Het is in ieder geval op elementen raming niveau.    

Niet  iedereen  heeft  zich  hierover  uitgesproken.  Wanneer  men  een  doelstelling  aan  zijn  ambitie  verbindt  in  de  vorm  van  een  prestatie‐eis  en  men  wil  dit  doorrekenen  in  een  haalbaarheidstudie, is hiervoor een ontwerpverkenning nodig.  Het PvE  • Prioriteiten worden zelden aangegeven. Dit is niet belangrijk. 

  Spekkink:    Prioriteiten  worden  inderdaad  niet  aangegeven.  De  opdrachtgever  heeft  zelf  niet  in  de  gaten  dat  er  vaak  tegenstrijdigheden  inzitten.  Bij  een  uitgebreid  PvE  wordt  niemand  daar nog wijs uit. Het is moeilijker om hoofdzaken van bijzaken te scheiden.   Van der Lugt:    De huurder komt met een bepaalde Breeam ambitie. Dan nemen wij ze aan  de arm van wat is haalbaar en wat niet, en dan vragen we aan de huurder welke aspecten zijn voor  jullie van belang. Er is dan nog veel speling tussen de verschillende aspecten.    Hauer:      Prioriteiten zijn erg belangrijk om aan te geven.     Van Bergen:    Prioriteiten  stellen  is  ook  belangrijk:  Je  kan  nooit  alles  realiseren.  Het  PvE  blijft een compromis. Elke keuze blijft ook altijd een compromis. Dit kan ook helpen de neuzen van het  ontwerpteam dezelfde kant uit te krijgen.   

Deze stelling wordt duidelijk verworpen. Het is zeer belangrijk om prioriteiten aan te geven.  Er  zitten  vaak  tegenstrijdigheden  in.  Bovendien  kan  je  nooit  alles  realiseren.  Het  blijft  een  compromis.      • De exploitatiekosten dienen ook meegenomen te worden in het PvE.    Wijk:      Naast investeringskosten dient men ook exploitatiekosten mee te nemen. Je  kunt ook zodanig bezuinigen op een project, bijvoorbeeld goedkopere verf, maar je moet dan wel weer  sneller  gaan  verven.  Je  moet  het  onderhoud  meenemen,  maar  ook  scenario’s  meenemen.  Gebruikskwaliteit houdt verband met levensduuropbrengsten. Je zou bijvoorbeeld kunnen zeggen dat  mensen productiever zijn op een bepaalde plek. Dat levert weer opbrengsten op.    Hauer:       Men  moet  verder  kijken  dan  alleen  de  investeringskosten.  Eisen  met  betrekking tot de exploitatie worden vaak vergeten, terwijl de exploitatie minstens zo belangrijk is. Die  exploitatie biedt bovendien heel veel mogelijkheden en financiële ruimte om iets voor duurzaamheid  Michiel Rogaar 

89

Het programmeren van duurzaamheid.   dingen te doen. Eigenlijk wat je zou willen zien is dat je niet alleen de kosten kant zou willen zien maar  ook  de  opbrengsten.  Alle  vaste  lasten  kan  je  best  inzichtelijk  maken.  Dat  is  hele  interessante  informatie waar je mee kan spelen.  Het toevoegen van een exploitatiemodel zou daarbij helpen.     Van der Lugt:    De focus blijft op investeringskosten liggen. Duurzaamheidmiddelen worden  toegepast wanneer de terugverdientijd binnen de 10 jaar ligt. Het gaat daar vaak puur om de centjes.  Dan pas is men geneigd om duurzaamheidmaatregelen toe te passen.     Ten Dam:    Het  is  wel  aan  te  bevelen  dat  je  niet  bij  de  investeringen  blijft,  maar  ook  naar de hele exploitatie  kijkt.    

Slechts  een  van  de  vier  lijkt  het  hier  niet  geheel  mee  eens  te  zijn.  Er  wordt  volgens  hem  alleen extra investeringen overwogen met een terugverdientijd van meer dan 10 jaar. (Dit is  te verklaren door het feit dat een ontwikkelaar, zoals deze vaak ontwikkelt voor huurders op  basis van een 10‐jarig huurcontract)  De  anderen  drie  zijn  het  erover  eens  dat  de  exploitatie  zeer  van  belang  is.  Het  zou  zelfs  helpen wanneer een exploitatie wordt toegevoegd in het PvE. Dit kan extra speling geven in  het ontwerp.     NB  Uit  de  interviews  kwam  naar  voren  dat  er  verschillende  mogelijkheden  zijn  voor  de  indeling  van  het  PvE.  Van  Bergen  is  van  mening  dat  de  huidige  hoofdstukindeling  herzien  mag worden. Ten Dam voegt daar aan toe dat duurzaamheid in elk hoofdstuk aan bod dient  te  komen  en  dat  het  geïntegreerd  dient  te  zijn  met  alle  eisen.  Het  zou  wel  eventueel  expliciet gemaakt kunnen worden in een apart hoofdstuk.  Spekkink  meent  dat  het  belangrijk  is  dat  alle  onderwerpen  die  op  duurzaamheid  van  toepassing zijn besproken dienen te worden. Van Wijk vindt dat het niet heel veel uitmaakt,  mits men de doelen van de middelen (energie, water en energie, geld) van elkaar scheidt.    

Uit  alle  interviews  kwam  naar  voren  dat  de  partijen  die  je  erbij  betrekt  minstens  zo  belangrijk zijn om een bepaald duurzaam resultaat te halen als het PvE. Ten Dam en Hauer  pleiten  zelfs  voor  het  betrekken  van  ontwerpende  disciplines  in  de  initiatieffase.  Deze  kunnen de ontwerpverkenningen opstellen.  Ook  dienen  de  stakeholders  bij  het  opstellen  van  de  duurzaamheidambitie  betrokken  te  worden. Van Bergen: Maar in principe is het begrip duurzaamheid ook met de context van  een gebouw en haar omgeving, met alle stakeholders komen tot besluitvorming. Ook dat een  gebouw in de omgeving wordt geaccepteerd. Dat je bij de bouw niet de mussen wegjaagt.  Dat  is  ook  allemaal  duurzaamheid.  Wanneer  je  dat  goed  organiseert,  Waarbij  je  rekening  houdt  met  iedereen,  heb  je  per  definitie  een  duurzaam  gebouw.  Het  hoeft  niet  het  duurzaamste  gebouw  te  zijn,  maar  elke  ontwerpproces  waarbij  je  goed  samenwerkt  met  andere partijen, is het per definitie duurzaam.  Volgens Ten Dam wordt er vaak heel intern gedacht. Daarom moeten ook de kwaliteiten die  gewenst zijn voor de andere stakeholders in kaart gebracht worden.    

5.4 Conclusies  • • • • •

 

Opdrachtgevers denken vaak te weinig na over hun duurzaamheidambitie.  Het is noodzakelijk dat de opdrachtgever weet waarom hij bepaalde ambities stelt. De  motivatie voor een ambitie is minstens zo belangrijk als de ambitie zelf. Het zou handig  zijn wanneer de motivatie van de ambitie staat beschreven.   De ambitie ligt vaak in het verlengde van de visie.  Het noemen van een label of reductiedoelstelling is niet voldoende voor het aangeven  van de ambitie. Ook hierbij kan het geven van een motivatie helpen. Een voordeel van  een label is dat het duurzaamheid meetbaar en vergelijkbaar maakt.  Voorkomen moet worden dat wanneer een label wordt opgegeven dit het doel wordt.  Het dient slechts om de gestelde duurzaamheidambities te monitoren. 

Michiel Rogaar 

90

Het programmeren van duurzaamheid.   •   • •   • • • • • • •

Gesprekken  met  de  opdrachtgever  ter  verduidelijking  van  het  PvE  zijn  ongeacht  de  kwaliteit van het PvE voor de architect noodzakelijk.  De duurzaamheidambitie dient in de initiatieffase vastgesteld te worden. Dan staat het  budget  nog  niet  vast  en  kan  er  extra  budget  vrijgemaakt  worden.  Je  loopt  dan  minder  risico dat in de ontwerpfase op duurzaamheid wordt bezuinigd.  Het voordeel van het stellen van ambities is dat het ontwerpteam elkaar opzoekt en de  vraag integraal uitwerkt. Hiervoor is wel vertrouwen tussen de partijen nodig.  Om  duurzaamheiddoelstellingen  in  de  vorm  van  prestatie‐eisen  mee  te  nemen  in  een  haalbaarheidstudie  lijkt  een  ontwerpverkenning  waarin  duurzame  toepassingen  zijn  verwerkt nodig te zijn.  Het is belangrijk om prioriteiten aan te geven.  Het  toevoegen  of  inzicht  geven  in  het  exploitatiemodel  of  exploitatiebudget  voor  de  nieuwe huisvesting kan het ontwerpteam meer ruimte bieden voor oplossingen.  Het scheiden van de doelen en middelen (energie, water, energie en geld) zou het PvE  helderder kunnen maken.  Het  betrekken  van  de  juiste  partijen  is  minstens  zo  belangrijk  bij  het  sturen  op  duurzaamheid als een goed PvE.   Het betrekken van ontwerpende disciplines in de initiatieffase zou kunnen helpen.  Niet alleen de opdrachtgever dient zijn ambities weer te geven, ook andere stakeholders  van het project. 

       

Michiel Rogaar 

91


Michiel Rogaar 

92


6 Conclusies & Aanbevelingen  In  deze  paragraaf  worden  de  conclusies  uit  de  verschillende  fasen  van  het  onderzoek  met  elkaar  vergeleken.  Er  volgt  een  reflectie  op  de  verschillende  conclusies  uit  de  drie  fasen,  waaruit de slotconclusies worden getrokken. 

6.1 Conclusies  Duurzaamheidambitie  Er  is  gekeken  wat  de  duurzaamheidambitie  van  de  opdrachtgever  precies  inhoudt.  Uit  de  casussen  blijkt  dat  de  duurzaamheidambitie  van  de  opdrachtgever  (en  stakeholders)  vaak  begint  met  alleen  een  ambitie  op  energiereductie  en  duurzaam  materiaal.  Eén  opdrachtgever gebruikte in het interview telkens het woord ‘duurzaamheid’, hoewel hij het  alleen  over  ‘energiezuinigheid’  had.  Aandacht  voor  het  binnenklimaat  en  andere  aspecten  ontstaan, wanneer de opdrachtgever een adviseur heeft ingeschakeld, die hem helpt op de  duurzaamheidambitie te reflecteren.   Daarmee  lijken  de  opdrachtgevers  uit  dit  onderzoek  het  project  te  starten  met  een  duurzaamheidambitie  die  voornamelijk  vertaald  wordt  in  de  ambitie  voor  energiereductie  (en soms duurzaam materiaalgebruik). Na het inschakelen van adviseurs lijkt de ‘eenzijdige’  duurzaamheidambitie  zich  te  verbreden  en  wordt  vertaald  naar  meerdere  ambities.  Het  reduceren van het energieverbruik blijft tot de prioriteiten behoren.    Het  onderzoek  heeft  gekeken  hoe  de  duurzaamheidambitie  van  de  opdrachtgever  wordt  omschreven.  Zowel  uit  de  casussen  als  de  expertinterviews  blijkt  dat  de  duurzaamheidambitie aan het begin van het proces op verschillende manieren kan worden  weergegeven.  We  kunnen  onderscheid  maken  tussen  een  duurzaamheidambitie  die  wordt  omschreven  aan  de  hand  van  ambities  op  enkele  duurzaamheidaspecten.  We  zien  dit  duidelijk in het PvE van de Haagse Hogeschool, die de duurzaamheidambitie opsplitst in een  drietal ambities op energiezuinigheid, gezondheid en materiaalgebruik.  Andere casussen verbinden direct een alomvattende eis aan hun duurzaamheidambitie. Dit  zagen  we  bij  twee  casussen.  Eén  gebruikte  de  term  ‘Cradle  to  Cradle’  een  ander  ‘de  duurzaamste’.   Hoewel in twee casussen pas halverwege het ontwerpproces label werd verbonden om de  duurzaamheid  aan  te  tonen,  blijkt  uit  de  expertinterviews  dat  ook  vaak  meteen  een  label  wordt genoemd in het PvE.    Het  onderzoek  heeft  ook  gekeken  waarom  de  opdrachtgever  de  duurzaamheidambitie  heeft.  De  duurzaamheidambitie  lijkt  voort  te  komen  uit  een  besef  van  schaarste  en  milieuproblemen  in  de  toekomst.  Daarnaast  lijkt  de  opdrachtgever  in  sommige  gevallen  bewust te zijn van zijn rol in de maatschappij en de verantwoordelijkheid die daarbij hoort.  Zo blijkt uit twee onderzochte schoolgebouwen, dat de opdrachtgevers het gebouw ook een  taak willen laten vervullen om studenten bewust te maken van duurzaamheid.  Uit alle casussen blijkt dat het verkrijgen van een duurzaam imago een extra reden voor de  duurzaamheidambitie  is.  In  één  geval  lijkt  dit  zelfs  de  belangrijkste  motivatie  te  zijn  voor  duurzaamheid. Dit argument verlangt dat duurzaamheid wordt aangetoond in het gebouw.  Uit alle casusanalyses lijkt de motivatie en visie van de opdrachtgevers bepalend te zijn voor  welke  duurzaamheidaspecten  de  prioriteit  verkrijgen.  Experts  wijzen  erop  dat  de  duurzaamheidambitie ook gebaseerd dient te worden op de visie van de organisatie. 

Michiel Rogaar 

93

Het programmeren van duurzaamheid.     Initiatieffase  In  het  hoofdstuk  ‘Duurzaamheid’  uit  fase  I  van  het  onderzoek  staan  verschillende  benaderingen  en  definities  van  het  begrip  ‘duurzaamheid’.  In  die  fase  is  de  conclusie  getrokken dat er geen eenduidige betekenis is voor het begrip.   Dit wordt bevestigd door de geanalyseerde casussen uit fase twee, waarbij duurzaamheid bij  ieder project wordt vertaald naar een verschillende  selectie aan duurzaamheidaspecten. In  de  expertinterviews  is  gevraagd  wat  men  onder  duurzaamheid  verstaat  of  hoe  de  duurzaamheidambitie in een project is te behalen. Ook hierover verschillen de opvattingen.    In fase II en fase III is onderzocht in hoeverre tijd wordt besteed aan de interpretatie van het  begrip en welke uitwerking het kan hebben op het project.  Experts waarschuwen voor het  overslaan van een dergelijke interpretatiefase. Het opgeven van een duurzaamheidambitie,  waar niet over na is gedacht heeft als risico dat de ambitie niet wordt gehaald.   In alle casussen die zijn geanalyseerd is inderdaad een interpretatiefase te herkennen waarin  wordt gediscussieerd welke ambities zullen leiden tot duurzaamheid.   In  fase  I  van  het  onderzoek  wordt  gesuggereerd  dat  de  ambitie  zo  vroeg  mogelijk  in  het  proces  vastgesteld  dient  te  worden.  Ook  de  experts  zijn  het  hierover  eens.  Het  ontwerpproces  verloopt  dan  minder  soepel,  omdat  het  ontwerpteam  eerst  zal  moeten  zoeken naar wat de opdrachtgever daadwerkelijk wil. Ook kan men in die fase de financiële  consequenties duiden. Er is dan nog de mogelijkheid om meer middelen vrij te maken om de  duurzaamheidambitie te realiseren.     Uit de casussen blijkt dat dit echter niet altijd gebeurt in de initiatieffase, maar dat dit ook  tijdens  de  ontwerpfase  kan  plaatsvinden.  Ook  deze  opdrachtgevers  zijn  tevreden  met  het  resultaat. Het voordeel is dat de opdrachtgever dan de expertise van het ontwerpteam kan  gebruiken om zijn duurzaamheidambitie te doen vertalen naar het ontwerp. Daarnaast kan  hij  een  tijdrovende  initiatieffase  overslaan  en  direct  beginnen  aan  het  ontwerp.  De  opdrachtgever heeft dan alleen minder inzicht welk budget nodig is om zijn ambities waar te  maken. Ligt er voor die fase wel een PvE, dan zal de opdrachtgever er rekening mee moeten  houden  dat  eisen  in  het  PvE  moeten  wijken  voor  de  nieuwe  ambities  die  worden  geformuleerd in die fase.  De  opdrachtgevers  hebben  het  investeringsbudget  hier  ook  niet  hard  vastgelegd.  De  opdrachtgevers  zijn  dan  ook  bereidt  extra  geld  vrij  te  maken  voor  ontwerpoplossingen  die  bijdragen aan het behalen van de ambities.  Het is de vraag of elke opdrachtgever deze financiële vrijheid heeft. Een opdrachtgever die  als  expert  is  geïnterviewd  geeft  aan  dat  dit  budget  meestal  vast  staat  voordat  men  begint  aan  de  ontwerpfase.  Er  zou  dan  weinig  speling  zijn  om  het  ambitieniveau  te  verhogen.  De  opmerking  van  deze  expert  lijkt  erop  te  duiden  dat  de  twee  geanalyseerde  commerciële  projecten een uitzondering te zijn.    Niet  alleen  de  opdrachtgever,  maar  ook  andere  stakeholders  betrokken  bij  het  project  dienen hun ambities weer te geven. Dit was niet geheel duidelijk geworden uit de casussen.  Echter kwam het wel duidelijk uit de expert interviews naar voren. Er wordt zelfs beweerd  dat  wanneer  men  tot  een  integrale  besluitvorming  komt,  waarbij  alle  stakeholders  zijn  betrokken  je  per  definitie  een  duurzaam  gebouw  hebt.  Dit  onderzoek  heeft  zich  hier  niet  verder in verdiept. Dit dient verder te worden onderzocht.    Haalbaarheidstudie  Nadat  de  duurzaamheidambitie  en  visie  zijn  vertaald  naar  bepaalde  subambities,  kan  de  opdrachtgever meetbare eisen verbinden aan bepaalde ambities. Een goed voorbeeld is de  EPC‐eis, die verbonden wordt aan de ambitie voor energiereductie. In twee casussen vindt  daarom een financiële haalbaarheidstudie plaats, waarin wordt onderzocht welke meetbare  eisen haalbaar zijn voor het budget dat de opdrachtgever voor ogen heeft.   Michiel Rogaar 

94

Het programmeren van duurzaamheid.   Het is onmogelijk om een financiële haalbaarheidstudie te doen op basis van prestatie‐eisen.  Daarom dient een ontwerpverkenning gemaakt te worden waaruit een bepaalde prestatie‐ eis  is  af  te  leiden.  Duurzame  toepassingen  worden  daarin  verwerkt.  Van  een  dergelijke  ontwerpverkenning kan vervolgens een elementenraming gemaakt worden, die als basis kan  dienen voor de haalbaarheidstudie.  Men  kan  deze  haalbaarheidstudie  ook  uitstellen  tot  het  ontwerpproces,  zodat  financiële  ramingen op basis van het ontwerp geschieden. Het is dan wel noodzakelijk dat of de eisen  of het budget nog niet worden vastgesteld. Beter spreekt men van te realiseren ambities in  plaats  van  meetbare  eisen.  Het  is  namelijk  niet  duidelijk  welke  eisen  voor  welk  budget  mogelijk zijn.     Men  kan  concluderen  dat  hoe  eerder  de  opdrachtgever  in  de  initiatieffase  zijn  ambities  bepaalt des te eerder hij financiële consequenties kan overzien. Er is dan nog voldoende tijd  om extra middelen vrij te maken.   Wil de opdrachtgever wachten tot het ontwerpproces, dan loopt hij het risico dat het budget  zal oplopen omwille van het realiseren van zijn ambities.    Het PvE  In  de  literatuur  werd  geen  duidelijke  methode  gegeven  om  duurzaamheid  op  te  nemen  in  het PvE. Wel kwamen aan de hand van een drietal PvE’s uit de praktijk twee verschillende  indelingen naar voren. Eén waarbij duurzaamheid als extra hoofdstuk werd toegevoegd en  één waarbij duurzaamheid het centrale aspect was. Hier wordt de gehele hoofdstukindeling  dan op de belangrijkste aspecten die van invloed zijn op duurzaamheid gebaseerd.   In twee casussen werd een PvE gehanteerd waarbij een extra hoofdstuk duurzaamheid was  toegevoegd.  Eén  PvE  beschreef  in  de  inleiding  drie  subambities  die  zouden  leiden  tot  duurzaamheid.  Een  ander  project  hanteerde  ook  een  paragraaf  duurzaamheid,  maar  hier  werden geen ambities geformuleerd, maar enkele eisen op gebied en materiaal.  Het  derde  PvE  uit  de  casusanalyses  hanteerde  een  opzet,  die  meer  aansluit  op  een  PvE,  waarbij duurzaamheid het centrale aspect is. Het hanteerde een hoofdstukindeling, met als  doel  duurzaamheid  in  de  breedte  te  beschrijven.  Echter  werden  onder  de  hoofdstukken  geen ambities beschreven maar concrete eisen.  Het  is  niet  duidelijk  geworden  welke  indeling  de  voorkeur  verdient.  Het  kwam  ook  niet  duidelijk  uit  de  expert  interviews  naar  voren.  Eén  expert  is  van  mening  dat  de  gehele  indeling  overhoop  gehaald  mag  worden.  Een  ander  pleit  voor  het  scheiden  van  de  doelen  (vgl People) en de middelen (vgl. Planet).    Geen  van  de  PvE’s  dat  is  bestudeerd  voor  dit  onderzoek  omschrijft    de  visie  van  de  opdrachtgever  of  de  motivatie  voor  bepaalde  eisen.  In  de  eerste  fase  van  dit  onderzoek  bleek  dat  men  in  de  initiatieffase  zowel  het  ‘wat’  als  het  ‘waarom’  dient  te  bepalen.  Het  ‘waarom’ staat dus nergens beschreven.  Experts  geven  aan  dat  het  ontwerpteam  juist  gebaat  is  bij  inzicht  in  het  ‘waarom’  van  bepaalde  eisen.  Er  is  daarom  in  het  PvE  sterk  de  behoefte  aan  een  duurzaamheidvisie  of  motivatie die ten grondslag liggen aan de duurzaamheidambitie.     Prioriteiten  Geen  enkel  van  de  PvE’s  die  voor  dit  onderzoek  zijn  geanalyseerd  staan  prioriteiten  aangegeven. Toch blijkt uit het theoretisch kader en de expertinterviews dat daar behoefte  aan  is.  Dit  kan  het  ontwerpteam  helpen  de  juiste  keuze  te  maken  wanneer  eisen  conflicteren. “Het ontwerp blijft een compromis”.    De ambitie voor energiereductie en de ambitie voor een gezond binnenklimaat conflicteren.  Een gezond binnenklimaat kan bijvoorbeeld worden gerealiseerd door voldoende ventilatie,  een constante binnentemperatuur en genoeg daglicht. Deze eigenschappen leiden meestal  tot  een  grotere  energievraag.  Het  slechts  rangschikken  van  deze  twee  ambities  is  een  mogelijkheid,  maar  de  opdrachtgever  dient  bewust  te  zijn  van  het  feit  dat  deze  ambities  Michiel Rogaar 

95

Het programmeren van duurzaamheid.   conflicteren  en  dient  zich  daarom  te  verdiepen  hoe  hij  wil  dat  deze  ambities  zich  ten  opzichte van elkaar verhouden.    Ontwerpfase  Keuze ontwerpteam  Uit  de  casussen  is  duidelijk  geworden  dat  de  opdrachtgever  voor  een  duurzame  architect  kiest  wanneer  hij  een  duurzaamheidambitie  heeft.  Wanneer  de  architect  wordt  gekozen  middels  de  Europese  architectenselectie  kiest  de  opdrachtgever  voor  het  ontwerp  en  de  visie die overeenkomen met zijn eigen visie.   Ook kan de opdrachtgever nauw betrokken blijven bij het ontwerpproces of schakelt hij een  duurzaamheidadviseur in om de duurzaamheidambitie in de gaten te houden.  Ook  uit  de  expertinterviews  blijkt  dat  het  selecteren  van  het  ontwerpteam  minstens  zo  belangrijk is als een goed PvE.    Label  Waneer men gebruik maakt van een label moet de opdrachtgever erop toezien dat men het  gebruikt  als  middel.  De  ambities  en  de  visie  van  de  opdrachtgever  moeten  leidend  blijven.  Omdat  sommige  labels  (Leed  en  Breeam)  opgebouwd  zijn  uit  een  grote  hoeveelheid  van  duurzaamheideisen, kan een label de rol van het PvE overnemen. Men dient altijd voor een  ontwerpoplossing te kiezen die het meest bij de ambities van de opdrachtgever aansluit.  Het risico blijft bestaan dat een label of reductiedoelstelling wordt gebruikt als ‘afvinklijstje’,  waardoor duurzame oplossingen, die niet voorkomen op de ‘lijst’ worden overgeslagen.   “Een  label  of  reductiedoelstelling  mag  nooit  het  doel  worden,  maar  dient  uitsluitend  gebruikt te worden als middel om een bepaalde ambitie te toetsen.”     Geld en tijd  Hieronder  is  nogmaals  de  figuur  weergeven  waarin  de  ‘waarde  voor  de  opdrachtgever’  wordt  gedemonstreerd  in  een  driehoeksverhouding  tussen  geld,  kwaliteit  en  (proces)tijd.   Dit  onderzoek  wijst  erop  dat  de  duurzaamheidambitie,  ofwel  duurzame  kwaliteit,  duidelijk  leidt tot een hogere investering.   De vier geanalyseerde casussen zijn ook bestudeerd  op  hun  procestijd.  Hierbij  is  geen  enkel  ontwerpproces  uitgelopen.  Echter  zit  er  een  duidelijk  verschil  tussen  de  casussen.  De  procestijden  van  de  onderzochte  commerciële  casussen  lijken  een  veel  korter  proces  te  hebben  (initiatief  tot  bestek)  dan  de  niet  commerciële  casussen.  Eén  van  de  commerciële  opdrachtgevers  noemde  ‘processnelheid’  zelfs  een  van  de  drie  ambities  van  zijn  bedrijf.  Hier  wordt  een  ‘interpretatiefase’ of een uitgebreid onderzoek naar  duurzaamheid  in  de  initiatieffase  overgeslagen,  waardoor de procestijd verkort lijkt te worden. Het  nadeel  is  dat  de  opdrachtgever  dan  ook  geen  Figuur 6.1 Waarde opdrachtgever. Bron:  concrete duurzaamheideisen in combinatie met een  Inleiding bouwmanagement.  vast budget aan het ontwerpteam kan opleggen.       Functie PvE  Communicatiedocument  Dit  onderzoek  heeft  gekeken  naar  het  PvE  als  ‘communicatiemiddel’  tussen  opdrachtgever  en  ontwerpteam.  Uit  de  casussen  kwam  naar  voren  dat  één  PvE  absoluut  faalde  in  het  communiceren van de duurzaamheidambitie.  Een andere niet‐commerciële casus laat zien  dat  de  duurzaamheideisen  weliswaar  duidelijk  staan  vermeld,  maar  dat  de  onderbouwing  Michiel Rogaar 

96

Het programmeren van duurzaamheid.   ervan niet naar voren komt. De leden van het ontwerpteam geven aan dat juist deze kennis  nodig  is  voor  het  ontwerp.  Het  is  voor  het  ontwerpteam  essentieel  om  te  weten  waarom  een bepaalde ambitie of eis in het PvE staat beschreven.  Uit dit onderzoek valt te concluderen dat het PvE te kort schiet als communicatiedocument  in het overbrengen van wat de opdrachtgever onder duurzaamheid verstaat.     De  experts  zijn  zelfs  van  mening  dat  er  in  veel  gevallen  niet  eens  bij  wordt  stil  gestaan  waarom bepaalde eisen worden opgeschreven. Twee casussen laten echter zien dat hier wel  degelijk  over  wordt  na  gedacht.  Het  ontwerpteam  zal  altijd  bepaalde  eisen  ter  discussie  stellen,  waarop  de  opdrachtgever  kan  reageren.  Blijkt  dat  de  opdrachtgever  goed  heeft  nagedacht  over  zijn  ambities,  kan  het  ontwerpteam  hierdoor  alsnog  kennis  nemen  van  de  visie van de opdrachtgever. Tijdens het ontwerpproces komen de ware ambities dan alsnog  naar boven.    Reflectiemiddel  De  literatuur  noemt  het  aanzetten  tot  reflectie  een  van  de  functies  van  het  PvE  .  De  opdrachtgever wordt door het opstellen van het PvE gedwongen om na te denken over de  organisatie.  In  dit  onderzoek  is  de  vraag  gesteld  of  het  PvE  ook  dient  als  reflectie  op  de  duurzaamheidambitie.   In de twee niet‐commerciële casussen vervult het PvE en de programmafase duidelijk deze  rol.  In  workshops  besteedt  men  nadrukkelijk  aandacht  aan  de  duurzaamheidambitie  en  formuleert  men  ‘subambities’  waarvan  men  denkt  dat  die  tot  een  duurzamer  resultaat  leiden.  Dit  werd  gedaan  op  basis  van  discussies  in  de  initiatieffase  tussen  opdrachtgevers,  verschillende gebruikers en stakeholders.     Andere  resultaten  uit  dit  onderzoek  wijzen  erop  dat  het  PvE  deze  rol  niet  vervult.  Zo  is  er  één casus dat gebruik maakt van een standaard PvE. Er is daarom ook geen sprake van een  PvE dat aanzet tot reflectie. Toch heeft dat niet tot problemen geleidt, omdat in dit project  de duurzaamheidambitie van het ontwerpteam afkomstig was en dat de invulling ervan ook  voornamelijk binnen het ontwerpteam werd vastgesteld.  Ook is er één casus waarbij helemaal geen PvE wordt opgesteld. De opdrachtgever van dit  project heeft als ambitie het duurzaamste hotel van Europa te worden, maar heeft dan nog  geen idee op welke manier dat bereikt kan worden. Hij gebruikt daarom het ontwerpteam  om  gezamenlijk  deze  duurzaamheidambitie  te  interpreteren.  Er  wordt  vervolgens  wel  tijd  besteedt  aan  discussies  op  welke  manier  de  duurzaamheidambitie  is  te  vertalen  naar  het  gebouw.   De experts van ontwerpende disciplines merken op dat het PvE als reflectiedocument op de  duurzaamheidambitie  tekort  schiet.  Men  kiest  namelijk  vaak  voor  een  label  of  reductie  doelstelling, zonder grondig over de duurzaamheidambitie na te denken.    

6.2 Samenvatting  De duurzaamheidambitie  • de  duurzaamheidambitie  van  opdrachtgevers  begint  vaak  met  alleen  een  ambitie  op  energiereductie  en  duurzaam  materiaal.  Aandacht  voor  andere  aspecten  ontstaat  na  inschakeling  van  een  adviseur  die  de  opdrachtgever  aanzet  tot  reflectie  op  de  duurzaamheidambitie.  • Het reduceren van het energieverbruik blijft tot de prioriteiten behoren, maar ook een  ambitie op gezondheid wordt toegevoegd.  • De duurzaamheidambitie aan het begin van het proces wordt op verschillende manieren  weergegeven. Onderscheid wordt gemaakt tussen een duurzaamheidambitie in de vorm  van het stellen van verschillende subambities. Een andere manier is het uitspreken van  termen, zoals ‘Cradle to Cradle’ of ‘de duurzaamste’.   Michiel Rogaar 

97

Het programmeren van duurzaamheid.   • •

• •

Ook  wordt    de  duurzaamheidambitie  soms  voorafgaand  aan  het  ontwerpproces  uitgesproken door het noemen van een duurzaamheidlabel.  De  duurzaamheidambitie  kan  voortkomen  uit  een  visie  die  inspeelt  op  milieuproblematiek  en  schaarste  in  de  toekomst.  Daarnaast  lijkt  de  opdrachtgever  in  sommige  gevallen  bewust  te  zijn  van  zijn  rol  in  de  maatschappij  en  de  verantwoordelijkheid die daarbij hoort.   Uit alle casussen blijkt dat het verkrijgen van een duurzaam imago een extra argument  voor  de  duurzaamheidambitie  kan  zijn.  Dit  argument  verlangt  het  aantonen  van  duurzaamheid in het gebouw.  Uit  alle  casusanalyses  lijkt  de  motivatie  en  visie  van  de  opdrachtgevers  in  verband  te  staan met de ambities en de aspecten waaraan prioriteit wordt gegeven.  

  Initiatieffase  • Er bestaat geen eenduidige betekenis voor het begrip duurzaamheid. Om die reden is er  in  elk  geanalyseerd  project  uit  dit  onderzoek  een  fase  te  herkennen,  waarin  discussie  plaats vindt welke aspecten tot een duurzaam gebouw leiden.  • De  ambitie  kan  zowel  vroeg  in  de  initiatieffase  vastgesteld  worden,  als  tijdens  het  ontwerpproces.  • Niet  alleen  de  opdrachtgever,  maar  ook  andere  stakeholders  van  het  project  dienen  hun ambities weer te geven.  • Het voordeel van het vaststellen van de ambitie in de initiatieffase is dat  men dan de  financiële consequenties duiden. Er is dan nog de mogelijkheid om meer middelen vrij  te maken om de duurzaamheidambitie te realiseren.   • Het  kan  ook  tijdens  het  ontwerpproces  plaatsvinden,  met  als  voordelen  dat  de  opdrachtgever  de  expertise  van  het  ontwerpteam  kan  gebruiken  en  men  tijd  kan  uitsparen door geen uitgebreide initiatief‐ en programmafase te houden. Een nadeel is  dat  de  opdrachtgever  dan  minder  inzicht  heeft  welk  budget  nodig  is  om  zijn  ambities  waar te maken, wat mogelijk leidt tot het oplopen van het budget of het naar beneden  bijstellen van eisen.  • Nadat de duurzaamheidambitie is vertaald naar ambities op bepaalde aspecten, kan de  opdrachtgever meetbare eisen verbinden aan bepaalde ambities. De opdrachtgever kan  dan  een  financiële  haalbaarheidstudie  laten  uitvoeren,  waarin  wordt  onderzocht  welk  label of welke meetbare eisen haalbaar zijn binnen het budget dat hij voor ogen heeft.   • Deze  haalbaarheidstudie  wordt  gebaseerd  op  een  ontwerpverkenning  met  daarin  concrete  duurzame  toepassingen  verwerkt.  Hiervan  is  een  bepaalde  prestatie‐eis  af  te  leiden en het budget wordt geraamd op basis van een elementenmethode.  • Men  kan  deze  haalbaarheidstudie  ook  uitstellen  tot  aan  het  ontwerpproces,  zodat  financiële  ramingen  op  basis  van  het  ontwerp  geschieden.  Dit  heeft  als  nadeel  dat  budget en eisen niet op elkaar afgesteld kunnen worden.    Inhoud PvE  • Er zijn twee verschillende indelingen voor het formuleren van duurzaamheid in het PvE  mogelijk:  Eén  waarbij  duurzaamheid  als  extra  hoofdstuk  wordt  toegevoegd  en  één  waarbij duurzaamheid het centrale aspect vormt.   o Het PvE dat duurzaamheid beschrijft in een extra hoofdstuk, kan in dit hoofdstuk  de ambities op de aspecten expliciet weergeven, die volgens de opdrachtgever  leiden tot duurzaamheid.  o Een  PvE  waarbij  duurzaamheid  het  centrale  aspect  is,  baseert  een  hoofdstukindeling,  op  de  belangrijkste  aspecten  die  van  invloed  zijn  op  duurzaamheid.  Het  hoofdstuk  kan  dan  beginnen  met  het  in  woord  beschrijven  van de ambities op dat specifieke aspect.  • In  geen  enkel  PvE  in  dit  onderzoek  staat  de  motivatie  of  visie  van  de  opdrachtgever  omschreven. Het ontwerpteam blijkt hier wel de behoefte aan te hebben.  Michiel Rogaar 

98


Prioriteiten worden in geen enkel PvE weergegeven.    Ontwerpfase  • De  opdrachtgever  kan  sturen  op  de  ambitie  door  het  selecteren  van  een  architect  of  ontwerpteam die ervaring hebben met duurzaam ontwerpen.  • Door een externe duurzaamheidadviseur aan te stellen of zelf nauw betrokken te blijven  kan de opdrachtgever tijdens het ontwerpproces zijn ambitie hoog houden.  • Een score voor een bepaald duurzaamheidlabel kan het ontwerpteam een richtlijn geven  welk  ambitieniveau  gewenst  is.  Het  risico  blijft  bestaan  dat  een  label  of  reductiedoelstelling  wordt  gebruikt  als  ‘afvinklijstje’.  Hierbij  bestaat  de  kans  dat  duurzame oplossingen, die niet voorkomen op de ‘lijst’ worden overgeslagen of dat de  oplossingen niet aansluiten op de werkelijke ambities van de opdrachtgever.    Functie PvE  • Uit  dit  onderzoek  valt  te  concluderen  dat  het  PvE  soms  te  kort  schiet  in  het  communiceren van wat de opdrachtgever  onder duurzaamheid verstaat. Dit  hoeft niet  direct  tot  problemen  te  leiden,  omdat  in  gesprekken  met  de  opdrachtgever  deze  informatie alsnog kan worden overgedragen.  • Wanneer  niet  duidelijk  uit  het  PvE  naar  voren  komt  wat  de  opdrachtgever  onder  duurzaamheid verstaat, maar er wordt wel een duurzaamheidambitie uitgesproken, zal  het ontwerpteam het PvE gebruiken als discussiedocument. Het is daarom altijd prettig  om een PvE te hebben.  • Resultaten uit dit onderzoek wijzen erop dat het PvE de opdrachtgever niet altijd aanzet  tot reflectie op de duurzaamheidambitie. Opdrachtgevers kiezen dan voor een label of  reductie doelstelling, zonder grondig over hun duurzaamheidambitie na te denken.     Tijd en geld  • Dit  onderzoek  wijst  erop  dat  de  duurzaamheidambitie,  ofwel  duurzame  kwaliteit,  duidelijk leidt tot een hogere investering.   • Wanneer een ‘interpretatiefase’ of een uitgebreid onderzoek naar de haalbaarheid van  duurzaamheid in de initiatieffase wordt overgeslagen, kan de procestijd verkort worden.  Het  nadeel  is  dat  de  opdrachtgever  dan  ook  geen  concrete  duurzaamheideisen  in  combinatie met een vast budget aan het ontwerpteam kan opleggen.    

6.3 Aanbevelingen opdrachtgevers  •

• •

• •

Het zal helpen wanneer de opdrachtgever een afzonderlijke interpretatiefase inlast waarin de opdrachtgeer definieert wat hij precies onder duurzaamheid verstaat en welke aspecten hij vindt bijdragen aan de duurzaamheid van zijn gebouw. Hoe deze interpretatiefase ingevuld kan worden is te zien in het model. Hoe eerder de duurzaamheidambitie wordt vastgelegd, hoe meer tijd er is om voldoende middelen(budget) vrij te maken, die nodig zijn om de duurzaamheidambitie te realiseren. Het noemen van een label of reductie-eis is niet voldoende voor het aangeven van de duurzaamheidambitie. Ook hierbij dient de duurzaamheidambitie te zijn omschreven aan de hand van aspecten die de opdrachtgever vindt behoren tot duurzaamheid. Wanneer  een  snel  proces  gewenst  is,  kan  men  kiezen  een  ‘tijdrovende’  haalbaarheidstudie in de initiatieffase over te slaan. Men kan dan kiezen minder rigide  vast te houden aan of het budget of eisen.  Door het formuleren van een motivatie en visie, waarop deze aspecten dienen aan te sluiten, dwingt de opdrachtgever hierover na te denken. Hoe deze interpretatiefase dient te verlopen staat verder toegelicht in het rapport.

Michiel Rogaar 

99


•

Er zijn twee mogelijkheden voor het opstellen van het PvE. De opdrachtgever kan enkele  aspecten die hij vind bijdragen aan duurzaamheid expliciet maken. Dit is aan te bevelen  wanneer  de  opdrachtgever  duidelijk  onderscheid  maakt  tussen  welke  aspecten  wel  en  welke aspecten niet onder duurzaamheid horen.  Het  is  ook  mogelijk  om  het  PvE  zo  op  te  stellen  dat  duurzaamheid  centraal  staat.  De  hoofdstukindeling  zal  dan  zijn  aan  de  hand  van  de  aspecten  die  de  opdrachtgever  tot  duurzaamheid  vind  behoren.  Deze  indeling  zal  duurzaamheid  tot  in  de  breedte  beschrijven. 

6.4 Aanbevelingen vervolg onderzoek  Het model dat is ontworpen op basis van dit onderzoek, is nog niet in de praktijk getoetst.  Het zou interessant zijn om de mening te horen van experts    Allereerst is het nuttig om te kijken naar de rol van het PvE gedurende het gehele proces. In  dit  onderzoek  is  slechts  gekeken  naar  de  rol  van  het  PvE  in  de  eerste  paar  fasen  in  het  proces, maar bekijkt niet hoe het PvE gebruikt wordt in de andere fasen.    Het onderzoek is gebaseerd op vier casusanalyses. Dit aantal is te weinig om conclusies hard  te  maken.  Bovendien  waren  twee  casussen  ten  tijde  van  dit  onderzoek  nog  niet  geheel  afgerond.  Het  zou  daarom  nuttig  zijn  om  meerdere  casussen  te  onderzoeken.  Men  kan  er  dan voor kiezen om bepaalde variabelen gelijk te houden of juist te veranderen. Variabelen  die mogelijk invloed hebben op de resultaten van het onderzoek zijn:   • De soort opdrachtgever (commercieel, ervaring)  • De gebouwfunctie (Kantoor, hotel, school, etc)    Opdrachtgevers  van  de  onderzochte  casussen  waren  over  het  algemeen  tevreden  met  het  proces en het geleverde duurzaamheidresultaat. Daarom is het interessant om casussen te  onderzoeken, die gestart zijn met een hoog ambitieniveau, maar waar weinig van terecht is  gekomen.  Het  onderzoek  moet  dan  uitwijzen  of  het  PvE  een  rol  heeft  gehad  in  het  belemmeren  van  de  realisatie  van  de  ambities.  Een  dergelijk  onderzoek  kan  de  conclusies  van dit onderzoek versterken of nuanceren.   In de expert interviews zijn experts aan het woord geweest, met verschillende expertise of  ervaring.  Hiertoe  behoren  twee  wetenschappers,  een  huisvestingsadviseur,  een  architect,  een bouwfysicus en een commerciële projectontwikkelaar. Het zou nuttig zijn om meerdere  opdrachtgevers hierover te interviewen, die verschillen in ervaring en die niet commercieel  zijn.     Dit  onderzoek  wees  uit  dat  PvE’s  twee  verschillende  indelingen  kunnen  hanteren  om  de  duurzaamheidambitie  te  verwoorden.  Beiden  indelingen  zijn  mogelijk,  maar  dit  onderzoek  heeft nog onvoldoende data om te kunnen bepalen welk indeling de voorkeur verdient bij  het ontwerpteam.    Het  betrekken  van  stakeholders  kwam  uit  de  expertinterviews  naar  voren  als  belangrijke  processtap  in  de  initiatieffase.  Het  betrekken  van  de  stakeholders  is  in  de  casussen  onderbelicht gebleven. Het zou interessant zijn om uit te zoeken of de rol van stakeholders  belangrijker wordt in duurzame projecten.  Uit  een  ander  expertinterview  kwam  een  interessante  suggestie  naar  voren,  die  in  dit  onderzoek  weinig  aandacht  heeft  gekregen.  Het  ontwerpteam  zou  gebaat  zijn  bij  een  exploitatiemodel, dat inzicht geeft in de kosten en opbrengsten van het gebouw tijdens de  exploitatiefase. Dit biedt volgens de geïnterviewde extra kansen en dient daarom nader te  worden  onderzocht.  Het  toevoegen  van  een  dergelijk  model  aan  het  PvE  biedt  de  mogelijkheid  voor  het  ontwerpteam  kostenbesparingen  te  realiseren  of  opbrengsten  te  maximaliseren voor de exploitatiefase.  Michiel Rogaar 

100


7 Model  Met  de  kennis  verkregen  uit  dit  onderzoek  is  een  model  opgesteld.  Dit  model  is  een  stappenplan, waarin de ‘interpretatiefase’ verder wordt uitgewerkt. De opdrachtgever dient  deze  fase  zo  vroeg  mogelijk  in  de  initiatieffase  in  te  lassen.  Het  kan  parallel  lopen  met  de  programmafase,  wanneer  de  duurzaamheidambitie  zich  slechts  uitspreekt  op  enkele  aspecten.  Het  kan  ook  de  gehele  programmafase  vervangen,  wanneer  duurzaamheid  het  centrale thema is en wanneer de duurzaamheidambitie zich uitspreekt op alle onderwerpen.  Het model is ervoor bedoeld om de opdrachtgever er toe te bewegen na te denken over zijn  duurzaamheidambitie.  Het  resultaat  is  een  document  waarin  duurzaamheidambitie‐  en  eisen staan vermeld.      Het  model  bestaat  uit  5  stappen.  In  de  eerste  stap  dient  de  opdrachtgever  zonder  hulp  van  adviseurs  zijn  duurzaamheidambitie op te stellen.     In  stap  twee  helpt  een  adviseur  (dit  kan  een  architect,  duurzaamheidadviseur  of  huisvestingsadviseur  zijn)  de  opdrachtgever  te  reflecteren  op  zijn  ambitie  aan  de  hand  van  concrete voorbeelden.    In  stap  drie  dient  de  opdrachtgever  de  ambities  van  de  stakeholders in kaart te brengen.     Het  is  mogelijk  om  stap  4  over  te  slaan,  als  de  opdrachtgever  direct aan het ontwerpproces wilt beginnen. Wanneer hij eisen  en  budget  op  elkaar  wilt  afstemmen  dient  hij  de  haalbaarheidstudie van stap 4 uit te voeren.     Bij  stap  5  kan  de  opdrachtgever  beginnen  aan  het  ontwerpproces.   

Michiel Rogaar 

101


Michiel Rogaar 

102


 

 

Michiel Rogaar 

103


 

Michiel Rogaar 

 

104


8 Reflectie  Naast het beantwoorden van de onderzoeksvraag en het doen van aanbevelingen voor dit  onderdeel  van  het  bouwproces  pleit  ik  voor  een  grondige  discussie  over  de  betekenis  van  het begrip duurzaamheid en hoe duurzaam bouwen daarop dient aan te sluiten.    Het  Brundlandt  Report  uit  de  jaren  80,  wat  in  mijn  ogen  de  aanstichter  is  van  het  huidige  'duurzaamheidsdenken’ stelt in de eerste plaats de staat van moeder aarde aan de orde. Als  de  huidige  duurzaamheidtrend  heeft  geleid  tot  een  nieuwe  manier  van  bouwen,  zou  ‘het  nieuwe’  betekenen,  dat  deze  manier  van  bouwen  de  negatieve  impact  op  moeder  aarde  meer  probeert  te  beperken  dan  voorheen.  Milieuaspecten  als  energie,  water  en  materiaal  zouden dan meer aandacht verdienen.   In de Jaren 90, voegde John Elkington met het ‘Tripple P’ model het begrip ‘mens’ toe aan de  discussie. Naar mijn mening heeft de mens altijd al centraal gestaan in het programmeren.  Dat zou betekenen dat een zorgvuldige programmafase een vereiste is voor het proces van  een  duurzaam  project.  In  mijn  ogen  voegt  het  model  van  John  Elkington  daarom  niet  veel  toe voor de bouw. Het is in mijn ogen voornamelijk bedoeld voor bedrijven om hen bewust  te maken van hun maatschappelijke verantwoordelijkheid. Toch werd later op dit model de  tetraëder van Duijvestein gebaseerd. De tetraëder van Duijvestein verbindt uiteindelijk een  grote hoeveelheid aspecten aan duurzaamheid.   Door  het  toevoegen  van  steeds  meer  kwaliteiten  aan  het  containerbegrip  duurzaamheid  wordt de grens tussen wat wel en geen duurzame kwaliteit is in een gebouw steeds vager en  bestaat  het  risico  dat  de  betekenis  van  duurzaamheid  en  kwaliteit  met  elkaar  gaan  overlappen.  Immers  zou  iets  met  een  bepaalde  kwaliteit  van  waarde  zijn  voor  de  mens.  Daarmee zou het tegelijkertijd duurzaam zijn.  Het betrekken van het menselijke aspect van duurzaamheid heeft niet alleen gevolgen voor  de  betekenis  ervan.  Het  zou  ook  nadelige  gevolgen  kunnen  hebben  voor  de  essentie  van  duurzaam bouwen. Want niet elke kwaliteit zal leiden tot duurzaamheid, zoals de commissie  Brundlandt  het  ooit  heeft  bedoeld.  In  tegendeel  zelfs.  Het  Brundlandt  Report  noemt  het  toenemen van de westerse levensstandaard juist een gevaar voor duurzaamheid. Het meer  aandacht  besteden  aan  aspecten,  zoals  gezondheid  en  veiligheid,  zullen  in  mijn  ogen  onze  westerse  levensstandaard  verder  voortstuwen  en  zouden  daarom  eigenlijk  niet  bijdragen  aan duurzaamheid.     Bij aanvang van dit onderzoek was ik in de veronderstelling, dat men door de eeuwen heen  altijd  al  zo  duurzaam  mogelijk  heeft  willen  bouwen.  Al  in  de  eerste  eeuw  voor  Christus  bestudeerde  de  Romeinse  bouwmeester  Vitruvius  ‘het  lang  meegaan’  van  gebouwen.  Hij  onderscheidde drie kwaliteiten die van belang waren voor die eigenschap: firmitas, utilitas  en venustas (resp. stevigheid, bruikbaarheid, en schoonheid).90   Architect  De  Moura  zei  het  volgende:  “In  tegenstelling  tot  wat  iedereen  denkt,  is  duurzaamheid  helemaal  niets  nieuws.  Want  als  je  verder  terug  kijkt  waren  alle  architecten  altijd al duurzaam. In de tachtiger jaren werd dat allemaal losgelaten en is men gewoon een  stap  achteruit  gegaan.  Slim  bouwen,  waarbij  rekening  wordt  gehouden  met  de  zon  en  energieregulering in een gebouw bestaat al heel lang. Voorbeelden hiervan zijn het bouwen  van overstekken die schaduw creëren of gebruik van luiken, die zowel warmte als kou kunnen  buiten houden. ”91  Is het niet de wens van elke architect een gebouw te ontwerpen, waar men een eeuw later  nog steeds gebruik van maakt en plezier van heeft? Het gaat hier dan wel om de duurzame  eigenschap dat iets “lang meegaat” (naar het Engels vertaald als ‘durable’) en verschilt in het  90

91

Wamelink, J. W. F. (2007). Inleiding Bouwmanagement. Delft: TU Delft. Interview Noguiera de Moura, J. Royal Haskoning Architecten (7 mei 2010)

Michiel Rogaar 

105

Het programmeren van duurzaamheid.   feit  dat  dit  niet  per  se  geen  milieu  imapct  heeft,  maar  het  kan  wel  de  milieu‐impact  aanzienlijk reduceren (er is immers minder materiaal nodig om nieuw te bouwen). Om het  lang  meegaan  te  bereiken  dient  het  gebouw  zo  goed  mogelijk  aan  te  sluiten  op  de  gebruikerswensen en de omgeving.   Architect Hauer zegt: “Een duurzaam gebouw is waar je op een gezonde manier kunt werken  en wat een positieve bijdrage geeft aan de omgeving. Dit kan op gebied van uitstraling, maar  ook op gebied van milieu.”92 Men dient bij het proces van een duurzaam gebouw niet alleen  aandacht te besteden aan het beperken van de negatieve impact van het milieu, maar juist  op het vergroten van de toegevoegde waarde voor mens en omgeving. Daarmee moet het  ontwerpteam architecten zich altijd verdiepen in de wensen van de mens en verschillende  belangengroepen  in  de  omgeving.  Daarom  is  het  van  belang  dat  bij  het  proces  van  een  duurzaam gebouw zorgvuldig tijd besteed wordt aan het in kaart brengen van deze eisen en  wensen van gebruikers en belangengroepen die direct of indirect betrokken zijn. Met andere  woorden  een  zorgvuldige  programmafase  is  van  doorslaggevend  belang  bij  het  realiseren  van een duurzaam gebouw.  Echter  laten  de  twee  commerciële  projecten,  een  kantoor  en  een  hotel,  zien  dat  deze  programmafase  min  of  meer  wordt  overgeslagen.  In  beide  gevallen  is  het  Leed  Platinum  label behaald (hoogste mogelijke Leed label). De opdrachtgevers zijn zeer tevreden met het  ‘duurzame’ resultaat.   De gebouwen behoren tot een categorie waar min of meer op aanbod wordt gebouwd, voor  een  algemene  gebruiker.  Bij  een  hotel  is  het  nagenoeg  onmogelijk  om  de  toekomstige  gasten  al  bij  het  bouwproces  te  betrekken.  Bij  het  kantoorgebouw  geanalyseerd  voor  dit  onderzoek was dat wel mogelijk, alleen is onzeker wie de huurder zal zijn na het aflopen van  het huurcontract. Een kantoor gebouwd op de specifieke wensen van een bepaalde huurder  zal mogelijk niet aansluiten op wat een toekomstige huurder wil.  Daarmee  is  het  interessant  om  af  te  vragen  of  het  bouwen  op  aanbod  überhaupt  wel  duurzaam is.  Volgens van Doorn is het van cruciaal belang om alle betrokken partijen te betrekken bij het  vaststellen van ambities. Het opstellen van een strategische projectaanpak vormt daar een  belangrijke  stap  in.  Deze  aanpak  dient  enerzijds  gericht  te  zijn  op  het  realisiren  van  een  vooraf  bepaalde  kwaliteit  van  het  eindproduct,  maar  ook  op  het  organiseren  van  het  proces.93  De  visie  van  Van  Bergen94  op  duurzaam  bouwen  gaat  daarin  nog  verder.  Hij  meent  dat  duurzaam bouwen niet zozeer wordt bereikt door het stellen van duurzame doelstellingen,  maar door het doorlopen van een zorgvuldig bouwproces, waarbij rekening is gehouden met  alle mogelijke belangengroepen:“Maar in principe is het begrip duurzaamheid ook met alle  stakeholders  komen  tot  besluitvorming.  Ook  dat  een  gebouw  in  de  omgeving  wordt  geaccepteerd.  Dat  je  bij  de  bouw  niet  de  mussen  wegjaagt.  Dat  is  ook  allemaal  duurzaamheid.  Wanneer  je  dat  goed  organiseert,  waarbij  je  rekening  houdt  met  iedereen,  heb je per definitie een duurzaam gebouw. Het hoeft niet het duurzaamste gebouw te zijn,  maar  elk  ontwerpproces,  waarbij  je  goed  samenwerkt  met  andere  partijen,  is  het  per  definitie duurzaam.”  Voegen  we  ‘de  toekomstige  generaties’  toe  aan  deze  belangengroepen,  dan  houden  we  vanzelf rekening met het feit dat we anders met moeder aarde dienen om te springen (wat  deze  behoeften  zullen  zijn    is  een  discussie  apart).  Hoe  dan  ook,  moeten  we  al  die  ‘stakeholders’  bij  het  proces  betrekken,  die  hun  wensen  op  dit  moment  wel  kunnen  uitspreken.  Van Bergen voegt hier aan toe dat ‘het duurzaamste gebouw’ niet bestaat. “We  moeten  proberen  een  zo  duurzaam  mogelijk  gebouw  neer  te  zetten,  binnen  de  randvoorwaarden die van toepassing zijn.”    92

Interview Hauer D. Royal Haskoning Architecten (31 augustus 2010) Doorn A.v. (2010) Duurzame kwaliteit 94 Interview Bergen P.v. DGMR (24 augustus 2010) 93

Michiel Rogaar 

106

Het programmeren van duurzaamheid.   De discussie rondom duurzaam bouwen gaat in mijn ogen te veel over de extra kosten die  het  met  zich  mee  brengt.  Het  proces  er  naar  toe  is  vaak  onderbelicht,  terwijl  het  in  mijn  ogen essentieel is. Zo hoor je opdrachtgevers weinig over het extra tijd reserveren om alle  belangen  in  kaart  te  brengen  van  alle  stakeholders  die  betrokken  zijn  bij  de  ontwikkeling.  Het gebouw zou namelijk voor iedereen een toevoeging moeten zijn.  Dit onderdeel verdient  in mijn ogen nader onderzoek.   

Michiel Rogaar 

107


Michiel Rogaar 

108


9 Bronnenlijst   Artikelen  • • • • • • • •

Bergen,  P.  v.  (2010).  Van  labelcompetitie  naar  duurzame  processen,  mijn  wens  voor  2010.  www.duurzaamgebouwd.nl   Bogers, T. & Meel, J. v. & Voordt, T. v. d. (2008). Architectenvisie op het Programma van  Eisen. Facility Management Magazine | Jaarboek 2008, 38 ‐ 43.  Boersma, A. C. & Leijten, J. L. (2003). Binnenmilieu en productivitieit: eindelijk harde cijfers.  verwarming & Ventilatie, p 393.  Brink, B. & Dam, E. t. (2009). Duurzame huisvesting vraagt om een integrale aanpak. Facility  management Jaarboek 2009, 40‐43.  Duijvestein, K. (2000). Hoe duurzaam/durable is duurzaam/sustainable? Best: Aeneas.  Labohm, H. Financieel Dagblad extra 7 december p.7  Janssen Groesbeek, M. (2009). Terug naar de Kringloop. Financieel Dagblad extra. 7  december  Morris, P. & Fay Matthiessen, L. (2007). Cost of Green Revisited. 

Boeken  • • • • • • • • • • • • •

Rakhorst, A. (2008) De winst van duurzaam bouwen, Search Knowledge 2008;   Doorn, A. v. (2004). Ontwerp/proces. Amsterdam: SUN.  Geerts, G., & Boon, T. d. (1999). Van Dale Groot woordenboek der Nederlandse taal. Utrecht  ‐ Antwerpen: Van Dale Lexicografie.  Hal, A. v. (2004). Bouwen met ambitie. Boxtel Aeneas.  Homan, R. (1997). Standaardvoorwaarden, Rechtsverhouding opdrachtgever ‐ architect.  Amsterdam: Kon. Maatschappij tot Bevordering der Bouwkunst, Bond van Nederlandse  Architecten.  Oxtoby, G. P. (1997). Groot Polytechnisch Woordenboek. Deventer ‐ Antwerpen: Kluwer.  Ridder, H. d. (2006). Living Building Concept. Gouda: PSIBouw.  Spekkink, D. (2006). Bouwen aan het programma van eisen. Delft: Thieme Media Services.  Voordt, T. v. d., & Wegen, H. v. (2009). Architectuur en Gebruikswaarde, programmeren,  ontwerpen en evalueren van gebouwen. Bussum: Thoth. p.47  Wamelink, J. W. F. (2007). Inleiding Bouwmanagement. Delft: TU Delft.  Wijk, M. (2004). Bouwstenen, Gids bij het maken van een programma van eisen. Delft: SBR.  Wijk, M., & Spekkink, D. (1998). Bouwstenen voor het PvE. Delft: W.D. Meinema B.V.  Wijnen, G., Renes, W., & Storm, P. (1999). Projectmatig Werken. Utrecht: Het Spectrum. 

Casusanalyses • • • •

Haagse Hogeschool 2010  Hotel Amstelkwartier 2010  OSG Schravenland 2010  TransPort 2010 

Interviews Experts • • • • • •

Bergen, P. van   Dam, E. ten   Hauer, D.   Lugt, P. van der   Spekkink, D.   Wijk, M.  

           

DGMR (24 augustus 2010)  Royal Haskoning (31 augustus 2010)  Royal Haskoning (15 september 2010)  OVG Projectontwikkeling (31 augustus 2010)  Spekkink C&R (26 juli 2010)  OKA (10 maart 2010) 

Rapporten  • •

Michiel Rogaar 

Alblas, A. (2008). Programmeren en de relatie met ontwerpen (Afstudeerrapport). Delft: TU  Delft.  Australian Federal Department of Industry Science and Tourism, Environmental & Economic  Life Cycle Costs of Construction, No. Canberra: 1998. 

109

Het programmeren van duurzaamheid.   • • • • • • • • • • • •

Brundlandt report, Our Common Future (1987) World Commission on Environment and  Development, United Nations  Dansen, M. (2009). Hoge duurzame ambities in de praktijk. TU Delft, Delft.  Gemeente Amsterdam, Dienst ruimtelijke ordening (2007). Stedenbouwkundig plan  Amstelkwartier.   Gerbrands, P. (2008). Over Bevolking, van biowetenschappen en maatschappij van 2008   Grooten, M., Oerlemans, N., & Zwaal, N. (2010). Nederlandse samenvatting Living Planet  Report 2010. Leusden: WWF.  Hoekstra, R. & Smits, J. P. (2009). Monitor duurzaam Nederland. Den Haag: Centraal Bureau  voor de Statistiek.  Lameris, L. (2007). De ambities van duurzaam bouwen. 163.  Senter Novem. Duurzaam Bouwen   SEV (stuurgroep experimenten volkshuisvesting), NOVEM (Nederlandse onderneming voor  energie en milieu), Nationaal Dubocentrum  (1999). Duurzame schoolgebouwen. Wat leren  voorbeeldprojecten ons? Ouderkerk aan de IJssel: Drukkerij Goos.  Verlinden, I. (2008). Duurzaamheid, ontwerp om te sturen op de gewenste ambitie.  Technische Universiteit Eindhoven, Eindhoven.  Visser, P. (2010). Sustainable offices. Financial feasible to what extent?  Wetering, W. (2003). Duurzaam en gezond bouwen met smaak. 's‐Hertogenbosch: SVE. 

  Webpagina’s  • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • •

•

Michiel Rogaar 

www.senternovem.nl     www.storyofstuff.com     www.earth‐policy.org     www.regering.nl      www.duurzaamgebouwd.nl   www.sbm‐groep.nl    www.breeam.nl       www.usgbc.org       www.greencalc.com     www.europeangreencities.com   www.gprgebouw.nl    www.vrom.nl      www.wiki.dgbc.nl     www.senternovem.nl     www2.nen.nl      www.breeam.nl        www.bouwwijzer.be        www.architectenweb.nl     www.senternovem.nl    www.architectenweb.nl     www.alphaplan.nl     www.octalix.com  

                                         

         

             

   

110


Begrippenlijst & Gebruikte afkortingen    • •   •   •   •

  •   •   •

  •   •   •   •   •

95

Ambitie:     De  wil  om  iets  te  doen.  Een  ambitie  op  een  bepaald  aspect  is  dat  wat men wil bereiken op een bepaald aspect.    Besteksfase:   Fase  na  de  ontwerpfase,  waarin  bouwtekeningen  worden  gemaakt  van het  DO  en  de  uitvoering wordt voorbereid.  Het  onderzoek zal niet  ingaan  op deze  fase.  Definitiefase:  

De programmafase 

DO:     Definitief  ontwerp.  Het  DO  onderscheid  zich  van  het  VO  door  een  gedetailleerdere uitwerking, waarin ook materialen zijn aangegeven. Na afloop van deze  fase wordt op basis van dit ontwerp het bestek geschreven.   Duurzaamheidlabel:  o Breeam   o Leed    o GPR‐Gebouw  o GreenCalc  Eis:    is.  

 

       

Zie §2.2.  Zie §2.2.  Zie §2.2.  Zie §2.2. 

Een  eis  onderscheid  zich  van  een  ambitie,  wanneer  deze  meetbaar 

Elementenraming:    Een financiële raming van de bouwkosten op basis van een  hoeveelheid  elementen.  Dit  kunnen  vierkante  meters  zijn,  maar  ook  specifieke  bouwelementen.  EPC:       Een  wettelijk  voorgeschreven  norm  die  staat  voor  een  bepaalde  energiezuinigheid  van  een  gebouw.  Hoe  lager  de  norm,  hoe  energiezuiniger  het gebouw. De EPC is een berekening, die door het gebruiken van meer energiezuinige  toepassingen een lager cijfer kan krijgen. Het is geen meting, waarbij precies voorspeld  kan worden wat het energieverbruik precies zal zijn.95  Exploitatie:   Het  (financiële)  management  tijdens  de  gebruiksfase.  Het  exploitatiebudget zijn alle kosten die zich voordoen tijdens de gebruiksfase.  Gebruiksfase:   gebruiker. 

De fase dat het gebouw in gebruik is genomen door de huurder of 

Initiatieffase:   wordt. 

De eerste fase van een bouwproject, waarin een project geïnitieerd 

Motivatie:     Beargumentering  van  de  ambitie.  Het  antwoord  op  ‘waarom’  een  opdrachtgever een bepaalde ambitie heeft.  Ontwerpteam:  Een team van ontwerpende adviseurs, die in samenspel het ontwerp  leveren tijdens de ontwerpfase. Veel voorkomende adviseurs van het ontwerpteam zijn 

http://www.leerwiki.nl/Wat_is_EPA_en_EPC

Michiel Rogaar 

111

Het programmeren van duurzaamheid.   de  architect,  de  bouwmanager,  de  installatietechnicus,  de  constructeur  en  de  bouwfysicus.    •

  •   •   •   •   •

Ontwerpverkenning:  Dit  is  een  globaal  ontwerp  op  basis  van  schetsen  of  massastudies,  waarin  de  eerste  ambities  en  eisen  worden  verwerkt.  Op  basis  van  een  ontwerpverkenning  kan  men  hoeveelheden  bouwelementen  inschatten.  Deze  informatie kan gebruikt worden voor de elementenbegroting.  Programmafase:  De  fase  waarin  het  Programma  van  Eisen  wordt  opgesteld.  Deze  kan  zowel  als  aparte  fase  tussen  de  initiatieffase  en  ontwerpfase  plaats  hebben,  of  overlappen met de ontwerpfase.  SO:     Structuur Ontwerp. Een globaal ruimtelijk ontwerp. Na afloop wordt  een aantal varianten gepresenteerd, waarin de opdrachtgever een keuze moet maken.  De gekozen variant dient als uitgangspunt voor de volgende fase.  Stakeholder  Een betrokken partij, die om welke reden dan ook hinder of profijt  heeft van de ontwikkeling.   Visie:     Een  mening  over  een  zaak  en  hoe  die  dient  te  worden  aangepakt.  De  duurzaamheidvisie  van  de  opdrachtgever  is  zijn  mening  hoe  duurzaamheid  kan  worden bereikt. De visie kan gezien worden als het ‘wat’ van de ambitie.    VO:     Voorlopig  Ontwerp.  Een  uitwerking  van  het  gekozen  SO,  waarin  dieper wordt ingegaan op technische toepassingen. 

     

Michiel Rogaar 

112


Bijlagen  Expert interviews  Interview Maarten Wijk  Interview Maarten Wijk, 10 mrt 2010    Duurzaamheid gaat toch om mensen. Er bestaat een spanning tussen het gebruik en de middelen die  je daar voor inzet.     Maar is het mensengedeelte ook nieuw nu met die hele duurzaamheidtrend?  Het begon met de energiekant in de jaren 80 en jaren 70. Daar is later de milieukant bijgeplakt, dat  zich heel erg richtte op materiaal en fout materaal, langzaam is de relatie een beetje gekomen met  gezondheid. En nu de laatste twee drie jaar hoor je opeens ook dat dingen gebruiksvriendelijk moeten  zijn. En nu gaat men mij weer vinden als het om duurzaam bouwen gaat. Dat is grappig. En het gekke  is dat het voor al die traditionele milieu jongens en meisjes en mannen vrouwen dat ze nu zo zitten,  hey verhip zo heb ik er nog nooit tegenaan gekeken.     Het is eigenlijk logisch dat in uw gids milieueisen onder budget plaatst.  Mijn eigen theorie is dat je in de bouwkunde alles moet terugbrengen tot universele waarheden. Een  van die universele waarheden is “Geld bestaat niet.” We willen iets, we willen een bepaalde activiteit  accommoderen. Als we dat niet willen, zouden we niets doen. Het is ten principale zo dat je niet iets  doet om het milieu te besparen.  Dat is onzin. Als je dat wilt doen moet je niets doen.  Dat is dus een  soort van universele waarheid. Dat betekend automatisch dat een milieulast, energielast, waterlast,  of  bouwstoffen,  energie,  dat  je  die  inzet  ter  facilitering  van  een  bepaalde  activiteit.  Net  zoiets  je  vraagt mensen of ze bereid zijn of ze iets in elkaar willen zetten.  We willen iets, je hebt een bepaald  doel, en je zet er bepaalde dingen voor in. En dat geheel van wat je inzet, zou je de kosten kunnen  noemen, maar dan in de meest geruime zin. Dit is wat ik wil, dit is wat het kost, of wat het kosten  mag. Ja ik wil dat het 22 graden is in deze ruimte, ja maar ik wil niet meer dan 100 euro per jaar aan  de  verwarming  uitgeven.  Zo  simpel  is  het.  En  dat  betekend  dat  het  inderdaad  heel  logisch  is  om  milieu, enzo onder budgetten neer te zetten. Energie, water, materiaal. Ook investeringskosten, want  dat is niets anders dan materialen energie en arbeid, in je beperkende voorwaarden op te nemen. En  dan kan je ook heel duidelijk heel transparant aan de opdrachtgever duidelijk maken wat je wil. We  willen nu iets meer, maar dat betekend nu ook dat dat een hogere milieulast met zich meebrengt. En  dat betekent dus als je de milieulast zo klein mogelijk wil maken dat het ook zo is dat je je vraag iets  naar beneden moet bijstellen, en dus dat dat in evenwicht moet worden gezet.     Dus die afwegingen liggen dus zowel op financieel als op milieugebied plaats.   Maar tussen milieu en kosten ligt ook vaak weer een afweging plaats. Je zou kunnen zeggen, zou je er  dan niet voor kiezen om ze toch weer apart van elkaar te sorteren?   Natuurlijk hou je je ze apart, dat doe je ook in de bouwstenen. Het zijn appels en peren. Er zijn dingen  die proberen de milieulast uit te drukken in geld en in de energielast is dat vrij simpel. Bij water ook.  Bij  milieu,  is  dat  in  toenemende  mate  zo,  omdat  er  door  de  overheid  met  milieuheffingen  wordt  gewerkt, maar eigenlijk is het zo dat de mensen moeten betalen voor de schade die bij de productie  van iets wordt gemaakt. Maar je kunt op dit moment nog niet, wel heel goed dat je het zegt, want je  hebt een afweging tussen vraag en aanbod tussen en doel en middelen die je inzet. En die middelen  zijn  ook  nog  eens  niet  heel  erg  rechtstreeks  vergelijkbaar.    En  daar  ontstaat  een  misverstand  als  je  milieu  niet  onder  beperkende  voorwaarden  zet  maar  onder  je  doelgeving.  En  dat  gebeurt  tegenwoordig  dat  het  dan  heel  erg  verwarrend  wordt.  Het  meest  belangrijke,  de  echte  doelgeving,  datgene waar het gebouw echt voor wordt gebruikt, dat dat ondergesneeuwd raakt en ook impliciet  is.  Oftewel..  alle  kwaliteiten  zijn  impliciet.  Je  vraagt  iemand  een  kantoorgebouw  van  2500m2  te  ontwerpen en je denkt datje automatisch onder dat kantoor wordt verstaan.  En dan moet je nog de  kosten  gaan  berekenen  en  de  kosten  optimaliseren.  En  ik  zeg,  Nee  ga  eerst  eens  nadenken  over  kwaliteit. Wie wordt daar gehuisvest? Wat wil diegenen daar kunnen doen? En wat heeft ie daar voor  nodig? Om dat te kunnen doen.  En daarna kan je dat dus gaan berekenen, wat moet dat dan kosten  en  vind  ik  daarvan  de  kosten  niet  te  hoog.  Zo  ja,  dan  kan  je  gaan  kijken  wat  je  eventueel  kan  gaan  Michiel Rogaar 

113

Het programmeren van duurzaamheid.   afromen aan de vraagkant. Die afweging tussen kosten en kwaliteit is door studenten en ook door jou  niet gemaakt. Natuurlijk maakt het uit als ik zeg… er waren goeie praatjes…… Je kunt niet goed een  kostenafweging maken als je niet goed weet wat die werknemer precies wil.     Als ik het goed begrijp begin je met de vraag: welke kwaliteit is het optimale doel? Daarna kom je  met de kostenoverweging, wat staat er tegenover.   Als je het andersom zou gaan doen, als je alleen maar op die kostenkant zou gaan zitten en op het  gebruik zou gaan zitten. En dat dus impliciet maakt. Dan kan je van tevoren al zeggen wat de kosten  zijn.   Bij  pure  ontwikkelaars  kopen  een  stukje  grond,  ze  zien  daar  een  aantal  vierkante  meters  dat  daar  gerealiseerd kan worden en ze weten dat de markt bereidt is wat ze per vierkante meter wil betalen.   Dus weten ze hoeveel iets gaat kosten, en ze willen 25% winst. Maar dat betekend dat waneer daar  vervolgens  een  creatief  bureau  in  wil  gaan  zitten  dat  bureau  eerst  moet  nagaan  vanuit  haar  bedrijfsprocessen hoeveel vierkante meter ze nodig hebben per werknemer. Wat de bezettingsgraad  is per werknemer…..    Maar wat als een huurder na 10 jaar uit dat gebouw vertrekt dat volledig op hem is afgestemd?  Ja reden te meer om in scenario’s te denken. Over 10 jaar komt daar iemand anders in. Ik moet me  dus  een  beeld  kunnen  vormen  wie  die  ander  dan  zou  kunnen  zijn  en  wat  die  dan  van  het  gebouw  verwacht.  En  dan  kijken  wat  zijn  nu  de  overeenkomsten  erin.  En  wat  je  dan  wil  is  een  zekere  flexibiliteit inbouwen. Maar het is wel heel grappig dat je het zegt, want juist dit wordt vaak als alibi  gebruikt  door  ontwikkelaars,  ja  ho  eens  dat  maakt  niet  uit.  Ik  geef  gewoon  2500  vierkante  meter,  want  er  komen  toch  allemaal  verschillende  huurders  in.  We  kunnen  er  niets  over  zeggen.    Wat  die  kwaliteit moet worden.  Dat betekend dus dat het creatieve bureau als het andere bureau, het beiden  niet goed kunnen bereiken.     Maar  een  voorbeeld  als  het  nieuwe  bouwkunde,  oorspronkelijk  totaal  niet  gebouwd  voor  bouwkunde, maar toch zie je dat iedereen heel erg tevreden is met het gebouw.   Er is nog ongelooflijk veel aan te merken op dat gebouw. De energierekening is onverantwoord! Maar  het grappige is dat er zo n gigantische overmaat inzit , dat het heel veel verschillend gebruik mogelijk  maakt. En dat je dus als gebruiker het helemaal tot je eigen omgeving kunt maken door eilanden van  ruimte hebt waar je al die spulletje kan etaleren en waar je lekker kan doen wat je wil.  21min.    Wat is duurzaam bouwen? Per definitie is dat eigenlijk uiteindelijk een gebouw dat dus duurzaam is  (durable)    een  piramide  is  duurzaam  want  die  staat  er  na  4  duizend  jaar  nog  en  die  wordt  ook  gewaardeerd op de een of andere manier. Hoewel er wel energie en materiaal in is gestopt voor dat  ene  lijkje,  is  natuurlijk  toch  wel  een  beetje  bizar.  Maar  al  die  oude  grachtenpanden  en  oude  monumenten  worden  nog  steeds  gewaardeerd.  En  daar  zitten  woningen  en  kantoortjes  in  en  de  mensen vinden het nog steeds hartstikke prettig. Het enige nadeel is dat ze soms leegstaan omdat de  parkeergelegenheid  dus  niet  voldoet.  Maar  juist  omdat  ze  vroeger  zijn  gemaakt  met  heel  veel  overmaat met heel veel aandacht voor allerlei dingen die heel diep in menselijke emoties zitten zoals  aandacht voor details, heeft het nog steeds een waarde en is het nog steeds waardevoller dan alles  wat  steeds  nieuw  gebouwd  word.  En  ontwikkelaars  zouden  zich  achter  de  oren  moeten  krabben  waardoor dat nou eigenlijk precies komt.  Alles wat er in die periode van de gouden eeuw is gebouwd  met  enorm  veel  overdaad,  en  we  zouden  dat  300  400  jaar  geleden  niet  duurzaam  bouwen  hebben  genoemd,  maar  dat  was  het  wel.  Alle  gebouwen  met  alle  duurzaamheidtoepassingen  van  tegenwoordig, dubbel glas hr+ ketel etc. Staat binnen zoveel jaar leeg.     De Julianalaan heb ik zelf maar vrij kort meegemaakt. Wat ik jammer vindt ten opzicht van het oude  bouwkunde gebouw is dat de ontmoeting, met name met de andere afdelingen, dat die moeilijker is.  De Julianalaan is nu een beetje te groot een doolhof, het blijft wel voortdurend spannend. En het is  een fantastische prestatie hoe ze dat in een korte tijd hebben gedaan.    Ook het nieuwe doet er toe?  Ja  want  als  ze  de  geschiedenis  niet  meer  kennen,  zal  iedereen  beginnen  te  mekkeren  over  weet  ik  veel wat.    Maar de grap van het programmeren en het Programma van eisen is om dat dat zo volledig mogelijk  te  doen.    En  dat  zo  veel  mogelijk  te  doen  met  in  het  achterhoofd  scenario’s  zoals  een  individuele  gebruiker uiteindelijk het gebouw zal moeten ervaren en daar zijn activiteiten moet kunnen doen. Dat  Michiel Rogaar 

114

Het programmeren van duurzaamheid.   zo integer en volledig mogelijk te doen. Denkende in termen als loopafstanden, akoestiek, verlichting  klimaat.  Die  komen  automatisch  aan  de  orde.  En  dan  kun  je  ze  in  ieder  geval  benoemen  je  kan  ze  bespreekbaar maken en je kunt daar uiteindelijk een maat of een criterium aan koppelen. Als ze dat  bij  een  nieuw  te  bouwen  bouwkunde  gebouw  zouden  hebben  gedaan  zou  je  een  ander  gebouw  hebben  als  het  verbrandde  gebouw  van  bouwkunde.    Omdat  je  daar  ook  de  tekortkomingen    van  kende, en dat je daar eigenschappen van zou hebben als het gebouw op de Julianalaan nu is, maar  weer niet et die nadelen die eraan zitten.   Dan is het maken van zo n PvE weer cruciaal. Wat ik in de master 1 niet goed vond, is dat men top  down programmeert.  Dus eerst checken ze de vierkante meters en de maximale prijs. En vervolgens  probeert men te definiëren wat een individu nodig heeft. En dat kan in feiten ook helemaal niet meer,  want  het  zou  dan  helemaal  niet  moeten  passen.  Het  gebeurd  ook  heel  weinig  door  studenten.  Hoewel  ik  zeg  je  moet  het  “bottum  up”  doen.    Alle  verschillende  gebruikers,  gebruikers  groepen  benoemen. Een dag uit het leven van zon gebruiker, wat doet hij nou eigenlijk de hele dag? Alles met  betrekking tot veiligheid, gezondheid flexibiliteit. Die hij nodig heeft om bepaalde dingen te kunnen  doen.  Uiteindelijk  krijg  je  een  opsomming  van  plekken.  En  daarin  kun  je  nog  optimaliseren  en  daar  kun je nog prima schuiven dat je binnen je budget blijft.    Als we het hebben over het budget zou dat integraal moeten gebeuren of toch eigenlijk onafhankelijk.  Moet je nu eerst die kwaliteiten beschrijven zonder dat je met enig budget in je hoofd zit en dat je  onafhankelijk,  misschien  wel  een  onafhankelijke  partij,  daarvoor  een  budget  zou  moeten  laten  berekenen?    Het moet in ieder geval gevolgtijdelijk, naar mijn mening. Als jij een huis bouwt denk jij meteen al aan  een budget, en dat is begrijpelijk, dat mag je ook best doen.  Mensen volgen uiteindelijk een droom  en die droom is belangrijk. Want als jij 200.000 euro gaat uitgeven omdat je nu eenmaal niet meer uit  wil  geven  en  dat  jou  hoofduitgangspunt  is,  maar  dat  je  uiteindelijk  niet  die  dingen  in  je  huis  kunt  doen, die je wel zou willen doen. Zou die 200.000 euro weggegooid geld zijn. Afgezien van het feit dat  als jij een hele mooie woning maakt, jij weliswaar 200.000 er voor uitgeeft, maar dat die woning na 25  nog steeds 200.000 waard is. Met andere woorden jij hebt helemaal geen 200.000 euro uitgegeven,  maar dat heb je aan jezelf geleend, en je betaald het aan jezelf terug na verkoop. Daarmee wordt de  aandacht voor geld heel vreemd, zeker bij vastgoed. Bij consumptie artikelen is het natuurlijk wel zo.  Want dat koop je en dan is het weg en poep je het uit, maar bij een woning niet. Het grote probleem  is  dat  we  in  budgetten  denken  omdat  het  financieringssysteem  heel  erg  rigide  is.  Er  wordt  gefinancierd in een afbetaling van 25 jaar aan een bank en dat betekent dat je bepaalde maandlasten  krijgt. En jij kunt nou eenmaal niet meer dan die maandlasten veroorloven. Maar eigenlijk zou je een  financiering  willen  hebben  op  kwaliteit.  Als  ik  een  visionaire  bank  zou  zijn  en  ik  zie  dat  iemand  zijn  droom volgt en werkelijk iets prachtigs maken, die hoeft dat niet in 25 jaar te betalen, maar mag dat  in 25 jaar doen.  Want ik weet dat het onderpand een hogere waarde heeft dan wat hij ervoor heeft  betaald.  Dus  dat  je  ook  veel  flexibeler  gaat  denken.  Dat  is  ook  het  probleem  van  de  starters  problematiek.    Dus flexibele boekhouding/kosten berekening is.  Nee we hadden het over de relatie tussen kosten en kwaliteit, wat nu leiden is. Of de kosten of de  kwaliteit.  En dan is het logisch dat een opdrachtgever primair automatisch met het budget begint: ik  wil iets maken maar het mag niet meer kosten dan. Om dat in de huidige financieringsmethode, dat je  gewoon maandlasten krijgt waar je gewoon domweg mee te maken hebt.   Natuurlijk heb je een budget. Ga vervolgens als opdrachtgever na wat wil ik nu echt. Vanuit prestaties  die je beschrijft. Ik wil dit doen ik wil dat doen ik wil me zo voelen ik wil zo veilig zijn. Etc etc.   Vervolgens maak je modellen, of concepten.  Je creëert beelden op basis waar je schattingen van kunt  maken. Ok als we dit willen wat zou dat dan gaan kosten? En dan komt de confrontatie wat wil je met  het budget of gaat het boven het budget uit? Dan komt er een cruciale vraag: is het mij waard gezien  die  fantastische  kwaliteit  die  mijn  personeel  krijgt,  waardoor  ze  fantastisch  productief  worden  en  ongelooflijke winsten gaat creëren. Heb ik er dan voor over om meer te besteden? Of zeg ik nee hoor,  ik  doe  het  eraf,  met  risico  dat  mijn  personeel  minder  productief  wordt.  Dat  is  natuurlijk  steeds  die  afweging.  We  praten  nog  steeds  over  investeringskosten,  maar  we  wilden  nog  steeds  graag  in  levenskosten  praten. Dat je ook steeds de exploitatie meeneemt. Je kunt ook zodanig bezuinigen op een project,  bijvoorbeeld  goedkopere  verf,  maar  je  moet  dan  wel  weer  sneller  gaan  verven.  Je  moet  dus  het  onderhoud meenemen, maar ook scenario’s meenemen. Als je een heel klein woninkje bouwt. Kan je  ook zeggen komt die woning toch in een markt terecht waar deze geen waarde meer heeft. Want er  Michiel Rogaar 

115

Het programmeren van duurzaamheid.   zijn  mooiere  kantoren  in  de  buurt  en  er  zijn  mooiere  huizen.  Als  je  in  levensduur  denkt,  meer  als  boekhoudkundige, wat is mijn vastgoed waar, wat levert mijn vastgoed op als productie middel.  Door in levensduurkosten te denken maakt de opdrachtgevers veel bewuster van het feit uiteindelijk  gaat het niet alleen meer om de lasten die je betaald om je hypotheek af te lossen, maar dan gaat het  er om om te kijken wat je huisvestingskosten zijn.     Dus wat is er nu substantieel helemaal compleet fout in de bouwwereld, is dat diegenen die winsten  maakt  niet  diegenen  is  die  het  vastgoed  uiteindelijk  gebruikt.  En  die  heeft  een  belang  bij  het  zogenoemd bij het wegzetten van vloeroppervlak, systeemplafonnetjes en dergelijke, omdat het toch  wel wordt gehuurd. De ontwikkelaar vliegt vervolgens met de opgestreken winst en het en paar keer  doorverkopen aan zijn vriendjes daarna lekker te golven in Portugal en die huurder komt erin en die  voelt zich al vanaf dag 1 niet helemaal blij maar na 5 jaar begint het al te kruipen, mensen beginnen  koppijn te krijgen, de productie gaat terug. Na een paar jaar zegt ie, dit werkt niet meer we willen hier  uit.     De koper is verantwoordelijk voor de geleverde kwaliteit, in plaats van de ontwikkelaar.    Energie water en materiaal en arbeid, dat zijn de middelen om gebruiksdoelen te bereiken.    Dus onder 1 noemer ‘duurzaamheid’ staan zowel de kwaliteiten als de middelen om die kwaliteiten te  bereiken.   In  mijn  filosofie  heb  jij  doel,  middel  en  die  wil  je  bij  elkaar  brengen  en  je  doel  is  dat  om  op  een  duurzame  manier  te  doen.    Door  zo  zuinig  mogelijk  daar  mee  om  te  gaan  maar  nooit  zo  zuinig  mogelijk  daar  mee  om  te  gaan  dat  je  doel  niet  volledig  wordt  bereikt,  waardoor  je  product  in  feite  niet  duurzaam  is.  Dus  duurzaamheid  wordt  in  de  huidige  praktijk  als  een  containerbegrip  gebruikt,  maar het is in feite een ambitie.     Gezien dit feit, wat is voor jou dan duurzaamheid, hoe zou je dat kunnen formuleren.   Duurzaam bouwen is het zo effectief en efficiënt inzetten van de middelen tot het bereiken van de  doelen.     Wat vind je van de labels die punten per aspecten toekennen.  Het  is  in  ieder  geval  een  hele  pragmatische  manier.  Wat  het  mogelijk  maakt  is  om  verschillende  kwaliteiten,  appels  en  peren,  om  die  toch  met  elkaar  te  kunnen  vergelijken.  Het  is  een  communicatiemiddel waardoor je op een generiek algemeen niveau dat je met de opdrachtgever kan  filosoferen over ambities. Het is daarmee erg handig. En ik denk ook helemaal niet dat het ook nodig  is dat het precies helemaal achter de komma correct is. Zodat je al kan aangeven wat je wil, zonder  precies in detail aangeven, dat geldt voor cijfers geven, dat geldt voor met namen de middelen kant.  Middelen  kan  je  uiteindelijk  allemaal  in  geld  uitdrukken.  Dat  zijn  helemaal  geen  appels  en  peren  meer, maar dat zijn alleen appels.  En in die zin als je daar rapportcijfers aan zou koppelen, die cijfers  synchroniseren.   Als je zegt gebruikskwaliteit zit er eigenlijk ook bij.  En dat is inderdaad ook zo. Maar gebruikskwaliteit  zit  aan  de  doel  kant.  En  het  probleem  bij  gebruikskwaliteit  is  dat  je  daar  wat  minder  makkelijk  een  cijfer  aan  kunt  gever.  Dat  zou  je  wel  kunnen  doen  als  je  gebruikskwaliteit  ook  in  geld  zou  kunnen  uitdrukken  of  in  een  bepaalde  eenheid.  Die  te  maken  heeft  met  levensduuropbrengsten.  Als  je  werkelijk  kunt  zeggen  dat  een  trap  ook  daadwerkelijk  iets  opbrengt.  Dat  mensen  inderdaad  productiever zijn op een bepaalde plek, zijn minder snel ziek op een bepaalde plek, valt minder snel  van de trap…  En als je dat eenmaal kunt, kan gebruikskwaliteit ook in kosten uitdrukken en dan kan je  aan de middelen kant kijken wat daar tegenoverstaat.     Een  gemiste  kans  is  om  de  gehele  batenkant  van  bouwkundige  oplossingen  in  kaart  te  brengen,  en  daar  theorieën  over  te  ontwikkelen  en  rekenmethodes.  Hoe  kun  je  zeggen  dat  je  van  een  simpel  kantoor  vertrek  wel  weet  hoeveel  het  kost,  maar  niet  hoeveel  het  opbrengt.    Hoe  kun  je  dan  in  vredesnaam  kosten  kwaliteit  afweging  maken.  Een  ontwikkelaar  kan  het  wel  want  die  weet:  ik  verhuur het voor zoveel per maand dus ik per jaar verdien ik zoveel..    Maar de gebruiker kan dat niet.   Ik ben zelf bezig geweest met toegankelijkheid voor de batenkant. Op bierviltjes kan ik dan uitrekenen  dat bepaalde maatregelen ook echt opleveren.  Michiel Rogaar 

116

Het programmeren van duurzaamheid.   Dat kan je allemaal uitrekenen omdat je weet dat in een bepaalde woning bepaalde scenario s zich  gaan afspelen. Het is natte vingen werk, maar er is altijd een relatie met de gebouwde omgeving en  het gemak van mensen hoe ze daarin functioneren. Dat model is overigens wat ik ook in colleges heb  laten zien.    De relatie tussen mens plek, en de energie die hij moet besteden om die activiteit te kunnen doen.     Allerlei  patronen,  configuraties,  zoals  plekken,  werkplekken,  horeca  plekken,  dat  je  daar  een  berekening  van  zou  kunnen  maken  wat  zo  n  plek  oplevert.  Maar  wat  die  plek  kost  aan  gebruiksenergie, van diegene die die plek gebruikt, dat is wel de logica.   Als je een lift in een gebouw maakt, en bij bouwkunde waren er dat dus te weinig, want mensen staan  dan de hele tijd te wachten en dat wachten kost geld. Dan kan je de afweging maken, ik doe er nog  een lift bij. Die lift kost 2 ton, maar wat je terugkrijgt, is het reduceren van wachttijd. Ik vermoedt  dat  bedrijven als de Albert Hein en de Hema Walt Disney wel degelijk dat soort berekeningen maakt. Die  mensen kunnen uiteindelijk beslissen, dit wordt me veel te duur.     Toch  nog  even  terug  naar  de  label,  het  blijkt  dat  er  aan  de  hand  van  labels  een  ambitie  wordt  weergegeven,  zoals  BREEAM  Excellent  greencalc.  Is  dat  een  goede  manier  om  een  ambitie  weer  te  geven.    Nee,  tenzij  deze  labels  heel  erg  duidelijk  zijn  voorzien  van  prestatieformuleringen  wat  een  ambitieniveau    Waar het bij het PvE om gaat , een belangrijke eigenschap in het PvE is Transparantie. Iedereen in het  project moet weten waarom bepaalde  beslissingen worden genomen.     Er wordt in het PvE ook veel te snel naar een Norm verwezen, `zoals de parkeernorm.  Weinig mensen  die weten wat dat betekend. Moet ik nu wel op zoek naar een parkeerplek in de buurt, of kan ik daar  altijd mijn auto kwijt als ik dat wil.   Dus het gaat om prestatie formuleringen. De gebruikswaarde die beschrijf je als gebruiker, als leek, in  Jip en Janneke taal als ik binnenkom wil ik in 1 minuut, 5 minuten mijn auto kwijt willen. Waardoor ik  eigenlijk zich heb op mijn auto, vanuit mijn woning. Zo schrijf ik dat op. Vervolgens iemand die er voor  doorgeleerd  heeft,  die  het  PvE  maakt  zal  die  gebruikswaarden  erbij  zetten  die  daarbij  horen.  Het  parkeervak moet zo en zo groot zijn. Die gaat het weer in vaktechnische specificaties neerzetten. 

  Interview Dik spekkink  Interview Dik Spekkink 26 juli 2010    Uit de SBR publicatie en het interview met M. Wijk komt naar voren dat het gebruik van het woord  duurzaamheid  in  het  PvE  voor  verwarring  kan  zorgen.  Het  is  een  dusdanig  groot  containerbegrip  waarvan  de  interpretatie  voor  iedereen  anders  is.  Het  PvE  biedt  voor  alle  aspecten  of  duurzaamheid onderwerpen genoeg ruimte. Bent u het hiermee eens?  Ja daar ben ik het wel mee eens. Ik denk dat er heel veel onderwerpen zijn die iets met duurzaamheid  te  maken  hebben,  maar  vaak  niet  aan  bod  komen.  Want  denk  dat  er  vaak  dingen  in  worden  overgeslagen, zoals het beperken van het gebruik van grondstoffen. Hoewel dat volgens mij wel 1 van  de aspecten is.   Het  wordt  vaak  op  energiebesparing  gegooid.  Maar  allerlei  eisen  op  gebied  van  flexibiliteit  en  restwaarde en functionele levensduur. Dat zijn allemaal aspecten van duurzaamheid die allemaal in  het programma van eisen thuis horen.     Er  dient  onderscheid  gemaakt  te  worden  tussen  middelen  (planet)  (Energie,  Water,  materiaal)  en  doelen (people), comfort eisen etc…  Of daar onderscheid in gemaakt dient te worden weet ik niet, maar het is misschien wel handig. Het is  wel een handig denkraam.    Bij twee cases valt het op dat men niet werkt aan een gefaseerde ontwikkeling van het PvE, maar  met  een  vrij  specifiek  en  ver  uitgewerkt  basis  PvE,  dat  aan  het  begin  van  de  ontwerpfase  ligt.  Meestal worden aanpassingen in aparte lijstjes bijgehouden. Wat zijn hiervan de voordelen en wat  zijn de nadelen? En specifiek met oog op bepaalde duurzaamheid?  Het voordeel is dat je een vrij gedefinieerd idee krijgt van wat de opdrachtgever wil. Wat een nadeel  is  dat  het  heel  vaak  iets  wordt  waarbij  al  veel  conclusies  al  getrokken  zijn.  Het  zal  wel  zo  ongeveer  Michiel Rogaar 

117

Het programmeren van duurzaamheid.   worden,  dus  gaan  we  die  eisen  aan  stellen.  Als  je  het  over  een  gefaseerde  aanpak  hebt  praat  je  in  eerste instanties over ambities en over ambities te kunnen voldoen. Dat is dan op heel hoog niveau,  vertel  nou  maar  eens  wat  je  wil.  Vertel  wat  je  ambitie  is  op  duurzaamheid.  Wat  zijn  dan  allemaal  concepten die je wilt gebruiken. Welk concept komt dan het dichtst in de buurt van de totale ambitie.  Als  je  dat  hebt,  zijn  de  ambitie  en  het  concept  aanleiding  om  het  programma  van  eisen  een  stapje  verder te ontwikkelen. Dan kan je weer heel gericht verder. Als je dat niet doet. Krijg je nu een beetje  wat  de  rijksgebouwendienst  doet  met  output  specificaties,  die  stellen  nu  hele  grote  en  uitgebreide  programma’s  van  eisen  op  met  alle  mogelijke  uitputspecificaties,  waarin  alle  mogelijke  oplossingsconcepten die je zou kunnen krijgen hebben ze getackeld. Daar zitten ook allerlei eisen in  die tegenstrijdig zijn. En die besteden ook heel veel aandacht in de concurrentie gerichte dialoog. Aan  het bevragen van de opdrachtgever welke eisen preveleerd nou boven welke eisen? Die prioriteiten  worden  niet  aangegeven.  De  opdrachtgever  heeft  zelfs  niet  in  de  gaten  dat  er  tegenstrijdigheden  inzitten. Het betekend wel dat ieder onderwerp op formele gronden kan worden afgewezen omdat  het  niet  aan  bepaalde  eisen  voldoet.  Dus  vraagt  men  continu  welke  eisen  prevaleren.  Een  mooi  voorbeeld is wat jeroen van schooten mij vertelde over het ministerie van financiën. Hier kwam het  consortium  met  een  plan  waar  ze  een  van  de  binnentuinen  van  het  consortium  wilde  overkappen.  Daardoor konden ze ineens aan allerlei eisen voldoen, wat anders niet zou kunnen. Daar hadden ze bij  het opstellen van het programma van eisen helemaal geen rekening mee gehouden dat dat wel eens  zou kunnen. Oh we hebben helemaal geen eisen voor glas overdekte ruimtes in het PvE gestopt. Dus  dat  stoppen  we  er  nog  snel  ff  in.  Het  PvE  wordt  dus  steeds  dikker.  Je  ziet  ook  dat  die  PvE’s  steeds  dikker  worden,  want  er  worden  telkens  nieuwe  concepten  aangeboden,  waar  men  in  de  programmafase  niet  aan  had  gedacht.  Niemand  wordt  daar  nog  wijs  uit.  Het  is  moeilijker  om  hoofdzaken van bijzaken te scheiden.     Als je het niet doet, dwing je de opdrachtgever om van grof naar klein te denken. Eerst maar eens de  ambities duidelijk krijgen. Eerst de vraag beantwoorden: wat betekend dit nou echt? Dat wordt bij het  PvE opstellen heel vaak vergeten. Er wordt een aantal vierkante metertjes opgeschreven, daar begint  het dan mee, maar de vraag waarom willen dit nou eigenlijk, en wat willen we nou precies? De vraag  achter de vraag wordt vaak niet gesteld. Ik ben er zeker van overtuigd dat dat opgeschreven dient te  worden in het PvE. Daar zou men op zn minst mee moeten beginnen.     U  beschrijft  een  haalbaarheidonderzoek  dat  in  de  initiatieffase  gedaan  wordt.  Hierbij  kunnen  verschillende mogelijkheden met elkaar vergeleken worden. Over wat voor mogelijkheden hebben  we het dan? Gaat het hier al over oplossingen?  Dat hoeft geen nadeel te zijn. Het hoeft helemaal niet zo diep te gaan, maar het goed om te kijken  welke  mogelijkheden  je  daar  hebt.  Hoe  zit  de  energiestructuur  daar  in  elkaar,  hoe  is  de  oriëntatie?  Kunnen we iets met passieve zonne‐energie. Kunnen we iets met warmte koude opslag in de bodem.  Om  dat  soort  dingen  alvast  te  onderzoeken  is  heel  goed.  Maar  probeer  dan  wel  verschillende  mogelijkheden naast elkaar te zetten. Het kan natuurlijk best dat daar een conclusie uit voort komt  dat bijvoorbeeld warmte koude opslag heel veel kansen biedt.   Dan ga je eigenlijk wel verder met concrete oplossingen in het PvE.   Al om te weten of het gebouw wel op die locatie kan, moet je bij wijs van spreken al heel erg in de  diepte gaan. Past het erop, past het erin. Dat wil niet zeggen dat je dan al met het ontwerp aan de  gang gaat, maar zijn er al oplossingen. En dat is precies het verhaal dat maarten altijd verteld je moet  bij  wijs  van  spreken  helemaal  terug  naar  het  niveau  werkplek,  om  op  een  veel  hoger  niveau  te  bepalen wat daar voor nodig is. Soms moet je gewoon even de diepte in.    Het is soms wel zonde als je hele goede ideeen op het spoor bent gekomen, om die dan van tafel te  vegen. Al is het maar als suggestie.    Tegenwoordig  wordt  dit  ook  gedaan  voor  duurzaamheid.  Het  probleem  is  dat  geen  kengetallen  bestaan voor bepaalde duurzaamheid om een haalbaarheidstudie te doen. Men grijpt daarom terug  naar  concrete  toepassingen  om  daarvan  de  kosten  en  de  terugverdientijden  te  berekenen.  Men  praat dus al over oplossingen voordat programmafase is gestart. Is dit een risico? Zoja, hoe kan dit  risico worden overzien?    Tussen mijn cases is een voorbeeld, waarbij maatregelen worden gegeven. Het gaat hierbij niet om de  maatregelen zelf, maar om het (duurzaamheid)effect van deze maatregelen. De oplossing geeft een  bepaalde waarde aan voor de kosten en de mate van het effect.   Michiel Rogaar 

118

Het programmeren van duurzaamheid.   Een  voorbeeld:  Gezondheid  is  belangrijk,  daarvoor  zijn  hogere  eisen  aan  de  interne  luchtkwaliteit  gesteld. Dit kan bereikt worden dmv gebalanceerde ventilatie toe te passen.  Is dit een juiste manier van formuleren in PvE?  Er wordt dus als het ware een soort van referentie niveau gegeven. Mmmm Wat vind ik daarvan. Op  zich vind ik het wel aardig om een referentie te geven. Ze hebben een oplossing, en dat presteerd zo.  En als ze een betere oplossingen weten, is dat beter, dan mag dat.     Ik  ben  nogal  voor  een  geïntegreerde  aanpak,  en  vaak  is  het  zo  dat  de  juiste  oplossing  in  de  integreerde aanpak. Iets wat de architect niet alleen kan bedenken, maar wel in samenwerking met  een installateur. Daartoe moet men uitgedaagd worden. Maar als je een team hebt dat klakkeloos die  voorbeelden  overneemt,  we  hoeven  er  niet  over  na  te  denken,  dan  ben  je  niet  geïntegreerd  bezig  denk ik.     Iedereen geeft inderdaad al aan dat het integraal ontwerpen essentieel is. Is er een manier dat je  die programmafase kan inrichten dat een ontwerpteam integraal van start gaat.  Het is een van de redenen. Je moet in eerste instantie niet veel verder gaan dan heel ver uitgesproken  ambities. Omdat nadere uitwerkingen zijn die veel meer te vinden zijn in de integrale sfeer.  En juist  door  ambities  neer  te  leggen  ben  je  bezig  ontwerpteams  uit  te  dagen  daar  integraal  over  na  te  denken. Daar ben ik zeer van overtuigd. Een prachtig voorbeeld dat ik heb gezien is de aanbesteding  van  het  gemini  ziekenhuis  in  Den  Helder  waar  ze  het  living  building  concept  hebben  toegepast.  Eigenlijk  hebben  ze  zich  daar  heel  erg  beperkt  tot  zaken  in  het  PvE  die  voortkomen  uit  de  businesscase waarbij ze hebben gezegd van. Wat is ons verzorgingsgebied, wat is de demografische  ontwikkeling, wat betekend dat voor de zorg vraag, wat moeten we aanbieden, om hoeveel kamers  en bedden gaat het dan. Maar verder heeft  men alleen ambities uitgesproken. Daarmee is een heel  dun  programma  van  eisen  geformuleerd.  We  kunnen  scenario’s  bedenken.  Ze  hebben  de  markt  gevraagd, kom daar eens met oplossingen voor. Er waren drie consortia, die veel van zorg weten. Ze  zijn alle drie met totaal verschillende concepten gekomen. Alle drie die goed scoren. Het ziekenhuis  heeft gezegd, dat hadden wij nooit kunnen verzinnen. Zo goed zat het in elkaar. Ze hebben daarvan 1  gekozen.  En  nu  zijn  het  PvE  toegespitst  op  dat  concept  verder  aan  het  uitwerken.  Die  concepten  waren zo goed, omdat het helemaal geïntegreerd is aangepakt.     Dat zijn niet alleen maar de traditionele lui, zoals de architect en de installateur en dat soort, maar  ook mensen die de zorg van binnenuit kennen.   In een traditioneel proces was men hier nooit op gekomen.     Een tip zou kunnen zijn om het bij een ambitiedocument te houden?  Ja  er  mogen  wel  wat  aanvullende  eisen  in  staan,  maar  vooral  houden  op  hoofdlijnen  en  laat  daar  maar  eens  een  multidisciplinair  team  op  reageren.  En  in  de  volgende  stap  ga  dan  nog  maar  eens  verder uitwerken.     Ik ben in mijn studie 4 verschillende manieren van formuleren tegen gekomen.  Het beschrijven van de motivatie, het doel, het middel(toetsing), en de oplossing.  Allen hebben voor en nadelen. Wat kunt u zeggen voor en tegen het gebruik van deze 4 manieren.  Het hoort er in gradaties in thuis. In het PvE moet je helemaal niet bezig houden met oplossingen.   Maar vaak is het zo dat een bepaalde oplossing zich zo vaak heeft bewezen in andere gebouwen,  zoals linoleum.  Ja goed, maar dat is wat anders. Dat kan ik me voorstellen. Sommige oplossingen zijn prima, al hoef je  die echt niet in het PvE te zetten. Zet het dan maar in het bestek. In feite zou je bepaalde oplossingen  uit het PvE moeten houden.   Maar vaak is het zo dat je na een eerste stap aan het anticiperen bent op bepaalde oplossingen. Dus  helemaal vrij ben je daar niet, maar je moet niet op voorhand al oplossingen impliceren.     De doelen horen er sowieso in. Wat wil men nou eigenlijk?, en die middelen horen daarbij om aan te  geven, om er ook een maat aan te geven. En dan is een Breeam of een greencalc wat je er ook van  mag vinden, ze geven wel een maat.     De ambitie zou je daar zelfs in kunnen uitdrukken. Het grote voordeel is dat je het meetbaar maakt.  Wat  je  er  ook  van  mag  vinden.  Als  de  mensen  begrijpen  wat  het  betekend  is  daar  op  zich  niets  op  tegen. Dat maakt het wel hanteerbaar.     Michiel Rogaar 

119

Het programmeren van duurzaamheid.   Als ik de ontwerpende partij zou zijn, zou ik wel op een eis als “breeam good” doorvragen, waarom  die dat wil en wat hij dan precies wil.      Vraagt de programmafase volgens u om een andere aanpak bij duurzame projecten vergeleken met  conventionele “niet duurzame projecten”?  Nee dat geloof ik niet. Als je maar begint met de ambities en de vragen achter de vragen begint te  stellen  is  dat  een  van  de  aspecten  die  je  meeneemt.  En  als  een  opdrachtgever  helemaal  niet  belangrijk vindt, dan verschilt dat proces niet zo bijster veel van het proces van een ander project.     Ik  ben  van  mening  dat  een  duurzaam  project  slecht  hogere  ambities  heeft  op  bepaalde  onderwerpen.  Ja  helaas  is  de  grootste  incentive  voor  duurzaamheid  toch  gewoon  geld.  Dan  kom  je  uit  op  energie  optimalisatie.   De  rijksgebouwen  dienst  neemt  het  voortouw  als  het  gaat  om  dit  soort  dingen,  als  het  gaat  om  duurzaamheid.  Dat  is  de  voorbeeldfunctie  die  de  overheid  neemt.  Als  het  meerdere  keren  heeft  bewezen als dat het goed gaat, dan volgt de rest.   Je  zou  het  verschil  moeten  beschrijven  tussen  verschillende  duurzaamheidambities.  Dus  als  iemand  duurzame  ambities  uitspreekt,  dat  het  iig  zo  duidelijk  moet  zijn,  met  wat  bedoelt  hij  nou  precies.  Heeft hij het nou over het gebruik van het gebouw? Dat het toekomst bestendig moet zijn? Over het  minimaliseren  van  de  milieu‐impact.  Dat  zijn  nog  wel  wat  verschillende  benaderingen  van  duurzaamheid. Dus het is wel belangrijk om helder te hebben van wat bedoeld hij nou precies.   Ik kan je in ieder geval zeggen dat er zelden nagedacht wordt, over wat willen we nou eigenlijk echt.  Wat is het echte doel? Waarom willen we iets? En waarom willen we het zo? Mensen hebben echt de  neiging om in oplossingen te duiken. Hierbij is de bestaande situatie uitgangspunt.    Ze doen het vaak om zekerheid te krijgen, maar ze hebben heel weinig zekerheid dat ze de optimale  oplossing krijgen. Dat is dan zonde. 

  Interview Paul van Bergen  Interview Paul van Bergen, DGMR bouwfysisch adviseur, 24 aug 2010

 

Wij  zijn  van  origine  een  heel  breed  adviesbureau.  Wij  adviseren  in  de  bouwmarkt  op  een  aantal  disciplines:  bouwfysica  akoestiek,  geveltechniek,  trillingsadvies,  een  grote  brandveiligheid  en  groep  die adviseert de bouw op gebied van energie en duurzaamheid.   Maar  onze  professie  als  bouwfysicus  proberen  wij  in  projecten  met  groene  ambities  handen  en  voeten te geven. Daarom dat wij ook heel vaak een zijstap maken naar slimme installaties. Dat klopt,  maar dat is niet onze corebusiness.    De grens tussenbouwfysicus en installatietechnicus overlapt nog wel toch?  Ja,  op  papier  wel,  maar  in  het  proces  van  gebouwen  nauwelijks.  De  installatie  adviseur  houdt  zich  nogal  bezig  met  het  toepassen  van  techniek,  maar  houd  zich  te  weinig  bezig  met  hoe  techniek  integreert en opneemt in een gebouw. Je kan beter sturen aan de voorkant, en voorkomen dat je aan  de achterkant te installatietechnisch dingen moet oplossen. Zorgen dat je het passief oplost voordat  je  het  met  actieve  maatregelen  oplost.  Je  zou  moeten  uitgaan  van  een  gebouw  dat  geen  techniek  nodig heeft.     Een  bouwfysicus  zou  in  principe  dus  betrokken  moeten  worden  bij  de  eerste  stap  van  de  trias  energetica.   Ja.  We kunnen wel installaties verzinnen, maar dan moet iemand anders er voor zorgen dat ze worden  uitgewerkt. We zitten dus veel meer aan tafel annex duurzaamheidadviseur annex bouwfysicus dan  als een installatieadviseur.     Maar vaak zie je dat een ontwerpteam geen bouwfysicus bevat, omdat de installatietechnicus zegt:  ja die kennis heb ik ook.   Ja dat gebeurt ook. En die kennis hebben ze vaak wel, maar de deskundigheid van een bouwfysicus  ontbreekt vaak.   Dus wij zijn geen installatieadviseur.    Is een integraal ontwerpproces essentieel voor een duurzaam ontwerp?  Michiel Rogaar 

120

Het programmeren van duurzaamheid.   Ik  beaam  dat.  Ja  dat  is  essentieel.  Dat  is  makkelijker  gezegd  dan  gedaan.  Dan  zou  je  van  een  nog  grotere afstand moeten bekijken. Want je stelt die vraag omdat je wil weten wat de weg is tot het  komen van een duurzaam ontwerp.   Om  te  komen  tot  een  duurzaam  gebouw  moet  je  eerst  een  opdrachtgever  hebben  die  dat  ook  wil  nastreven.  Ten  tweede  heb  je  een  programma  van  eisen  nodig  waar  al  met  verstand  ingezoomd  is  op  duurzaamheid, en waarin al keuzes zijn gemaakt wat de opdrachtgever belangrijk vindt.  Daarna  dient  een  team  geselecteerd  te  worden  dat  het  beste  deze  ambitie  kan  vertalen,  maar  vervolgens moet je ook nog gaan zorgen dat er een team integraal gaat werken.    Maar als je gaat kijken naar het begrip duurzaamheid, we noemen het nu duurzaamheid omdat we  het geen naam weten te geven. We scharen daar alles onder waarvan we denken dat het voor onze  toekomst  belangrijk  is.  Dus  alles  wat  valt  onder  het  kwaliteitsaspect  stoppen  nu  onder  het  begrip  duurzaamheid.   Maar in principe is het begrip duurzaamheid ook met de context van een gebouw en haar omgeving,  en dan met elkaar, niet alleen binnen het ontwerpteam, maar ook met alle stakeholders, komen tot  besluitvorming,  wat  ga  ik  bouwen  en  voor  wie.  Ook  dat  een  gebouw  in  de  omgeving  wordt  geaccepteerd. Dat je bij de bouw niet de mussen wegjaagt. Dat is ook allemaal duurzaamheid.     Inderdaad dus integraliteit van alle stakeholders die je maar betrokken zijn bij een project.    Juist, en doe je dat op de juiste manier, dan heb je dat goed georganiseerd. Dan heb je per definitie  een  duurzaam  gebouw.  Het  hoeft  niet  het  duurzaamste  gebouw  te  zijn,  maar  elke  ontwerpproces  waarbij  ik  een  goed  gevoel  bij  heb,  op  een  manier  dat  je  goed  heb  samen  gewerkt  met  andere  partijen, is het volgens mij per definitie duurzaam.  Maar de kwaliteit waarop het ons lukt om het proces te ordenen op alle niveaus. Waarbij je rekening  hebt gehouden met iedereen. Dan kan je dat gebouw duurzaam noemen.    Dus  als  je  een  duurzaam  proces  hebt  heb  je  een  duurzaam  resultaat.  Dus  de  integraliteit  van  het  ontwerpteam is een van de belangrijke criteria om te komen tot een duurzaam ontwerp.     Wat is dat dan integraal ontwerpen. Waarin verschilt het in niet integraal samenwerken?  Het grootste verschil zit in de kwaliteit van de personen, de kennis en ervaring en de manier waarop  gecommuniceerd wordt tussen de verschillende betrokkenen. In hoeverre hebben ze geluisterd naar  elkaars argumenten in de definitieve besluitvorming.     Je moet de tijd nemen als opdrachtgever om dat ontwerpteam samen te stellen. Zorgen dat het team  op een gegeven moment met de neuzen dezelfde kant op gaan. Dit kan door alle partijen op hetzelfde  niveau  de  informatie  te  geven  en  de  gegevens  die  nodig  zijn,  Zorgen  dat  de  ambitie  van  de  opdrachtgever ook hun ambitie wordt en ook investeren in de samenwerking die dan moet ontstaan.     Dat zou ook door het programma van eisen kunnen gebeuren. Dat is wel bedoeld als uitgangspunt, of  als startuitgangspunt voor iedere fase van het ontwerpproces. Als het maar een dynamisch stuk is.     Ja want hierin wordt de prestaties beschreven. Bijvoorbeeld de temperatuur en de bandbreedte van  de temperatuur. Of het moet flexibel zijn etc, dan komen de voorstellen, en die voorstellen moeten  80% of 90% sluiten op het PvE. Het PvE is gebaseerd op de ervaring van afgelopen 10 jaar. Waardoor  allerlei  voortschrijdende  inzichten  en  afwegingen  in  het  kader  van  de  omgeving,  de  architectuur  of  ander  aspecten  zullen  een  aantal  zaken  nooit  passen  bij  het  ontwerp.  Dus  je  moet  dan  kunnen  zeggen,  daar  wijken  we  af..  Dus  die  afwijkingen  leggen  we  open  en  worden  aangepast  voor  de  volgende fase.     Het  makkelijkste  voor  een  goed  professioneel  ontwerpteam  is  een  programma  in  de  vorm  van  prestaties.  Een  goed  voorbeeld  is  al  die  pps  aanvragen,  in  het  hard  zijn  dat  vrij  goed  doorvlochten  prestatie specificaties. Die beschrijven op een heel abstract niveau hoe ze graag alles willen hebben.  Welke dienstverlening ze graag willen hebben. Er staat niets voorgeschreven. Alleen prestatie eisen.  Daarin  vraag  je  de  meeste  creativiteit  van  een  team,  of  van  een  consortium  die  kunnen  dat  dan  helemaal  op  hun  manier  interpreteren.  Maar  er  is  natuurlijk  ook  een  legio  aan  opdrachtgevers  die  willen helemaal geen prestaties, die willen het precies zo hebben. Dan moet je het ook zo opschrijven.  Als je weet dat het dat werkt, waarom zou je dat dan nog als prestatie willen opschrijven. Dus iedere  Michiel Rogaar 

121

Het programmeren van duurzaamheid.   opdrachtgever zouden het PvE moeten krijgen wat hij vraagt. En waarom staan al die dingen achter  de komma geschreven, omdat die eisen zijn geschreven door een bureau dat ook verantwoordelijk is  voor  de  kostenraming.  En  je  kan  geen  kostenraming  maken  van  een  prestatie.  Je  maakt  een  kostenraming van concrete maatregelen.     Maar nu merk ik dat er niet een algemene woorden wordt omschreven wat de motivatie is voor die  prestatie eisen. Is daar behoefte aan in een ontwerpteam?  Of kan een ontwerpteam af met die cijfertjes allen?  Nee daar is een ontwerpteam zeer gebaat bij. Of dat nou in het PvE staat of waar dan ook. Dat je voor  je  start  de  beweegredenen  van  je  opdrachtgever  hoort.  Dat  is  heel  belangrijk.  Ik  kan  je  een  leuk  voorbeeld  geven.  We  zijn  ook  adviseur  geweest  van  een  Rabobank  in  De  Lier  in    Westland.  Een  gebouw waar nu ook veel over gepraat wordt, want het is duurzaam en het is groen etc. Nou daar ligt  ook  een  heel  PvE  met  allemaal  eisen  van  4  pijps  inductie  systemen  en  weet  ik  veel  wat,  maar  de  opdrachtgever begon met een sessie met de ontwerpers, dit is het programma van eisen dit willen we  graag, maar wat we eigenlijk willen, we willen als bank slimmer zijn dan onze klanten, de tuinders. Die  zijn namelijk zo slim, want die hebben allemaal van die kassen en van die dingen, die produceren zelf  energie en het zou mooi zijn als wij als bank aan onze klanten kunnen laten zien, dit kunnen wij ook.  En  dat  was  het  uitgangspunt.  En  daarmee  is  die  ambitie  van  de  opdrachtgever  veel  bepalender  geworden, voor de uiteindelijke keuzen die gemaakt zijn, dan het PvE. Het PvE redeneert per definitie  uit hetgeen dat bekend is. Het doel van een goed ontwerpteam is proberen de grenzen op te zoeken  van de systemen die nog niet bekend zijn. Als je de ruimte krijgt om die opties op te zoeken, want je  weet in dit geval je moet nog slimmer zijn dan de tuinders. Dan weet je ik moet iets doen wat hier nog  niet is opgeschreven. Dat is dan veel leidender geworden. We hebben nu iets verzonnen dat is veel  slimmer wat de tuinders hebben gedaan, maar dan hebben we niet gedaan wat geschreven staat in  het PvE.     Is  daar  niet  altijd  behoefte  aan,  aan  een  paragraaf  een  hoofdstuk,  waarin  in  woord  staat  omschreven wat de eigenlijke ambitie is van de opdrachtgever. Heeft u ervaring met PvE’s die dat  doen?  Jawel, er zijn veel programma’s van eisen waar veel over nagedacht is en waar de opdrachtgever zijn  ambitie  neerlegt.  Maar  dat  is  dan  algemene  ambitie  als  we  het  dan  hebben  over  de  duurzaamheid  ambitie, dan vind ik dat het niet goed gebeurd. Als we het hebben over de duurzaamheid ambitie, dan  vind ik het dat het niet goed gebeurd: waarom een gemeente, of waarom een rabobank een bepaalde  groene ambitie heeft, doen de opdrachtgevers eigenlijk hartstikke slecht.   We schrijven allemaal direct en indirect getalletjes, reductie, labels en kapstokken op zonder dat ze  nou beschreven hebben wat ze nou echt willen.     Maar prestatie eisen zijn toch ook getalletjes?   Maar de ambitie om te komen tot een duurzaam gebouw kan je niet alleen in getalletjes vatten.     Dus  volgens  u  hoort  er  dus  wel  een  extra  stuk  bij  waarin  de  motivatie  van  duurzaamheid  staat  genoteerd.   Ja als ze het niet weten, dan schrijven ze op: doe maar 40% zuiniger, en doe maar Breeam excellent.  Daaraan herken je dat ze het niet weten.   Maar  als  echt  zeggen:  ik  ga  hier  bouwen,  en  op  deze  plek  wil  ik  dit  eruit  hebben  dan  kan  je  dat  gewoon opschrijven. Dan weet je met welke bril op de ontwerpers naar de opgave horen te kijken.     De prioriteiten worden ook nog wel eens vergeten, waarom is dat nou zo belangrijk?  Je kan nooit alles realiseren. Het PvE blijft een compromis. Elke keuze blijft ook altijd een compromis.    Zou  het  ook  kunnen  helpen  om  alle  neuzen  dezelfde  kant  op  te  krijgen,  wat  dan  weer  helpt  bij  hetintegrale ontwerpproces?  Ja dat vind ik een voorwaarde. En dan moet de opdrachtgever heel duidelijk zeggen, dit moeten jullie  voor mij gaan maken. Maar ik vind dit het belangrijkste. De ander vind dat hij over een jaar klaar moet  zijn  het  belangrijkste,  en  de  derde  vindt  het  echt  belangrijk  dat  je  laat  zien  wat  je  met  duurzaame  enerige  in  de  omgeving  kan  doen.  Nou  als  dat  vinden  moeten  ze  dat  communiceren  naar  het  ontwerpteam, en dus ook opschrijven in het Pve.     Om te voorkomen dat iemand van het ontwerpteam toevallig de leed neemt, omdat hij de grootste  mond  heeft.  En  dat  hij  de  ontwerper  in  dusdanige  richtingen  duwt,  dat  de  opdrachtgever  achteraf  Michiel Rogaar 

122

Het programmeren van duurzaamheid.   zegt:  dat  wil  ik  helemaal  niet.  Dat  gebeurt  ook  nog  wel  eens.  En  dan  zegt  de  rest  van  het  ontwerpteam,  ja  maar  als  architect  moet  ik  het  zo  doen!  Ja  maar  je  hebt  helemaal  niet  aan  de  opdrachtgever gevraagd hoe die het  wil. Je hebt dus zomaar een uitgangspunt genomen, zonder dat  aan de opdrachtgever te vragen.     Er wordt soms wel eens in woord de ambitie uitgesproken. Maar de motivatie achter de ambitie,  zou dat nog verduidelijking kunnen geven?  Bijvoorbeeld is de ambitie: 50% energie besparen..  Vind  ik  geen  ambitie.  Kijk  als  iemand  zegt  ik  wil  50%  energie  besparen,  dan  zie  ik  dat  als  een  doelstelling.  Als  een  duidelijke  concrete  eis,  want  dat  is  hard.  Maar  de  ambitie  ligt  daarvoor.  Een  ambitie zou kunnen zijn: Ik wil laten zien dat met de huidige technieken bij de huidige gebouwen nog  slimmer  en  efficiënter  te  maken.  Dan  dat  we  letterlijk  moeten.  Dus  ik  ga  voor  een  substantiële  energie reductie voor mijn gebouw, en dat vertaal ik in een doelstelling voor mijn gebouw. Want dat  is al een hele concretisering, want ambitie ligt eigenlijk daarvoor. Want ik wil eigenlijk Co2 reduceren,  alles wat ik nodig heb om te koelen en te verlichten wil ik eigenlijk dat dat niet tot co2 uitstoot leidt.  Dat is een ambitie.   Ik  ga  dat  vertalen  in  een  100%  duurzame  manier  van  opwekking.  20%  energie  productie  en  ik  wil  minimaal … Dan ga je het in doelstellingen vertalen.     Dus concluderend, er is een groot verschil tussen doelstellingen en ambities.   Ja, ambitie is eerder in tekst omschreven wat je diepere beweegredenen zijn om het zo te doen. Dan  kunnen daar wel 6 tot 8 eisen aan gehangen worden, die een vertaling zouden kunnen zijn van die  ambitie.  Maar  vaak  zie  je  aan  de  voorkant  een  ambitie  komen,  ik  wil  een  co2  neutraal,  ik  wil  50%  energie  besparen,  ik  wil  een  breeam  very  good  label  en  ik  wil  eigenlijk  ook  nog  een  GPR  9  gebouw  halen.   Maar dat zijn geen ambities! Dat zijn uitwerkingen van ambities.     Hij  wil  iets  bereiken:  Hij  wil  laten  zien  dat  we  beter  kunnen  zijn  dat.  Dat  kan  op  verschillende  aspecten. Dit maakt het voor een opdrachtgever ook veel makkelijker. Dan hoeft hij zich ook niet gaan  e zitten te verdedigen. En dan vervolgens die discussie te gaan voeren of je nou de 1  de tweede of de  tiende bent dan is het ook veel gemakkelijker om te gaan verdedigen welke methode systeem daar  ook beschikbaar voor is.     Bent u het er dan mee eens dat het gros van de programma’s van eisen, de ambities omschrijft als  doelstellingen?  Ja!  En dus eigenlijk helemaal geen ambitie vermeldt?  Ja dat klopt.    Dat was ook mijn conclusie. Eigenlijk gaat het ontwerpteam op zoek naar de ware ambitie van de  opdrachtgever.   Maar aan de andere kant is dat ook wel prettig. Want op het gegeven moment dat een ontwerpteam  gaat  discussiëren  over  het  PvE  en  dingen  vertaald  ziet  in  een  bepaalde  oplossingen,  dan  communiceert dat lekker. En dan kan de opdrachtgever weer zeggen: hey hier kan ik mijn ambitie aan  spiegelen. Of hier maak ik mijn ambitie van. Dan laat je men dus eerst aanrommelen en dan komt die  ambitie er steeds concreter uit.     Toen we begonnen aan het Rijkswaterstaat gebouw in Utrecht, waren er aan de start nog helemaal  geen  doelstellingen,  laat  staan  ambities,  nee  het  moet  gewoon  een  heel  goed  gebouw  worden.  En  Rijkswaterstaat  moet  erin,  wij  zijn  kritisch  en  Rijkswaterstaat  is  kritisch.  Men  wil  toch  eigenlijk  die  toren wel laten staan, want het is zonde om hem niet te laten staan. Ontwerpteam kan ik iets? Het  gebouw was nog niet klaar, en Rijkswaterstaat accepteerde dat, maar ze adopteerde dat als het icoon  van  duurzaamheid.  Het  is  licht  en  transparant,  mensen  zijn  tevreden,  we  hebben  energie  opslag,  hergebruik, dus ineens dat gebouw werd hun ambitie. Maar we zijn nooit op weg gestuurd met een  duurzaamheidambitie.     Maar dat is dan wel omdat het ontwerpteam dit vraagstuk zo goed heeft opgepakt.   Ja het ontwerpteam zat wel vast aan de opdrachtgever en iemand van Rijkswaterstaat die uiteindelijk  wel enthousiast werd, ik ken het nog niet maar laten wet het maar eens proberen met elkaar. Dat is  natuurlijk de chemie die uiteindelijk met elkaar ontstaat.   Michiel Rogaar 

123

Het programmeren van duurzaamheid.     Maar  het  advies  dat  ik  uitbreng  is  voor  opdrachtgevers.  Nu  zijn  ze  alleen  maar  bezig  met  het  managen van risico’s. En dan heb ik ook wel eens een antwoord gekregen: nou stel je eens voor dat  het ontwerpteam bepaalde dingen niet verzint. Ik krijg in ieder geval het signaal dat ze het risico  willen  uitbannen,  dat  ze  het  niet  goed  oppakken.  Dus  is  het  wel  goed  om  die  dingen  op  te  schrijven?  Ja!   Ik wil mijn gebouwen, want het levert zoveel geld op van slimme energie systemen voorzien, dan is  dat voor mij gewoon een uitgangspunt. Dan moet hij dat gewoon opschrijven: Ik wil WKO. Ik wil dat  40% bespaar op energievraag.    De meest duurzame oplossing voor gebouwen over 5 jaar die weten we nog niet. Die weten misschien  over drie jaar als we met zijn allen die oplossing bedacht hebben. En in die zin is het ontwerpen van  een  gebouw.  Je  probeert  toch  elke  keer  maar  zo  mogelijk  beter  te  doen  van  de  ervaring  of  van  de  fouten die je voor die tijd hebt gedaan. Maar dat kan je nu nog niet opschrijven omdat het product  nog niet bestaat.   Dus je blijft altijd ermee zitten dat wat hard is dat de opdrachtgever dat moet communiceren. En je  zou moeten vertalen, dat wat je weet dat je dat zou kunnen bereiken. Je bent dan wel afhankelijk van  de professionals die je dan inhuurt. Dat is hetzelfde bij een architect kiezen. Een architect die al drie  jaar lang in alle blaadjes staat, die iets ontwerpt dat de rest van Nederland ook mooi vindt. Of je hebt  een architect die heeft een slechte dag gehad, en die een gebouw ontwerpt, waarvan ze over 5 jaar  zeggen, jeetje, hoe heb je dat neer kunnen zetten..  Ook dat kan je niet voorzijn.   Maar  als  opdrachtgever  kan  je  je  wel  verdiepen  in  wat  je  wil,  en  welke  partijen  dat  het  beste  voor  elkaar kunnen krijgen. Hetzelfde doe je wanneer je een auto gaat kopen. Ik heb 60 duizend euro, dus  doe maar iets voor 60 duizend euro.. Nee je gaat eerst kijken waar het aan moet voldoen.  Zo heb je opdrachtgevers die zich verdiepen in partijen die volgens hem het beste die ambitie kunnen  realiseren. Maar een gebouw dat zo essentiële investering is, dat zo maar blind op de markt zetten,  blijft een beetje stom.     Maar professionele ontwikkelaars en opdrachtgevers kunnen gewoon de partijen bij elkaar halen die  ze willen hebben. Dat is geen discussie.    Wat  mij  is  opgevallen  is  dat  er  onderscheid  wordt  gemaakt  tussen  ruimtelijk  functioneel  en  technisch  PvE.  Duurzaamheid  komt  voornamelijk  aan  bod  in  het  technisch  programma  van  eisen.  Bent u het daarmee eens?  Het kwam tot drie vier jaar geleden vooral terug in het technisch programma van eisen. Ik zie het nu  bijna op de eerste pagina van het functionele PvE staan.   Hoe staat dat omschreven?   Het gebouw moet demonstreren de rol van duurzaamheid in gebouwen.  Men moet streven naar een  levensduur  van  40  jaar,  wat  alle  groene  technieken  kan  demonstreren.  Wat  excellent  scoort  op  gebied van Co2 reductie. Of wat er nog komen moet op gebied van duurzaamheid.     Is dat ook de plek waar ze thuis horen?  Qua  ambitie  wel  ja.  Vervolgens  is  het  vertaald  naar  tien  hoofdstukken  daarachter.  In  hoofdstuk  daarachter staat dat je drie punten in de breeam certificering moet halen, waarbij hoofdstuk energie  staat  dat  je  minimaal  40  %  onder  epc  moet  zitten.  Dan  is  het  goed  uitgewerkt  in  verschillende  aspecten.     Doelstellingen komen voornamelijk wel terug in het TPvE?  Ja maar ook in het ruimtelijk PvE. Ze zouden moeten terugkomen in het RF PvE.    Welke eisen zijn dit?  Bijvoorbeeld hoofdstuk transport. Hoeveel parkeerplekken maak je, hoe makkelijk is het om garage in  en uit te komen? Is er een fietsenstalling, de douche. Op het gebied van afval ook. Dat soort eisen zijn  functionele eisen, en heeft allemaal met duurzaamheid te maken.     Mocht je een hele duurzame ambitie hebben als opdrachtgever, zou je dan niet beter je PvE kunnen  indelen,  dat  je  juist  geen  onderscheid  maakt  tussen  het  TpvE  en  het  Rf  PvE?  Maar  juist  de  9  aspecten van Breeam, of de aspecten die jij belangrijk vindt?  Michiel Rogaar 

124

Het programmeren van duurzaamheid.   Dat je juist een paragraaf toevoegt met andere ruimtelijk functionele voorwaarden?     Ja die hoofdstuk indeling zou je wat mij betreft helemaal overhoop kunnen halen. Want als je het zo  knipt  lok  je  niet‐integraal  ontwerpen  uit,  want  iedereen  gaat  met  zijn  hoofdstukje  aan  de  slag.  Misschien moet je het boek wel wat moeilijker maken, zodat ze ook tenminste een keer elkaars stuk  lezen. (suggestie)    Want  ruimtelijk  functioneel  PvE  is  voor  de  architect    en  Tpve  is  voor  bouwfysicus  en  technisch  adviseur.  Ja zo is dat bedoeld, zodat ze dat als huiswerk mee naar huis kunnen nemen.     Is  een  argument  voor  de  opdrachtgever  dat  gescheiden  te  houden  om  de  aansprakelijkheden  gescheiden te houden?  Ja zo is dat geboren. Maar ik vindt dat een architect net zo goed moet weten wat de technische eisen  van zijn gebouw zijn als dat een installatie adviseur moet weten aan wat voor eisen de architect moet  voldoen.     Zijn die technische doelstellingen te begrijpen voor een architect. Bijvoorbeeld een nagalmtijd zegt  minder voor een architect.  Ja dat klopt. Alleen zegt het meer over de kwaliteit van de architect dan van het PvE.     Maar  als  opdrachtgever  wil  je  alle  mogelijke  risico’s  voorkomen.  Zou  het  kunnen  helpen  ook  de  motivatie achter de doelstellingen te omschrijven?   Daar  ben  je  mee  begonnen.  Je  bent  als  opdrachtgever  gebaat  dat  je  de  goede  professionals  in  het  begin bij elkaar zet, opdat ze elkaars woordenboek zijn. Ik heb een nagalmtijd van 8 seconden, wat  betekend dat voor mij paul? Oh daar komen we wel uit, door bijvoorbeeld iets anders dan beton te  kiezen voor de wanden.     Dus er is geen behoefte aan een universele taal?  Nee  er  is  behoefte  aan  een  universele  manier  van  samenwerken  en  communiceren  binnen  het  ontwerpteam.  Iedereen  heeft  zijn  vakjargon  om  zijn  vak  te  kunnen  uitoefenen.  Het  is  jouw  taak  als  adviseur  om  tegen  elkaar  te  zeggen  wat  dat  betekent.  En  dan  kan  je  samen  gaan  kijken  wat  voor  ontwerpoplossingen we dan kunnen gaan bedenken.     Maar  als  we  het  weer  hebben  over  de  trias  ecologica.  En  je  zet  bijvoorbeeld  de  nagalmtijd,  wat  misschien niet door elke architect wordt begrepen.   Dan  zou  je  dit  kunnen  managen  door  erbij  te  zetten:  in  dit  kantoor  wordt  straks  veel  gebeld,  mensen mogen geen last van elkaar hebben. Het ontwerp is gebaat bij een rustige akoestiek.  Daar  kan de architect uiteindelijk meer mee?  Dat staat al in het kolommetje call centre. Daar staat al 0,8 seconden. Dan moet je voorkomen dat je  in de valkuil loopt dat je zegt we willen een volledig gesloten plafond met plafondplaten van zus en  zus en zo. Dat je precies oplossingen voorschrijft.   Ik ben van mening dat de deskundige verantwoordelijke aan tafel de 35 opties die er zijn om die 0,8  seconde te halen. Dat je die moet bediscussiëren en daarin een keuze moet maken.    Het slechts laten bij de doelstelling, bevorderd ook de communicatie binnen het ontwerpteam.   Ja, er zal altijd ruimte moeten zijn om te ontwerpen en te innoveren, daarin ben je altijd afhankelijk  van de doelstelling, en de marges van de doelstelling. Je zoekt altijd de boven en de ondergrens op als  je een goede adviseur bent. Je wilt niet te veel en niet te weinig doen.     Zijn er niet veel van die doelstellingen die verschillende motivatie kunnen hebben?  Ja die zijn er altijd wel. Bijvoorbeeld de stramien van 1,80. Of 16,20 overspannen. Anders is het niet  flexibel.     Maar ik heb niet de illusie dat het ontwerpteam behoefte heeft om bij elke eis de moeder van die eis  weer  te  geven.  Want  dan  wordt  het  dus  literatuur  wat  je  moet  doorworstelen.  En  het  moet  ook  handzaam blijven.   Veel van die eisen kijk je pas naar als je pas in de DO fase bent. Er zijn eisen die heb je morgen nodig.  Er moeten 400 man in. Dat is een vrij essentiële eis. Dan weet je niet hoe groot het gebouw wordt.  Maar een  eis  dat  die  temperatuur  naregelbaar  moet  zijn, begin je niet mee. Op het moment dat je  Michiel Rogaar 

125

Het programmeren van duurzaamheid.   regelmatig de feedback met de opdrachtgever hebt, hoe jij een eis hebt geïnterpreteerd en wat zijn  motivatie daarvoor was. Dit heet ook gewoon communicatie en samenwerken. Ik ben van mening dat  je er anders niet meer doorheen komt. Een handzaam boekje houden adviseurs van.     Er wordt vaak gesproken over het afstellen van de ambities op het budget. Is het nu zo dat ambities  er altijd zijn en dat de doelstellingen afgesteld moeten worden op het budget.   Ik  ben  van  mening  dat  wanneer  er  ambities  zijn,  bij  welk  project  dan  ook,  kan  je  die  ambities  realiseren. En in principe zou dat voor elk budget mogelijk moeten zijn. Waar het vaak misgaat is dat  de ambities worden vertaald in oneindig veel eisen en doelstellingen, en als je die uiteindelijk stapelt,  dan past het op een gegeven moment niet meer. Dan kan je het niet meer betalen. Dan moet je gaan  praten over de prioritering van al die doelstellingen en over de marges, nou we halen niet 40% maar  35%, om de budgettaire discussies te kunnen voeren. Maar de ambitie moeten leiden zijn..      Maar als dat hier wordt gezegd, de ambities moeten op het budget worden aangepast, bedoeld ze  eigenlijk de doelstellingen.   Ja.  We  willen  30%  besparen  op  energie  en  we  gaan  alleen  maar  duurzame  zonnecellen  toepassen,  dan komt de kosten adviseur. Dan komt het er op uit dat alles extra kost ten opzichte van het “niet  doen.”  Maar  dan  begint  ie  dus  al    met  een  referentie  gebouw.  En  alles  wat  je  extra  doet  tov  dat  referentiegebouw, is voor hem al duurder.     Het bouwbesluit is ook al een garantie voor een bepaalde duurzaamheid.   Absoluut. Dan wordt er niet over kosten gepraat, want dan is het gewoon een eis.    Dat  is  ook  meer  een  holistische  kijk  als  nu  blijkt  dat  het  duurzaamste  gebouw,  met  minder  co2  uitstoot, lager energie verbruik dat die duurder is als we dat niet zouden doen. Vind ik ook niet meer  dan logisch. Want wij hebben tot nu toe hebben we het milieu verteerd. Dus we hebben voor weinig  geld onze omgeving uitgeput en daar bouwmaterialen van gemaakt en uit China laten komen en hier  voor  een  paar  euro  weer  in  elkaar  geschroefd.  Dat  we  meer  moeten  investeren  om  het  gebouw  minder impact op de natuur te laten hebben en natuursteen die uit China komt dat het tweede hands  natuursteen  is  of  Hollandse  klei  is,  dat  we  meer  in  onze  eigen  economie  stoppen,  daarmee  is  de  investering  hoger.  Dus  door  nu  hogere  investeringen  te  doen,  is  de  enige  manier  waardoor  het  duurzamer kan.     Die twee gaan een op een.    Het noemen van een label niet de juiste manier volgens u. Over welke labels hebben we het dan, en  waarom is dat dan?  We  barsten  in  Europa  van  de  labels  en  technieken  ene  is  energie  gerelateerd  de  ander  kijkt  naar  9  aspecten  de  ander  kijkt  naar  7.  Er  zijn  een  legio  methodes.  Maar  al  die  methodes  hebben  al  een  interpretatie slag gemaakt. Die hebben al een keuze gemaakt. Dit hout is beter dan dat hout, en daar  is een bepaalde waardering aan gegeven. Met de fiets komen is belangrijker dan met de auto. Dus er  zijn al interpretaties aan 1 of meerdere onderwerpen van duurzaamheid gegeven. De ene kijkt heel  erg naar het proces management. GreenCalc kijkt puur naar CO2 uitstoot. Dus we maken allemaal een  keuze  om  een  deel  van  het  begrip  duurzaamheid  te  monitoren.  We  noemen  dat  termometers.  Van  voorbereiding tot oplevering. Die stop je er een aantal keren in en daar meet je je doelstellingen aan.  Maar duurzaamheid als geheel, al die methodieken daarvan is er geen een waarvan ik kan zeggen of  ze goed zijn. Al die methodieken zijn allemaal even goed, want ze hebben allemaal als doel, om ons te  helpen om verder te komen. Dus we kunnen ze allemaal faciliteren tot aan Cradle to Cradle toe. Maar  op een hoger niveau, is duurzaamheid niets meer en niets minder dat je hoopt van ambitiebepaling  tot  gebruik  alle  keuzes  het  meest  gezonde,  met  de  laagst  milieubelasting,  met  de  hoogste  toekomstwaarde, met de juiste flexibiliteit, dat die daar aan voldoet.  Maar dat wordt puur bepaald  door  de  hele  cyclus  die  je  probeert  te  organiseren.  En  als  je  dat  goed  heb  gedaan  en  blijkt  dat  het  gebruik net zo goed is als je bedacht hebt. Dan kan je zeggen, dit is een duurzaam gebouw.     Dus je zou kunnen zeggen dat het gebruik van een label, de interpretatieslag overslaat.   De ambitie van een opdrachtgever van een bepaald project komt niet tot uiting van een label.   Het is eigenlijk impliciet.  Ja want het is generiek en er zitten impliciete keuzes in. Iemand heeft daarvoor al een interpretatie  van gemaakt en bepaalde keuzes in gemaakt, die kan je hartstikke goed vinden en adopteren. Maar ik  zie een label meer als excuus omdat je het zelf niet weet. Je hebt er niet over nagedacht en je wil er  Michiel Rogaar 

126

Het programmeren van duurzaamheid.   ook  niet  over  nadenken,  het  is  een  excuus  om  daar  geen  eigen  standpunt  in  durven  te  bepalen.  Of  daar een eigen waarde aan te kunnen wagen.     En  als  je  zegt:  Er  is  markt  voor  duurzaamheid  en  ik  moet  het  aantonen  en  Breeam  is  het  meest  geaccepteerde?  Nou  dan  moet  je  gewoon  een  Breeam  gebouw  maken!  Als  de  ontwikkelaar  zegt  ik  ontwikkel  6  gebouwen  die  kan  ik  alleen  nog  maar  aan  een  investeerder  kwijt  wanneer  het  Breeam  excellent  is,  dan moet je gewoon gaan voor Breeam excellent. Dan is dat de ambitie, maar dan is niet de ambitie  om  het  meest  groene  gebouw  te  maken.  Het  is  een  gebouw  dat  dat  label  krijgt.  Dat  kan  ook  een  ambitie  zijn.  Maar  dan  ben  ik  wel  bang  dat  hij  dat  bij  6  gebouwen  doet  en  daarna  zien  alle  zes  de  gebouwen er zo uit, en wil niemand meer in die gebouwen zitten.      

Interview Ellis ten Dam  Interview Ellis ten Dam, Royal Haskoning, 31 aug. 2010  ED is van mening dat de duurzaamheidambitie in de initiatieffase bepaald dient te worden, net als alle  andere  ambities.  Ze  vindt  ook  dat  deze  twee  aan  elkaar  gelinkt  dienen  te  zijn.  Want  van  bepaalde  visies,  doelstellingen  en  ambities  leidt  je  ook  de  duurzaamheidambitie  af,  omdat  het  veel  meer  gekoppeld dient te zijn aan de opbrengsten die voor die organisatie belangrijk is. Dus je moet het aan  elkaar verbinden. Het ligt in elkaars verlengde.    Je moet het gewoon in het begin erover hebben, anders ben je al vertrokken op andere richtingen of  andere  uitgangspunten.  Maar  het  is  ook  heel  belangrijk  om  ze  telkens  weer  erbij  te  halen.  Dus  ze  zouden  als  rode  draad  moeten  dienen  in  de  fasen  daarna.  Ook  omdat  in  de  ontwerpfase  partijen  worden  betrokken  die  in  de  initiatieffase  niet  betrokken  zijn  geweest  bij  de  totstandkoming  van  de  ambitie.  ED  vertelt  dat  wanneer  er  een  nieuwe  groep  bij  het  project  wordt  betrokken,  het  project  weer een nieuwe wending kan krijgen. Op zich zijn die vernieuwingen goed, maar wat is nou de rode  draad die je als opdrachtgever voor ogen hebt.   Dus ja in het begin, maar het is net zo belangrijk dat je ze voor ogen hebt in de volgende fasen.     Welke vragen en stappen worden beantwoord in de workshop die Haskoning doet.   Eigenlijk gaat het erom om te beantwoorden “wie is die opdrachtgever”. “Wat zijn hun stakeholders”.  Daarin  zie  je  wie  geïnteresseerd  is  in  welke    opbrengsten.  En  daarmee  krijg  je  ook  vernieuwende  inzichten. Want vaak wordt er heel erg intern gedacht, dat is ook voor de business belangrijk. Maar  als je bijvoorbeeld de wijk betrekt en kijkt wat belangrijk is voor doelgroepen in deze wijk en als je  daarvoor  opbrengsten  weet  te  benoemen.  Dan  kan  je  win‐win  situaties  creëren  en  wellicht  ook  andere fondsen aanboren en zijn investeringen ook makkelijker mogelijk. Dat is goed om dat in zo n  workshop te doen. De workshop wordt wel steeds meer en meer een maatpak volgens ED.   Maar het is wel goed om met de hele groep zo’n brainstormsessie op tafel te hebben, want anderen  die komen dan ook tot inzicht.    Dus  de  stakeholders  moeten  in  beeld  gebracht  worden  met  de  kwaliteiten  die  zij  willen  hebben  bij  deze  opgave.    Ook  bekijken  wat  in  algemene  zin  de  ambitie  van  de  organisatie.  Daarna  kan  je  dat  vertalen in duurzaamheid aspecten zoals water, energie, stedenbouwkundige concepten..    Volgens Paul van Bergen is de interpretatieslag die wordt gedaan van duurzaamheid heeft op elk  project een andere uitwerking.  Dat  komt  ook  omdat  de  organisaties  ook  verschillend  zijn.  En  dat  de  primaire  business  ook  verschillend is. En daarmee kunnen ze ook echt andere accenten leggen. En natuurlijk heeft iedereen  het  over  hoe  gaan  wij  om  met  energie,  En  hoe  gaan  wij  om  met  materiaal  en  water.  Maar  de  uitwerking kan heel verschillend zijn.    In een workshop kan je heel goed ideeën genereren. Een stap daarna moet je de opdrachtgever laten  zien wat de financiële consequenties zijn. Dus dat je het financieel economisch moet duiden, voordat  zij  dan  ook  hun  beslissing  nemen  over  hun  ambitie.  Of  het  blijft  een  soort  van  vage  beleidsdoelstelling.   Michiel Rogaar 

127

Het programmeren van duurzaamheid.     Je ziet nog wel eens dat de opdrachtgever de duurzaamste wil zijn.  De duurzaamste zijn is natuurlijk een populaire manier van uitdrukken. Dus dat is iets waarop je door  zou  moeten  gaan.  Wat  zou  het  nou  betekenen  als  wij  nou  als  organisatie  de  duurzaamste  zouden  willen zijn. Die term erodeert, want wat twee jaar geleden een strakke EPC was, is nu veel breder. EPC  gaat  vooral  over  efficiëntie  maatregelen.  Hoewel  er  nu  veel  meer  nagedacht  moet  worden  over  opbrengsten.  Het  is  in  die  initiatieffase  zo  belangrijk  om  over  die  effectiviteitmaatregelen  na  te  denken.     ED is het ermee eens dat een groot verschil zou moeten zijn dat men steeds meer naar opbrengsten  zou  moeten  kijken.  Wat  zijn  toegevoegde  waardes  voor  de  organisatie.  Nu  koppelen  we  die  aan  duurzaamheid, maar 5 jaar geleden verbonden we die aan flexibiliteit of toekomst bestendigheid. IN  die  zin  is  duurzaamheid  een  paraplu  term  die  we  voor  heel  veel  dingen  gebruiken,  maar  dat  is  niet  verkeerd hoor. Want daar kan je mensen wel mee in gang zetten. Omdat men wel duurzaam wil zijn.  En die algemene beleidsdoelstelling heeft dat we ons willen beteren op duurzaamheid. Daarmee krijg  je wel dingen gedaan.   De  vraag  is  of  duurzaamheid  bovenaan  staat  met  al  die  onderwerpen  eronder,  of  zijn  er  vele  onderwerpen  waar  duurzaamheid  naast  staat.  Eigenlijk  maakt  die  discussie  niet  zoveel  uit.  Eigenlijk  moet je kijken naar de kwaliteiten die je wilt realiseren en wat betekend dat financieel economisch  over de gehele lifecycle.     Het is nu een woord waar mensen nu op wakker worden en waarmensen iets mee willen. En dat doen  wij met die matrix waar al die effecten echt in geduid worden. Je kan zeggen alles is duurzaamheid,  en daarbinnen dien je dingen te duiden.    Het blijkt dat het ontwerpteam gebaat is bij de motivatie achter de ambitie. En dat het geven van  slechts de doelstellingen is niet voldoende.  Ja  het  is  en‐en.  Als  je  sec  de  meetbare  doelstellingen  en  prestatie‐eisen  formuleert.  Als  je  niet  laat  zien  welke  afwegingen  er  zijn  gemaakt,  dan  geef  dat  een  ontwerpteam  minder  grip.  En  als  je  het  inderdaad meegeeft in een soort van werksessie doet met het ontwerpteam.   Is dit ivm informatieverlies?  Als je sec de prestatie‐eisen krijgt, en je hoort niet het verhaal erachter, dan is daar informatieverlies.  En dat er mensen die niet in de definitiefase betrokken zijn geweest zich afvragen ‘waarom staat dat  er nu zo?’ Waarom wil die opdrachtgever nou dit? Dit kan je ook met de opdrachtgever erbij doen. Op  die manier wordt de informatie van de definitiefase overgebracht in de ontwerpfase.    ED denkt dat het zou helpen wanneer de motivatie van de ambitie in het PvE staat opgenomen. Wij  doen het eigenlijk wel standaard.   De opdrachtgever zou zelf moeten zorgen voor een toelichting hoe die ambitie tot stand is gekomen.     Is daar het grote probleem?  Er is een valkuil. Maar het begint toch wel bij dat team dat hieraan in het initiatieffase werkt dat deze  het gewoon goed oppakt. Daar begint het echt wel. En het is inderdaad een valkuil als je niet goed  overdraagt naar de ontwerpfase, maar dat is niet de bottleneck op duurzaamheid. maar in algemene  zin is het misschien wel een redelijke bottleneck.   Je  zou  al  ontwerpverkenningen  moeten  laten  maken  in  de  programmafase.  Maar  dat  is  weer  afhankelijk  hoe  partijen  worden  gecontracteerd  en  welke  contact  vorm.  Dat  geld  ook  voor  uitvoerende partijen die je aan het einde van het ontwerp laat meedenken.     Eigenlijk  begint  dat  integrale  ontwerpproces  al  in  de  initiatieffase.  En  wij  doen  dat  ook  in  haalbaarheidstudies. Ook om financieel economisch beter te duiden.     Een haalbaarheidstudie is volgens ED een toetsing van de huisvestingsbehoefte die er is om te kijken  of  het  functioneel  mogelijk  is  financieel,  technisch.  Verschillende  inhoudelijke  mogelijkheden  en  in  tijd. Maar vaak zijn het wel de GOTIK aspecten waarbij je kijkt naar geld, hoe is het te organiseren.  Tijspaden en kwaliteiten. En op basis van die haalbaarheidstudie…. Vaak zit er ook een locatiestudie in  die  analyse.  Er  zitten  varianten  studies  in.  Blijven  we  hier,  gaan  we  naar  nieuwbouw.  Het  is  dus  eigenlijk  een  verkenning  van  de  totale  opgave,  wat  zijn  nou  kwaliteitsniveaus  waar  we  van  kunnen  vertrekken. Wat zijn nu financiële randvoorwaarden.     Michiel Rogaar 

128

Het programmeren van duurzaamheid.   Eerst  werd  nog  gerekend  met  vierkante  meter  prijzen,  nu  zoemt  men  veel  meer  in  op  concrete  maatregelen.   Dat is ook vaak de vraag van opdrachtgevers. Dat je je meer verdiept in wat de principes van klimaat  installaties  bijvoorbeeld  of  afwerkingniveau.  Daar  heb  je  gewoon  meer  voor  nodig  dan  alleen  vierkante meter kengetallen. Dat is wel meer een bouwkosten raming. Dat is opgebouwd uit schil etc.  Het is in ieder geval op elementen raming niveau. Zo noemen ze dat geloof ik.     Dat is wel aan te bevelen dat je niet bij de investeringen blijft, maar ook naar de hele exploitatie  kijkt.  Als  je  duurzaamheidmaatregelen  schat  op  10  tot  15%  meer,  dan  is  dat  best  wel  een  algemeen  kengetal, maar voor een concreet project, kan je dat aan het begin zeggen, maar als je weet aan het  begin waar willen we op gaan zitten.   Je zou ook eventueel op basis van kengetallen een raming kunnen maken. Het is altijd even zoeken.   Is het mogelijk om een ontwerpverkenning te doen. Dan kan je op basis hiervan een kosten raming  maken.   Maar  je  moet  sowieso  van  fase  naar  fase  die  kostenramingen  bijhouden  en  verfijnen.  Maar  dat  is  gebruikelijk.  Maar je moet nooit alleen aan de kostenkant blijven zitten. Ga ook naar die opbrengsten kijken.  Dat  moet echt veel meer gedaan worden.    Kan de ambitie door de haalbaarheidstudie veranderen?  Het  is  goed  om  die  ambitie  voor  ogen  te  houden  want  misschien  kom  je  in  een  vervolg  dat  er  plotseling nieuwe mogelijkheden zijn. Dan is het altijd goed om die ambities voor ogen te houden. En  dat je inderdaad in een soort fasedocument vermeld waarom je je ambitiedoelstellingen aanpast.     Het ideaalbeeld blijft. De doelstellingen kunnen aangepast worden.   Het  programma  van  eisen  zou  kunnen  worden  gebruikt  om  de  rode  draad  van  die  ambitie  vast  te  houden.     Hoe kijk je aan tegen flexibel gebruik?  Ja soms geef je een bandbreedte aan. Ik zou niet zeggen dat de doelstellingen flexibel zijn. Per fase  bekijk je in hoeverre je je doelstellingen wel of niet haalt. Het is maar hoe je het opschrijft. Wat is een  keiharde  eis  en  wat  is  een  wens.  En  je  kijkt  altijd  of  er  iets  hogers  haalbaar  is.  Ik  zou  het  niet  de  flexibiliteit van doelstellingen noemen, maar het een bandbreedte van de doelstellingen noemen. Een  minimaal niveau en een gewenst niveau.    Hoe dienen de oplossingen die worden gebruikt in de haalbaarheidstudie meegenomen te worden  in het programma van eisen.  We  willen  graag  een  PvE  met  prestatie  eisen  maken,  dus  oplossingsongebonden.  Maar  je  hebt  natuurlijk  informatie  uit  die  ontwerpverkenning.  Uit  brainstorm  sessies  etc.  Het  blijft  bij  prestatie  eisen vastleggen, maar het is niet verkeerd om suggesties op te geven als ontwerpprincipes.   Wat je wel moet doen is ruimte laten aan het ontwerpteam om met betere voorstellen te komen. Je  neemt ze dus wel mee, want het is informatie waar je al over hebt nagedacht.     De locatie heeft veel invloed op mate van duurzaamheid.  Wanneer dient dit nou meegnomen te worden?  In de initiatieffase.  Welke kenmerken?  Functionele  dingen  als  bereikbaarheid.  Over  uitstraling,  waar  wil  ik  me  profileren.  Zit  ik  in  een  netwerk  van  bedrijven  en  vind  ik  dat  interessant.  Ook  op  gebied  van  duurzaamheid.  als  je  bijvoorbeeld een autarctisch gebouw wilt hebben moet je dit meenemen. Hiervoor is een binnenstad  locatie niet geschikt.  Mobiliteit is belangrijk.  Ja  hier  wordt  wel  naar  gekeken.  Soms  lukt  het  niet,  maar  normaal  gesproken  wordt  door  de  opdrachtgever hiervoor een afweging gemaakt.  Dit is nog een reden om heel vroeg al op duurzaamheid ambities te gaan zitten.     Suggesties?  Het zou kunnen helpen wanneer je ontwerpdisciplines naar de initiatieffase brengt. Ik geloof heel erg  door verschillende disciplines bij elkaar te zetten en mensen bij elkaar te zetten dat het helpt om tot  Michiel Rogaar 

129

Het programmeren van duurzaamheid.   goede stappen te komen. De vermengingen van type mensen en fasen vraagt contractueel  wel om  een uitdaging. Vaak zijn dit contractueel lastige dingen waardoor dit niet gebeurt.     Doordat  je  de  ontwerpverkenning  niet  doet,  blijft  het  allemaal  wat  vager,  en  kom  je  er  in  de  ontwerpfase pas achter wat er allemaal mogelijk is.     Je ziet dat er in projecten waar niet goed is nagedacht in de beginfase, zie je dat er niet zoveel meer  kan in de ontwerpfase. Want dan staan er dingen als budget ed al vast. Hier zijn dan al besluiten over  genomen. En dan is er tijdens de ontwerpfase geen ruimte meer voor.    Hoe zou het PvE meer op kunnen aansluiten?  Ja je zou toch echt van een globaal naar een basis en vervolgens naar een definitief pve moeten gaan.  Globaal voor de haalbaarheidstoets.   Je inkoopbeleid is minstens net zo belangrijk. Inkoopbeleid van huisvesting en diensten.  Maar  als  je  straks  alleen  maar  eisen  opstelt  en  geen  ontwerpverkenning  doet  heeft  dat  geen  goed  resultaat. 

Interview Pablo van der Lugt  Interview Pablo van der Lugt (PvdL), OVG Projectontwikkeling. 31 aug. 2010    OvG gebruikt een standaard TO (technische omschrijving), waarin ze hun gebouwen vastleggen. Het  TO wordt aangepast op de eisen die de huurder stelt.  Het was eerst met GreenCalc maar we zien een groeiende vraag naar Breeam, omdat dat toch wel de  duurzaamheidmeetlat  gaat  worden.  Die  wordt  dus  grotendeels  meegenomen  in  het  TO.    In  het  TO  staan vooral technische aspectgebonden zaken.     Kan  het  TO  vergeleken  worden  met  het  technische  PvE.  En  de  eisen  vanuit  de  huurder  als  het  Ruimtelijk Functioneel PvE?  Nou  niet  perse,  we  vullen  ook  een  deel  van  het  ruimtelijk  functionele  deel  in.  We  hebben  namelijk  contact met alle andere partijen, want we hebben zelf geen grond positie. Wij doen dan een voorstel  bij de gemeente voor een bepaald plan, waar dan een huurder zijn kantoor kan gaan vestigen.   Vaak  komt  toch  vanuit  de  huurder  een  bepaalde  vraag  met  betrekking  tot  duurzaamheid,  positie,  vierkante meters, het kostenplaatje wat daar aan vast zit. Dan gaan wij op zoek naar een architect, die  daar  een  massastudie  voor  kan  maken,  naar  de  mogelijke  invulling  van  de  wensen  en  eisen  van  de  gebruiker. Dit is een soort vlekkenplan en massastudie. Het is een soort van schetsontwerp.     Stellen  jullie  het  PvE  samen  in  samenspraak  met  de  huurder  en  andere  stakeholders  van  het  project?  Ja.    En daarbij komt jullie TO?   Ja.    Kan je zeggen dat duurzaamheid voornamelijk in TO wordt vastgelegd?  Nee ook in andere aspecten. Breeam is een vrij breed duurzaamheidlabel, dat niet allen de klassieke  milieutermen benoemd, zoals water energie, maar ook meer people gerelateerde aspecten benoemd,  zoals gezondheid en transport. Zowel op microniveau, gebouw niveau als op macro niveau, hoe is de  inbedding van het gebouw in de omgeving, hoe is het hergebruik van land, Hoe kunnen werknemers  het openbaar vervoer bereiken. Hoe licht je omwonende in tijdens het bouwproces. Dat is eens stuk  breder dan wat in het TO aanbod komt. In het TO leg je de gebouwgerelateerde aspecten vast. Maar  over die andere aspecten maken we afspraken met de gemeente en andere stakeholders.   Voor ons is Breeam een goede methodiek waarbij al die aspecten aan bod komen.     Breeam  is  duurzaamheid  voor  jullie.  Is  er  ook  nog  een  motivatie  achter  dat  jullie  dit  als  duurzaamheid gebruiken?  Absoluut. Ovg is het bewijs dat het werkt in de markt. We zijn een van de weinigen ontwikkelaars die  het best door de crisis heen is gekomen. Dat komt eigenlijk omdat het werk een aantal jaar geleden  het roer volledig om is gegaan. Het was altijd klant gericht, maar daarbij kwam duurzaamheid als 1  Michiel Rogaar 

130

Het programmeren van duurzaamheid.   van de belangrijkste aspecten. Dat hebben we ook bewezen met alle projecten. Je ziet nu in de markt  in  deze  crisis  dat  duurzaamheid  een  steeds  belangrijker  criterium  is  gebleken.  De  markt  is  kleiner  geworden,  meer  aanbieders,  maar  toch  blijft  het  bij  ons  vrij  goed  gaan,  omdat  wij  ons  met  duurzaamheid  hebben  beziggehouden.  Heel  veel  corporate  huurders  die  vraag  hebben  naar  kantoorhuisvesting, eisen een duurzaam kantoor. Het is eigenlijk een keiharde eis geworden.    De duurzaamheidambitie komt die van de huurder? Of meer van OvG. Weten de huurders wel wat  duurzaamheid inhoud?  Het verschilt heel erg per klant. Want bij TNT weten ze er wel heel veel vanaf. Andere veel minder.  Die hebben de klok horen luiden, maar weten niet waar de klepel hangt. Ze weten ook niet precies  wat ze vragen. Ze willen een duurzaam gebouw, maar wat dat nou precies inhoudt… Dan wordt er al  heel  gauw  met  een  label  gesmeten,  breeam  very  good,  of  breeam  excellent.  Daar  wordt  maar  aan  vast  gehouden.  Dat  is  ook  wel  weer  een  voordeel,  breeam  is  gewoon  wel  een  goede  complete  methodiek.  Als  je  een  breeam  excellent  oplevert,  heb  je  ook  echt  een  excellent  gebouw,  qua  duurzaamheid. Ergens klopt het ook wel, maar vaak weet de huurder niet precies waar die het over  heeft. Daar  moeten  wij  dan  vaak  het  voortouw in nemen. Welke credits ze moeten halen en welke  niet, en waar het extra geld gaat kosten etc.     Maar  er  is  een  term  dat  heet  greenwashing.  Is  er  geen  risico  dat  wanneer  men  alleen  een  label  opgeeft en dat je alleen een standaard gebouw krijgt met toeters en bellen die een bepaald label  halen?  Dat probeer je eerst wel heel duidelijk te krijgen bij de huurder: Waar ligt je focus?   Bij  Breeam  kan  je  heel  erg  op  het  People  aspect  en  op  het  Planet  aspect  letten.  Wat  vindt  een  gebruiker belangrijk. Dat proberen we eerst helder te krijgen.      Dan vraag je om een prioriteit aan te geven binnen de aspecten?  Ja  wat  vind  je  belangrijk?  Bijvoorbeeld  energieneutraliteit  is  voor  sommige  belangrijk.  Die  gaan  dus  heel  erg  op  energie  inzetten.  Andere  vinden  gebruiksgemak  of  gezondheid  belangrijk.  Bijvoorbeeld  regeling  energie,  of  ventilatievoud,  dat  matcht  weer  niet  met  energie  vraagstukken.  Dan  richt  je  je  weer op comfort. Het is dus wel afhankelijk van de corpotate client waarmee je mee te maken hebt.  Die  nemen  we  aan  de  arm  en  leggen  we  uit  dat  duurzaamheid  heel  breed  is  en  vragen  we  welke  aspecten van duurzaamheid zijn voor jullie belangrijk? En dan probeer je op die manier een Breeam  very good te halen. Dus binnen het kader van die klant probeer je een zo hoog mogelijk label te halen.  Dan  ben  je  niet  aan  het  greenwashen  je  voldoet  aan  1  wat  de  klant  wil  en  twee  je  voldoet  aan  de  verschillende maatstaven.     De  huurder  komt  met  een  bepaalde  Breeam  ambitie.  Dan  nemen  wij  ze  aan  de  arm  van  wat  is  haalbaar en wat niet, en dan vragen we aan de huurder welke aspecten zijn voor jullie van belang. Dit  hangt ook weer af van wie die huurder is. TNT bijvoorbeeld is heel erg gericht op CO2 vrij. Überhaupt  in de bedrijfsvoering, dat is stap 1.     TNT heeft dat in een beleidsdocument ergens verankerd. Zijn er nu ook opdrachtgevers die dat niet  hebben. Hoe kom je dan achter de motivatie van die duurzaamheidambitie?  Dat gaat vooral dmv heel veel gesprekken. En soms ga je verder door een workshop te organiseren,  mensen uit hun dagelijkse context te halen en een heisessie te doen. En dan inderdaad duidelijk te  krijgen  wat  is  voor  jullie  organisatie  nu  belangrijk.  Als  je  mensen  van  verschillende  disciplines  bij  elkaar zet raad van bestuur, facilitair management, sales.. Iedereen heeft zijn eigen ideeën erbij, als je  1  op  1  met  iedereen  praat  dan  krijg  je  allemaal  een  ander  plaatje.  Als  je  ze  bij  elkaar  zet  en  ze  reageren allemaal veel beter dan wanneer wij een voorstel doen.     Hoe worden die argumenten van de duurzaamheidvisie van de klant opgeschreven in het PvE? Of  wordt deze geformuleerd aan de hand van doelstellingen met als kapstok Breeam?  M.a.w. blijft het bij het benoemen van Breeam, of wordt ook die hele visie uiteengezet?  Het verschilt per project. Maar meestal wordt een Breeam niveau afgesproken. En meestal spreken  we af dat er wel een flexibiliteit zit in het behalen van het Breeam label.     Uit  mijn  onderzoek  is  gebleken  dat  adviseurs  en  de  architect  een  integraal  ontwerpproces  essentieel  vinden  om  een  bepaald  duurzaamheid  aspect  te  halen.  Er  is  wel  behoefte  aan  flexibel  gebruik van de doelstellingen.   Michiel Rogaar 

131

Het programmeren van duurzaamheid.   Ik ben het daarmee eens, want soms haal je het niet. Elke lijn van de architect heeft consequenties  voor duurzaamheid. Als de gevel anders wordt, heeft dat betrekking op alle aspecten invloed. Op de  akoestiek, lichthinder etc. Het is belangrijk dat je een soort van grote lijnen inzet, welke aspecten zijn  belangrijk.  Sommige  speerpunten  zal  je  wel  vastleggen,  bijvoorbeeld  als  energieneutraal  bouwen  belangrijk  is  dan  energie  1  credit  onwijs  belangrijk.    Sommige  credits  worden  wel  vastgelegd.  Dat  hangt echt per klant af.    De prioriteiten zijn wat minder flexibel te behandelen dan andere.  Ja een paar credits worden echt vastgelegd.     Is er geen risico dat het ontwerpteam een bepaalde Breeam score niet haalt?  Dat is het voordeel van die Breeam normering, want je moet gewoon zorgen dat je iets haalt. En dat  moet  je  ook  bewijzen.  Dat  zijn  allemaal  reële  duurzaamheidprestaties  die  je  moet  halen.  Dus  het  is  altijd  de  vraag,  wat  belangrijker  is  in  duurzaamheid.  Die  gezondheidsaspecten,  of  milieu‐aspecten.  Aan wie is dat. In dat geval is het niet echt greenwashing als jij een breeam very good haalt heb je  echt een duurzaam gebouw neergezet.   Al  is  er  helemaal  geen  visie  en  je  haalt  een  breeam  very  good,  dan  heb  je  toch  nog  steeds  een  duurzaam gebouw. Misschien zit er helemaal geen visie achter.     Bestaat greenwashing dan überhaupt?  Natuurlijk bestaat dat, maar als jij een goed gerenommeerd label hebt.   Greenwashing  bestaat  absoluut.  Er  zijn  allerlei  partijen  die  willen  laten  zien  dat  ze  hartstikke  goed  zijn,  en  halen  allerlei  gekke  voorbeelden  aan.  Kijken  met  een  groene  bril  naar  die  aspecten  waarop  hun  gebouw  wel  kloppen.  Als  er  ergens  cradle  to  cradle  meubilair  wordt  toegepast.  Of  er  is  ergens  dubbele  isolatie.  Er  zijn  genoeg  gebouwen  die  als  een  heel  duurzaam  kantoor  worden  neergezet,  maar die toch een epc hebben van 1,5. Dan zijn ze energietechnisch absoluut niet technisch. Breeam  is gewoon wel echt een goede maatstaaf, voor wat dat betreft. Als je daar een goede score haalt heb  je gewoon een goed gebouw.     Jullie doen ook een financiële haalbaarheidstudie als jullie met het ontwerp beginnen?  Uiteraard.    Ben  je  het  ermee  eens  dat  er  steeds  meer  wordt  gekeken  naar  bepaalde  opbrengsten  die  het  gebouw met zich mee brengt? En minder alleen naar de investeringskosten.   Nee, de focus blijft op investeringskosten liggen. Duurzaamheidmiddelen worden toegepast wanneer  de  terugverdientijd  binnen  de  10  jaar  ligt.  Het  gaat  daar  vaak  puur  om  de  centjes  vaak,  over  het  algemeen. Dan is men geneigd om duurzaamheidmaatregelen toe te passen.     Dan focust men zich vooral op energiemaatregelen.   Ja.    En als je vervolgens kijkt naar onderhoudskosten?   Bij onderhoud is hetzelfde verhaal. Daar wordt naar gekeken over het algemeen. Naar de huurtermijn  als eventuele huurder, verdien ik die extra investering terug. Maar ook naar de marketing waarde. Als  je een of ander duurzaamheidmaatregel, bijvoorbeeld een groen dak, die een hoop PR oplevert. Als je  heel graag een groen imago wil, dan kan dat lukken.     Maar  dan  hangt  dat  wel  af  van  het  soort  maatregel.  Zichtbare  maatregelen  die  pr  technisch  goed  werken, daarvan is men eerder geneigd om die ook toe te passen.      Op een gegeven moment heb je een budget vastgesteld en een duurzaamheidambitie doelstelling,  dan ga je het ontwerpproces binnen. Alles staat in het PvE en je geeft dat aan de architect, staat dat  dan allemaal vast? Staat het budget daar ook helemaal vast in?   Over  het  budget  proberen  we  zo  goed  mogelijk  afspraken  te  maken.  Er  zit  wat  risico  in  voor  de  ontwikkelaars en risico voor de huurder. Dus je probeert zo goed mogelijk een budget af te spreken.  Als dan later nog extra dingen bij komen, extra maatregelen, vaak moet je dat 1 op 1 onderhandelen.  Dus je probeert echt zo vroeg mogelijk het budget af te spreken, en daar niet zoveel flexibiliteit in te  hebben. Als je flexibiliteit hebt in de credits, is het aan ons om daar op een slimme manier invulling  aan te geven. Binnen de kaders die de huurder heeft gegeven.     Michiel Rogaar 

132

Het programmeren van duurzaamheid.   Is de scheiding van de twee soorten PvE’s gedaan om de aansprakelijkheid van de architect en de  installatie deskundige uit elkaar te houden?   Weet ik niet zeker. Je maakt altijd aparte afspraken met architect en andere adviseur. Hier kan ik niet  heel goed antwoord op geven.    Levert het risico’s op om bepaalde aansprakelijkheden op een hoop te gooien?  Weet ik dus niet zeker. Vaak is het zo in de bouw dat je business as usual hebt.   Ik kan hier niet echt zinnigs over zeggen.     In hoeverre is het Programma van eisen middelpunt van gesprek? Het hoofdsturingsdocument van  de opdrachtgever?  Is  lastig,  omdat  vaak  dit  document  van  de  potentiële  huurder  afkomstig  is.  Als  ik  denk  hoe  een  huurder er naar kijkt, die ziet het programma van eisen vaak als een afspraken document. Dit komt  vaak terug in de afspraken tussen de ontwikkelaar en de huurder. Die huurder zal een adviseur het  ontwerp laten toetsen aan het PvE of het nogwel voldoet.   Het is dus wel het belangrijkste sturingsdocument tussen huurder en opdrachtgever.     Zie jij conflicten tussen pve als contractstuk en pve als ontwerpaansturing?  Als  er  dingen  misgaan,  kan  je  altijd  terugvallen  op  het  programma  van  eisen.  Dat  ben  je  overeengekomen. Dus het is wel verstandig dit goed bij te houden.  Als er een conflict is ga je toch weer terug naar het programma van eisen. Dan vermoed ik dat er in de  processen die je noemt een heel open en transparant ontwerpteam is geweest. Dat is toch wel een  soort van randvoorwaarde. Een te hard programma van eisen of te uitgebreid is ook wel remmend.  Dus het is wel goed zoals wij het doen, je hebt een programma van eisen en het TO. En dan maken we  als het ware een soort van programma van eisen light.    Ik  heb  ook  een  PvE  gezien  die  geen  te  meten  doelstellingen,  maar  alleen  omschreven  ambities  hanteerde.  Die  doelstellingen  ontwikkelen  zich  tijdens  de  ontwerpfase.  Is  dat  een  goede  manier?  Lukt dat om met een huurder?  Hangt van de huurder af. Als je een goede relatie hebt met de huurder, dan moet dat wel lukken. Met  sommige  kan  je  dat  doen.  Dan  moet  je  wel  een  beetje  stand  van  zaken  hebben  en    het  liefst  vertrouwen. Je hebt er ook een paar tussen zitten die de ontwikkelaar met argusogen aankijken, van  die  is  toch  uit  op  geld.  Die  zou  toch  liever  een  heel  gedetailleerd  programma  van  eisen  willen  afspreken.  Het  kan  prima,  maar  de  randvoorwaarde  is  dat  je  vertrouwen  in  elkaar  hebt  en  dat  de  huurder kennis van zaken heeft.     Zijn huurder en ontwerpteam van elkaar gescheiden?  In onze gevallen vaak wel. Je hebt in een ontwerpteambespreking en een projectbespreking. In een  projectbespreking  laten  we  de  resultaten  zien  van  wat  we  in  een  ontwerpteambespreking  hebben  gedaan.     Zie  jij  verschil  tussen  de  motivatie  van  de  duurzaamheidambitie  en  de  duurzaamheidambitie  an  sich?  Kijk omdat wij het standaard doen is het voor ons niet nodig. Ik denk dat het uit kan maken dat je in  het PvE niet alleen de ambitie opschrijft, maar ook de weg ernaar toe. Welke categorie en waarom wil  je voor duurzaamheid, welke aspecten van duurzaamheid vind je belangrijk. Dus ik denk dat dat zeker  wel goed is om dat in het programma van eisen op te nemen. Je krijgt een beter gebouw en wat meer  maatvast is voor de gebruiker. Dus het zou wel goed zijn denk ik.    Zie  jij  verder  nog  een  conflict  tussen  een  PvE  dat  als  contractstuk  wordt  gebruikt  en  een  dat  als  aansturingdocument wordt gebruikt.   Ja. Je moet voorkomen dat het PvE te specifiek is. Het is prettiger als je een wat handzamer document  hebt, zoals een programma van eisen light. Je kan altijd terugvallen als er gesteggel is. Het komt het  ontwerp  ten  goede  als  je  een  lichtere  versie  overeen  kan  komen.  Of  werkbaarder.  Dus  als  je  in  de  problemen komt kan je altijd weer terug vallen op het gedetailleerde programma van eisen.     PvdL  denkt  niet  voldoende  van  het  onderwerp  af  te  weten,  maar  hij  verwacht  dat  je  met  een  geïntegreerde  programmafase  minder  risico  loopt.  Omdat  dan  alle  partijen  bij  elkaar  zitten.  Dus  je  loopt minder risico. Je kan dan meteen op elkaar reageren als je problemen ziet.  Michiel Rogaar 

133

Het programmeren van duurzaamheid.   Een huisvestingsadviseur werkt in opdracht van een huurder, en die wil dat de risico’s zo veel mogelijk  worden afgebakend.    

Interview Hauer Hauer  Interview Hauer Hauer, Royal Haskoning Architecten, 15 september.    Wat is duurzaamheid.  Een duurzaam gebouw is waar je op een gezonde manier kunt werken en wat een positieve bijdrage  geeft aan de omgeving. Dit kan op gebied van uitstraling. Maar ook op gebied van milieu. Schonere  lucht eruit dan erin. Energie leverend.  Bijdragen aan de biodiversiteit.   Een niet duurzaam gebouw heeft slechts een negatieve impact.    Een integraal ontwerpproces is essentieel voor het bereiken van een duurzaam gebouw. Mee eens?  En hoe kan het PvE daaraan bijdragen?  Ik ben het daar mee eens. Integraal werken is essentieel om een duurzaam gebouw op te leveren. Dat  komt  omdat  er  zoveel  aspecten,  zowel  technisch  als  bouwkundig  op  elkaar  moet  afstemmen,  dat  moet je wel integraal doen, anders krijg je een gebouw dat niet werkt. Het is niet zozeer dat dat te  maken heeft met duurzaam ontwerp, maar het bouwen is sowieso complexer geworden. Los van de  regelgeving  en  de  techniek,  zie  je  dat  er  veel  problemen  zijn  ontstaan.  Door  de  bezuinigingsgolf  op  energie in de jaren 80 waarbij alle gebouwen zijn dicht geïsoleerd, zie je dat de gezondheid drastisch  is verslechterd. Zo zijn er veel meer kinderen met astma gekomen.    De problematiek is complexer geworden. Dan heb je het niet eens over duurzaamheid, maar het gaat  wel om gezondheid.     Hoe moet het PvE hierop aansluiten?  Je ziet architecten selecties die vaak door projectmanagementbureua’s worden gedaan. Zie je dat dat  erg tegenwerkt. Ze willen graag het hele programma opknippen. Dat blijkt uit de manier hoe ze het  PvE opstellen. Ze willen het ontwerp opknippen en afzonderlijk de disciplines aansturen.    Zou je dan pleiten voor het integreren van het ruimtelijk functioneel en het technisch programma  van eisen?  Nee  die  scheiding  is  niet  zo  erg,  want  daar  staan  totaal  andere  dingen  in.  En  die  twee  kun  je  naast  elkaar leggen.  Maar volgens mij is het van belang dat de opdrachtgever in een vroeg stadium zn ambitie al vastlegt.  Omdat wat ik zie waar het heel vaak fout gaat, dat opdrachtgevers altijd duurzaamheid willen, maar  omdat er in een vroeg traject geen dingen zijn vastgelegd, dat er eigen geen geld voor is. Dus door in  een vroeg stadium  al over duurzaamheid te praten, daar extra budget voor vrij te maken, en daar in  je programma van eisen al keuzes over te maken. Weet je gewoon wat je budget is en of je in een  vroeg stadium extra middelen moet vrijmaken, en daar is het soms te laat voor in het ontwerpproces.  En  als  je  al  in  het  ontwerptraject  bezig  bent  ben  je  daarvoor  al  te  laat.  Dan  blijkt  later  dat  de  opdrachtgever het helemaal niet kan betalen.     Er zijn verschillende manieren om ambitie te formuleren.  Waar heb je als architect meer behoefte aan. De motivatie, of de concrete eis?  Het  is  allebei  van  belang.  Het  kan  allebei.  Het  is  allebei  nog  vrij  vaag.  Want  een  Breeam  excellent  gebouw is gewoon het afwerken van een lijst waar je aan moet voldoen. Het nadeel van Breeam, dat  je  duidelijk  weet  wat  je  moet  doen,  maar  dat  je  niet  op  een  gegeven  moment  een  lijstje  aan  het  afwerken  bent.  Dat  het  middel  het  doel  wordt.  Daarom  is  het  veel  meer  van  belang  dat  de  opdrachtgever van te voren aangeeft wat hij precies wilt. Wat heb ik voor ogen en wat is het doel van  dit  gebouw.  Als  hij  veel  waarde  hecht  aan  een  gezond  binnenklimaat,  waaraan  het  binnenklimaat  voldoet. En daarna kan je nog als extra een Breeam eis weergeven of welke manier je dat wilt gaan  controleren.    Het viel mij ook op. Doelstellingen op zich en je hebt de motivatie.  Ja eigenlijk is die nog belangrijker.     Kom jij dit tegen in het PvE?  Michiel Rogaar 

134

Het programmeren van duurzaamheid.   Vaak zie je wel dat de motivatie staat gegeven waarom de opdrachtgever iets wilt, maar vaak zie je  wel  dat  ze  onvoldoende  kennis  hebben,  of  onvoldoende  geïnformeerd  zijn    om  dat  goed  te  formuleren. ER is een workshopje geweest en dat wordt dan opgeschreven. Wat je bijna in alle pve’s  van  schoolgebouwen  terugziet,  is  transparantie,  dynamische  uitstraling  en  kleinschalig.  Dit  zijn  heel  erg subjectieve dingen. Door er even over door te praten, zie je dat ze heel iets anders bedoelen dan  het vaak overkomt. En dat zie je dat het gewoon net niet scherp wordt geformuleerd.     Waar baseer je nu eigenlijk je ontwerpkeuzes op. Op wat je in gesprekken met de opdrachtgever  boven water haalt, of wat er in het PvE staat?  Dat hangt er een beetje vanaf. Het is een combinatie. Het hangt er van af wat in het Pve staat. Het  kan  zijn  dat  er  duidelijk  staat  beschreven  hoeveel  werkplekken  er  zijn,  hoeveel  kantoortjes  etc.  Het  kan  ook  zijn  dat  er  een  nieuwe  manier  van  werken  staat  beschreven.  Dan  ga  je  het  met  de  opdrachtgever er over hebben om te kijken wat dat nou betekend voor zijn bedrijf.   Die uitkomst en het functionele programma en die gesprekken. Dat zijn dingen die je door de regels  door  zou  moeten  lezen.  Het  zijn  maar  dingen  die  je  alleen  zou  kunnen  ontdekken  door  met  de  opdrachtgever te praten.    Geen gebruik maken van een PvE. Is dat wenselijk?  Hangt van de opdrachtgever af. Als jij op kernachtige wijze een norm budget  kan aangeven of output  specificatie kan geven. Ik heb bepaalde wensen waar het aan moet voldoen. Daaris niet mis mee om  dat  als  leidend  te  hebben  en  daarover  met  de  opdrachtgever  te  praten.  Dit  zou  tot  een  prima  eindresultaat kunnen leiden. Het hangt van opdrachtgever moet je bereidt zijn om alle informatie die  in het PvE staat zelf aan te dragen. Daarvoor moet je extra tijd en energie erin steken. Het risico is dat  je iets mist. Of dat er dingen anders uitpakken dan je verwacht had.   Maar dat is eigenlijk overal zo, want niets is zo veranderlijk als het programma van eisen. Ik heb nog  nooit  een  programma  van  eisen  gehad  dat  nog  hetzelfde  was  als  aan  het  begin.  Het  is  ook  een  dynamisch document.    Alle  projecten  zijn  tevreden  met  het  eindresultaat.  Alle  PvE  zijn  gelijktijdig  geïntegreerd  met  de  programmafase. Is dat ook essentieel?  Ik denk dat het onvermijdelijk is. Je praat toch vaak over 4 jaar die tussen het opstellen van een PvE  en de realisatie zitten. Er zijn altijd nieuwe inzichten die komen die invloed hebben op de opgave. Dat  ontwikkeld zich ook.  Je moet ergens mee beginnen. Je hebt een startpunt nodig. Maar het is echt onvermijdelijk dat het  een dynamisch document is.     Wat kan je zeggen over prioriteiten?   Ja dat is belangrijk, want je kan niet altijd alles doen. Maar dat is altijd zo. Wil je zon laag mogelijke  energie rekening, of wil je zo goed mogelijk binnenklimaat.     Wat  is  prettiger  voor  een  architect.  Als  de  ambitie  al  vast  staat  in  doelstellingen?  Of  als  de  opdrachtgever het nog niet precies vaststaat en het nog een vage ambitie is.  Het maakt mij niet zoveel uit. Het is leuk om te praten over die discussie. Wat ik wel zie, is dat er bij  een  particuliere  klant  eerder  aan  tafel  zit.  Er  staat  dan  nog  veel  minder  vast.  Je  kunt  dan  nog  veel  beter sturen en kan kijken wat er mogelijk is. Dat is wel prettig, om vroeg aan tafel te zitten en mee te  praten met de ambities. Je ziet vaak dat wanneer dit niet gebeurt de budgetten niet corresponderen  met de budgetten. De budgetten zijn vaak te laag in begroot. Als je in een vroeg stadium al aan tafel  zit zou je ook met de opdrachtgever erover kunnen hebben over de opbrengsten. Wat zijn je lasten  nou  eigenlijk.  Misschien  zit  daar  ruimte,  kunnen  we  daar  iets  verwezenlijken,  of  kunnen  we  op  een  manier toch ook schuiven in de kosten dat de ambities toch te verwezenlijken zijn. Op die manier heb  je veel meer ruimte en mogelijkheden om ook daar naar creatieve oplossingen te zoeken, zonder dat  het al helemaal is afgetimmerd in een verkeerd programma van eisen om het zo maar even te zeggen.   Dus nogmaals als alles op een goeie manier is vastgelegd en dat de ambitie ook goed is vastgelegd en  correspondeert met de middelen, dan heb ik er helemaal geen moeite mee. Maar als het niet zo het  geval is zit ik liever zo vroeg mogelijk aan tafel.     Meestal is dat niet goed op elkaar afgestemd.  Toevallig weet ik van de HHS dat dat wel zo is, maar  meestal is het schapen bij hogescholen. Het hangt af van opdrachtgever Andere scholen zoals ROC’s  hebben  meer  budget  beschikbaar,  maar  ook  hier  zie  je  dat  het  niet  goed  vastgelegd  is.  Pas  op  het  moment dat je met ze erover praat, merk je dat ze er niet goed over na hebben gedacht. Leuk zo n  Michiel Rogaar 

135

Het programmeren van duurzaamheid.   wko, maar je moet er wel extra in investeren. Ze zijn best bereid dat te doen. Maar dat is ze nooit van  te voren verteld en niet staat vastgesteld.    De ambitie liggen vaak hoger dan op het budget is afgesteld.     Maar is dat erg?  Het probleem is dat de opdrachtgever zich een beetje bekocht voelt als hij een partij in de arm heeft  genomen om al die ambities op te stellen. En dan komt de architect aan tafel die je vertelt dat het  allemaal niet mogelijk is wat in het programma staat. Dat zijn meestal geen leuke discussies. Terwijl in  een  vroeg  stadium  dit  kan  voorkomen  wanneer  je  als  architect  aan  tafel  zit.  Dan  weet  de  opdrachtgever gewoon al waar hij aan toe is. Dan kan het niet tegenvallen.  Want  dan  zie  je  dat  je  moet  gaan  schappen.  En  dan  zijn  het  vaak  de  duurzame  maatregelen  die  ze  schappen.    Maar pleit je er dan niet voor om de architect zo vroeg mogelijk te betrekken. En dat nog vooraf het  vaststellen van de ambitie te doen?  Ja daar pleit ik zeker voor. Het hoeft van mij betreft niet eens dezelfde architect te zijn. Wij doen nu  ook projecten waarbij we bij een hele voorstudie betrokken zijn. We kijken wat de kosten zijn en wat  het oplevert, maar we gaan niet het ontwerp doen. Dit doen we bijvoorbeeld bij OSG Schravenlant.  Ook hier zijn de ambities niet goed afgesteld op het budget.    Het noemen van een cradle to cradle ambitie alleen is nogal vaag, dus je moet wel uitleggen wat er  onder wordt verstaan. Je moet het er wel over hebben. Als je zegt dat alle energie van de zon moet  komen laat je wel duidelijk zien wat je verwacht van de energiehuishouding.    In hoeverre kijk jij als architect naar het technisch functioneel programma van eisen?  Ik persoonlijk amper. Als team kijk je daar wel naar, maar ik als architect amper.   Ik denk dat andere architecten dat ook doen.    Gezien de trias energetica?  Je moet altijd kijken als architect moet kijken hoe je dat moet oplossen, ongeacht wat het programma  voorschrijft. Maar daar heb je geen Tpve voor nodig.    Gezien het integrale proces? Moet je niet op de hoogte zijn van alle eisen?  Je moet ook niet alles willen doen. Je moet weten wat je doet en wat je niet doet. Het is zo complex,  dus je kan ook niet van alles op de hoogte zijn.     Daar zie jij niet het probleem?  Nee wij doen alle projecten samen met een architect en een bouwkundig projectleider. In het begin  komt de architect meer naar voren  En verder in het project wordt de projectleider belangrijker. Dus  wanneer het echt technisch wordt. Die bouwkundig projectleider is wel op de hoogte van alles wat in  het Tpve staat. Maar ik zelf hoef daar niet precies van op de hoogte te zijn    HEVO heeft 8 aspecten van Breeam opgenomen in het Tpve? Ook transport hoort dat daar in thuis?  In het Tpve zet je ook eisen mbt de buitenruimte.   Het technisch programma van eisen is eigenlijk het opstapje naar het bestek. Het TPVE is de basis en  dat  ga  je  tijdens  het  ontwerp  verder  uitbreiden.  Alles  wat  daar  in  staat  en  wat  er  qua  materialen  bijkomt  maakt  de  bestekschrijver  daar  uiteindelijk  zijn  bestek  van.  Als  je  iets  van  belang  vindt  dan  moet je dat vooral opschrijven in het TpvE.    Maar duurzaamheid komt toch vooral terug in het TPvE?  Ik vind ook dat het in het ruimtelijk PvE thuis hoort. Vooral wanneer je vindt dat vind dat alle energie  moet komen van de zon. Dat zijn echt dingen die aan het begin van het PvE thuishoren. Die helemaal  in de introductie thuis horen. Wat vindt ik nou van zo n gebouw.    Suggesties?  Ik  denk  toch  die  koppeling  tussen  ambitie  en  middelen.  Verder  kijken  dan  alleen  de  investeringskosten.  Dat  is  iets  wat  ik  mis  eisen  met  betrekking  tot  de  exploitatie.  Terwijl  die  exploitatie zo belangrijk is. Die exploitatie biedt heel veel mogelijkheden en financiële ruimte bied om  iets voor duurzaamheid dingen te doen.   Michiel Rogaar 

136

Het programmeren van duurzaamheid.   Eigenlijk  wat  je  zou  willen  zien  is  dat  je  niet  alleen  de  kosten  kant  zou  willen  zien  maar  ook  de  opbrengsten. Alle vaste lasten kan je best inzichtelijk maken. Dat is hele interessante informatie waar  je  mee  kan  spelen.  Wat  betaal  je  bijvoorbeeld  aan  de  huidige  energierekening.  Dat  is  hele  nuttige  informatie. Het kan heel veel ruimte bieden.     Toevoegen van een exploitatiemodel zou heel veel kunnen helpen?  Ja dat denk ik zeker. Niet alleen sec de bouwkosten, maar ook de vaste lasten en je bandbreedte en  de speelruimte om ook je exploitatiemodel veranderingen te realiseren.    Als opdrachtgever geeft je je wel veel meer bloot. Je kan daar zo ver gaan in als je wilt. Dat je ook echt  de hele balans invoegt waarbij je precies laat zien waar alle kosten en opbrengsten zitten.  

 

 

Michiel Rogaar 

137

Het programmeren van duurzaamheid Afstudeeronderzoek Michiel Rogaar Januari 2011 Bouwkunde TU Delft

Recommend Documents