Healthy ageing op het werk 2 november 2011
Jac van der Klink Ute Bültmann
Healthy ageing op het werk 14:00-14:05 Introductie / een paar vragen Jac van der Klink 14:05-14:45 Zingeving en werk vanuit een filosofisch historisch perspectief Jac van der Klink 14:45-15:15 Pauze 15:15-16:00 Healthy ageing at work als onderzoeksgebied Ute Bültmann 16:00
Einde
Een paar vragen • Wie van u is onder vijfenvijftig? • Wie van u is tussen 55 en 65? – Wie daarvan werkt?
• Wie is tussen de 65 en de 75 – Wie daarvan werkt?
• Wie is boven de 75? – Wie daarvan werkt?
Healthy ageing op het werk
Zingeving en werk in een filosofisch historisch perspectief; werk als waarde Jac van der Klink Universitair Medisch Centrum Groningen Sociale Geneeskunde, Arbeid & Gezondheid
Canada, Survey Employment & Employability, 1998 Heeft passend
Totale bevolking
doven
60.9%
20.6%
31.0%
41.9%
8.1%
37.5%
betaald werk Heeft betaald werk, maar is overgekwalificeerd Heeft geen betaald werk
Wie leidt uit de voorgaande slide af dat doven in Canada te lui zijn om fatsoenlijk werk te accepteren?
Nederland, Participatie naar leeftijdsklasse, CBS cijfers, 2008 2000 (in %)
2008 (in %)
15-24
47
40
25-34
85
85
35-44
80
80
45-54
73
78
55-64
35
45
Totaal
67
71
Vrouwen
55
62
Mannen
79
79
Wie leidt uit de voorgaande slide af dat mensen boven de 55 in Nederland te lui zijn om fatsoenlijk werk te blijven doen?
Twee perspectieven op ‘disability’ • Het ‘medisch / pedagogisch’ model: het probleem en de verantwoordelijkheid voor de oplossing ligt bij de ‘drager’, de individuele patiënt / werknemer
• Het sociologisch model: het probleem en de verantwoordelijkheid voor de oplossing ligt bij de maatschappij (en bij maatschappelijke instellingen) die niet ‘inclusief’ is (zijn) voor mensen met beperkingen
Twee perspectieven op ‘ageing’ • Het ‘medisch / pedagogisch’ model: het probleem en de verantwoordelijkheid voor de oplossing ligt bij de ‘drager’, de individuele patiënt / werknemer
• Het sociologisch model: het probleem en de verantwoordelijkheid voor de oplossing ligt bij de maatschappij (en bij maatschappelijke instellingen) die niet ‘inclusief’ is (zijn) voor mensen met beperkingen
Werk in historisch perspectief • Werk direct verbonden aan de eigen (groeps) levensbehoefte (jager-verzamelaar; vroege domesticatie)
• Werk in dienst van de gemeenschap (dorpsgemeenschappen, vroege stadsfase)
• Werk als productiefactor / pre-industrieel • Werk als productiefactor / industrieel • Werk als waarde / post-industrieel
Werk in de historie in relatie tot gezondheid • Levens- en gezondheidsvoorwaarde; integraal onderdeel van het leven • Werk als gezondheidsbedreiging (preindustrieel: slavernij; industrieel: vervreemding en slechte arbeidsomstandigheden) • Werk als gezondheidsvoorwaarde met ook gezondheidsbedreigende aspecten
Werk in de historie in relatie tot ‘humane’ waarden • Wezenseigen; pre-socratisch / pre-persona: functie=identiteit; gericht op subsistentie • Wezensvreemd: vervreemding /uitbuiting Immanuel Kant: categorische imperatief; moreelethische analyse Karl Marx: das Kapital; economische analyse
• Werk als identificatiemogelijkheid; als doel en als middel
Werk in de historie in relatie tot ‘humane’ waarden Immanuel Kant: categorische imperatief: men moet handelen op de manier waarvan men kan willen dat iedereen zo zou handelen. Een andere formulering is dat men de ander nooit slechts als middel maar tegelijkertijd altijd als doel moet beschouwen.
Niti~Saara
(ca. 600 BC)
Niti: plichtenleer (deontologie) overeenkomst met Immanuel Kant
Protestantse werkethiek Verstoten uit het paradijs: "In het zweet uws aanschijns zult gij brood eten, totdat gij tot de aarde wederkeert" *). In de protestantse leer werd niet alleen het strafkarakter beklemtoond, maar ook de goedheid en noodzaak van arbeid en het positieve effect dat dit voor mensen, en de christelijke samenleving in zijn geheel zou hebben *) Genesis 3:19a
Werkethiek als basis voor het kapitalisme Max Weber Die protestantische Ethik und der Geist des Kapitalismus (1904-1905) verband tussen het Calvinisme en de opkomst van kapitalistische instituties
Nyāya
(ca. 600 BC)
Wat goed is wordt afgemeten aan het resultaat / het effect van handelen Doelethiek (teleologie; in tegenstelling tot plichtethiek; westerse tegenhanger in utilisme)
Ποιειν και Πραττειν Resultaat en proces • Huidig werk: werk als identificatiemogelijkheid; als doel en als middel met sterke verschuiving naar doelethische opvatting over werk: werk moet waarde hebben (voor de persoon), niet alleen waarde toevoegen (voor het systeem) • Twee woorden voor maken / werken in het oudGrieks: Ποιειν en Πραττειν: werken gericht op het resultaat vs, werken gericht op het proces van het werken • Praxis: werk als waarde
Definitie van ‘Duurzaam inzetbaar’ “Duurzaam inzetbaar betekent dat medewerkers doorlopend in hun arbeidsleven over daadwerkelijk realiseerbare mogelijkheden alsmede over de voorwaarden beschikken om in huidig en toekomstig werk met behoud van gezondheid en welzijn te (blijven) functioneren. Dit impliceert een werkcontext die hen hiertoe in staat stelt, evenals de attitude en motivatie om deze mogelijkheden daadwerkelijk te benutten.” Rapport ‘duurzaam inzetbaar; werk als waarde’ JJL van der Klink e.a. ZonMw’
Belangrijke elementen •Creëren en openhouden van mogelijkheden •Verantwoordelijkheid van werknemer èn van context •Werk als waarde
Mogelijkheden = individu + context “Het creëren en openhouden van mogelijkheden ligt enerzijds op het niveau van kennis, vaardigheden, competenties en motivatie van de medewerker, anderzijds op het flexibele aanbod van werk op micro, meso en macro niveau.”
Doelethiek: utilisme “The greatest good for the greatest number of people” Jeremy Bentham (1748 – 1832) John Stuart Mill (1806 – 1873) qualitative separation of pleasures
A Theory of Justice John Rawls (1921 – 2002) A Theory of Justice (1971) Original position: veil of ignorance Equal basic liberties Difference principle (primary goods) Fair equality of opportunity
Capability concept van Amartya Sen Amartya Sen (India, 1933) Professor in economics, Harvard en Cambridge 1998: Nobelprize ‘for his contributions to welfare economics’ Human Development Index (Verenigde Naties) The Idea of Justice, 2009
Centrale vraag in het werk van Sen: Stel dat we willen bepalen hoe goed een gemeenschap erin slaagt om een rechtvaardige samenleving te creëren, waar zouden we dat dan aan af moeten meten?
Sen: capability De mogelijkheden waarover mensen beschikken om een invulling te geven aan hun leven die overeenstemt met datgene wat zijzelf en de mensen in hun omgeving als waardevol beschouwen of: de mate waarin mensen over de mogelijkheid beschikken om waardevolle dingen te doen & te realiseren in hun leven voor DI: betrek dit op werk...
Sen: capability = individual + context ‘…the freedom of agency that we individually have is inescapably qualified and constrained by the social, political and economic opportunities that are available to us. There is a deep complementarity between individual agency and social arrangements.’ Sen, Development as freedom, OUP 1999, pp. xi - xii
Capability: focus on value “In contrast to the utility-based or resource-based lines of thinking, individual advantage is judged in the capability approach by a person’s capability to achieve things he or she has reason to value.” Sen, The Idea of Justice. Allen Lane, 2009, p.231.
Capability benadering Sen (1980, 1985, 1992, 1999, 2009) Nussbaum (2006, 2011) Twee belangrijke “verschuivingen”: • daadwerkelijke “doings and beings” in plaats van geluk of hulpbronnen (functionings) • “vrijheden” in plaats van realisatie / invulling (capabilities)
Functionings Functionings: doings and beings a person has reason to value “goed doorvoed zijn”, “gezond zijn”, “werk hebben”….
hulpbronnen, voorzieningen van allerlei soort
Conversion / omzetting afhankelijk van lichamelijke, sociale, omgevings- factoren
Alle mogelijke Functionings
Capabilities Capability set: de set van functionings waar een persoon uit kan kiezen
Alle mogelijke Functionings een persoon’s Capabilities
Keuze
gerealiseerde Functionings
The Capability benadering Wat is het? Source: Robeyns (2004)
Capability om zich te kunnen verplaatsen door middel van fietsen Fysieke eigenschappen (capacity) Zich techniek van het fietsen eigen kunnen maken (ability) Bezit van, of beschikking over, een fiets (resource)
Fysieke omgeving: fietspaden Sociale omgeving die het toestaat
Relatie tot andere begrippen Capacity: noodzakelijke maar niet voldoende voorwaarde voor capability Performance: voldoende maar niet noodzakelijke voorwaarde voor capability
Sen: Welke mogelijkheden tot het uitvoeren van waardevolle activiteiten staan mensen feitelijk tot hun beschikking (vallen binnen hun bereik), welke verschillen zijn er in dit opzicht tussen mensen, wat zijn daar de oorzaken van, en wat valt er aan te doen? Kijken we van daaruit nogmaals naar de eerste slides:
Canada, Survey Employment & Employability, 1998
Heeft passend betaald werk
Totale bevolking 60.9%
Heeft betaald werk, 31.0% maar is overgekwalificeerd Heeft geen betaald werk
8.1%
Participatie naar leeftijdsklasse 2000 (in %)
2008 (in %)
15-24
47
40
25-34
85
85
35-44
80
80
45-54
73
78
55-64
35
45
Totaal
67
71
Vrouwen
55
62
Mannen
79
79
doven 20.6%
41.9%
37.5%
Duurzame inzetbaarheid • verwijst, net als capability, naar mogelijkheden, namelijk mogelijkheden om op een zinvolle en duurzame manier deel te nemen aan het arbeidsproces. • Net als in het geval van het capability begrip, kunnen we mogelijkheden daarbij breed opvatten: relevante eigenschappen van het individu (kennis, vaardigheden, fysieke en geestelijke gezondheid), maar ook naar de omgeving die de inzet van deze eigenschappen mogelijk moet maken (arbeidsomstandigheden, inhoud van de werkzaamheden, wet- en regelgeving, enz).
Resultaten onderzoek binnen UMCG Werknemers 45 jaar en ouder
46% ervaart ongemakken door ouder worden
38% rapporteert een chronische aandoening
58% wordt belemmerd bij het uitvoeren van het werk door deze klachten
42% heeft behoefte aan ondersteuning om het werk de komende jaren te kunnen blijven uitvoeren
Wat zijn eigenlijk de waardevolle taken die iemand in een gegeven context zou moeten kunnen uitvoeren, wat maakt die taken waardevol, en wat moeten we doen, opdat die taken hun waarde blijven behouden?
Als we die vraag kunnen beantwoorden en realiseren, ook voor ouderen, dan is werken tot je 67e geen plicht maar een recht, beter gezegd: een capability
Dank u voor uw aandacht! Griningen, 2 november 2011
Jac van der Klink University Medical Center Groningen, Health Sciences, Community and Occupational Health
Healthy ageing at work Dr. Ute Bültmann, PhD Universitair Hoofddocent, Rosalind Franklin Fellow Afdeling Gezondheidswetenschappen Sociale Geneeskunde, Arbeid & Gezondheid SENIORENACADEMIE, 2. November 2011, Groningen
Inhoud Missie “Sociale Geneeskunde” Arbeid en Gezondheid
Demografische en sociaal-politieke veranderingen Uitdagingen voor de arbeidsmarkt Recent onderzoek – een viertal voorbeelden uitgelicht
Onderzoek Arbeid & Gezondheid
Ute Bültmann Sandra Brouwer Jac van der Klink … met een multidisciplinair team van PhD studenten en bedrijfs- en verzekeringsartsen
Missie Sociale Geneeskunde Bijdragen aan healthy ageing door multidisciplinair onderzoek op de terreinen: • voorspellen en vroegsignalering van (on)gezondheid, ziekte en onvermogen (disability) • sociale- en werkparticipatie bij chronische ziekten en kwetsbare groepen
Demografische veranderingen 2050: voorspelling voor EU27/EEA - substantiele “ageing”/veroudering - afname van populatie in werkleeftijd (15-64 jaar) - substantiele toename van het aantal gepensioneerden
WHO Europe Health Report 2009, Münz, 2007
Old age dependency ratio (%) populatie 65+ in relatie met populatie in werkleeftijd (15-64 jaar) EU 27 (gemiddeld) 2005: 24.7 2025: 35.5 2050: 52.8
Münz, 2007
2005
2025
2050
Denmark
22.6
33.8
40.0
Estonia
24.1
31.3
43.1
Finland
23.7
41.4
46.7
Germany
27.8
39.3
55.8
Latvia
24.1
30.7
44.1
Lithuania
22.5
29.2
44.9
Poland
18.7
32.8
51.0
Sweden
26.4
36.5
40.9
Netherlands
20.7
32.5
38.6
...en buiten de EU
Demografische uitdagingen NL Toename levensverwachting ≠ gezonde levensverwachting Meer chronische aandoeningen Mensen leven langer met een chronische aandoening Socio-economische verschillen!
CBS 2008
CBS 2008
Sociaal-politieke veranderingen Paradigma shift in Nederland en veel andere (westerse) landen – sociale verzekeringsstelsel compensatie model (loondoorbetaling bij ziekte , VUT/vroeg pensioen)
participatie model (vroege werkhervatting, verhogen pensioensgerechtigde leeftijd?)
Uitdagingen voor de arbeidsmarkt Toenemende aandacht voor – Ouder wordende arbeidsbevolking in geïndustrialiseerde landen – Veranderingen in het werk zelf (technologie, flexibilisering) – Belang van mentaal kapitaal (kennis maatschappij) – Tekorten op de arbeidsmarket (zorg, onderwijs)
Meer oudere werknemers en werknemers met gezondheidsklachten zullen in arbeid participeren
“Healthy ageing at work” Meten van werkfunctioneren en werk(on-)vermogen Vroege detectie en preventie van ziekte en beperkingen Identificatie van voorspellende factoren voor duurzame arbeidsparticipatie en duurzame werkhervatting Ontwikkeling en evaluatie van instrumenten en interventies om werkfunctioneren en partricipatie te bevorderen
Onderzoeksprojecten Optimaliseren van functioneren in werk Instrumentontwikkeling en – evaluatie; Interventie voor duurzame werkhervatting na psychische problematiek
“Shift your work” Nieuwe roosters voor 45-65 jarigen in ploegendienst
Bevorderen arbeidsparticipatie oudere werknemer Oudere werknemers met een chronsiche aandoening
Onderzoeksprojecten Pyschische gezondheid gedurende de levensloop: de transitie van school naar werk TRAILS cohort
Arbeidsparticipatie van WAJONG’ers Mogelijkheden voor participatie; cohort studie
Leeftijd, gezondheid en arbeidsparticipatie LIFELINES cohort
De oudere werknemer Ouder worden & chronische aandoeningen Leefttijd geassocieerd met toename chronische aandoeningen Multimorbiditeit toenemend probleem Afname van fysiek en mental functioneren met toenemende leeftijd
Schultz & Kopec 2003; Seitsamo 1997; Ilmarinen 2001, 2002; Kenny 2008
Leeftijd
Arbeidsparticipatie 2000 (in %)
2008 (in %)
15-24
47
40
25-34
85
85
35-44
80
80
45-54
73
78
55-64
35
45
Total
67
71
Vrouwe n Mannen
55
62
79
79
Bevorderen arbeidsparticipatie van de oudere werknemer •
•
•
Welke problemen ervaren oudere werknemers met en zonder chronische aandoening bij het verrichten van hun werk? Welke factoren – gekoppeld aan het ouder worden en/of het hebben van een chronische aandoening - bemoeilijken en/of vergemakkelijken arbeidsparticipatie? Aan welke (vormen van) ondersteuning heeft de oudere / chronisch zieke werknemer behoefte?
Resultaten voor N=5730 werknemers • • • •
41% ervaart ongemakken door ouder worden 37% rapporteert een chronische aandoening 59% wordt belemmerd bij het uitvoeren van het werk door deze klachten 68% heeft behoefte aan ondersteuning om het werk de komende jaren te kunnen blijven uitvoeren Koolhaas et al., 2011
“Staying healthy at work”
Interventie = training voor leidinggevenden Stapsgewijs probleem-oplossende aanpak 1. Inventaristaie van problemen, oplossingen, en mogelijkheid tot verandering 2. dialoog tussen leidinggevende en werknemer 3. actie plan – beoordeling van resultaten en process Koolhaas et al., 2010
“Shift your work” UMCG and TNO with public and private partners
Akzo Nobel Gasunie Police Fuji Film
“Shift your work” Het ontwikkelen van een leeftijd-specifieke ploegendienst tool ten behoeve van de analyse van huidige roosters en de ontwikkeling van nieuwe, voor medewerker en organisatie optimale roosters •
•
wat zijn de specifieke behoeften van oudere en jongere medewerkers (gezondheid, vermoeidheid, productiviteit) ten aanzien van shift work? welke factoren dragen bij aan de korte en lange termijn effecten van shift-work op oudere en jongere medewerkers en organisatie?
“Shift your work” UMCG and TNO with public and private partners
Akzo Nobel Gasunie Police Fuji Film
roster-redesign
flexible rosters
“Shift your work” • evaluatie van effecten van nieuwe roosters • evaluatie implementatie o o
wat zijn de effecten van de nieuwe roosters op oudere en jongere medewerkers en op organisaties wat zijn de implementatiebelemmerende en -bevorderende factoren van nieuwe roosters in organisaties en in oudere en jongere medewerkers, wat is een goed leeftijd gerelateerd beleid en hoe kunnen we dat breed implementeren
“Tools for Two” Optimaliseren van functioneren in werk: Nieuwe instrumenten op het gebied van diagnostiek en interventies voor gezamenlijke actie door Bedrijfsgezondheidszorg en Human Resources Management
“Tools for Two” Ontwikkeling en validering van meetinstrumenten, die het functioneren in het werk aan gezondheid koppelen – weinig bekend over functioneren in werk in relatie tot gezondheid (focus vaak productiviteit) – faciliteren van behoud arbeidscapaciteit, participatie en reïntegratie bij gezondheidsproblemen – balans tussen economisch perspectief en gezondheidswinst
“Tools for Two” Definitie van functioneren in werk d.m.v. Focusgroupinterviews en literatuurstudie Cross-culturele adaptatie van een amerikaanse vargenlijst (WRFQ) proces van vertalen en terrugvertalen, interviews/pre-test Valideringsstudie (hypothesegestuurd) Abma et al., in press
“Tools for Two” Ontwikkelen en toetsen van een interventie gericht op het voorkomen van terugval bij psychische klachten – Recidiefkans bij psychische klachten aanzienlijk – Duurzame werkhervatting minstens zo belangrijk als return to work – Summier uitgewerkt in richtlijn en lage compliance op dit punt
“Tools for Two” Interventie ontwikkeld die zich op het probleemoplossend vermogen van de werknemer en de leidinggevende richt en goed aansluit bij richtlijn PK To do: Uitvoering trial uitvoeren van 1e, 2e en 3e meting. Effectiviteit en kosteneffectiviteit evalueren Procesevaluatie Prognostische studie Arends et al., 2010
Samenwerking Bedrijfs- en verzekeringsgeneskunde – Arbodiensten – UWV en private verzekeraars
Klinische afdelingen van het UMCG - Sociale Psychiatrie, Orthopaedie, Revalidatie
(Inter-) nationale onderzoeksinstituten – EMGO+ Instituut, Coronel Instituut, TNO; Maastricht University – Institute for Work & Health, Toronto, Canada – National Research Centre Working Environment, Kopenhagen, Denemarken
M et ac tie ve va in n br st en Bedrijfs- en verzekeringsgeneskunde be ak g d eh en – Arbodiensten rij ol p ve e – UWV en private verzekeraars de ar n n t ic r e s n Klinische afdelingen van het UMCG ip or at ie - Sociale Psychiatrie, Orthopaedie, Revalidatie ga ni (Inter-) nationale onderzoeksinstitutensati es – EMGO+ Instituut, Coronel Instituut, TNO; Maastricht University
Samenwerking
– Institute for Work & Health, Toronto, Canada – National Research Centre Working Environment, Kopenhagen, Denemarken
