Healthy Ageing UMCG
Healthy Ageing
Het Universitair Medisch Centrum Groningen (UMCG) bouwt aan de toekomst van gezondheid. Daarom leggen wij de komende jaren het accent op Healthy Ageing: gezond en actief oud worden. Gezond ouder begint al bij de conceptie: ouders die hun genen en dus ook hun eventuele risico’s en kansen doorgeven voor een gezonde levensloop of het ontstaan van ziekte later in het leven. De stijl van leven, het voedingspatroon, de hoeveelheid lichaamsbeweging en het medicijngebruik zijn factoren, die de ontwikkeling van gezondheid beïnvloeden. De invloed van deze factoren en hoe ze zich tot elkaar verhouden, is nog lang niet duidelijk. Daar is nieuwe kennis voor nodig. De wetenschappers van het UMCG en de Rijksuniversiteit Groningen en hun nationale en internationale partners dragen bij aan het genereren van deze fundamenteel nieuwe kennis. De kracht van het UMCG is de snelle uitwisseling en toepassing van kennis en ervaring binnen de keten van wetenschappelijk onderzoek, patiëntenzorg en onderwijs. Binnen onze organisatie werken wij aan het genereren van fundamenteel nieuwe kennis, regionaal binnen het Healthy Ageing Network Northern Netherlands en nationaal en internationaal met onze samenwerkingspartners. Namens de Raad van Bestuur, Bert Bruggeman, voorzitter
Onderzoekersfocus UMCG: Healthy Ageing Ambitie
Gezondheid
Veroudering is continu proces. 'Veroudering begint bij de bevruchting' Welke factoren bepalen gezondheid van individu tijdens veroudering? Huidige situatie
50
Interacties tussen: Genen Voeding Omgeving Lifestyle ……… 75 Leeftijd
2
100
Healthy Ageing Network Northern Netherlands (HANNN) ‘Hoe worden we actief gezond ouder’ vraagt om een kennisspurt. Om die te realiseren hebben het Universitair Medisch Centrum Groningen (UMCG), de Rijksuniversiteit Groningen (RUG) en de hogescholen, overheden en het bedrijfsleven in de drie noordelijke provincies van Nederland een kenniscluster rond het thema Healthy Ageing opgericht: het Healthy Ageing Network Northern Netherlands – Region of Knowledge & Development (HANNN). Het is de ambitie van het HANNN om een Noord-Europese topregio te worden op het gebied van gezond ouder worden. Topwetenschappers van het UMCG en de RUG werken al jaren aan het verouderingsvraagstuk. Dankzij onderlinge samenwerking tussen kennisinstellingen, zorginstellingen en het bedrijfsleven neemt de innovatiesnelheid toe. Door de krachten te bundelen kan maximaal worden ingezet op kennisontwikkeling, valorisatie en spin-off. Noord-Nederland biedt de ideale setting voor een kenniscluster Healthy Ageing. Het is een van de regio’s waar het aantal ouderen snel toeneemt. In 2008 woonde bijna 11,5 procent van de 2,4 miljoen Nederlandse 65-plussers in Groningen, Friesland en Drenthe. Dat is 14 procent van het totaal aantal inwoners van deze provincies. Om te begrijpen waarom de één al jong een chronische ziekte ontwikkelt en de ander gezond en actief oud wordt, moeten tal van genetische en omgevingsfactoren worden onderzocht waarbij mensen langdurig moeten worden gevolgd. Noord-Nederland biedt daarvoor uitstekende omstandigheden. De inwoners van Noord-Nederland zijn representatief voor Noordwest-Europa. De bevolkingssamenstelling is redelijk stabiel, de bevolking is minder geneigd te verhuizen en bereid om mee te doen aan langlopende onderzoeken. Dit zijn perfecte voorwaarden om grote groepen mensen langdurig te kunnen
3
volgen. Het is dan ook een strategische keuze van het UMCG en de RUG om in biobanken zoals LifeLines, en in topfaciliteiten voor onderzoek te investeren. Het resultaat is een voor Europa unieke goudmijn aan medische data. En die is hard nodig om aandoeningen zoals diabetes, obesitas, kanker en neurodegeneratieve ziekten zoals Alzheimer en Parkinson in de toekomst te voorkomen, of op zijn minst een gunstiger beloop te geven. Het HANNN is sterk in beweging. Kijk voor actuele informatie op www.hannn.eu
Zorg
Mensen met meerdere complexe aandoeningen lopen vast in ons systeem van gezondheidszorg dat gericht is op het afzonderlijk behandelen van ziektes. Bovendien verlopen ziekteprocessen bij ouderen anders dan bij de gemiddelde volwassene. Internationale standaarden voor medische behandelingen zijn ontwikkeld op basis van onderzoeksresultaten bij mensen tussen de twintig en vijfenveertig jaar. Maar wat goed is voor deze leeftijdscategorie is niet per definitie goed voor ouderen. In het UMCG speuren onderzoekers en artsen naar betere behandelmethoden voor kwetsbare ouderen en worden specifieke zorgtrajecten opgezet voor deze groep patiënten.
UMCG Centrum voor Ouderengeneeskunde Kwetsbare ouderen hebben baat bij een geïntegreerde aanpak waarin gezondheid, welzijn en welbevinden centraal staan. Genezing is immers vaak niet meer aan de orde. Het UMCG Centrum voor Ouderengeneeskunde (UCO) ontwikkelt zorgpaden rondom een aantal symptomen zoals vallen, geheugenstoornissen, acute verwardheid en onbegrepen achteruitgang. Men doet daarnaast onderzoek naar meervoudig medicijngebruik, emotionele stoornissen en meervoudige aandoeningen. Artsen zoeken naar de achterliggende problematiek en maken een behandelplan op maat. In het UCO werken specialisten ouderengeneeskunde (internisten, verpleeghuis artsen en klinisch geriaters) psychiaters, neurologen, neuropsychologen, sociologen en verpleegkundig consulenten intensief samen. Ook als onderzoeksterrein is de ouderengeneeskunde een nieuw fenomeen. Het UCO heeft een belangrijke onderzoekscomponent die aansluit bij LifeLines en het fundamenteel biomedisch verouderingsonderzoek. De resultaten van dit onderzoek krijgen een klinisch vervolg in het UCO en bij externe partners binnen de
Onderwijs & Opleiding Regio (OOR) Noord-Nederland, die samen met het UMCG participeren in het Nationaal Programma Ouderenzorg Noord-Nederland (NPO-NN). Het UCO is initiatiefnemer van een aantal bijzondere experimenten. Een belangrijk experiment begint bij de basis: het breed in kaart brengen van de kwetsbaarheid, de complexiteit en het welbevinden van ouderen. Het UCO heeft hiervoor een meetinstrument ontwikkeld. Deze aanpak maakt het mogelijk om de zorg fundamenteel anders in te richten en aan te laten sluiten bij de werkelijke behoeften van kwetsbare ouderen. In het onderzoek worden vijfentwintig verschillende populaties uit de hele OOR-regio betrokken, waaronder bewoners van verpleeg- en verzorgingshuizen, patiënten in een huisartsenpraktijk, cliënten van een instelling voor geestelijke gezondheidszorg, ouderen die thuiszorg krijgen vanuit bijvoorbeeld de Wet maatschappelijke ondersteuning (Wmo). De uitkomsten van dit onderzoek zijn bepalend voor de ontwikkeling van concrete innovatieve vormen van zorg en ondersteuning van ouderen in Noord-Nederland.
5
UMCG faciliteit voor partikeltherapie (zeer precieze bestraling) Kankerpatiënten zijn kwetsbaar door de veelheid aan problemen die er door bestraling tijdens radiotherapie kunnen ontstaan: weefselschade, hart- en vaatziekten, chronische diarree, incontinentie, cognitieve stoornissen, onvruchtbaarheid, droge mond en tandbederf. Met name oudere patiënten, bij wie het weefsel zich minder snel herstelt, lopen risico op nadelige bijeffecten. Vaak is de kans op terugkeer van de tumor kleiner dan de kans op (ernstige) schade op korte en/of lange termijn. Door heel gericht te bestralen kan deze problematiek in een aantal gevallen verminderen of voorkomen worden. Het UMCG is betrokken bij de ontwikkeling van partikeltherapie in Nederland en streeft naar een faciliteit voor partikeltherapie in Groningen.
6
Onderzoek
Met de missie ‘Bouwen aan de toekomst van gezondheid’ richten wij de focus op levensprocessen, levenslijnen en de gevolgen van veroudering. Als enig Universitair Medisch Centrum in Nederland kiezen we ervoor om deze thematiek structureel te verankeren in de volle breedte van onze kerntaken. In onderzoek, patiëntenzorg én onderwijs & opleidingen is gezond ouder worden een belangrijk speerpunt. Het feit dat het UMCG zo fors kan inzetten op gezond ouder worden heeft alles te maken met LifeLines: de biobank en cohortstudie die de komende dertig jaar risicofactoren voor het krijgen van (meerdere) chronische aandoeningen en de bijbehorende risicogroepen zal identificeren. Want met identificatie van risico’s begint de kennisketen Healthy Ageing. LifeLines is uniek van opzet en heeft state-of-the-art faciliteiten voor dataopslag en databewerking. Het gegevensbestand groeit op termijn uit tot een van de grootste biobanken ter wereld. De studie volgt in totaal 165.000 inwoners van Noord-Nederland: kinderen, ouders en grootouders. Deze driegeneratie-aanpak is uniek in de wereld. Als het onderzoek start, zijn de meeste deelnemers nog gezond. Gedurende hun leven ontwikkelen zich mogelijk chronische aandoeningen. Door mensen minimaal dertig jaar te volgen, wordt duidelijk of en wanneer de eerste symptomen van een chronische ziekte zich manifesteren. LifeLines zal inzicht geven in allerlei risicofactoren: erfelijke aanleg, leefstijl, stofwisseling, voedingsgewoonten, medicijngebruik, bewegingspatroon, infecties, stress maar ook omgevingsfactoren zoals blootstelling aan schadelijke stoffen en dergelijke. De uitkomsten van LifeLines zullen leiden tot een betere preventie én tot innovatieve en doelmatige diagnostiek, behandeling en zorg. De voedingsmiddelenindustrie, biotechnologiebedrijven en de farmaceutische industrie kunnen het effect van hun innovaties en producten op
de gezondheid van mensen volgen. LifeLines vervult een spilfunctie in het Europese overkoepelende biobank-project `Biobanking and Biomolecular Resources Research Infrastructures’ (BBMRI). De Nederlandse overheid geeft hoge prioriteit aan ondersteuning van een biobank infrastructuur, getuige de financiering van het nationale, overkoepelende biobank-initiatief BBMRI-NL. Het UMCG is hierin partner met een aantal cohortstudies waaronder LifeLines. www.lifelines.nl Het UMCG is in de ideale positie om nieuwe fundamentele kennis van verouderingsprocessen op celniveau, de ontwikkeling en het beloop van ziekten en de (organisatie van) zorgverlening te combineren, te implementeren én tot waarde te brengen. Multidisciplinair onderzoek strekt zich uit van fundamenteel biologisch en (pre-)klinisch tot en met toegepast onderzoek naar sociaal-maatschappelijke effecten van ziekte en gezondheid. Het Groningen Institute for Healthy Ageing research (GIHAr) is het platform voor het Healthy Ageing-onderzoek. Niet alleen voor de UMCG-wetenschappers maar ook voor de onderzoekers van de RUG en de hogescholen in Noord-Nederland. Het vormt daarmee de kenniscomponent van HANNN. Nieuwe kennis leidt tot een hogere kwaliteit van zorg en leven voor chronisch zieken en ouderen én betaalbare zorg voor toekomstige generaties. Het unieke van Healthy Ageing in het UMCG is dat de kennis wordt ontwikkeld over de volle breedte van de kerntaken: wetenschappelijk onderzoek, patiëntenzorg en onderwijs, opleidingen & arbeidsmarkt.
9
European Research Institute on the Biology of Ageing (ERIBA)
1 Wetenschappelijk onderzoek
De maatschappelijke gevolgen van de vergrijzing vragen om een snelle kennisontwikkeling. Daarvoor is het nodig om op internationaal topniveau biologische verouderingsvragen op te lossen. Alleen een wetenschappelijk topinstituut specifiek gericht op de biologische mechanismen van veroudering kan die kennis genereren. Wereldwijd zijn er maar weinig onderzoeksinstituten die zich uitsluitend op veroudering richten. Het UMCG en de RUG investeren daarom in het European Research Institute on the Biology of Ageing (ERIBA). In Groningen wordt een gloednieuw gebouw neergezet, voorzien van alle faciliteiten voor toponderzoek en dichtbij voorzieningen van het UMCG, de RUG en de Hanzehogeschool zodat synergie kan ontstaan. Vanaf 2011 gaan in dit nieuwe gebouw internationale topwetenschappers aan het werk. Dat biedt kansen voor Nederland en Europa om de kenniseconomie een forse impuls te geven. ERIBA wordt geformeerd rondom deze internationele topwetenschappers; een aantal van hen werkt nu al in het UMCG.
10
• • • •
Verwerven van fundamenteel inzicht in het verouderingsproces (primaire preventie) Verbetering van preventie en behandeling van chronische, vaak ouderdoms-gerelateerde ziekten (secundaire preventie) Optimalisering van de zorg voor ouderen Ontwikkeling en verbetering van technologieën voor ouderen
2 Patiëntenzorg • Ontwikkeling van behandelingen en zorgtrajecten voor kwetsbare ouderen en chronisch zieken met complexe aandoeningen
3 Onderwijs, opleidingen en arbeidsmarkt • • •
Onderwijs en multidisciplinaire opleidingen gericht op Healthy Ageing en ouderenzorg Ontwikkeling van eigen arbeidsmarktbeleid Ontwikkeling van programma’s voor een loopbaan in de zorg
Door bestaande samenwerkingsverbanden met andere vooraanstaande internationale onderzoeksinstituten ontstaan focus en massa om belangwekkende wetenschappelijke doorbraken te bewerkstelligen. De excellente onderzoeksinfrastructuur maakt nieuwe kennis mogelijk over de moleculaire processen die tot veroudering leiden en die de ontwikkeling van somatische en psychische ziekten beïnvloeden. In eigen land wordt nauw samengewerkt met de universiteiten van Leiden, Rotterdam en Wageningen. Op Europees niveau liggen er samenwerkingsverbanden met het Max Planck Instituut in Keulen, het Institute for Ageing and Health in Newcastle en het University College of London. Verder is er een alliantie gesloten met de Mayo Clinic in Rochester, Minnesota (VS), voor fundamenteel en klinisch onderzoek naar veroudering. Jonge onderzoekers van de Mayo Clinic promoveren in Groningen, onderzoekers uit Groningen maken gebruik van de hypermoderne faciliteiten van de Mayo Clinic en vice versa. onderzoek samenwerkt. Het Ageing Brain-initiatief maakt onderdeel uit van het landelijke programma Geestkracht, dat kennis en toepassingen op het gebied van angst- en stemmingsstoornissen, psychosen en gedragsstoornissen omvat. Ook op Europees niveau worden de krachten gebundeld; het UMCG is een groot voorstander van deze gezamenlijke aanpak.
Ageing Brain Het onderzoek naar mentale en cognitieve stoornissen is binnen het UMCG gebundeld in het Ageing Brain-initiatief. Hierin werken ondermeer psychiaters, psychologen, epidemiologen, internisten en neurologen met elkaar samen. Zij maken daarbij gebruik van bevolkingsstudies zoals LifeLines en TRAILS. Door de omvangrijke opzet levert LifeLines meer inzichten op dan verschillende kleinere studies. In het TRAILS-onderzoek gaat het om de sociale, psychologische en biologische oorzaken van emotionele en gedragsproblemen in de periode tussen de kindertijd en de jongvolwassenheid. Het UMCG is één van de vier Alzheimer centra in Nederland. De kracht van het UMCG-onderzoek naar neurodegeneratieve ziekten is dat onder één dak de hele keten van fundamenteel tot en met klinisch
Technologie
11
Lichaamsweefsel van oudere patiënten heeft andere eigenschappen dan dat van jonge mensen. Effectieve medische ingrepen bij ouderen vereisen niet alleen nieuwe standaarden voor medicijngebruik maar ook implantaten en andere biomaterialen die passen bij een lichaam op leeftijd. Het UMCG heeft onderzoek rond dit thema aangewezen als een belangrijk speerpunt.
Technology for ageing people Het UMCG behoort tot de weinige ziekenhuizen in de wereld waar alle vormen van orgaan- en weefseltransplantaties plaatsvinden. Het biomaterialenonderzoek ondersteunt het transplantatieonderzoek met de ontwikkeling van kunstmatige organen, betere preservatietechnieken en de verbetering van de kwaliteit van het donororgaan zelf. In de toekomst zal ook nieuwe technologie met behulp van stamcellen hiervoor worden ingezet. Het UMCG werkt daar nu al aan. Er worden nieuwe biochemische markers ontwikkeld, waardoor de kwaliteit van donororganen zeer snel kan worden vastgesteld. Donororganen die artsen vroeger zouden afwijzen voor transplantatie, zorgen nu voor gezonde levensjaren van de ontvanger.
Biomaterialen Biomaterialen die geschikt zijn voor de oudere mens. Dat is het onderzoeksterrein van ingenieurs en andere bèta-wetenschappers die in het UMCG nauw samenwerken met verschillende medische disciplines, van oogheelkunde tot en met keel-, neus-, oorheelkunde en transplantatiegeneeskunde. Dankzij die wisselwerking wordt in de kliniek optimaal gebruik gemaakt van biomaterialen. Ook de HBOopleidingen Techniek, Biotechnologie en Laboratoriumtechniek in Groningen en Leeuwarden zorgen voor meerwaarde. Met hen wordt samengewerkt in het Healthy Ageing Network Northern Netherlands (HANNN). Veel vindingen hebben spin-off naar het bedrijfsleven. Dankzij een uitstekende facilitering van starters door het UMCG en de RUG zijn tal van biotechnologiebedrijven en samenwerkingsverbanden met het MKB in Noord-Nederland tot bloei gekomen. Ook internationaal zijn er goede samenwerkingsverbanden, onder andere met de biomedische onderzoekers van de Noord-Europese ‘Bioregion’ ScanBalt.
Biologische kunstnier Het UMCG coördineert een onderzoek naar een biologische kunstnier, waarbij menselijke niercellen worden gekweekt. Deze niercellen worden gebruikt om de filters in dialyseapparaten te verbeteren. De biologische kunstnier verwijdert schadelijke producten die tot een versnelde veroudering van weefsel leiden. Dit onderzoek wordt gefinancierd door de Nierstichting en het W.J. Kolff Institute.
Medische productontwikkeling
12
Het UMCG werkt ook aan de verbetering van kunstmatige implantaten. Dit soort high tech-toepassingen zijn van belang in het kader van kwaliteit van leven, het kunnen deelnemen aan de maatschappij en dus ook voor gezond ouder worden. Een deel van het onderzoek richt zich op het ontwerp van implantaten voor de oudere mens. De risico’s van implantaten in het lichaam zijn ongewenste bloed/weefselreacties en ontstekingsreacties.
Faciliteiten voor toponderzoek • • • • • • • • • • • •
Genotyping sequencing facilities Faciliteit voor proteomics en metabolomics Research laboratorium met UMCG Mouse Clinic Bioinformatica NeuroImaging Center Animal PET en CT-center Biobanken Flow Cytometrie faciliteit Clinical research organisation/TCC Good Manufacturing Practice Unit Confocal microscopy, electron microscopy, laser capture microscopy, high speed quantitative fluorescence imaging at sub-cellular level, high speed live cell imaging, in vivo fluorescence microscopy Business Generator
Onderwijs en opleidingen
dical Engineering, Behavioral and Cognitive Neurosciences en Health Care Research. Al deze profielen zijn gekoppeld aan een specifieke masteropleiding. De profielen corresponderen met de grote Healthy Ageing-onderzoeksthema’s van het Groningen Institute for Healthy Ageing research (GIHAr). Voor getalenteerde studenten Medische Wetenschappen biedt de Graduate School of Medical Sciences de succesvolle Junior Scientific Masterclass, die door 5 tot 10 procent van de studenten wordt gevolgd. In de bachelorfase doorlopen zij een Honours Bachelor.
Door de vergrijzing neemt het aantal mensen met complexe zorgproblematiek toe. Dat vraagt om een integrale benadering. Het UMCG werkt aan het toesnijden van onderwijs en opleidingen op een multidisciplinaire benadering van gezond en actief oud worden. Het UMCG leidt daarmee een nieuwe generatie onderzoekers, medici en verpleegkundigen op die oog hebben voor preventie en multidisciplinair kunnen samenwerken. Dit zijn de professionals die het concept Healthy Ageing zullen uitdragen. Als werkgever wil het UMCG zorgen dat medewerkers langer vitaal en met plezier kunnen blijven werken en bovendien professioneel uitgedaagd blijven.
Initieel onderwijs Het curriculum Medische Wetenschappen G2010 werd in 2003/2004 ingevoerd. In dit curriculum ligt het accent sterk op disciplineoverstijgende bekwaamheden: samenwerking, communicatie, organisatie, maatschappelijk handelen, wetenschap, professionaliteit en medisch handelen. Als het gaat om complexe patiëntenproblematiek, zoals bij kwetsbare ouderen en mensen met meerdere chronische ziekten, is ontwikkeling van deze competenties een absolute voorwaarde. Ook de International Bachelor Global Health en een Healthy Ageing Track binnen de masteropleidingen van BioMedical Sciences en Pharmaceutical Medical Sciences maken onderdeel uit van het onderwijs-aanbod.
Promoveren In 2009 heeft het UMCG zijn (top)researchmasters en de promotie-opleidingen samengebracht in de Graduate School of Medical Sciences (GSMS). Promovendi krijgen een gestructureerd opleidingsprogramma aangeboden waarbinnen zij keus hebben uit verschillende profielen. Dit zijn Drug Exploration, Life Sciences, Biome-
15
hun dagelijks werk met elkaar te maken krijgen, worden gezamenlijk opgeleid. Ieder in hun eigen rol. De opleiding begint klein met huisartsen en nurse practitioners. Voor de huisartsen valt dit onder de bij- en nascholing, voor de nurse practitioners betreft het de initiële opleiding. Alle beroepsgroepen die met kwetsbare ouderen te maken krijgen moeten uiteindelijk samen de schoolbanken in: huisartsen, verpleegkundigen, internisten, klinisch geriaters, psychiaters, fysiotherapeuten, neurologen enzovoorts. De ontwikkeling van deze opleiding vindt plaats in het kader van het Nationaal Programma Ouderenzorg samen met het UMCG Wenckebach Instituut.
Arbeidsmarkt Het UMCG leidt via de studie Geneeskunde een nieuwe generatie professionals op. In het eerste jaar van de masterfase kan een projectvoorstel – bij honorering – leiden tot recht op een MD/PhDplaats. Tijdens het MD/PhD-traject wordt promotieonderzoek bij een door de student geselecteerde onderzoeker gecombineerd met het doorlopen van de co-schappen. Afstuderen en promoveren vinden gelijktijdig plaats. Met dit MD/PhDtraject biedt het UMCG een unieke combinatie van opleiding en onderzoek. Hiermee wordt een nieuwe generatie arts-onderzoekers gevormd die het concept Healthy Ageing in de toekomst uitdragen. De zorg aan kwetsbare ouderen is suboptimaal als gevolg van niet goed afgestemd zorgaanbod. Het UMCG Centrum voor Ouderengeneeskunde, de opleiding Huisartsengeneeskunde van het UMCG en de nurse-practitionersopleiding van de Hanzehogeschool Groningen, zorgverzekeraar Menzis en de EVEAN-groep (thuiszorg) zijn daarom in 2009 een experiment begonnen om een geheel nieuwe opleiding ouderenzorg gestalte te geven. Het opleidingsplan sluit aan bij de ketengedachte. Professionals van verschillende disciplines die in
Het UMCG werkt op het gebied van arbeidsmarkt al langer samen met andere opleidingsinstellingen en het bedrijfsleven. Opleidingen kunnen daardoor meegroeien met de ontwikkelingen in de regio, bijvoorbeeld als het gaat om technologie en services. Het UMCG Wenckebach Instituut biedt op dit gebied nascholingen aan. Daarbij wordt gebruik gemaakt van het state-of-the-art Wenckebach Skills Center.
16
Colofon Uitgave Universitair Medisch Centrum Groningen Tekst en productiebegeleiding UMC-staf, Communicatie Fotografie Antoinette Borchert Henx Fotografie Jeroen van Kooten Andries de la Lande Cremer Grafisch ontwerp studio Tineke Wieringa Druk Het Grafisch Huis © 2009 UMCG Universitair Medisch Centrum Groningen Hanzeplein 1 Postbus 30 001 9700 rb Groningen
vlm200/0912
www.umcg.nl www.hannn.eu
