A
gemeente Eindhoven
Notitie Doorontwikkeling en verankering Design
1. Inleiding Aanleiding “Eindhoven is Designstad. De bakermat en de voortrekker van Dutch Design. Finalist in de competitie World Design Capital 2012, waarmee onze stad 45 andere kandidaten achter zich liet, waaronder miljoenensteden. Wereldwijd erkent men de designkwaliteit van onze stad en de manier waarop Eindhoven design wil gebruiken voor de economische-, ruimtelijke- en sociaal-maatschappelijke ontwikkeling van de stad en haar inwoners. In het programma Design in Eindhoven 2010-2014- Creating a Caring Society wordt onze ambitie goed verwoord […]”, aldus het coalitieakkoord Eindhoven 2010-2014 “Werken aan Morgen”. Het programma Creating a Caring Society , Design in Eindhoven 2010-2014 , waarnaar het coalitieakkoord verwijst, is ontwikkeld op basis van de raadsvisie op het gemeentelijk designbeleid tot 2020: “Een kwestie van inkoppen, voorstel tot een aanpak rond design” (vastgesteld d.d. 21 oktober 2008). Bij het vaststellen van het designprogramma in maart 2010 was nog geen sprake van substantiële designmiddelen. De huidige coalitie heeft in haar coalitieakkoord besloten tot een intensivering op design om ook echt werk te maken van de ambities die in het designprogramma zijn verwoord. In de afgelopen 3 jaar is op het gebied van design veel bereikt. We zijn er echter nog niet. De intensivering op design was in belangrijke mate bedoeld als impuls om “design-thinking” op de eigen taakvelden in te zetten en zodoende als stad tot betere maatschappelijke resultaten en tot betere gemeentelijke producten en diensten te komen. In deze notitie blikken we terug op hetgeen we tot nu toe bereikt hebben. Design(thinking) is in delen van de organisatie inmiddels “goed geland” en ingezet vanuit de reguliere budgetten (‘betere resultaten voor hetzelfde geld’) . Dat is ook de reden dat het mogelijk is om per 2014 de extra designimpuls met € 300.000,- structureel te verlagen. We gaan daarnaast in op hetgeen nog ondernomen
A moet worden om een doorontwikkeling te maken en design(thinking) sterker te verankeren in de organisatie zodat dit een standaard manier van werken wordt bij vraagstukken in de stad. Opbouw Notitie We zetten uiteen waarom design voor ons als gemeente juist nu zo extra belangrijk is. Dit is namelijk een tijd waarin de samenleving, maar ook de gemeentelijke organisatie fundamenteel in transitie is. Onze rol verandert ingrijpend. Een top-down rol wordt steeds minder vanzelfsprekend, vraagstukken worden complexer en meer “ontembaar” en we opereren steeds vaker als gelijkwaardig partner in wisselende coalities en in complexe spanningsvelden. Het centraal blijven stellen van de eindgebruikers, onze burgers, en het borgen van het publiek belang vergen daarmee nieuwe manieren van denken en werken. Design”thinking”, een kernkwaliteit in/van onze stad, kan ons daarbij helpen. Internationaal onderzoek1 laat dat ook zien. We gaan in op de resultaten die we tot nu toe hebben bereikt. Daarbij worden de opbrengsten van de diverse designtrajecten benoemd. We zijn in de afgelopen drie jaren ook tegen barrières aangelopen. Barrières die internationaal worden herkend en waar veel overheden tegenaan lopen. Barrières die moeten worden geslecht om een doorontwikkeling te kunnen maken en design(thinking) verder te kunnen verankeren. Deze commissienotitie eindigt met het benoemen van voorstellen om de verankering van design te versterken. Wij willen met uw commissie van gedachten wisselen over onze visie op de doorontwikkeling en verankering van design en de stappen die daartoe moeten worden gezet. Daarmee reiken we de bouwstenen aan voor de inzet van design in de komende coalitieperiode.
2. Waarom is Design voor ons als gemeente zo belangrijk? Technologie en design kennen een lange traditie in Eindhoven en in het DNA van deze stad verankerd. Voor een overzicht van de geschiedenis van design in Eindhoven vanaf 1947 verwijzen wij u naar bijlage 1. In deze paragraaf willen wij inzoomen op het belang van design (denken) voor ons als gemeentelijke overheid, juist nu in deze tijd van transities. Context De opgaven van de stad zijn in een snel tempo aan het veranderen. Onze rol als overheid is fundamenteel in verandering. Vraagstukken worden complexer en meer “ontembaar” en moeten vanuit een veelheid aan invalshoeken worden benaderd. Dit soort ontembare problemen, ook wel “wicked problems” genoemd, zijn 1
Restarting Britain 2, Design and Public Services: meeting needs, saving money, humanizing services, engaging citizens”. Onderzoek uit juli 2013 in opdracht van de British Design Council.
2
A ingewikkelde vraagstukken waarbij oplossingen vaak weer leiden tot nieuwe dilemma’s (een voorbeeld is de ondersteuning van financieel minder draagkrachtigen hetgeen weer leidt tot vraagstukken als de “armoedeval”). Een hiërarchische top-down rol past ons niet meer, we moeten vanuit een gelijkwaardige positie, in vitale coalities en samenwerkingsverbanden tot oplossingen komen die vanuit de samenleving worden gedragen en die daadwerkelijk tegemoet komen aan de behoeften van betrokkenen. Oplossingen die in nauwe co-creatie en samenwerking met de relevante partijen en de eindgebruikers zijn ontwikkeld. Oplossingen waarin iedere betrokkene zijn rol en verantwoordelijkheid pakt en burgers in onze stad uitgedaagd worden om de regie op hun leven in eigen handen te nemen. Dit vraagt een andere manier van werken en een andere set aan vaardigheden van medewerkers. Designthinking2 kan hierbij van onschatbare waarde zijn. De volgende paragraaf zal dit verder uitdiepen. De waarde van design Zoals gesteld in de raadsvisie op design tot 2020 is design op verschillende dimensies van waarde voor de stad/gemeente Eindhoven: cultureel, economisch en sociaalmaatschappelijk / de eigen gemeentelijke taakvelden. In het designprogramma 2010-2014 “Creating a Caring Society” is dit vertaald in 4 (samenhangende) programmalijnen:
2
1.
Knowledge Met als doel het ontwikkelen, toepassen en overdragen van kennis om ons als stad en regio van anderen te onderscheiden en vanuit design inventieve oplossingen bedenken in een veranderende samenleving waarin traditionele benaderingswijzen niet langer volstaan. Gericht op het in de stad/ regio ontwikkelen, behouden en aantrekken van talent en ons daarmee ook internationaal te profileren. Maar tevens gericht op het benutten van dit talent en die kennis bij complexe (maatschappelijke) vraagstukken in deze stad.
2.
Prosperity Met als doel om economisch te concurreren stimuleren we bedrijven in deze regio om design en technologie in te zetten om tot innovatieve producten en diensten te komen (valorisatie).
3.
Resources Met als doel om design en technologie in te zetten voor een zorgvuldige en duurzame inzet van onze schaarse bronnen (mens, natuur, milieu en kapitaal)
Dit is de formele term, in deze notitie spreken wij ook wel van design-denken.
3
A 4.
Quality of Life Met als doel om design in te zetten ter verbetering van de kwaliteit van leven in deze stad op het gebied van wonen, veiligheid, zorg en gezondheid, educatie, mobiliteit, etc..
Vanuit onze specifieke rol als gemeente, is design(thinking) in het bijzonder belangrijk om tot betere oplossingen te komen op onze eigen maatschappelijke taakvelden. Oplossingen die in co-creatie met partners en eindgebruikers zijn ontwikkeld, waarbij het designtalent in de stad is ingezet (Knowledge, Prosperity) en waarmee bijgedragen wordt aan de kwaliteit van leven van onze burgers (Quality of Life, Resources). Oplossingen waarbij de eindgebruiker centraal staat en niet de kokers waarbinnen organisaties en instellingen zijn georganiseerd. In deze coalitieperiode is met name een impuls gegeven aan de inzet van design op deze eigen maatschappelijke taakvelden. Het betreft hier immers het domein waarvoor wij bij uitstek verantwoordelijk zijn. Dat design(thinking) van grote waarde is voor publieke organisaties in een tijdgewricht waar sprake is van fundamentele transities is zeer recent onderstreept in een grootschalig onderzoek in opdracht van de British Design Council, gericht op design in de publieke sector: “Restarting Britain 2, Design and Public Services: meeting needs, saving money, humanizing services, engaging citizens” (2013). Belangrijke conclusies uit dit onderzoek, die ook naadloos aansluiten bij onze eigen ervaringen van de afgelopen jaren: b
b
b b
Designers bezitten de vaardigheden en competenties (creativiteit, ideegenererend vermogen, synthetiserende vaardigheden,..) die bij uitstek op dit nodig zijn in complexe vraagstukken met een veelheid aan betrokkenen. Designers gaan uit van de menselijke maat waarbij sprake is van een gezamenlijke evolutie van probleem en oplossing: een exploratief, iteratief proces waarbij de probleemstelling continu wordt scherp gesteld (geen oplossing voor een probleem wat later niet het echte probleem blijkt te zijn). De designer is niet de “expert”die het pretendeert te weten, maar wel in staat om de goede vragen te stellen en de vraag achter de vraag te achterhalen. Design(thinking) past naadloos in de ontwikkelingen binnen de publieke sector zoals burgerparticipatie, systeeminnovaties, etc… Design werd oorspronkelijk ingezet om meer vraag op te roepen / meer producten te verkopen. De beweging nu is dat m.b.v. design(thinking) naar meer effectieve en efficiënte oplossingen wordt gezocht (minder vraag). Dit past naadloos in deze tijd waarin publieke middelen afnemen en burgers wordt gevraagd om zelf verantwoordelijkheid te nemen (empowerment / eigen kracht).
4
A b
b
b
b b
b
Design(thinking) is een middel waarmee ambtenaren zicht krijgen op de effecten van hun gedrag / acties. Producten en diensten worden immers in nauw contact tussen alle betrokkenen (beleidsambtenaren , partners in het veld èn eindgebruikers) en interactief ontwikkeld. Strategie/beleid en uitvoering dichter bij elkaar gebracht: “Predicting policy failures through prototyping”. Design(thinking) help om “user insight” te krijgen. Het helpt om (beleids)ambtenaren die weinig interactie hebben met de eindgebruiker hebben te doen inzien hoe de beleefde ervaring is van ontwikkeld beleid. Van het product/de dienst centraal, naar de eindgebruiker centraal. Mensen denken vaak in termen van “ producten en technologie” i.p.v. in “gewenst gedrag” dat gefaciliteerd moet worden. Een designaanpak helpt om deze slag te maken. Het is cruciaal om de frontlijnwerkers in te schakelen bij het oplossen van vraagstukken, niet zozeer de managers. Designers doen dit. Een designaanpak helpt om zeer diverse stakeholders het gesprek met elkaar te laten voeren, om hun (respectievelijke) problemen te articuleren. Het helpt de brug te slaan tussen grote silo’s / kokers. Een designproces doorlopen helpt om te ontdekken wat eindgebruikers willen, wat ze nodig hebben en wat ze bereid zijn om zelf te doen.
3. Opbrengsten designprogramma in de periode 2010-2013 In nauwe samenwerking met de designpartners in de stad zijn in de afgelopen jaren belangrijke resultaten bereikt. Partnerschap De gemeentelijke inzet op design heeft in de afgelopen jaren geleid tot stevige partnerschappen waarbij samen met externe partners geïnvesteerd wordt in een designaanpak bij maatschappelijke vraagstukken. Organisaties waarmee structureel samengewerkt wordt op dit thema zijn o.a. Woonbedrijf (Vaartbroek, Lievendaal), de kennisinstellingen (TU/e, Design Academy Eindhoven, Sint Lukas bij vraagstukken op het gebied van zorg, veiligheid, educatie,…), Het Nieuwe Instituut (voormalig Premsela). Nationale en internationale positie Eindhoven heeft zich de afgelopen jaren nationaal en internationaal onmiskenbaar gepositioneerd als dé Nederlandse designstad en één van de meest vooraanstaande designsteden in (Noord-)Europa. De finaleplaats in de competitie World Design Capital 2012 heeft deze positie extra onderstreept. Deze positie danken we aan onze internationale top-events als de Dutch Design Week en de Dutch Design Awards, onze samenwerking in grote Europese designprojecten (Admire, PROUD, ..), de
5
A excellente reputatie van ons Designonderwijs en –onderzoek (in het bijzonder de Design Academy Eindhoven en de TU/e Industrial Design) en onze (internationale) reputatie als gemeente die volop inzet op het gebruik van design ter stimulering van innovatie en de aanpak van sociaal-maatschappelijke vraagstukken3. Aantrekken van / partnerschap met nationale instituten Onze inspanningen hebben ook geleid tot intensieve samenwerking met nationale instituten op het gebied van de creatieve industrie. Het (vanuit OCW gefinancierde) sectorinstituut voor Design en Mode, Premsela, besloot in 2009 om mede te programmeren in Eindhoven (Designhuis). Op 1 januari 2013 is Premsela gefuseerd met het Nederlands Architectuurinstituut en het Virtueel Platform (E-cultuur) in “Het Nieuwe Instituut (HNI)”. HNI heeft aangegeven dat zij de samenwerking met Eindhoven wil uitbreiden naar de volle breedte van haar taakvelden (design, architectuur, e-cultuur) en specifiek met de regio Eindhoven activiteiten wil ontplooien (onderzoek, discours, debatten, presentaties,…) in de relatie creatieve industrie en maatschappelijke vraagstukken. Hiertoe is een “Intendant regio Eindhoven”aangesteld. Daarnaast is CLICK//NL in Eindhoven geland. CLICK//NL is de hoofdvestiging van het TKI (Topinstituut voor Kennis en Innovatie) voor de Creatieve Industrie dat opgericht is n.a.v. het topsectorenbeleid. Waar CLICK//NL zich primair richt op de verbinding van kennisinstellingen en bedrijfsleven op het gebied van de creatieve industrie en daarmee zorg te dragen voor (wetenschappelijk en toegepast) onderzoek i.s.m. het bedrijfsleven zodat onderzoek ook leidt tot economische spin-off en valorisatie, richt HNI zich meer op de (cultureel ingestoken) discours en activiteiten waarbij samenleving en creatieve industrie nader tot elkaar worden gebracht. Werkgelegenheid en vestigingsklimaat In de afgelopen paar jaar is de werkgelegenheid in designsector in Eindhoven gegroeid, dit tegen de landelijke ontwikkelingen in deze crisistijd in. Zie onderstaande cijfers zoals deze door de afdeling BIO zijn verstrekt (o.b.v. het monitorinstrument dat in 2010 voor de gemeente ontwikkeld is door “Research voor Beleid”)4. aantal banen omschrkort Design Ruim Vormgeving Vervaardiging meubels Architectuur en technisch ontwerp Totaal design
aantal vestigingen
2007
2008
2009
2010
2011
2012
2007
2008
2009
2010
2011
2012
1.543
1.638
1.844
1.929
2.023
1.968
564
601
786
905
991
1098
292 4.397 6.232
298 4.623 6.559
275 4.676 6.795
294 4.391 6.614
379 4.350 6.752
381 4.765 7.114
97 584 1245
96 619 1316
101 738 1625
116 807 1828
122 828 1941
120 851 2069
3
Eindhoven wordt veelvuldig gevraagd hierover te spreken op internationale conferenties / evenementen en in dit kader veelvuldig bezocht door buitenlandse (creatieve) steden. 4 Creatieve Industrie en Design in Eindhoven, monitor 2009, Research voor Beleid, juli 2010.
6
A Een kanttekening bij deze cijfers is het feit dat de monitor werkt op basis van SBIcodes en deze SBI-codes voor de designsector soms een vertekend beeld geven. Zo valt een bedrijf als Philips Design met honderden designers in dienst, niet onder de designsector, maar onder de sector “industrie”. Een ook de onderneming van Piet Hein Eek valt hier buiten de designsector omdat het zich heeft laten registreren als bedrijf in de “meubelindustrie”. Deze groei van de designsector is niet alleen positief voor de sector zelf maar levert ook een belangrijke bijdrage aan het vestigingsklimaat. Het maakt Eindhoven interessante vestigingsplaats voor designers en andere (internationale) kenniswerkers en voor de industrie die beroep doet op deze sector. Dit heeft ook een positief effect op de dynamiek in de stad door de interessante en spannende combinatie van technologie en creativiteit. Minder versnippering Daar waar het designspeelveld in 2009 relatief versnipperd was, is nu sprake van beduidend meer samenwerking tussen de verschillende designspelers in het veld. Deze samenwerking heeft een belangrijke boost heeft gekregen tijdens de World Design Capital Competitie en is uitgemond is in de oprichting van Capital D. Het behoeft geen uitleg dat in deze samenwerking (en eigenaarschap) nog een belangrijke slag te slaan is, gezien de financiële perikelen in het afgelopen jaar met Capital D. Best practices van designinzet op maatschappelijke vraagstukken In de afgelopen jaren is een groot aantal projecten uitgevoerd waarbij designers ingezet zijn bij de aanpak van maatschappelijke vraagstukken. We hebben mooie voorbeelden op het gebied van educatie, veiligheid, openbare ruimte en zorg & gezondheid. Voor een uiteenzetting van enkele best practices: zie bijlage 2. In al deze projecten zijn de designmiddelen ingezet als “smeerolie” om medewerkers binnen de sectoren en partners in de stad te laten ervaren hoe met een designaanpak tot betere oplossingen kan worden gekomen. Samenwerking onderwijsinstellingen / studenten In de afgelopen jaren is veelvuldig samengewerkt met zowel de Design Academy Eindhoven als met De TU/e Industrial Design, juist om gezamenlijke projecten te ontwikkelen waarin een stedelijk vraagstuk centraal stond. Met deze projecten hebben wij studenten meer betrokken bij (de vraagstukken in ) hun stad. En hebben wij ambtenaren binnen de gemeente in staat gesteld om op een onconventionele-, creatieve wijze te kijken naar vraagstukken, vanuit het perspectief van de eindgebruiker. Een kanttekening bij deze projecten is de implementatie van ontwikkelde oplossingen. Onderzoek, conceptontwikkeling, het prototypen-, testenen doorontwikkelen van concepten komen hierbij voldoende aan de orde. Daadwerkelijke implementatie van de ontwikkelde concepten vergt vaak een
7
A investering die vanuit het designbudget niet zijn te financieren en niet past binnen het curriculum van de onderwijsinstellingen. Vermeldenswaardig is het feit dat Design Academy Eindhoven in het kader van het Lokaal Innovatieprogramma bezig is met de ontwikkeling van leerlijn voor het voortgezet onderwijs om design (thinking)/creative problem solving integraal te implementeren in het curriculum van het voortgezet onderwijs (VO). De betrokken partners in het VO zijn het Lorentz Casimir Lyceum en het Van Maerlant Lyceum. Toenemend aantal sectoren en partners in de stad waar meerwaarde “design(thinking)” is ervaren en wordt onderkend. Er is een toenemend aantal sectoren binnen de gemeente alsmede partners buiten onze organisatie waar design(denken)5 inmiddels goed geland is. Niet alleen de sectoren die betrokken waren bij bovengenoemde projecten (ORVM, Veiligheid, MM, G&V, GBO, STR, …) hebben ervaren wat een design-aanpak kan betekenen in de ontwikkeling van werkbare oplossingen, ook binnen de directieraad wordt stevig ingezet op design-thinking als methodiek om onze veranderende rol als overheid vorm te geven (design-thinking als onderdeel van de eigen teamontwikkeling van de directieraad, de inzet van “design-thinking” binnen de transitie in het ruimtelijk- en bedrijfsvoeringsdomein, de gemeentelijke huisvesting, etc…). 4. Barrières De British Design Council heeft barrières voor een effectieve inzet van design in de publieke sector omschreven welke we herkennen binnen de eigen organisatie (bron rapport British Design Council). Deze barrières zijn: b b b b b b b
Traditionele beleidsproces Korte Termijn Focus (politiek) en “Blame aversion” Aanbestedingsregels Gebrek aan designkennis Culture clash Ongeorganiseerdheid van het veld Design Community zelf nog niet altijd erg gefocust op / geïnteresseerd in Publieke uitdagingen / service design
Specifiek lopen we als gemeente Eindhoven tegen de volgende zaken aan: Scepsis en risicomijding: het verleiden van (delen van) de ambtelijke organisatie vergt (nog) veel inspanning Het kost ondanks de bovengenoemde resultaten toch veel inspanning om meer sectoren aan te sporen designers in te zetten op een vraagstuk. Er is aanvankelijk veel sprake van scepsis (en risicomijding). Ambtenaren die eenmaal betrokken zijn 5
“Design-thinking” is in het werkveld en de literatuur de gangbare term. In deze notitie wordt ook wel over design(denken) gesproken.
8
A geweest zijn vrijwel unaniem zeer enthousiast en na afloop erg tevreden over het proces (draagvlak) en de bereikte resultaten. Draagvlak bij management Een noodzakelijke voorwaarde voor een goede verankering van design thinking in de gemeentelijke organisatie is dat het nut van design bij de aanpak van gemeentelijke vraagstukken leeft binnen de top van een organisatie. Zo wordt ook gesteld door de British Council in de conclusies van haar onderzoek. Op het niveau van College en directieraad zijn hierin de afgelopen jaren stevige stappen gezet. Dit is nog niet het geval bij (alle) leidinggevenden op sectorhoofd- en afdelingsniveau. De forse transities in het ruimtelijk domein gaan gepaard met mobiliteit in het management en daarmee een gebrek aan ervaring met design thinking bij sommige leidinggevenden. Onzeker traject Een designaanpak betekent het ingaan van een onzeker traject (de uitkomst is immers onbekend). Dit botst in het algemeen met de interne cultuur en traditionele manier van werken van veel publieke organisaties. Met initiële weerstand als gevolg. Ook bij ons zijn er nog plekken waar we voor die uitdaging staan. Dat betekent ook dat designers moeten worden ingezet die met deze onrust weten om te gaan en in staat zijn om mensen mee te nemen. Implementatie kostbaar De stap van het ontwikkelen van een concept / prototype naar implementatie blijkt groot. Implementatie kost vaak veel geld, waardoor oplossingen die echt werken met enige regelmaat “ op de plank blijven liggen”. Een gemiste kans en een uitdaging in deze tijd van bezuinigingen. Het is daarbij zaak om medewerkers er nog meer van bewust te maken dat een design-oplossing geen leuke “plus” bovenop het reguliere is, maar dat een dergelijke oplossing ontwikkeld wordt “in plaats van”het reguliere (Oud voor Nieuw). Oplossingen lijken achteraf soms “common sense” De verwachting intern is soms dat een designaanpak leidt tot radicale innovaties. Dit is lang niet altijd het geval ( en leidt in de ogen van sommigen wellicht tot teleurstelling). Soms lijken ontwikkelde oplossingen achteraf een kwestie van “logisch nadenken” (common sense). Veelal realiseert men zich onvoldoende dat dit soort oplossingen (die echt werken) vanuit een traditionele (top-down) aanpak niet boven komen drijven, maar juist ontstaan uit een brede (multidisciplinaire, silooverstijgende) bottom-up aanpak waarin de eindgebruiker mede aan het roer staat. Cultuurverschillen De weerstand binnen de gemeentelijke organisatie kan ook voortkomen uit cultuurverschillen met designers. Ambtenaren en designers verstaan elkaars taal niet
9
A altijd. Het traditionele beleidsproces verhoudt zich niet altijd tot het door designers gehanteerde creatieve proces. Designers hanteren een bottom-up aanpak, stellen aannames en waarheden ter discussie, blijven zoeken naar de vraag achter de vraag en gaan iteratief te werk (prototyping, experimenteren, verbeteren). Dit botst soms met de risicomijdende houding van ambtenaren. Daarnaast is er bij een groot aantal designers sprake van beperkte politiek-bestuurlijke gevoeligheid en onvoldoende kennis “hoe het binnen een gemeente werkt”. Weinig focus op publieke organisaties als opdrachtgever en wisselende competenties De Design Community zelf is nog betrekkelijk weinig gefocust op / geïnteresseerd in Publieke uitdagingen en service design, zo wordt ook geconcludeerd in het onderzoek van de British Design Council. Ook hier in Eindhoven ervaren we dat enigszins. Service design en Social design wordt niet door alle designers even “sexy” gevonden. Lang niet alle designers zijn geschikt om met een maatschappelijk vraagstuk in het publieke domein aan de slag te gaan. We zijn op zoek naar de designers die vanuit hun kracht in design-thinking faciliterend optreden (en niet als “expert”), de vraag achter de vraag kunnen achterhalen, kokers kunnen overbruggen, ideeën kunnen vertalen naar beeld om communicatie tussen de verscheidenheid aan betrokkenen te faciliteren, etc… (On)georganiseerdheid van het werkveld en valorisatie. Eén van de barrières die de British Design Council noemt is de “ongeorganiseerdheid van het veld” . In Brainport regio Eindhoven hebben we hierin een belangrijke slag gemaakt met de oprichting van de design coöperatie Capital D. Hiermee is een aanzet gemaakt om de versnippering in het werkveld terug te dringen en krachten te bundelen. Niet alleen strategisch (één strategie, één stem, slagkracht naar provincie/rijk/Europa,…) maar ook in de operatie (korte lijnen, een platform waarop iedereen elkaar vindt en samenwerking wordt gestimuleerd en gefaciliteerd). De recente ontwikkelingen bij Capital D tonen aan dat er weliswaar een slag gemaakt is, maar dat er nog veel ruimte voor verdere versterking is. Bijvoorbeeld door de ontwikkeling van een valorisatieprogramma. Hiermee moet de platformfunctie van Capital D (met als basis de DDW) als tool om samenwerking tussen kennisinstellingen, overheden, bedrijfsleven en designers te bevorderen, worden versterkt. Doel is expliciet om een rol te spelen in het slim bij elkaar brengen van potentiële (publieke) opdrachtgevers en (geschikte) designers en de vertaling van de vraag / behoefte van de opdrachtgever in een heldere opdracht aan deze designers6. Daarnaast het verschaffen van toegang tot goede en onpartijdige design-input, de ontwikkeling van een “virtual design agency” (tijdelijke, - opdrachtgerelateerde-, designteams) en het verbinden van creatieven en “techneuten” t.b.v. innovatie. 6
Dit sluit aan bij het advies van de British Design Council die aangeven dat het veel (publieke) organisaties ontbreekt aan “commissioning skills”. Organisaties zijn onvoldoende in staat om hun vraag te vertalen in een heldere opdracht aan designers.
10
A 5. Beoogde acties/activiteiten t.b.v. doorontwikkeling en verdere verankering design(thinking) intern en extern Extern (nationaal en internationaal) Wij hebben in de afgelopen jaren met de begrotingssubsidies voor de Dutch Design Week, de Dutch Design Awards en de Graduation Show van de Design Academy Eindhoven fors geïnvesteerd in de versterking van het design ecosysteem in Eindhoven, waarbij een flinke impuls is gegeven aan de verschillende programmalijnen / doelstellingen uit het designprogramma , te weten knowledge (aantrekken, ontwikkelen en benutten van kennis en talent), Prosperity (innovatie, economische ontwikkeling), en Resources (duurzaamheid) en Quality of Life (Cultuur, Zorg, Veiligheid, Openbare Ruimte, Educatie, Leefbaarheid, …). Doorontwikkeling en versterking is noodzakelijk: verdere professionalisering en verbreding van de Dutch Design Week (DDW) naar een jaarprogramma, de DDW als platform voor internationale ontmoeting, meer ondernemerschap (verdienmodellen), meer focus op cross-overs tussen design en technologie, valorisatie en blijvende aandacht voor de grote maatschappelijke uitdagingen waar we als samenleving voor staan. Design zal, in combinatie met technologie, een belangrijke rol moeten spelen bij het (in co-creatie met de burger) maken van de “stad van de toekomst” (en het ontwikkelen van oplossingen op het gebied van zorg, energie, water, voedsel, mobiliteit, lucht, licht, etc…). In de aanloop naar een World Design Expo in Eindhoven in 2017, zal de internationale samenwerking met o.a. Shenzen, Taipei, Helsinki e.a. uitgebouwd worden waarbij resultaten jaarlijks in 2014, 2015 en 2016 op de Dutch Design Week zichtbaar worden gemaakt alsmede op de internationale conferentie van I&M in mei 2014, op de Biënnale in Shenzen in 2015 en tijdens Taipei World Design Capital in 2016.
Intern/ eigen taakvelden De British Design Council heeft een aantal condities omschreven waar een locale overheid aan moet voldoen om design effectief in te kunnen zetten (bron: rapport British Design Council 2013): 1. Omarmen van een designbenadering vanuit de voltallige top van de organisatie 2. Over kokers heen werken en slim partneren met externe stakeholders 3. “Improved Commissioning Skills” (de vaardigheid om een vraag /behoefte om te zetten in een duidelijke opdracht aan designers) 4. Toegang tot goede en onpartijdig design advies/designinput. 5. De bereidheid om eigenaarschap te delen op die gebieden waar met co-creatie meer effectieve resultaten kunnen worden bereikt.
11
A Op basis van onze ervaringen en de aanbevelingen van de British Design Council staan ons daarbij de volgende interventies en oplossingen voor ogen, waarover wij graag met de commissie verder van gedachten wisselen om te komen tot de bouwstenen voor de verdere doorontwikkeling van het designprogramma: Ad 1. ´Omarmen van een designbenadering bij de aanpak van vraagstukken in de stad vanuit de voltallige top en het management van de organisatie´ Zowel in het college als in de directieraad is er stevig besef dat we als gemeente juist in deze tijd van transitie(s) m.b.v. een design-aanpak op een (voor onze burgers) effectieve manier vraagstukken kunnen aanpakken. Het is belangrijk dat dit besef ook breed wordt verankerd in de voltallige laag van leidinggevenden. a. Het aanpakken van concrete vraagstukken m.b.v. design(thinking) en daarmee gelijktijdig het verder ontwikkelen en verankeren van design(thinking) competenties binnen de gemeentelijke organisatie. Samen met externe partners en zo mogelijk eindgebruikers o.l.v. een (in publieke vraagstukken gespecialiseerde) designer werken aan vraagstukken in deze stad. In divers samengestelde teams (alle hiërarchische niveau’s) en dwars door de verschillende (interne en externe) kokers heen (integraal). Ad 2. ´Over kokers heen werken en slim partneren met externe stakeholders´ b. Zie ook het voorbeeld genoemd onder Ad 1. Samen met externe partners en eindgebruikers over (de interne en externe) kokers heen m.b.v. design(thinking) werken aan concrete vraagstukken in de stad. c. Het blijven inzetten van designbudget als impulsgeld om “slim partneren”en het “over kokers heenwerken” te bevorderen. d. Sturing vanuit de top op het inzetten van de eigen (lijn)budgetten om design(thinking) te verankeren en ontwikkelde oplossingen te implementeren. E.e.a. dient in programmabegroting zichtbaar te worden gemaakt. Ad 3: “Improved Commissioning Skills” e. Design als expliciet punt van aandacht in het aanbestedingsbeleid. Als gemeente zijn wij al trajecten gestart t.a.v. “innovatief aanbesteden” en “vernieuwend inkoopbeleid”. De inkoop van een “design-thinking” traject om tot innovatieve oplossingen te komen moet als onderdeel hiervan expliciet tot de mogelijkheden behoren. Dit stelt eisen aan de “inkoper” / “aanbesteder”. We besteden dan immers geen “scherp omschreven dienst” aan, maar een resultaat in de vorm van een maatschappelijk effect. De exacte uitkomst van het traject is daarbij niet te omschrijven. In aanbestedingen is het van belang om expliciet te vragen naar de ervaring van aanbieders met design methodologieën en de wijze waarop “customer insight”wordt vergaard.
12
A f.
Capital D als schakel om de twee werelden te verbinden (designers en overheid) en de (publieke) opdrachtgever bij te staan in het articuleren van de opdracht. De Dutch Design Week als als nationaal en internationaal platform / podium (waarbij een verbreding naar een jaarprogramma plaats gaat vinden).
Ad 4. ´Toegang tot goede en onpartijdig design advies/designinput´ g. “Virtual Design Agency” / “Flexpool” constructie / tijdelijke samengestelde teams van designers / experts. Capital D kan (en wenst) in deze rol van interface te faciliteren. h. Professionalisering van designers die zich inzetten voor onze vraagstukken. Ontwikkelen van een train de trainer concept waarbij design(thinking) wordt vervat in een methode. Methodiek ook intern te gebruiken waarmee design(thinking) competenties ook intern verankerd worden. i. Ontwikkelen van een database van geschikte designers. Daarbij kan gedacht worden aan certificering o.i.d.. Daarbij geven we aandacht aan de politiekbestuurlijke gevoeligheid van designers, als stimulans om dit te verhogen. Ad. 5. ´De bereidheid om eigenaarschap te delen op die gebieden waar met co-creatie meer effectieve resultaten kunnen worden bereikt. j. Actieve sturing vanuit de top blijft hierbij een absolute randvoorwaarde. Sectoren aanspreken op de mate waarin ze “design(thinking)” hebben geïncorporeerd in hun manier van werken (begroting, HRM cyclus, etc..). k. Vanuit haar wens om tot besluiten te komen die tegemoet komen aan de wensen behoeften van de Eindhovense inwoners (en die tot effectieve oplossingen leiden), zou het raadzaam zijn om als gemeenteraad ervaring op te doen met design-thinking in het proces van democratische besluitvorming. 6. Financiën Wij hebben (eerder) besloten de (structurele) intensivering op design per 2014 met € 300.000,- af te bouwen. In concept meerjarenbegroting 2014 (in november 2013 door de raad vast te stellen) zijn de volgende budgetten opgenomen: Dutch Design Week / Graduation Show Design Academy Eindhoven/ Dutch Design Awards (kostenplaats 63320): €520.000 structureel Uitvoering programma Design (kostenplaats 63567): Budget 2014: €660.000* Budget 2015: €620.000* Budget 2016 en verder: €720.000
13
A * Toelichting: in het budget 2014 en 2015 is een begrotingswijziging verwerkt t.b.v. aanvulling voorzien dubieuze debiteuren (nav dossier oninbare huur Designhuis, waarover uw raad eind 2012 per raadsinformatiebrief is geïnformeerd).
In de begroting 2014 is dus sprake van een beschikbaar budget van € 660.000,-. Daarnaast is i.v.m. de situatie rondom Capital D geen volledige uitvoering gegeven aan de jaarschijf design 2013 en is in de raadsvergadering van 17 december j.l. besloten de resterende designmiddelen 2013 te reserveren ter uitvoering van de beoogde activiteiten in 2014. Wij zijn voornemens om een belangrijk deel van het budget ‘uitvoering programma Design’ in te zetten om design (thinking) verder te verankeren. De beoogde projecten moeten nader uitgewerkt worden in smart doelstellingen en resultaten en worden t.z.t. ter besluitvorming aan het college voorgelegd. Een deel van het budget is bestemd voor lopende verplichtingen (waaronder de gebouwgebonden kosten van het Designhuis) en organisatiekosten (subsidieondersteuning, werkbudget, etc…) Beoogde besteding van de intensiveringsmiddelen design in 20147 A. Middelen t.b.v. de verdere doorontwikkeling en verankering van design(thinking) I.s.m. externe partners en eindgebruikers actuele maatschappelijke vraagstukken aanpakken m.b.v. design(thinking) en dit vertalen in een verankerbare en overdraagbare methodiek (acties 1a, 2b, 2c, 5j) ter versterking van de design(thinking) competenties binnen de gemeentelijke organisatie. Gericht op de verankering van design(thinking) en verduurzaming. € 100.000,- (vanuit designmiddelen 2014) Impulsgeld / Co-financiering designprojecten op verschillende (maatschappelijke) domeinen / “de stad van de toekomst “ (actie 2c). Een bedrag waarmee designprojecten op nog “onontgonnen “ (gemeentelijk) terrein een impuls gegeven kunnen worden (zorg, energie / duurzaamheid, openbare ruimte, educatie, licht). Waarbij het uitgangspunt is dat slim gepartnerd wordt met (externe) partners en stakeholders (waaronder in elk geval de eindgebruikers) en gewerkt wordt dwars door de (gemeentelijke) kokers heen. Design (en technologie) als middel om in samenwerking met partners en bewoners te werken aan “de stad
7
De beoogde nieuwe projecten dienen uitgewerkt te worden in een concreet projectplan met smart geformuleerde doelstellingen en resultaten en worden ter definitieve besluitvorming voorgelegd aan het College van B&W.
14
A van de toekomst”, tevens als onderdeel van een programmatische internationale samenwerking. Tevens inhaalslag Design jaarschijf 2013 i.v.m. “on hold zetten” van projecten door perikelen bij Capital D. Bedrag: € 410.000,- (vanuit reservering designmiddelen 2013) Doorontwikkeling samenwerking met CLICK NL tbv valorisatie: (actie 2b en 2c) Gericht op het slim partneren in regionaal en nationaal verband teneinde de creatieve kennisinstellingen en – bedrijfsleven maximaal in te zetten bij de ontwikkeling van innovatieve producten en diensten (specifiek op de cross-overs naar de andere (top)sectoren). € 50.000,- (vanuit designmiddelen 2014) Doorontwikkeling samenwerking met Het Nieuwe Instituut (HNI)op maatschappelijke taakvelden (energie-verstedelijking-zorg)/ de Stad van de toekomst als onderdeel van een programmatische internationale samenwerking (met o.a. Taipei en Shenzen)en in aanloop naar de ambities voor een World design Expo in 2017 Tevens inhaalslag Design jaarschijf 2013 i.v.m. “on hold zetten” van projecten door perikelen bij Capital D. Bedrag € 90.000,- (vanuit reservering designmiddelen 2013) Co-financiering EU Project PROUD (People, Researchers and Organisations Using Design for co-creation and innovation) en Smart Culture (1a, 2, 3f, 3g, 3i) Het Europese project PROUD (looptijd 2012-2016) is gericht op het gebruik van design t.b.v. co-creatie met de eindgebruiker in maatschappelijke vraagstukken en versterking van de inzet van design binnen het publieke domein. Het Europese Smart Culture project (looptijd 2013-2015) is gericht op de groei van de creatieve industrie en het versterken van het gebruik van digitale technologie in cultuur en cultureel erfgoed. Bedrag: € 200.000,- (vanuit designmiddelen 2014) B. Organisatiekosten, lopende verplichtingen en overig. Designhuis, gebouwgebonden kosten Zoals aan uw raad gecommuniceerd middels de raadsinformatiebrief “programmering Designhuis” (december 2013) stellen wij ook in 2014 vanuit de designmiddelen geld beschikbaar voor de gebouwgebonden lasten van het Designhuis waarbij de insteek is dat partijen in de stad (zonder extra financiering vanuit de gemeente) zorgen voor de inhoudelijke invulling en programmering. Bedrag: € 125.000,- (vanuit designmiddelen 2014) Werkbudget (divers, juridisch advies / valuation DDW, communicatie, etc…)
15
A Bedrag: € 40.000,- ( €15.000,- vanuit designmiddelen 2013 en € 25.000,- vanuit budget 2014) Subsidiebureau / Accountmanagement Bedrag: 10.000,- (vanuit designmiddelen 2014) Expositie en Activiteiten Stadhuis tijdens DDW Bedrag: € 10.000,- (vanuit designmiddelen 2014) Stichting Ruimte (huisvesting creatieve industrie) Bedrag: € 50.000,- (vanuit designmiddelen 2014) Social Design Talent Award (20138 en 2014) € 20.000,- ( € 10.000,- vanuit designmiddelen 2013, € 10.000,- vanuit designmiddelen 2014) De-escalatie lichtdesign Bedrag: € 15.000,- (vanuit designmiddelen 2014) Onvoorzien Bedrag: € 28.000 (€ 5.000,- vanuit designmiddelen 2014 en €23.000,- vanuit designmiddelen 2013)
8
Social Design Talent Award 2013 is uitgereikt. De concrete “opdracht” t.b.v. de gemeente wordt in 2014 uitgevoerd.
16
A Bijlage 1 : Design in Eindhoven 1947-2013 Technologie en design kennen een lange traditie in Eindhoven. De voorloper van de Design Academy, de Academie voor Industriële Vormgeving Eindhoven, was eerste in zijn soort in Nederland en werd al ruim 65 jaar geleden in deze stad gesticht. En ook de voorlopers van wat nu Philips Design heet zijn al meer dan tachtig jaar geworteld in de stad. Toch is het slechts iets meer dan een decennium dat Design ook op de gemeentelijke agenda staat. In het jaar 2000 werd door een aantal prominente designers uit Eindhoven voor het eerst de “Dag van het Ontwerp” georganiseerd. Vanuit een bottom-up behoefte van het veld om met elkaar te delen wat er speelt op het gebied van (industrieel) ontwerp en de verbinding met elkaar, en later ook met potentiële opdrachtgevers, te zoeken. De organisatoren verenigden zich in het “Ontwerpersoverleg”, later omgedoopt tot Design Platform Eindhoven (officieel Design Platvorm Eindhoven). In enkele jaren groeide deze “dag van het Ontwerp” van een eendaags evenement uit tot een meerdaags festival en tot slot tot wat nu (wereldwijd) bekend staat als de Dutch Design Week (DDW)”. Van circa 20.000 bezoekers in 2004 is de DDW inmiddels uitgegroeid tot een evenement dat jaarlijks meer dan 200.000 bezoekers trekt (professionele bezoekers alsmede breed publiek) en meer dan 200 buitenlandse journalisten. In 2004 ontstond het besef dat design niet alleen van intrinsieke culturele waarde is maar met name een krachtig instrument t.b.v. innovatie en daarmee economische ontwikkeling. Design(thinking) is immers het (strategisch) instrument om te komen tot innovatieve producten en diensten waarin de behoeften van de gebruiker centraal staan. In opdracht van de gemeente werd door Brainport Development, in nauwe samenwerking met het bedrijfsleven en de kennisinstellingen, een economisch designprogramma ontwikkeld “Design in Brainport Eindhoven 20052010” . Ook werd intensief samengewerkt met de kennisinstellingen, zowel Design Academy Eindhoven als de faculteit Industrial Design van de TU Eindhoven. Deze laatste werd opgericht op uitdrukkelijk verzoek van het bedrijfsleven dat behoefte had aan creatieve ingenieurs en aan een multidisciplinaire aanpak (technologie en de verschillende menswetenschappen). De faculteit Industrial Design van de TU/e richt zich minder dan de faculteit Industrieel Ontwerp van de TU Delft “sec“ op productontwerp, maar meer op het ontwerpen van intelligente producten en systemen. Een faculteit die dan ook naadloos aansluit op het technologisch karakter van onze stad en regio. In 2007 ontwikkelde een raadswerkgroep Design een visie op het gemeentelijk Designbeleid tot 2020. Deze raadscommissie schreef de notitie ‘Alleen even inkoppen, voorstel tot een aanpak rond Design’. De notitie is vrijwel unaniem vastgesteld in oktober 2008. De Raad gaf in haar notitie aan dat Design niet alleen
17
A cultureel - (esthetiek, kunst) en economisch (als aanjager van innovatie) van waarde is, maar met name een belangrijk middel kan zijn voor het bereiken van maatschappelijke doelen. Design moest volgens de raad structureel worden ingezet om creatieve oplossingen te vinden voor maatschappelijke vraagstukken als veiligheid, duurzaamheid, sociale cohesie en burgerparticipatie. De inzet van Design raakt de kern van de taken die de Gemeente Eindhoven als lokale overheid heeft, aldus de raad in 2007. Het was juist dit gebruik van design op de maatschappelijke taakvelden waar de raad een extra impuls aan wenste te geven. Op basis van de designvisie van de gemeenteraad is het programma “Design in Eindhoven 20102014 – Creating a Caring Society” ontwikkeld. In dezelfde periode (2009) deed de gemeente Eindhoven een gooi naar de titel “World Design Capital 2012”. In de ontwikkeling van het bid werd zeer nauw samengewerkt met alle designpartners in de stad: het Design Platform Eindhoven (DDW), Brainport Development (onderdeel Design Connection Brainport), gemeente Eindhoven, Design Academy Eindhoven en TU/e Industrial Design. Eindhoven eindigde (helaas) als tweede maar liet 45 kandidaten achter zich, waaronder miljoenensteden. Onze plaats als finalist zette Eindhoven als designstad wel nadrukkelijk op de wereldkaart en heeft geleid tot structurele samenwerking met o.a. Helsinki en Taipei. De nauwe en geslaagde samenwerking in het “project” World Design Capital 2012 smaakte naar meer. De designpartners waren van mening dat het veld in de stad nog te versnipperd was en slagkracht moest worden ontwikkeld om strategisch een eensgezinde koers uit te zetten en als stad en regio het verschil te kunnen maken op nationaal en internationaal niveau. Besloten werd om de krachten te bundelen en gezamenlijk een coöperatieve vereniging op te richten waarin het hele designveld vertegenwoordigd is (grote en kleine bedrijven in de design- en technologiesector, kennisinstellingen, overheden en (semi-)publieke instellingen en studenten). In 2010 werd Design Coöperatie Brainport opgericht, inmiddels opererend onder de naam Capital D. Doel was om van een “archipel aan initiatieven” te komen tot krachtenbundeling en één sterk “Design in Brainport Eindhoven” verhaal. Doel was het ontwikkelen (en uitvoeren) van één gezamenlijk gedragen, triple helix ontwikkelde, strategische koers en daarmee het ontwikkelen van slagkracht naar o.a. de provincie, het rijk en Europa. En doel was om de samenwerking tussen de leden te bevorderen en daarmee bij te dragen aan de (economische en maatschappelijke) versterking van het design-ecosysteem in Eindhoven.
18
A Bijlage 2: Best Practices maatschappelijke vraagstukken In de afgelopen jaren is een groot aantal projecten uitgevoerd waarbij designers ingezet zijn bij de aanpak van maatschappelijke vraagstukken. Educatie Mooie voorbeelden zijn “The Perfect Schoolday” bij VMBO de Burgh en “de perfecte schooldag” bij de Aloysius stichting (Speciaal Onderwijs). In deze beide trajecten is bij ambtenaren binnen de gemeentelijke organisatie alsmede bij de betrokkenen op de scholen (bestuurders, management, leraren, leerlingen én ouders) uitermate duidelijk naar voren is gekomen hoe een co-creatieve designaanpak kan helpen bij de ontwikkeling van oplossingen die echt werken. Daar waar bij bestuur en managementteam van de scholen in eerste instantie sprake was van scepsis, zijn zij op dit moment grote ambassadeurs van een design-aanpak. Het Nieuwe Werken Deze manier van werken hebben we ook toegepast bij de implementatie van Het Nieuwe Werken in de gemeentelijke organisatie. Onder andere de inrichting en wijze van werken in het NRE-gebouw is samen met een designteam ontwikkeld. Veiligheid Met behulp van de “Designing Out Crime Aanpak” van hoogleraar Cees Dorst van de TU/e is gewerkt aan oplossingen voor een veiligere marathon, veiliger uitgaan op Stratumseind en het tegengaan van overlast door hangjongeren in de openbare ruimte. Inmiddels zetten ook de NS en prorail in Eindhoven designers en de “designing-out-crime”methodiek in om tot betere oplossingen te komen in het stationsgebied. In nauwe samenwerking met de sector VJB wordt in een living lab omgeving onderzoek gedaan naar lichtdesign in de aanpak van veiligheidsvraagstukken (Stratumseind, de-escalatie van agressief gedrag bij uitgaanspubliek etc…). Openbare Ruimte Er zijn verschillende projecten uitgevoerd met de sector ORVM om tot creatieve en innovatieve oplossingen te komen in de openbare ruimte. In één van deze projecten stonden ouderen centraal en is onlangs een ontwerp (de Kwiek-Route) ook fysiek in de wijk gerealiseerd (zie ook www.kwiekbeweegroute.nl). Zorg en gezondheid Op het gebied van zorg en gezondheid is design(denken) onder andere ingezet om tot betere oplossingen te komen in het Living Lab E-Health project (zorg op afstand, o.a. voor Turkse ouderen in Doornakker , zorg op afstand voor patiënten met COPD). Ook is een groot project uitgevoerd in het kader van dementie gericht op het ontwikkelen van oplossingen om dementiepatiënten langer thuis te kunnen laten
19
A wonen. Oplossingen waarmee het dag- en nachtritme van dementiepatiënten wordt verbeterd waardoor de druk op mantelzorgers wordt verlicht. I.s.m. de TU/e Industrial Design en vele maatschappelijke partners (waaronder huisartsen) worden oplossingen ontworpen die bijdragen aan de gezondheidsbevordering van inwoners in een wijk. Oplossingen waarbij inwoners zelf de regie in handen wordt gegeven.
20
A Bijlage 3 Samenhang programmalijnen, activiteiten / initiatieven
Educatie
Valorisatie
Internationalise-
Eigen
Intrin-
(Know-
(Knowledge,
ring
maatschappelijke
sieke
ledge)
Prosperity)
(Knowledge,
taakvelden
Culturele
Prosperity, quality
(zorg&gezondheid,
waarde
of life)
welzijn, veiligheid,
(Quality
energie/
of Life)
duurzaamheid, leefbaarheid) (Quality of Life, Resources) Impulsmiddelen,
(x)
(x)
x
x
Co-financiering
x
Verankering, methodiek Samenwerking
x
x
(x)
x
x
x
x
x
x
x
x x x
(x)
CLICKNL Samenwerking
(x)
HNI PROUD & Smart Culture DDW
x
DDA DAE
x (x) x
Designhuis Stichting Ruimte Social design
x (x)
x
x
x
talent award De-escalatie
x
(x)
x
lichtdesign
(x): mogelijk
21
x x x x
A Niet bestede middelen 2013 (I.v.m. de financiële problemen bij Capital D is een aantal projecten “on hold”gezet, wat heeft geleid tot onderbesteding. Zoals in reserveringsdossier is aangegeven zal in 2014 een inhaalslag plaatsvinden waarbij wel maximaal ingespeeld zal worden op actuele ontwikkelingen). Educatie: € 165.000,Serious gaming / mediawijsheid Educatie / Media/Technologie Cultuurhistorie Zorg & Gezondheid: € 125.000,Innovate Dementia Smart Design Solutions – Health Environment Design4the fittest fase 2 Openbare Ruimte / Maatschappelijk vastgoed / leefbaarheid € 150.000,Designing Out Crime Lievendaal Energie, duurzaamheid, verstedelijking: € 60.000,Energie Het Nieuwe Instituut
22
