Een waanzinnig museum
Gasthuismuseum Sint-Dimpna in Geel
Zorg is blijkbaar iets besmettelijks in Geel. Op de plek waar de Gasthuiszusters Augustinessen zich eeuwenlang inzetten voor de ziekenzorg, waakt de huidige ploeg van het Gasthuismuseum Sint-Dimpna over hun nagedachtenis.
GOD OF DOCTOOR
' T SIJN MEEST DE ARMEN DIE SIJ BEDIENEN
De Zusters Augustinessen die in 1552 naar Geel
Frieda Van Ravensteyn brengt ons tot bij het hart van
trokken om het oude gasthuis te hervormen, wisten
het museum: het schilderij Ziekenverzorging in het
niet wat hen allemaal te wachten stond. De volgende
Geelse gasthuis uit 1639, waaruit ze 'voorleest'. Het
eeuwen t rotseerde de communauteit godsdienstoor
schilderij hangt waar het zich afspeelt, in de vijftiende
logen, Franse bezetters, pest- en cholera-epidemie
eeuwse gasthuiskapel, waar de eerste ziekenkamer zich
ën, tot zelfs de dreiging van de sloophamer. Dat het
bevond: "Ziekte werd toen nog als een gevolg van zonde
personeel van het Gasthuismuseum ook toegewijd
gezien. Op het schilderij staan zes alkoven en een bed
is, bewijst alvast de uitreiking van de Museum Pu
stee, en zusters die de arme patiënten in hun eerste le
blieksprijs 2009: "We hebben als niet-erkend mu
vensbehoeften voorzien. Hun voeten worden gewassen,
seum nochtans niet veel armslag," zegt conservatrice
ze worden ontluisd en ze krijgen een vers bed dat met
Frieda Van Ravensteyn. "Toch hebben we de laatste
een bedpan wordt verwarmd. Om betwisting te vermij
jaren fel ingezet op interactieve en multimediale toe
den, is het moeder-overste die het eten bedeeld. Er is
passingen voor alle mogelijke doelgroepen. Met de
ook de zorg voor het zielenheil van de patiënten, zoals
Museum Publieksprijs hopen we nu ook voor alloch
de aanwezigheid van de priester laat zien. Weeshuizen
tonen een gepast project te ontwikkelen." De Open
bestonden nog niet, maar dit schilderij maakt duidelijk
Monumentendag op 13 september 2009, met als
dat de zusters ook vondelingen opvingen. Hoewel de
thema 'zorg', grijpt het museum aan om gedurende
armenzorg voorging {En Segh voor eerst 't sijn meest
zes maanden de schijnwerpers op stukjes vergeten
de Armen/Die zij bedienen en erbarmen/In Siecktens,
ziekenzorg te richten: "Met de tentoonstelling God
Qualens, Loop aft Pest,l't Is bij hun al om ter best.)
of Doetoor focussen we op de evolutie van de zieken
is er als randfiguur een man met een zotskap te zien, de
zorg. Tot ongeveer 1800 moest de zieke het stellen
handen gekneveld op de rug."
met huis-tuin-en-keukenmiddeltjes, met bijgeloof,
"Op het schilderij zijn nog geen dokters of chirurgijns
veel gezwets en de feitelijke onmacht van doctoors,
te bekennen," merkt Van Ravensteyn verder op: "De
eh irurgijns en kwakzalvers allerhande. Soms nam
interne huisopleiding ging over van de ene generatie zus
God het over en bracht troost en hoop, maar ook
ters op de andere. Spijtig genoeg zijn door een vroegere
schuld en boete en nog méér vragen."
opknapbeurt de alkoven en de afsluiting tussen de eerste • • •
26
Ziekenzorg in het Geels Gasthuis, 163 9, olieverf op doek, 126 x 241 cm Luchtfoto van het Gasthuismuseum Sint-Dimpna
27
ziekenzaal en de kapel afgebroken. Tijdens de mis ging
van de Spaanse koninklijke troepen, de Staatse troepen
de afsluiting open zodat de zieken konden meevieren
uit de Noordelijke Nederlanden en vreemde troepen in
vanuit hun bed."
dienst van een van de twee strijdende mogendheden.
In de negentiende eeuw werden de Ziekenzalen 11 en
Brandschattingen, inkwartieringen, afpersingen en op
lil bijgebouwd, die in tegenstelling tot de eerste zieken
eisingen volgden elkaar op. Ter verantwoording van de
kamer in de kapel, al wel konden verlucht worden. In
uitgave van negen stuivers, noteerde moeder-overste:
die zalen toont het museum onder andere een amputa
aen Langen Lievens knecht dat hij ons pert daer gaeye
tiedoos of de allereerste Geelse 'ziekenwagen' (berrie),
sloech tot dat de rovers ewech waren."
in gebruik tot in 1919 het nieuwe ziekenhuis van Geel
Het Ambachtsgebouw overkoepelt de werkruimtes
werd gebouwd, dit keer buiten de muren van het oude
voor de materiële voorzieningen: de brouwerij, de bak
gasthuis.
kerij met de mutsaardoven waar tot 32 broden tegelijk ingingen, en met de doofpot waarin de assen werden
28
SMAKELIJK OFSCHOON NIET LEKKERLIJK
bewaard, de moosbank voor het karnen van de melk...
Alsof de Zusters Augustinessen elk moment hun taken
De oude woorden komen goed tot hun recht op de so
zullen hervatten, zo liggen de oude vertrekken erbij.
bere onderschriften. In de dienstbodekeuken voor het
Wat leert ons een rondgang door het imposante Am
lekenpersoneel, dat nog tot 1960 op de gasthuishoeve
bachtsgebouw, of door de archieven waarin de con
werkte, werd ook geklust: schoenen herstellen, wol
servatrice ons een blik gunt: "Aankopen gebeurden in
kaarden, haspelen na het spinnen. De kloosterkeuken
functie van tekorten en hiaten. Zo zie je dat de zusters
waar de maaltijden voor de zusters en de zieken werden
wit brood aankochten, maar volkoren- en roggebrood
bereid, is uitgerust met een Godinkachel uit 1900. In
niet want dat bakten ze zelf. Ook runcisvlees kwam van
de jaren 1930 kreeg de keukenzuster nog de volgende
buiten het gasthuis, het eigen vee was melkvee. Ver
richtlijn mee: zoo goed mogelijk, smakelijk ofschoon
der voorzagen ze in de eigen behoeften met schapen
niet lekker/ijk, de spijzen voorbereiden en ze afwisse
(hamelenvlees), geiten en pluimvee. Extra's werden er
len. Vandaag mag het ook lekker zijn: "Naar het kook
ook aangekocht als er soldaten moesten mee-eten. Geel
eiland uit 1757 zijn al verschillende architecten komen
is in de geschiedenis overspoeld door legereenheden,
kijken. Heel de pottenwinkel is hier nog intact."
Beeldengroep De morteldood van Sint-Dimpna, opgesteld in de Ziekenzaal van het Gasthuismuseum De Wieg van 't Gasthuis', de allereerste Geelse ziekenwagen, einde I 9de eeuw, gebruikt tot ca. 1 920, hou� 256,5 x 59,5 x 54 cm Klisteerspuit, einde 19de eeuw, tin en hou� lengte 57 cm, diameter 8,5 cm
WEERLYCKE LICHTVEERDIGHEDEN
ZORGMONUMENTEN
De refter in het kloostergebouw is uitgerust met een
Open Monumentendag Vlaanderen is elk jaar een groots cultu
renaissancekast, een achttiende-eeuwse Franse kleer
reel eendagsevenement dat het onroerend erfgoed in de kijker
kast en een zogeheten 'plattelandskast'. "Dat wijst
zet rond een bepaald thema. Dit jaar vindt Open Monument
erop dat het Geelse Gasthuis nooit zo rijk geweest
dag Vlaanderen plaats op zondag 13 september en focust op
is als het Sint-lanshospitaal in Damme en Brugge of
het erfgoed dat te maken heeft met het geestelijk, lichamelijk
het Sint-Elisabethgasthuis te Antwerpen," zegt Van
en maatschappelijk welzijn van de mens. Dat is altijd al een be
Ravensteyn: "Het Geelse Gasthuis was een platte
langrijke pijler van de samenleving geweest en heeft duidelijke
landsgasthuis. De collectie wordt getoond zoals de
archeologische, bouwkundige en landschappelijke sporen nage
zusters haar verworven hebben, via mecenassen of
laten in elke stad of gemeente. Het resultaat is een specifieke
erfenissen." De refter diende ook om de geestelijke
zorgarchitectuur van uiteenlopende omvang en daterend uit alle
honger te stillen. In de tot kapittelzaal herbestemde
tijden: van piepkleine kapelletjes op plaatsen waar volgens de
refter werden de materiële zaken van het gasthuis,
overlevering miraculeuze genezingen plaatsvonden tot statige
maar ook de tekortkomingen van de leden bespro
hospitalen waar eeuwenlang mensen kwamen en gingen.
ken: "Wie bijvoorbeeld het silentium had doorbro ken of weerlycke lichtveerdigheden had gehanteerd, kon hier als strafmaat het 'kattenplankje' k rijgen.
Kopsnepper of scarificator (aderlaten), 1885-1945, koper, 6,5 x 5 x 4 cm
De maaltijd werd geserveerd op het plankje op de
Alle informatie over de talrijke activiteiten
grond waartoe de zuster zich dan moest verlagen. In
tijdens Open Monumentendag Vlaanderen:
de zeventiende eeuw was er op een bepaald ogenblik
Coördinatiecentrum Open Monumentendag Vlaanderen
zelfs een tuchtprobleem. De zusters gingen iets te
Erfgoedhuis Den Wolsack
preventief om met de alcoholische producten uit de
Oude Beurs 27
apotheek." Maar de Moederskamer van het kloos
2000 Antwerpen
tergebouw leert dat het er in de regel strikt aan toe
T. 03 212 29 ss
ging: over het verschil in habijten voor novices of
www.openmonumenten.be
geprofeste zusters, over de bruidsschat of over de • • •
29
Tijdgenoten verwelkomen Xavier De Cock 5 juli- 4 oktober 2009
verkiezing van moeder-overste: "Dat gebeurde met een zakje bonen, zodat de zusters die analfabeet wa ren toch konden laten zien voor welke medezuster ze een boontje hadden." SINT-DIMPNA, PATRONES VAN DE GEESTESZIEKEN De wereldberoemde gezinsverpleging van psychi atrische patiënten in Geel en het Gasthuismuseum Sint-Dimpna Geel zijn van oudsher communicerende vaten. Daarom is het ook logisch dat de collecties
Museum van Deinze en de Leiestreek
van de Sint-Dimpnacultus en het patrimonium van de Geelse Gasthuiszusters Augustinessen sinds 197 1 verenigd zijn in een museum. Hoe kwam Geel aan zijn eretitel ' Barmhartige Stede'?
"Uniek is de ge
zinsverpleging nochtans niet," vertelt Van Raven
L. Matthyslaan 3-5, 9800 Deinze. Tel.: 09/381 96
[email protected]
steyn: "alleen bleef die traditie in Geel bestaan, wel
www.museumdeinze.be.
licht door de kracht van de legende van Sint-Dimpna
14 - 17.30 u; zater.- zon.- en feestdagen: .10- 12 en 14-17 u. Maandag gesloten Open: dinsdag tot vrijdag:
waarvan men beweert dat ze tot de genetica van de Gelenaars behoort." In een nis in de buitenmuur van het museum bevindt zich de renaissancistische beeldengroep Marteldood Heilige Dimpna. Volgens de dertiende-eeuwse Vita Sanctae Dimpnae zou de Ierse prinses Dimpna, dochter van een heidense Ierse koning en een christelijke moeder, hier rond het jaar 600 gestorven zijn. Ze werd onthoofd door haar tot
waanzin gedreven vader omdat ze zijn incestueuze voorstellen had afgewezen. De door de Vita op gang gebrachte verering van Dimpna's relieken kende zo'n overrompeling dat de geesteszieke bedevaarders door Gelenaars werden opgevangen. "Vandaag plaatst het
Art & Exhibition Services n.v. Fine Art Transport
Openbaar Psychiatrisch Zorgcentrum (OPZ) Geel nog altijd een vierhonderdtal patiënten bij pleegge zinnen," zegt Van Ravensteyn: "Bij de autochtonen, zelden bij 'aangebrachten', zoals de inwijkelingen hier genoemd worden. De kluisters die vroeger bij de pleegzorg hoorden, zijn nu vervangen door tran quillizers. En de transistorradiootjes waaraan je de patiënten vroeger kon herkennen, door een hondje." Ook de gasthuiszusters volgden het voorbeeld van
Schaarbeekstraat 31 B-9120 Melsele Tel.: t32 (0)3 227 41 97 Fax: +32 (0)3 227 41 98 GSM t32 (0)475 56 10 68
[email protected]
Gasthuismuseum Sint-Dimpna
de Geelse gezinnen en vingen de geesteszieke me demens op. Ze breidden het gasthuis zelfs uit voor deze commensalen of kostgangers, gebouwen die nu
Open: van dinsdag t.e.m. vrijdag en zondag van
14.00
tot
17.30
uur
herbestemd zijn als eengezinswoningen: "De rijke
Gesloten: maandag en
geesteszieken, vooral vrouwen uit de burgerij uit het
zaterdag
hele hertogdom Brabant, betaalden in feite de bouw campagnes en de armenzorg." An Devroe
•
{
Gasthuisstraat I 2440 Geel TOI4591443
W'WIN.gasthuismuseumgeel.net
