Fontys Hogescholen, Tilburg

Fontys Hogescholen, Tilburg Conservatorium & Rockacademie Opleiding: Muziek; hbo-bachelor Croho: 34739 Varianten: voltijd Visitatiedata:

11 en 12 mei 2009

© Netherlands Quality Agency (NQA) Utrecht, september 2009

2/85

© NQA - visitatie Fontys Hogescholen, Conservatorium & Rockacademie Tilburg; hbo-bacheloropleiding Muziek (vt)

Inhoud Inhoud

3

Deel A: Onderwerpen 1.1 Voorwoord 1.2 Inleiding 1.3 Werkwijze 1.4 Oordeelsvorming 1.5 Oordelen per facet en onderwerp

5 7 8 8 10 11

Deel B: Facetten Onderwerp 1 Onderwerp 2 Onderwerp 3 Onderwerp 4 Onderwerp 5 Onderwerp 6

13 15 21 40 45 49 54

Deel C: Bijlagen Bijlage 1: Bijlage 2: Bijlage 3: Bijlage 4: Bijlage 5:

Doelstelling van de opleiding Programma Inzet van personeel Voorzieningen Interne kwaliteitszorg Resultaten

Onafhankelijkheidsverklaring panelleden Deskundigheden panelleden Bezoekprogramma Overzichtslijst van door de opleiding ter inzage gelegd materiaal Domeinspecifieke referentiekader en opleidingscompetenties


59 60 69 77 79 85

3/85

4/85


Deel A: Onderwerpen


5/85

6/85


1.1

Voorwoord

Dit rapport is het verslag van het panel dat in opdracht van NQA de opleidingen Muziek en Docent Muziek van Fontys Hogescholen heeft onderzocht. De opleiding Docent Muziek is in een apart rapport beschreven. Dit rapport beschrijft de werkwijze, de bevindingen en de conclusies van de opleiding Muziek. Het onderzoek heeft plaatsgevonden in het kader van de accreditatie van hogere beroepsopleidingen. Het onderzoek is begonnen in maart 2009, toen het zelfevaluatierapport bij NQA is aangeleverd. Als onderdeel van het onderzoek heeft het panel de opleiding gevisiteerd op 11 en 12 mei 2009. Het panel bestond uit: De heer drs. M. van Ginkel (gespreksleider, domeinpanellid); De heer G.F. Wiegel (domeinpanellid); De heer P.L. Maissan (domeinpanellid); De heer M. Verkuil (domeinpanellid); De heer drs. A.W. Paarlberg (studentpanellid); Mevrouw drs. P. Göbel (NQA-auditor); Mevrouw I. Griffioen (NQA-auditor). Dit panel voldoet aan de eisen zoals gesteld in het document Protocol ter beoordeling van de werkwijze van visiterende en beoordelende instanties van de NVAO (oktober 2007). Het panel beschikt over relevante werkvelddeskundigheid en over vakdeskundigheid. Onder vakdeskundigheid wordt verstaan het vertrouwd zijn met de meest recente ontwikkelingen en vertrouwd met lesgeven en beoordeling en toetsing minstens op het niveau/oriëntatie van de te beoordelen opleiding. Daarnaast beschikt het panel over onderwijsdeskundigheid, studentgebonden deskundigheid en visitatiedeskundigheid (zie bijlage 2). Het rapport bestaat uit drie delen: • Deel A: een hoofdrapport, het Onderwerprapport, waarin de oordelen van het panel over de basiskwaliteit van de opleiding op onderwerpniveau worden uitgesproken met daarbij de overwegingen waarop die oordelen zijn gebaseerd. Het gaat hier om oordelen in de gradatie positief/negatief. Tevens wordt hier het eindoordeel geformuleerd. • Deel B: een Facetrapport waarin op facetniveau door het panel oordelen en argumenten ter onderbouwing van dat oordeel worden gegeven. De oordelen gaan uit van de vierpuntsschaal (onvoldoende, voldoende, goed en excellent) conform het voorschrift van de NVAO. Uitzondering hierop is facet 2.6, als gevolg van aanvullende instructies van de NVAO wordt hier het oordeel voldaan of niet voldaan gegeven. Dit Facetrapport vormt de basis van het Onderwerprapport. • Deel C: hierin zijn alle relevante bijlagen opgenomen.


7/85

1.2

Inleiding

De bacheloropleiding Muziek van Fontys Hogescholen wordt uitgevoerd door twee instituten van Fontys Hogeschool voor de Kunsten (FHvdK): het Conservatorium en de Rockacademie. Het Conservatorium is in 1918 opgericht. De Rockacademie bestaat sinds 1999. In 2005 is de Rockacademie onderdeel geworden van de FHvdK. Fontys Hogeschool voor de Kunsten bestaat uit zeven academies: de Academie voor Beeldende Vorming, de Academie voor Drama, de Dansacademie, het Conservatorium, de Rockacademie, de Academie voor Architectuur en Stedenbouw, en de internationale Academie voor Circus and Performance Arts. Alle academies zijn ondergebracht in één gebouw in de binnenstad van Tilburg. Er studeren ruim 1500 studenten aan de FHK. Naast de bacheloropleiding kent de FHvdK masteropleidingen voor Muziek, Architectuur en Stedenbouw, Kunst en Educatie, en voortgezette opleidingen voor Muziek en Choreografie. De FHvdK werkt op het gebied van masteropleidingen en lectoraten samen met Hogeschool Zuyd. De FHvdK biedt twee bacheloropleidingen op het gebied van muziek aan: - Muziek - Docent Muziek (DoMu) De opleiding Muziek wordt uitgevoerd door het Conservatorium en kent daar de differentiaties Instrumentaal/Vocaal (InVo) en Muziektheater (MuTh), en door de Rockacademie. De opleiding DoMu wordt uitgevoerd door het Conservatorium. Deze opleiding is in een apart rapport beschreven en beoordeeld. De Rockacademie maakt pas enkele jaren deel uit van de FHvdK. Zij werkt volgens een competentiegericht curriculum waarbij studenten hun eigen leertraject uitzetten. Ook de toetsing is competentiegericht ingericht. Bij het Conservatorium werken ruim 130 docenten (41 fte). Bij de Rockacademie zijn 50 docenten werkzaam (16,95 fte). Bij het Conservatorium staan 283 studenten ingeschreven: 241 studenten Muziek en 42 studenten Docent Muziek. De Rockacademie heeft 194 studenten. Het totaal aantal studenten Muziek bedraagt daarmee 435. 1.3

Werkwijze

De beoordeling van de opleiding door het panel verliep volgens de werkwijze zoals die is neergelegd in het Beoordelingsprotocol van NQA. Deze werkwijze wordt hieronder beschreven. Het onderzoek vond plaats op basis van het domeinspecifieke referentiekader dat voor de opleiding geldt (zie facet 1.1). NQA onderscheidt drie fasen in het visiteren: de voorbereidingsfase, het eigenlijke bezoek door het panel en de rapportagefase. Hieronder volgt een korte toelichting per fase.

8/85


De voorbereidingsfase Allereerst heeft een NQA-auditor het zelfevaluatierapport gecontroleerd op kwaliteit en compleetheid (de validatie) en daarmee op bruikbaarheid voor de visitatie. Vervolgens bereidden de panelleden zich in de periode april en mei 2009 inhoudelijk voor op het bezoek op 11 en 12 mei 2009. Zij bestudeerden het zelfevaluatierapport (en bijlagen), formuleerden hun voorlopige oordelen op basis van argumenten en zij formuleerden vraagpunten. Zij gaven hun bevindingen door aan de NQA-auditor. Op basis van een overzicht van voorlopige oordelen inventariseerde de NQA-auditor tenslotte kernpunten en prioriteiten voor materialenonderzoek en gesprekken. Tijdens een voorbereidende vergadering is het bezoek door het panel voorbereid. De opleiding heeft in haar zelfevaluatierapport kenbaar gemaakt voor welk domeinspecifiek referentiekader zij kiest. De NQA-auditor heeft met de domeindeskundigen in het panel bekeken of sprake is van adequate domeinspecifieke doelstellingen, of dat nadere aanvulling dan wel nadere specificatie nodig is. In het facetrapport is aangegeven op welke landelijke beroeps- en opleidingsprofielen het domeinspecifieke kader (en het opleidingsprogramma) is gebaseerd. Het bezoek door het panel NQA heeft een bezoekprogramma ontwikkeld voor de (dag-)indeling van het bezoek door het panel dat is aangepast aan de specifieke situatie (bijlage 3). Het panel heeft op 11 mei het Conservatorium bezocht en op 12 mei de Rockacademie. Er vonden bij beide instituten gesprekken plaats met het opleidingsmanagement, docenten, studenten, afgestudeerden en met werkveldvertegenwoordigers. Aan het begin en tijdens het bezoek heeft het panel ter inzage gevraagd materiaal bestudeerd. Tussen de gesprekken door heeft het panel ruimte ingelast om de bevindingen uit te wisselen en te komen tot gezamenlijke en meer definitieve (tussen-)oordelen. De bevindingen zijn door de panelleden beargumenteerd. Aan het einde van het bezoek heeft de voorzitter een mondelinge terugkoppeling gegeven van enkele indrukken en ervaringen van het panel, zonder expliciete oordelen uit te spreken. De fase van rapporteren Door NQA is, op basis van de bevindingen van het panel, een tweeledige rapportage opgesteld, bestaande uit een facetrapport en een onderwerprapport, waarin de kwaliteit van de opleiding is beoordeeld. Met dit rapport kan de opleiding accreditatie aanvragen bij de NVAO. In het rapport is in de beschrijving onderscheid gemaakt tussen de programma’s die door het Conservatorium en door de Rockacademie worden aangeboden. Aangezien het om één bacheloropleiding gaat, komt het panel tot één oordeel. De opleiding heeft in juni 2009 een concept van het Facetrapport (deel B) voor een controle op feitelijke onjuistheden ontvangen. Naar aanleiding daarvan zijn enkele wijzigingen aangebracht. In het Onderwerprapport (deel A) wordt door NQA een oordeel op de onderwerpen en op de opleiding als geheel gegeven. Dit rapport is in augustus 2009 voor een controle op feitelijke onjuistheden aan de opleiding voorgelegd.


9/85

Het definitieve rapport is door het panel vastgesteld in september 2009. Het visitatierapport is uiteindelijk in september 2009 ter beschikking gesteld aan de opleiding, die het samen met de accreditatieaanvraag kan indienen bij de NVAO. 1.4

Oordeelsvorming

In dit hoofdstuk wordt per onderwerp een oordeel uitgesproken op basis van weging van de facetten die van dat onderwerp deel uitmaken. Bij deze weging spelen de beslisregels zoals die door NQA in het Beoordelingsprotocol zijn geformuleerd en nader uitgewerkt in de notitie Handreiking voor oordeelsvorming een belangrijke rol. Tevens is bij de beoordeling rekening gehouden met accenten die de opleiding eventueel legt, het domeinspecifieke kader en een vergelijking met andere relevante opleidingen op een aantal aspecten. Het eindoordeel is voorzien van een aanvullende tekst als sprake is van: • weging van de oordelen op facetniveau; • benchmarking; • generieke bevindingen die het facetniveau overschrijden; • bepaalde accenten respectievelijk ‘best practices’. In de oordelen per onderwerp wordt steeds een herhaling gegeven van de oordelen op de facetten gevolgd door een weging die leidt tot het eindoordeel. De (uitgebreide) argumentatie is te vinden in het facetrapport.

10/85


1.5

Oordelen per facet en onderwerp

Totaaloverzicht van oordelen op facet- en onderwerpniveau Onderwerp/Facet

Onderwerp 1 Doelstelling van de opleiding 1.1 Domeinspecifieke eisen 1.2 Niveau bachelor 1.3 Oriëntatie HBO bachelor Totaaloordeel Onderwerp 2 Programma 2.1 Eisen HBO 2.2 Relatie doelstellingen en inhoud programma 2.3 Samenhang in opleidingsprogramma 2.4 Studielast 2.5 Instroom 2.6 Duur 2.7 Afstemming tussen vormgeving en inhoud 2.8 Beoordeling en toetsing Totaaloordeel Onderwerp 3 Inzet van personeel 3.1 Eisen HBO 3.2 Kwantiteit personeel 3.3 Kwaliteit personeel Totaaloordeel Onderwerp 4 Voorzieningen 4.1 Materiële voorzieningen 4.2 Studiebegeleiding Totaaloordeel Onderwerp 5 Interne kwaliteitszorg 5.1 Evaluatie resultaten 5.2 Maatregelen tot verbetering 5.3 Betrekken van medewerkers, studenten, alumni en het beroepenveld Totaaloordeel Onderwerp 6 Resultaten 6.1 Gerealiseerd niveau 6.2 Onderwijsrendement Totaaloordeel

Opleiding Muziek

Voldoende Goed Goed Positief Voldoende Goed Voldoende Goed Goed Voldaan Goed Voldoende Positief Goed Goed Goed Positief Goed Goed Positief Goed Goed Voldoende Positief Goed Voldoende Positief


11/85

Doelstellingen opleiding Het panel komt twee keer tot het oordeel ‘goed’ en één keer tot ‘voldoende’. Het oordeel op het onderwerp is voor de opleiding Muziek derhalve positief. Programma Het panel komt vier keer tot het oordeel ‘goed’, drie keer tot ‘voldoende’ en één keer tot‘voldaan’. Het oordeel op het onderwerp is voor de opleiding Muziek derhalve positief. Inzet van personeel Het panel komt drie keer tot het oordeel ‘goed’. Het oordeel op het onderwerp is voor de opleiding Muziek derhalve positief. Voorzieningen Het panel komt twee keer tot het oordeel ‘goed’. Het oordeel op het onderwerp is voor de opleiding Muziek derhalve positief. Interne kwaliteitszorg Het panel komt twee keer tot het oordeel ‘goed’ en één keer tot ‘voldoende’. Het oordeel op het onderwerp is voor de opleiding Muziek derhalve positief. Resultaten Het panel komt één keer tot het oordeel ‘goed’ en één keer tot ‘voldoende’. Het oordeel op het onderwerp is voor de opleiding Muziek positief. Totaaloordeel Op grond van voorgaand schema en de inhoudelijke onderbouwing daarvan blijkt dat de opleiding op de zes onderwerpen positief scoort. De conclusie is dat het totaaloordeel over de opleiding Muziek positief is.

12/85


Deel B: Facetten


13/85

14/85


Onderwerp 1

Facet 1.1

Doelstelling van de opleiding

Domeinspecifieke eisen

Voldoende

Criterium - De eindkwalificaties van de opleiding sluiten aan bij de eisen die door (buitenlandse) vakgenoten en de beroepspraktijk gesteld worden aan een opleiding in het betreffende domein (vakgebied/discipline en/of beroepspraktijk). Het oordeel wordt als volgt beargumenteerd: • In 2002 heeft het Netwerk Muziek, het samenwerkingsverband van de instellingen in Nederland die de hogere beroepsopleiding voor muziek verzorgen, het Opleidingsprofiel Muziek vastgesteld en ter validering voorgelegd aan de beroepspraktijk. In dit document zijn de opleidingskwalificaties voor het beroepenveld herkenbaar neergezet naast de kennis, vaardigheden en houdingen die de musicus moet bezitten. Het Netwerk heeft hiervoor tien competenties, geclusterd in drie competentiedomeinen als volgt uitgewerkt: competentiedomein competenties Artistiek 1. Visie en creativiteit 2. Communicatie 3. Vermogen tot samenwerken Vaktechnisch 4. Het ambacht 5. Analytisch vermogen Professioneel-maatschappelijk 6. Omgevingsgerichtheid 7. Ondernemerschap 8. Innovatie 9. Methodisch en reflectief handelen (10. Didactiek) Het Netwerk heeft deze laatste competentie Didactiek toegevoegd, omdat het muziekonderwijs een belangrijk deel van de beroepspraktijk van veel musici vormt. De instellingen kunnen dit facultatief aanbieden. • De bovengenoemde tien competenties zijn door het Conservatorium en de Rockacademie overgenomen en uitgewerkt in de programma’s. Het competentiegericht leren is door middel van het Biloba-project sinds eind 2008 in alle opleidingen Fontysbreed ingevoerd. Sinds het studiejaar 2005-2006 is in het eerste jaar bij alle programmaonderdelen, in het bijzonder bij de toetsing, gefocust op de te verwerven competenties. Sinds 2008-2009 geldt dit voor alle studiejaren. Studenten gaven tijdens gesprekken met de panels aan dat het competentiegericht onderwijs volledig is opgenomen in hun dagelijkse onderwijspraktijk. • De FHvdK neemt deel aan het Netwerk Muziek dat namens de Nederlandse conservatoria een tweetal documenten heeft ontwikkeld: ‘Visie, missie en strategie’ en ‘Hoger Muziekvakonderwijs in beweging’ (concepten 2008). Naast het formuleren van een gezamenlijke visie worden verschillen tussen de conservatoria in kaart gebracht.


15/85

Hiertoe vindt een inventarisatie plaats van curricula, kengetallen en andere gegevens per conservatorium. Op internationaal niveau vinden informele contacten met buitenlandse conservatoria plaats via bijeenkomsten van de AEC. Conservatorium • De studenten worden opgeleid tot kunstenaars die als musicus, muziektheaterzanger/ performer, componist, dirigent of docent muziek zowel uitvoerend als docerend in staat zijn om zelfstandig als ondernemende, communicatieve en breed inzetbare professionals in het beroepenveld te functioneren. Het Conservatorium kent twee differentiaties: Instrumentaal/Vocaal (InVo) en Muziektheater (MuTh). • Het Conservatorium heeft het landelijk opleidingsprofiel uitgewerkt in het document Beroepskenmerkende situaties, competentiebeschrijvingen en prestatie-indicatoren van het studiejaar 2008-2009, waarin iedere competentie staat beschreven met drie competentieniveaus en met bijbehorende prestatie-indicatoren. • De docenten die alle een deeltijdaanstelling bij het Conservatorium hebben, zijn nauw betrokken bij het concreet vertalen van de competenties vanuit hun eigen beroepspraktijk. Het panel heeft kunnen vaststellen dat de docenten een rol spelen bij de inbreng en eigen uitwerking van het landelijke opleidingsprofiel. • De ontwikkelingen rond eindkwalificaties/competenties houdt het Conservatorium bij door overleg met vertegenwoordigers van het werkveld en met zusterinstellingen. Ook door middel van een startbekwaamhedenonderzoek (SBO) en vragenlijst heeft het Conservatorium de aansluiting op de beroepspraktijk onderzocht bij afgestudeerden sinds 2004. Uit reacties hierop is naar voren gekomen dat het curriculum bijgesteld dient te worden voor de didactiekcompetentie, voor het op persoonlijke wijze in de beroepspraktijk vorm geven aan muzikale en theatrale concepten en voor het (laten) treffen van de vereiste zakelijke voorzieningen om een beroepspraktijk te realiseren en in stand te houden. Onderwijsactiviteiten rond ondernemerschap zijn inmiddels opgenomen in het eerste, derde en vierde leerjaar van de programmadifferentiatie InVo en worden vanaf 2009-2010 in het curriculum opgenomen in de differentiatie MuTh. De minor Onderwijskunde is al doorontwikkeld en in 2009-2010 worden de resultaten hiervan ingebracht in de major. Studenten ontwikkelen dan vaardigheden om met grote groepen te werken; ze leren bijvoorbeeld projectmatig te werken als ‘Kunstenaar in de Klas’. • Uit de vergelijking tussen het landelijk beroepsprofiel en het opleidingsprofiel blijkt dat de eindkwalificaties van het Conservatorium aansluiten bij de eisen van vakgenoten en dat deze actueel zijn en afgestemd op de eisen van het beroepenveld, waarin de docenten alle actief werkzaam zijn. • Het panel heeft vastgesteld dat het Conservatorium erin is geslaagd de eigen uitwerking van het landelijke opleidingsprofiel te verbeteren, maar geeft tegelijkertijd aan dat verdere uitwerking en concretisering hiervan blijvend aandacht behoeft, daar veel in het Conservatorium impliciet gebeurt. • Het Conservatorium kiest vooral voor contacten met Vlaanderen. Het heeft zich echter bij het ontwikkelen van de visie op conservatoriumonderwijs laten inspireren door The Guildhall School of Music & Drama. Dit heeft geleid tot een ‘ontschot’ instrumentaal/vocaal programma zonder strikte scheiding tussen de klassieke en lichte

16/85


muziekrichting, en een aantal ontschotte vakken zoals het ensemble toegepaste theorie en repertoire (TTR). Het Conservatorium volgt via AEC (Association Européenne des Conservatoires) de ontwikkelingen rond de muziekdocent ‘nieuwe stijl’. Dit heeft geleid tot het ontwikkelen van een vernieuwd educatieprogramma dat vanaf september 2009 uitgevoerd wordt. Studenten worden niet alleen opgeleid tot instrumentaal/vocaal docent maar leren om te gaan met groepen en om projectmatig te werken. Rockacademie • De Rockacademie sluit aan bij de beroepsprofielen van professionals in de popmuziekwereld. De Rockacademie sluit aan bij de profielen muzikant/technicus, muzikant/ondernemer, muzikant/docent en muzikant/performer. De Rockacademie heeft dit vastgelegd in het document Beroepsprofielen en eindtermen oud onderwijs. • De Rockacademie heeft de door het Netwerk Muziek geformuleerde competenties overgenomen en uitgewerkt naar drie competentieniveaus met bijbehorende prestatieindicatoren. Zij heeft de opleidingscompetenties met de eigen uitwerking vastgelegd in Competentieprofiel Rockacademie 2008. • De Rockacademie houdt de ontwikkelingen rond competenties bij door overleg met vier werkveldcommissies, één per domein van de popmuziek. Dezelfde indeling wordt gehanteerd voor de leerarrangementen binnen het onderwijsprogramma: Music Company (zaken), Music Lab (techniek en media), School of Music (educatie en maatschappij) en Skills Community (vakbekwaam op eigen discipline/instrument) (Zie onderwerp 2). • Via het startbekwaamhedenonderzoek van Fontys Hogescholen evalueert de Rockacademie haar aansluiting op de beroepspraktijk. Op basis van reacties van afgestudeerden heeft zij het curriculum bijgesteld om de competenties beter vorm te geven. • Het panel heeft vastgesteld dat de eisen van de Rockacademie aansluiten bij de eisen van vakgenoten en beroepspraktijk. Oordeel: • Het panel komt tot het oordeel ‘voldoende’, omdat een internationale vergelijking vooralsnog ontbreekt.

Facet 1.2

Niveau bachelor

Goed

Criterium - De eindkwalificaties van de opleiding sluiten aan bij algemene, internationaal geaccepteerde beschrijvingen van de kwalificaties van een bachelor. Het oordeel wordt als volgt beargumenteerd: • In beide programma’s worden de Dublin descriptoren voor de duiding van het bachelorniveau gebruikt. In een schema in het zelfevaluatierapport is de relatie tussen de


17/85

•

Dublin descriptoren en de opleidingscompetenties weergegeven. Voor beide programma’s zijn de relatie vastgelegd in de documenten: Relatie tussen Dublin descriptoren en de opleidingskwalificaties bachelor Muziek en Relatie tussen Dublin descriptoren en de opleidingskwalificaties bachelor Muziek: RA. Door de invoering van competentie-examens op drie niveaus, door de betrokkenheid van externe deskundigen bij de eindbeoordeling en door het intensieve contact tussen Conservatorium, Rockacademie en beroepenveld wordt het niveau van de opleiding continu bewaakt.

Conservatorium • De Dublin descriptor ‘oordeelsvorming’ komt terug in de competenties Visie en creativiteit, Analytisch vermogen en Omgevingsgerichtheid. De Dublin descriptor ‘leervaardigheden’ komt terug in de competenties Visie en creativiteit, Het ambacht, Omgevingsgerichtheid, Ondernemerschap, Innovatie en Methodisch en reflectief handelen. • Het hbo-bachelorniveau is herkenbaar in de eindkwalificaties van het programma, omdat de startbekwame student niet alleen een goed musicus moet zijn, maar ook een eigen artistiek profiel moet kunnen ontwikkelen op basis van analyse en interpretatie van concepten, stijlen en dergelijke (kennis en inzicht, toepassen en zich ontwikkelen als professional). • Als bekwaam musicus moet hij een goed vakman zijn en daarvoor moet hij uiteraard vaardigheden ontwikkelen, maar ook muziek van anderen in verschillende (historische) contexten kunnen analyseren, interpreteren, beoordelen en op deze manier voortdurend aan een breed referentiekader bouwen. • Daarnaast wordt van de startbekwame professional verwacht dat hij vanuit zijn professionele vakmanschap kan samenwerken met andere musici binnen allerlei contexten, met andere woorden dat hij als vakman breed inzetbaar is. Verder wordt van hem verwacht dat hij zijn gedrevenheid voor de muziek op anderen kan overbrengen (communiceren en samenwerken in multidisciplinaire settingen). Hij kan daartoe muziek maken en materiaal ontwerpen, rekening houdend met de doelgroep waarvoor het bedoeld is en ensembles en leerlingen daarin begeleiden (kennis en inzicht, toepassen, communiceren, oordeelvorming). • Als startbekwame professional is hij ook in staat om de ontwikkeling van zijn eigen professionaliteit te onderhouden door samenwerking met anderen, door netwerken op te bouwen, door te zorgen dat hij in zijn onderhoud kan voorzien door ondernemingsgericht te handelen en door systematisch te reflecteren op de eigen ontwikkeling en vervolgens de aangrijpingspunten te vinden om aan de eventuele verbeterpunten te werken (leervaardigheden). • In het startbekwaamhedenonderzoek (SBO) van Fontys onder alumni die afgestudeerd zijn tussen 2004 en 2006 heeft het Conservatorium gevraagd naar de relevantie van de generieke kernkwalificaties. Een ruime meerderheid heeft aangegeven dat de startbekwaamheden relevant zijn en het programma leidt tot hbo-bachelorniveau.

18/85


Rockacademie • De Dublin descriptor ‘kennis en inzicht’ komt terug in de competenties Visie en creativiteit, Vermogen tot samenwerken, Het ambacht, Omgevingsgerichtheid, Ondernemerschap en Innovatie. De Dublin descriptor ‘toepassen van kennis en inzicht’ komt terug in de competenties Visie en creativiteit, Het ambacht, Analytisch vermogen, Ondernemerschap en Innovatie. • Voor de Rockacademie is een professional een muzikant die in staat is op eigen wijze een positie te verwerven in de popmuziekwereld en die uit te bouwen tot een succesvolle beroepspraktijk. De popmusicus moet naast een goed muzikant ook weten waar mogelijkheden liggen om zijn talenten in te zetten. Tijdens de studie wordt de student kennis en vaardigheden bijgebracht die hij hiervoor nodig heeft. Hij kan zijn eigen sound ontwikkelen, nieuwe ontwikkelingen integreren in zijn eigen artistieke identiteit en zijn talenten vermarkten. Deze kwaliteiten zijn terug te vinden in competenties als visie en creativiteit, ondernemerschap en omgevingsgerichtheid die door de Rockacademie gerelateerd worden aan de Dublin descriptoren kennis en inzicht, toepassen van kennis en inzicht, oordeelsvorming. • De student moet in staat zijn om trends in de popmuziekwereld te signaleren en op te pakken. Hiervoor moet hij kunnen communiceren en samenwerken (competenties 2 en 3, Dublin descriptor: communiceren). • Bij ondernemerschap werkt de student aan zijn vermogen om ontwikkelingen in de markt te kunnen beoordelen en te vertalen naar professioneel handelen (competentie 7, Dublin descriptoren: oordelen en leervaardigheden). • De combinatie van passie voor muziek en het waarnemen van trends en ontwikkelingen in de markt vraagt van de student het vermogen om te reflecteren, eigen talenten adequaat in te zetten en om richting te geven aan zijn professionele ontwikkeling (competentie 9, Dublin descriptor leervaardigheden).

Facet 1.3

Oriëntatie HBO bachelor

Goed

Criteria - De eindkwalificaties zijn mede ontleend aan de door (of in samenspraak met) het relevante beroepenveld opgestelde beroepsprofielen en/of beroepscompetenties. - De eindkwalificaties weerspiegelen het niveau van beginnend beroepsbeoefenaar in een specifiek beroep of samenhangend spectrum van beroepen waarvoor een hbo-opleiding vereist is of dienstig is. Het oordeel wordt als volgt beargumenteerd: • Zoals in facet 1.1 is beschreven, heeft in 2002 het Netwerk Muziek het opleidingsprofiel Muziek vastgesteld. Om de opleidingsprofielen blijvend te laten aansluiten bij de actuele ontwikkelingen in de beroepspraktijk, worden de beroeps- en opleidingsprofielen periodiek besproken met het beroepenveld, zoals is vastgelegd in een convenant dat is


19/85

gesloten met de Federatie van Kunstenaarsverenigingen als vertegenwoordiger van de beroepspraktijk. Conservatorium • De afstemming van de eindkwalificaties op de beroepspraktijk is gebaseerd op de wederzijdse betrokkenheid tussen het Conservatorium en het werkveld van musici in diverse beroepen. De afstemming vindt langs meerdere lijnen plaats. Veel docenten van het Conservatorium functioneren ook in een eigen beroepspraktijk en verwerken hun ervaringen uit die praktijk om het onderwijsprogramma te actualiseren. • Het Conservatorium heeft regelmatig contact met vertegenwoordigers uit het werkveld, in het bijzonder met de eigen werkveldcommissie en ook de contacten met de alumni via de jaarlijkse Alumnidag worden gebruikt om het programma af te stemmen op ontwikkelingen in het beroepenveld. • Door de intensieve contacten met het beroepenveld heeft het Conservatorium een goed beeld van de beroepen waarin de afgestudeerden terecht komen. De meesten gaan aan de slag als uitvoerend musicus en als docerend musicus. Hiermee wordt dan ook in het opleidingsprofiel uitdrukkelijk rekening gehouden. Rockacademie • De afstemming van de eindkwalificaties op de beroepspraktijk verloopt langs vier lijnen: docenten, studenten, alumni en werkveldcommissies per domein (zie ook 1.1). Docenten werken meestal in deeltijd en zijn daarnaast in de beroepspraktijk actief. Studenten pikken als eerste nieuw ontwikkelingen op waardoor instromende studenten een update voor het programma vormen. De Rockacademie communiceert met alumni, zowel met degenen die met als met degenen die zonder getuigschrift zijn vertrokken (bijvoorbeeld omdat zij al aan een carrière begonnen zijn). De werkveldcommissies zijn zodanig samengesteld dat ze overeenkomen met de verschillende leerarrangementen. • De afgestudeerden van de Rockacademie komen in een viertal domeinen terecht: - Music: actief in het live-circuit, sessiemuzikant, songwriter, componist. - Business: manager in muziek- en entertainmentindustrie, betrokken bij festivals/poppodia. - Education: docent in de eigendiscipline in een eigenlespraktijk of bij muziekscholen, centra voor kunsteducatie, ontwikkelaar van educatieve projecten, bandcoach. - Communication & Technology: sound engineer, producer, design merchandise/website, communiceren over muziek. • Het panel heeft vastgesteld dat de Rockacademie muzikanten opleidt in het segment rock, waarbij de meeste studenten ernaar streven om sessiemuzikant te worden. Studenten krijgen daarnaast de tools om zich op een breder gebied te ontwikkelen aansluitend bij de hiervoor genoemde vier domeinen.

20/85


Onderwerp 2

Facet 2.1

Programma

Eisen HBO

Voldoende

Criteria - Kennisontwikkeling door studenten vindt plaats via vakliteratuur, aan de beroepspraktijk ontleend studiemateriaal en via interactie met de beroepspraktijk en/of (toegepast) onderzoek. - Het programma heeft aantoonbare verbanden met actuele ontwikkelingen in het vakgebied/de discipline. - Het programma waarborgt de ontwikkeling van beroepsvaardigheden en heeft aantoonbare verbanden met de actuele beroepspraktijk. Het oordeel wordt als volgt beargumenteerd: Conservatorium • Studenten verwerven hun kennis en inzicht onder andere via muziektheorie. In de studiehandleidingen wordt de verplichte en aanbevolen literatuur vermeld, waarmee gewerkt wordt tot de Body of Knowledge is vastgesteld die momenteel samen met de andere opleidingen van Fontys Hogeschool voor de Kunsten ontwikkeld wordt. Fontys verstaat onder een Body of Knowledge: Een body of knowledge is het kennisdomein van een beroepsgroep, waaraan de professional zijn theoretische en praktische kennis, inzichten en methoden ontleent. Het is het kennisfundament van de opleiding. • Met ingang van het studiejaar 2008/2009 is vanaf het tweede jaar een onderzoekslijn in het programma opgenomen, waarbij aandacht besteed wordt aan de methoden van praktijkgericht onderzoek die binnen de muziek relevant zijn. In het derde jaar passen de studenten methoden van onderzoek toe door het verrichten van een beperkt onderzoek binnen het keuzeprogramma educatie of artistieke verdieping. De onderzoekslijn wordt afgerond met een onderzoek in het vierde jaar in het kader van het afstudeerproject. Studenten ontwikkelen en presenteren dan een eigen programma. De keuzes en uiteindelijke samenstelling van het programma moet de student artistiek en muziektheoretisch verantwoorden. Voor de studenten Muziektheater geldt dat zij op dit moment een eindpresentatie in het vierde jaar hebben waarvoor zij met ingang van 2008/2009 tevens een verantwoording moeten schrijven over het programma, de gehanteerde stijlkenmerken en de interpretatie daarvan. • Voor beide differentiaties binnen het Conservatorium geldt dat de jaren 2 en 3 gaan functioneren als een voorbereiding op het onderzoek in jaar 4, waardoor bij het afstudeeronderzoek de niveaueisen ten aanzien van de conceptuele inkadering voor beide differentiaties sterker aangezet worden. Het panel is positief over deze ontwikkeling. • Enkele docenten van het Conservatorium zijn verbonden aan het lectoraat Art and Society van Fontys Hogeschool voor de Kunsten als leden van de kenniskring. Resultaten van studie en onderzoek binnen dit lectoraat zullen ten goede komen aan het onderwijs in de vorm van lesinhouden voor met name de derde- en vierdejaars


21/85

•

•

•

•

•

•

•

•

studenten, zoals het panel heeft gezien. Daarnaast zijn de studenten welkom bij symposia en discussiemiddagen die leden van het lectoraat organiseren rondom het thema: de musicus in het huidige artistieke landschap. De actualiteit van het programma is gewaarborgd door de betrokkenheid van de docenten bij de professionele beroepspraktijk van musici. De meesten zijn ook werkzaam buiten het Conservatorium als uitvoerend musicus en zijn goed geïnformeerd over en vaak initiator van nieuwe ontwikkelingen. Deze praktijkgelieerde informatie beschouwt het Conservatorium als zeer waardevol en deze wordt ingezet om te komen tot een actueel en beroepsgericht lesprogramma. Het programma is de afgelopen jaren geregeld aangepast, met name door de in het kader van competentiegericht onderwijs ontwikkelde beroepskenmerkende situaties (BKS), de hogeschoolbreed tot stand gekomen minoren, de ensemblecultuur en interdisciplinaire projecten. Het panel heeft bij het bestuderen van de verplichte en aanbevolen literatuur vastgesteld dat deze enigszins gedateerd is. De aangeboden literatuur voor muziektheorie is vrij traditioneel. Het materiaal voor Muziektheater zou geactualiseerd kunnen worden en is nu nog veelal eenzijdig gericht op entertainment (Joop van den Ende). De afstemming van het programma met de actuele ontwikkelingen in de muziek wordt besproken in het Netwerk Muziek van de HBO-raad, waarin Fontys Hogeschool voor de Kunsten zitting heeft samen met de zusteropleidingen. De banden met de actuele beroepspraktijk worden onderhouden via de gemengde beroepspraktijk van veel docenten en door de gastdocenten die door de verzorging van de workshops de nieuwste ontwikkelingen in de praktijk het opleidingsprogramma binnen brengen. Ook geven zij zicht op de eisen die de praktijk aan de uitvoerende musici stelt. Daarnaast werkt het Conservatorium samen met de Centra voor Kunsteducatie en met scholen voor primair en voortgezet onderwijs uit de regio. Het Conservatorium werkt ook samen met belangrijke relevante instituties uit de regio zoals Het Brabants Orkest (HBO), Factorium (centrum voor kunsteducatie Tilburg) en de Kunstbalie, waarin per 1 januari 2009 het Brabants instituut voor School en Kunst (BiSK) en het Centrum voor Amateurkunst Noord-Brabant (CVA) zijn gefuseerd. Omdat de meeste afgestudeerden terechtkomen in de beroepsrollen van zowel muziek uitvoeren als muziek doceren volgen veel studenten (90%) de minor Onderwijskunde (tot en met studiejaar 2008-2009; daarna vindt dit onderwijs plaats binnen de major). In de programmalijn beroepsoriëntatie leert de student kansrijke productmarktcombinaties te ontwikkelen met concrete plannen om die kansen te realiseren. Hij ontwikkelt daarbij ook basis-managementvaardigheden. De differentiatie InVo vraagt van de student dat hij zich actief bemoeit met het culturele leven in de stad en/of in de omgeving. Hij levert er bijdragen aan in uitvoeringen, concerten en gezamenlijke producties. De organisatie, begeleiding en beoordeling van de stages is verbeterd door de verbreding en verdieping van de stage binnen het brede werkveld van de kunsteducatie en amateurkunst. Begeleiding vindt plaats vanuit verschillende professionalismen: onderwijskundig en vakinhoudelijk. Vanaf september 2009 is de stage opgenomen in het keuzeprogramma Educatie.

22/85


• •

De differentiatie MuTh verzorgt jaarlijks een of twee grote theaterproducties en een aantal vaste zang- en koorpresentaties. Uit de meest recente periode- en jaarevaluaties en de Fontys Studenten Enquête (FSE), blijkt dat studenten de gebruikte vakliteratuur actueel vinden en ontleend aan de beroepspraktijk. De tevredenheid van de studenten over aansluiting van de onderwijsactiviteiten op de beroepspraktijk is groot (FSE). Uit diverse onderzoeken blijkt de tevredenheid van de studenten met de inhoud van het programma, de actualiteit en de praktijkgerichtheid.

Rockacademie • Tijdens de propedeuse verwerft de student de competenties in het domein music (zie 2.2). Het onderwijs heeft betrekking op de ontwikkeling van kennis, vaardigheden en attitude om als popmuzikant actief te zijn. De student ontwikkelt in de propedeuse en in de Skills Community zijn muzikale vermogens en zijn muziektheoretische kennis en vaardigheden. Het panel heeft het theoretisch programma bekeken en is van mening dat studenten in voloende mate met bijvoorbeeld aspecten van ondernemerschap in aanraking komen. De vakliteratuur die voor de kennisontwikkeling bij studenten wordt gebruikt, is volgens het panel van goede kwaliteit en actueel. De domeinoverstijgende kennis wordt in zogenaamde BOK-colleges (Body of Knowledge) aangeboden en apart getoetst. • Tijdens de skillslessen leert de student de beroepsvaardigheden die hij voor het ambacht van muzikant nodig heeft. Het skillstraject omvat vijf semesters en studenten ronden dit op het tweede niveau af. Het panel heeft vastgesteld dat studenten in de skillslabs voldoende beroepsvaardigheden leren, maar vindt wel dat het niveau van deze vaardigheden goed bewaakt moet worden. Doceervaardigheden, methodische en didactische vaardigheden, komen aan bod in het leerarrangement School of Music. Onderwijskunde wordt nu nog in een minor voor alle kunstvakstudenten aangeboden. De Rockacademie is bezig een speciale methodiek voor rockmusic te ontwikkelen. Voor bepaalde vaardigheden, bijvoorbeeld performance, worden gastdocenten aangetrokken. • De Rockacademie hecht veel belang aan het uitvoeren van onderzoek. De student krijgt op alle beheersingsniveaus (zie 2.2) te maken met concrete opdrachten die een onderzoeksmatig karakter hebben. Studenten komen in aanraking met drie typen onderzoek: literatuuronderzoek, veldonderzoek (bijvoorbeeld interviews), onderzoeksmethodiek afhankelijk van persoonlijke zoektocht van de student. Het panel is positief over het feit dat het heeft kunnen vastgestellen dat in allerlei opdrachten, ook bijvoorbeeld in het stageverslag, aspecten van onderzoek zijn terug te vinden. In het afstudeerproject moeten studenten een of meer producten of diensten ontwikkelen waarmee een beginnend beroepsbeoefenaar zich in de popmuziekwereld kan manifesteren. De basis hiervoor wordt gevormd door onderzoek naar relevante theorieën en die te verbinden met een concreet product of dienst. • In het derde jaar kiezen studenten via het gekozen leerarrangement voor een stage in onderwijs, techniek of ondernemerschap. De stagebegeleider bespreekt de stagedoelen die de student zich stelt en bezoekt de studenten tijdens zijn stage.


23/85

• •

• •

•

• •

De Rockacademie participeert in de kenniskring van het lectoraat Art and Society van de FHvdK. De resultaten worden gebruikt in het onderwijs, bijvoorbeeld in de BOK-colleges. De Rockacademie participeert in verschillende rollen in de popmuziekwereld waardoor zij in contact komt met de beroepspraktijk en met wat daar speelt. De Rockacademie is een pionier in het onderwijs voor popmuzikanten. Zij stelt zich daarom actief op om haar kennis met het beroepenveld te delen en te monitoren hoe het nog beter kan in de beroepspraktijk. De Rockacademie heeft zich ontwikkeld tot een expert op het vakgebied. Dat heeft enerzijds een positief effect op het onderwijs. Anderzijds heeft de academie diverse andere opleidingen bijgestaan bij het ontwerpen van onderwijsprogramma’s: Popakademie Badem-Wurtemmberg in Duitsland, PHL-music in België en enkele mboopleidingen. Via RA-connect, een online-platform, verbindt de Rockacademie alumni en studenten met het beroepenveld. Via deze contacten kunnen studenten ook stageplaatsen zoeken. De Rockacademie heeft met diverse organisaties afspraken om concrete producten en diensten van studenten in samenwerking met het werkveld te ontwikkelen, bijvoorbeeld educatieve, culturele activiteiten voor muziekscholen. In de leerarrangementen wordt gewerkt met beroepskenmerkende situaties. Dat kunnen op de beroepspraktijk gebaseerde opdrachten zijn, opdrachten van organisaties uit het werkterrein en opdrachten bij een organisatie in de vorm van stages en afstudeeropdrachten. Per leerarrangement zijn er verschillende beroepsechte rollen waarop studenten kunnen solliciteren. Studenten kunnen uit een aanbod aan minoren er één kiezen. Dit aanbod betreft zowel minoren vanuit de FHK, Fontys Hogescholen als van buiten de hogeschool. Uit Fontysevaluaties blijkt dat studenten de actualiteit van het programma en de gebruikte vakliteratuur positief waarderen. Naar aanleiding van kritiekpunten van alumni op aspecten van de competentie ‘ondernemen’ heeft de Rockacademie het programma aangepast.

Oordeel • Het panel komt tot het oordeel ‘voldoende’, omdat het van mening is dat de aangeboden literatuur in het programma van het Conservatorium gedateerd is.

Facet 2.2

Relatie doelstellingen en inhoud programma

Goed

Criteria - Het programma is een adequate concretisering van de eindkwalificaties, qua niveau, oriëntatie en domeinspecifieke eisen. - De eindkwalificaties van de doelstellingen zijn adequaat vertaald in leerdoelen van (onderdelen van) het programma. - De inhoud van het programma biedt studenten de mogelijkheden om de geformuleerde eindkwalificaties te bereiken.

24/85


Het oordeel wordt als volgt beargumenteerd: Conservatorium • Het programma voor zowel de differentiatie Instrumentaal/Vocaal als MuziekTheater wordt afgesloten met een competentie-examen: competentie-examen 1 als afsluiting van de propedeutische fase aan het einde van het eerste jaar (hoofdfasebekwaam), competentie-examen 2 als afsluiting van de hoofdfase halverwege het derde jaar (stagebekwaam) en competentie-examen 3 als afsluiting van de eindfase einde van het vierde jaar (afstudeerbekwaam). De student verwerft hierbij de tien genoemde competenties. Het panel heeft tijdens gesprekken met studenten vastgesteld dat deze competenties bij hen bekend zijn. • Het programma voor de differentiaties Instrumentaal/Vocaal (InVo) en MuziekTheater (MuTh) kent verschillende programmalijnen, die onderstaand per differentiatie zijn uitgewerkt. • In het programma InVo legt de student zich binnen de programmalijn Hoofdvak/ensemble toe op het leren beheersen van het instrument en het ontwikkelen van een individueel artistiek profiel en verbreedt hij zich als musicus door samen met anderen te musiceren. De hoofdvakken zijn in te delen in Klassieke Muziek (InVo) Lichte Muziek (InVo), Directie (koor, orkest, harmonie/fanfare) en Compositie. Studenten die voor Directie kiezen doen dit doorgaans in de loop van hun instrumentale of vocale studie als tweede hoofdvak. Zij studeren af met twee hoofdvakken. Voor alle richtingen en hoofdvakken binnen InVo gelden dezelfde programmalijnen en zijn de programma’s grotendeels hetzelfde. • In de programmalijn Praktische vakken verbreedt de student zich als musicus en worden zijn artistiek-ambachtelijke competenties verder ontwikkeld. • In de programmalijn Algemeen theoretische vakken wordt een theoretisch kader voor de musicus gegeven, dat een bijdrage levert aan de ontwikkeling van het artistiek inzicht. Het gaat hier om vakken als harmonieleer, solfège, algemene muziekleer en cultuurgeschiedenis. • In het onderdeel Beroepsoriëntatie oriënteert de student zich op de diverse aspecten van zijn toekomstig beroep ondermeer door middel van masterclasses. Hij leert zichzelf presenteren door middel van een curriculum vitae, maar ook door concertprogramma’s voor verschillende doelgroepen op te stellen, een programmatoelichting te schrijven, een ondernemende houding te ontwikkelen en projecten te organiseren en uit te voeren. Tevens ontwikkelt hij kennis op het gebied van zakelijke aspecten rond het zelfstandig ondernemerschap. • In studiejaar 2 en 3 zijn met ingang van studiejaar 2009-2010 in totaal 20 EC gereserveerd voor hetzij het keuzeprogramma Educatie, hetzij het keuzeprogramma Artistieke verdieping. Met het keuzeprogramma Educatie werkt de student gericht aan de ontwikkeling van met name de competentie didactiek. Met de keuze voor artistieke verdieping worden de competenties binnen de programmalijn Hoofdvak/ensemble verder verdiept. • In het programma MuTh leren de studenten binnen de programmalijn Hoofdvak/ensemble zingen en acteren binnen verschillende muziektheatrale settings.


25/85

•

•

•

•

•

• •

In de programmalijn Praktische vakken worden de basiskennis en -vaardigheden van zang en dans uitgebreid met klassieke dans, jazzdans, het zingen in ensembles en in koren. In de programmalijn Algemeen theoretische vakken wordt de studenten een theoretisch kader voor zijn artistiek handelen geboden, zoals bijvoorbeeld de kennis van de ontwikkeling van het repertoire binnen de verschillende genres van theaterproducties. In de programmalijn Projecten past de student de middels de verschillende onderwijsactiviteiten verworven kennis en vaardigheden integraal toe in beroepsrealistische situaties zoals voor publiek toegankelijke voorstellingen. Via het onderdeel Studieloopbaanbegeleiding worden de studenten InVo en MuTh ondersteund in het opbouwen van hun portfolio voor de competentie-examens. Verder oriënteren zij zich op de beroepspraktijk via het bezoeken van concerten en voorstellingen, de input van gastdocenten, lezen van artikelen, bekijken van documentaires en hun muzikale activiteiten in de praktijk. Het Conservatorium heeft in schema’s de relaties tussen Beroepskenmerkende Situaties, Opleidingskwalificaties, Programmalijnen, Onderwijsactiviteiten, Leerdoelen, Summatieve Toetsing en Toetsing via het competentie-examen in opleidingsfases van propedeuse, hoofdfase en eindfase (die gelijk staan aan de competentiebeheersingsniveau 1, 2 en 3) voor de differentiaties InVo en MuTh weergegeven. Het panel heeft een adequate vertaling van de leerdoelen naar de eindkwalificaties aangetroffen. Uit Fontysevaluaties (periode- en jaarevaluaties) blijkt dat er sprake is van een goede en aantoonbare dekking van het programma (inclusief leerdoelen) met de competenties en dat de studenten het onderwijsprogramma relevant vinden voor het functioneren in de beroepspraktijk. Studenten geven wel aan dat zij in het begin van het studiejaar onvoldoende beeld hadden van de eisen die aan hen worden gesteld. Met ingang van het studiejaar 2009-2010 is de communicatie naar de studenten verbeterd via de studiehandleidingen op de Portal en door niet alleen studieloopbaanbegeleiders maar ook door de docenten extra aandacht hieraan te laten schenken.

Rockacademie • De Rockacademie heeft aan de competenties drie beheersingsniveaus gekoppeld: hoofdfasebekwaam (einde van de propedeuse), stagebekwaam (halverwege het derde jaar) en afstudeerbekwaam (eind van het vierde jaar). Op het getuigschrift wordt vermeld welke competenties de student op niveau 2 (minimale niveau) en welke op niveau 3 heeft afgesloten waardoor het individuele profiel van de student zichtbaar is. Alle competenties zijn uitgewerkt in prestatie-indicatoren vanuit beroepskenmerkende situaties. • De Rockacademie onderscheidt drie beroepskenmerkende situaties: (1) het ontwikkelen en voorbereiden van nieuwe diensten en producten, (2) het daadwerkelijk maken van een nieuw product of dienst en (3) het exploiteren van de diensten of producten. • Het programma is ingedeeld in vijf leerarrangementen die bestaan uit een aantal samenhangende onderwijsactiviteiten.

26/85


•

•

•

Elk leerarrangement heeft een verbinding met een maatschappelijk of cultureel domein: - propedeuse (domein music) - Music Company (domein business) - Music Lab (domeinen music en communication & technology) - School of Music (domein education) - Skills Community (domein music) De propedeuse en de daarop volgende Skills Community zijn voor studenten verplichte leerarrangementen. Parallel aan de Skills Community kiest de student in welke andere leerarrangementen hij zijn competenties wil verwerven. De student kan in elk leerarrangement de negen competenties verwerven. Alle competenties en prestatieindicatoren zijn op de vier domeinen van toepassing. Het panel heeft uitwerkingen gezien waarin vanuit beroepstaken leerdoelen en bekwaamheidseisen per niveau zijn geformuleerd. Het panel vindt dit uitstekende uitwerkingen. De Rockacademie heeft de relatie tussen competenties, prestatie-indicatoren, onderwijsinhoud, toetsing en studielast in een overzicht per vak weergegeven: Relatie tussen BKS, BOK, Oriëntatie en opleidingscompetenties en de leerarrangementen voor de Rockacademie. Het panel is zeer positief over de beschrijving en uitwerking van de competenties. Het panel is van mening dat studenten via het aangeboden programma de competenties kunnen ontwikkelen. Na de propedeuse kan ieder student zijn eigen inkleuring aan zijn studie geven door voor specifieke leerarrangementen en niveaus te kiezen.

Facet 2.3

Samenhang in opleidingsprogramma

Voldoende

Criterium - Studenten volgen een inhoudelijk samenhangend opleidingsprogramma. Het oordeel wordt als volgt beargumenteerd: Conservatorium • Zoals bij facet 2.2 ook al is aangegeven, kennen de programma’s van de differentiaties InVo en MuTh een onderling vergelijkbare indeling in de programmalijnen hoofdvak, praktische vakken, algemeen theoretische vakken en de beroepsoriëntatie; voor MuTh ook de programmalijn projecten. • De programmalijnen kennen een onderlinge samenhang. In de programmalijn Hoofdvak/ensemble staan het individuele vakmanschap en het in samenspel met anderen leren hanteren van het instrument centraal. Dit wordt vanuit de programmalijn Praktische vakken ondersteund met een uitbreiding en verbreding van de muzikaaltechnische vaardigheden, terwijl in de Algemeen theoretische vakken een theoretisch kader voor het artistiek handelen wordt geboden. Binnen de Beroepsoriëntatie oriënteert de student zich op de vraag hoe hij zich binnen de professionele beroepspraktijk kan profileren en een bestaan kan opbouwen.


27/85

•

•

•

•

•

•

•

De integratie van genoemde programmalijnen vindt bij de differentiatie InVo plaats in de onderdelen ensemblespel en het ensemble toegepaste theorie en repertoire (TTR) en binnen de differentiatie MuTh in de projecten. In het vak TTR wordt de studenten geleerd zich los te maken van het notenbeeld en zelf te improviseren. Studenten gaven in de gesprekken met het panel aan dat zij door TTR de accoordenschema’s leren analyseren, scheiding leren aanbrengen tussen inhoud en samenspel, de ontwikkeling van hun gehoor gestimuleerd wordt, kortom zij ervaren de TTR-lessen als zeer positief. De docenten merken dat de lessen TTR een duidelijke link van theorie naar praktijk leggen en de studenten een grotere zelfstandigheid bieden. Bij InVo wordt ensemble gebruikt als koepelbegrip voor de mogelijkheden om samen te spelen zoals in een Big Band, een kamerkoor, ensembles en het symfonieorkest. In deze ensembleactiviteiten biedt het Conservatorium de gelegenheid te leren spelen in allerlei verschillende samenstellingen. De studenten leren hun kennis en vaardigheden toe te passen in ensembles van gemengde disciplines en daardoor ontstaan ook allerlei creatieve cross-overs. Belangrijke momenten van integratie van kennis en vaardigheden binnen MuTh zijn de kleine en grote projecten: De Nacht, Theateratelier, Voorstellingen studiejaar 2 en 3, afstudeerpresentatie in het vierde jaar waarin de onderdelen zang, spel en dans zijn opgenomen en waarin de student blijk moet geven van een professionele beheersing van de tijdens de afgelopen jaren ontwikkelde vaardigheden en kwaliteiten. Studenten geven aan dat zij de samenhang in het programma vooral ervaren tijdens de uitvoering van deze hogeschoolbrede projecten. De verticale opbouw vindt plaats in de complexiteit van de competentieniveaus. De competenties zijn per fase uitgewerkt in prestatie-indicatoren die per fase een toenemende complexiteit laten zien. De studenten geven in de gesprekken met het panel aan dat zij de rol van de docent als afbouwend hebben ervaren van in het eerste jaar nadrukkelijk aanwezig tot coachend in het vierde jaar. De programmalijnen kennen gedurende de vier opleidingsjaren ook een verticale opbouw. Dit geldt vooral voor de vakken binnen de programmalijn Hoofdvak/ ensemble en heeft dan betrekking op de groeiende beheersing van het instrument en de samenstelling van een gevarieerd repertoire voor solo en ensemblespel. Parallel daaraan is te zien dat ook in de programmalijnen Praktische vakken en Algemeen Theoretische Vakken de ondersteunende vakken als solfège, praktische harmonie aan de piano en dergelijke gericht zijn op de voortgaande ontwikkeling van artistiek-ambachtelijke vaardigheden en de verbreding en verdieping van het theoretisch kader. Uit Fontysevaluaties blijkt dat studenten zeer tevreden zijn over zowel de horizontale als de verticale samenhang in de studie.

Rockacademie • De competenties zijn per fase uitgewerkt in prestatie-indicatoren die een toenemende complexiteit in de niveaus 1, 2 en 3 laten zien. In de propedeuse staat het verwerven van de competenties op beheersingsniveau 1 in het domein Music centraal. Hier wordt de basis gelegd voor kennis, vaardigheden en attitude om als popmuzikant producten en diensten te leveren (performing artist, sessiemuzikant en componeren). In het tweede

28/85


•

•

• •

jaar en het eerste semester van het derde jaar werkt de student verder aan zijn muzikale en muziektheoretische basis in zijn eigen discipline. Daarnaast kiest hij via de leerarrangementen voor één of meer domeinen waarin hij competenties wil verwerven en opgebouwde kennis en vaardigheden moet toepassen. In de afstudeerfase zet de student zijn ontwikkelde competenties in voor het door hem gekozen profileringsdomein (inclusief stage en afstudeerproject). In een leerarrangement voor een domein komt de horizontale samenhang tot uitdrukking in de handelingscyclus (ontwikkelen, maken en exploiteren, zie ook 2.2). Deze cyclus is op elke competentieniveau terug te vinden. Studenten moeten de kennis en vaardigheden die zij hebben opgedaan in de handelingscyclus gebruiken om tot producten en diensten te komen. Hier worden theorie en beroepsvaardigheden geïntegreerd zoals het panel heeft kunnen vaststellen. Tijdens de stage en afstudeerprojecten is de student actief in een organisatie waar hij het geleerde moet toepassen in de praktijk. De opbouw in opeenvolgende beheersingsniveaus laat een toename aan complexiteit in het programma zien. Het panel heeft vastgesteld dat er een duidelijke opbouw qua niveau en qua inhoud in de loop van de studie zichtbaar is. Uit Fontysevaluaties onder studenten blijkt dat zij positief zijn over de samenhang in het programma en de aansluiting van theorie en praktijk. Het panel is positief over de opbouw van het programma dat consistent is en een afspiegeling van de beroepspraktijk laat zien waarin competenties op geïntegreerde wijze door studenten ontwikkeld kunnen worden.

Oordeel • Het panel heeft de samenhang in het programma van het Conservatorium weliswaar herkend, maar vindt het lastig om die in projecten te traceren. Ook in gesprekken met studenten heeft het panel de ervaren samenhang moeilijk kunnen vaststellen; de programmalijn beroepsoriëntatie behoeft hierbij meer aandacht. Het panel komt daarom tot het oordeel ‘voldoende’.

Facet 2.4

Studielast

Goed

Criterium - Het programma is studeerbaar doordat factoren, die betrekking hebben op dat programma en die de studievoortgang belemmeren zoveel mogelijk worden weggenomen. Het oordeel wordt als volgt beargumenteerd: Conservatorium • Het Conservatorium streeft naar een evenwichtige verdeling van de studielast over de verschillende semesters (60 EC per jaar).


29/85

•

•

•

•

•

•

• •

•

•

De (spreiding van) studielast blijft een voortdurend punt van aandacht. Studenten zijn zich ervan bewust dat een opleiding in de kunsten veel van hen eist. Het Conservatorium heeft het opleidingsprogramma beschreven in competenties, leerdoelen, studiebelastingsuren en studiepunten, hetgeen een reëlere verdeling van de studiebelastingsuren mogelijk heeft gemaakt. Het aantal contacturen neemt af naarmate de studie vordert. Voor de differentiatie InVo is de verdeling als volgt: jaar 1 12,16 uur, jaar 2 10,88 uur, jaar 3 6,69 uur en jaar 4 3,7 uur per week op basis van 32 lesweken. Voor MuTh geldt: jaar 1 22,6 uur, jaar 2 19,1 uur, jaar 3 16,7 uur, jaar 4 13,5 uur per week op basis van 28 reguliere lesweken en jaar 1 25,6 uur, jaar 2 29 uur, jaar 3 29 uur en jaar 4 3,5 uur per week op basis van 8 projectweken. Studenten besteden veelal meer uren aan hun studie dan de wettelijk voorgeschreven studiebelasting van 42 x 40 uur per studiejaar, aangezien zij veel tijd nodig hebben voor hun creatieve proces. Ook voortdurende zelfreflectie vraag veel aandacht en tijd van de studenten. Studenten hebben aangegeven dit niet als belastend te ervaren. Studenten hebben keuzemogelijkheden wat betreft hun minor, keuze tussen educatie of artistieke verdieping en hun inbreng bij de repertoirekeuze voor hun hoofdvak en de ensembles. De student volgt na het aanpassen van het minorbeleid in 2008-2009 één minor van 30 EC, waardoor een minder versnipperd curriculum is ontstaan. Hij kan zelf kiezen wanneer hij de minor plant: in studiejaar 2, 3 of 4, eventueel in delen, verspreid over de jaren. De student kan ook zelf een minor samenstellen uit andere majors en/of minors. Studenten hebben meerdere mogelijkheden per jaar voor toetsing en herkansing van de verschillende programmaonderdelen. Elke summatieve toets wordt minimaal twee maal per jaar aangeboden. De regeling rond toetsing en herkansing wordt uiteengezet in de OER. Informatievoorziening ten aanzien van het onderwijsprogramma, les- en lokalenroosters, toetsing en verplichte en aanbevolen literatuur, stages en dergelijke vindt plaats via de Fontys portal en de studiegids. Tijdens het visitatiebezoek geven de studenten aan goede ervaringen met de Fontys portal te hebben. Studenten geven aan dat de docenten goed bereikbaar en gemakkelijk aanspreekbaar zijn. Het Conservatorium registreert de resultaten van de summatieve toetsen met het gedigitaliseerde studentvolgsysteem Peoplesoft. De student houdt deze resultaten zelf ook bij in zijn portfolio. Met ingang van studiejaar 2008-2009 krijgen de studenten in het eerste jaar vier maal en in de hogere jaren twee maal een studievoortgangindicatie; totaal krijgt elke student 10 studievoortgangindicatoren (SVI’s). De SVI’s geven aan of de student op koers ligt. In de propedeuse is de indicatie van het tweede en vierde voortgangsbericht gekoppeld aan de criteria van het voorlopig studieadvies en het bindend studieadvies dat aan het eind van het eerste jaar wordt uitgebracht. In het studievoortgangsysteem wordt geregistreerd welk studievoortgangbericht is afgegeven. De studievoortgangindicatoren

30/85


•

• •

zullen in de toekomst digitaal worden geregistreerd. Uit evaluaties blijkt dat studenten positief over de studeerbaarheid zijn. Studenten zijn zich heel goed bewust van het gegeven dat hun professionele ontwikkeling als musicus mede bepaald wordt door de coaching en de intensieve feedback van hun hoofdvakdocent en zouden dan ook graag daarom het aantal contacturen zien uitgebreid. Overigens worden de hoofdvakuren met individuele feedback aangevuld met de contacturen voor de praktische vakken, die tezamen een substantieel deel vormen van de contacturen rond de vooral instrumentgebonden professionalisering. Uit het gesprek met de studenten heeft het panel geen opmerkingen vernomen over struikelvakken. Uit Fontysevaluaties blijkt dat studenten tevreden zijn over de bereikbaarheid van docenten, toetsing en feedback.

Rockacademie • De aard van het beroep en de vakstudie vragen van kunstvakstudenten vaak een hogere inzet dan de wettelijk voorgeschreven studiebelasting. Naast de uren die een student besteedt aan technische en theoretische programmaonderdelen, is er sprake van studiebelasting van creatief-artistieke aard die moeilijk in uren is uit te drukken. De Rockacademie streeft naar een evenwichtige studiebelasting door spreiding van de studiebelastingsuren. De academie gaat in de propedeuse uit van 40 studiebelastingsuren waarvan 20 uur uit contacttijd met docenten bestaat. Op beheersingsniveau 2 wordt per leerarrangement uitgegaan van een studiebelasting van ongeveer 12 uur, op beheersingsniveau 3 is dat 19 uur. • Om studenten niet te belemmeren in hun studievoortgang biedt de Rockacademie meerdere mogelijkheden voor toetsing en herkansing aan. Summatieve toetsen worden minimaal twee maal per jaar aangeboden. Elk half jaar kan een student aan een competentie-examen deelnemen. Het panel heeft van studenten begrepen dat zij geen struikelblokken in de studie ervaren. • De Rockacademie houdt de voortgang van de studenten bij met het studentvolgsysteem Progress. Studenten houden hun resultaten bij in een portfolio. In de propedeuse krijgt de student vier maal per jaar een overzicht van zijn studievoortgang, in de hogere jaren krijgt hij dat twee maal per jaar. Propedeusestudenten krijgen daarnaast vier maal per jaar in een persoonlijk gesprek een studieadvies. • Studenten hebben een studiegids waarin de programmaonderdelen zijn beschreven, doelstellingen, werkvormen en toetsvormen met duidelijke criteria. Deze informatie is ook digitaal voor studenten beschikbaar. Voor studenten is ook een overzicht beschikbaar met alle deadlines voor opdrachten gedurende het jaar, waardoor zij hun studie kunnen plannen. • Doordat studenten hun eigen ambities en te realiseren competenties formuleren en op basis daarvan hun keuzes voor leerarrangementen maken, kunnen ze zelf hun studie sturen en plannen.


31/85

•

Uit Fontysevaluaties blijkt dat studenten het studieprogramma te doen vinden binnen de gestelde tijd en dat de studielast goed gespreid is over een jaar. Minder tevreden tonen studenten zich over de contacturen (ze zouden meer contacturen willen hebben), tijdige bekendmaking studieresultaten en feedback op deze resultaten. Uit de gesprekken met studenten is gebleken dat studenten tevreden zijn over de contacten met docenten.

Facet 2.5

Instroom

Goed

Criterium - Het programma sluit qua vorm en inhoud aan bij de kwalificaties van de instromende studenten: vwo, havo, middenkaderopleiding of specialistenopleiding (WEB) of daarmee vergelijkbare kwalificaties, blijkend uit toelatingsonderzoek. Het oordeel wordt als volgt beargumenteerd: • Fontys Hogescholen heeft de Code of Conduct getekend. Conservatorium • De instroomeisen vermeld in de OER zijn de laatste jaren aangescherpt. Een zeer talentvolle aspirant-student die niet aan de toelatingseis die in de wet wordt gesteld (diploma vwo, havo of mbo kwalificatieniveau 4) voldoet, krijgt de mogelijkheid om deel te nemen aan een toelatingsonderzoek. Bij deze speciale test van het Fontys Aansluitingscentrum moet blijken dat een hbo-studie in beginsel binnen het bereik van de potentiële student ligt. Mocht een zeer talentvolle kandidaat onverhoopt niet met succes door deze test komen, dan bestaat de mogelijkheid om via een Colloquium Doctum het vereiste niveau aan te tonen. • Het Conservatorium verzorgt in voltijd en in deeltijd een Voorbereidende Klas voor wie nog één of twee jaar nodig heeft om het toelatingsniveau te bereiken. Het programma bestaat uit koor, ensemble, gehoortraining en algemene muziekleer. • Op de website van het Conservatorium, in de voorlichtingsbrochure, tijdens voorlichtingsbijeenkomsten op scholen voor voortgezet onderwijs, beurzen en open dagen geeft het Conservatorium informatie over het opleidingsprogramma, waarmee belangstellende toekomstige studenten zich kunnen oriënteren op het opleidingsprogramma. Tijdens de jaarlijkse oriëntatiedagen worden potentiële propedeusestudenten in de gelegenheid gesteld openbare lessen bij te wonen. • Alle aspirant-studenten leggen een toelatingsexamen af. • Het toelatingsexamen voor de afstudeervariant InVo bevat de volgende elementen: - auditie voor het hoofdvak; - toetsing van improviserend vermogen; - toetsing van solfège en algemene muziekleer. • Bij het toelatingsexamen voor de afstudeervariant MuTh wordt rekening gehouden met de specifieke eisen die de beroepspraktijk stelt, de elk jaar groter wordende

32/85


•

• •

belangstelling en het beperkt aantal plaatsen. De toelatingsprocedure bestaat uit drie rondes, elk afgesloten met een selectie, waarbij minder geschikte kandidaten afvallen. - 1e ronde: selectie op zang; - 2e ronde: selectie op drama, solfège en zang; - 3e ronde (een dag): selectie op ‘stage-personality’ en expressiemogelijkheden van lichaam en stem. Ook vindt een bewegingstest plaats waarbij bekeken wordt of er lichamelijke belemmeringen zijn om een danstraining te gaan volgen. De propedeuse is zo ingericht dat de overgang van de vooropleiding naar het hbo-niveau geleidelijk verloopt: veel contacturen en veel begeleiding. Iedere student krijgt wekelijks feedback ten aanzien van de beheersing van zijn instrument. Ook leren de studenten veel van elkaar door het frequent samenspelen en van de feedback die zij daarbij krijgen. Daarnaast vinden er in het eerste semester om de twee weken groepsbijeenkomsten SLB plaats. De student krijgt zo al snel zicht op de inrichting van het programma, verkent van meet af aan zijn eigen leerweg en raakt vertrouwd met begrippen als competenties en portfolio. De examencommissie beoordeelt of studenten in aanmerking komen voor eventuele vrijstellingen. In de jaarevaluaties tonen de eerstejaars tevredenheid over de voorlichting en de selectieprocedure en over de aansluiting van het programma op de vooropleiding.

Rockacademie • De formele toelatingseisen ten aanzien van vooropleidingsniveau zijn in de OER vastgelegd. Studenten moeten daarnaast een toelatingsexamen afleggen waarin zij beoordeeld worden op vaardigheden ten aanzien van een van de navolgende skills: drums, basgitaar, gitaar, vocals, songwriting, keyboards, DJ/danceproducer en rap. Het examen bestaat uit een portfolio assessment, een vaardigheidstoets en een performance assessment. • De Rockacademie is dit jaar gestart met het verlenen van een licentie aan afgestudeerden van de Rockacademie, waardoor zij kandidaten voor het toelatingsexamen kunnen voordragen. Deze kandidaten worden vrijgesteld van de voorselectie, en kunnen meteen deelnemen aan het toelatingsexamen. Het panel is zeer positief over deze vernieuwende aanpak. • Het programma tijdens de propedeuse confronteert de student vervolgens met zijn vaardigheden als popmuzikant, met zijn mogelijkheden en met zijn drive om in de popmuziekwereld een bestaan op te bouwen. Via de Skills-docent en via de studieloopbaanbegeleider krijgt de student een beeld van zijn mogelijkheden in verhouding tot de eisen van de opleiding en die van de latere beroepspraktijk. Via de BOK-colleges en de bijbehorende kennistoetsen wordt nagegaan of de student in staat is om een theoretische bagage op voldoende niveau op te bouwen. Studenten volgen in het eerste jaar een intensief programma in een veilige omgeving en met een vaste structuur, waardoor de aansluiting met de vooropleiding soepel verloopt.


33/85

•

• •

De Rockacademie heeft een veilige leeromgeving voor studenten gecreëerd, waarin hij met steun van docenten en mede-studetnen zijn mogelijkheden kan onderzoeken. De aansluiting met de vooropleiding verloopt daardoor goed. Het panel heeft hierover geen opmerkingen van studenten vernomen. Uit Fontysevaluaties blijkt dat studenten tevreden zijn over de informatie die zij van te voren hebben ontvangen en over het beeld dat zij van het programma hebben gekregen. Het panel is positief over de wijze waarop de Rockacademie studenten selecteert.

Facet 2.6

Duur

Voldaan

Criterium - De opleiding voldoet aan formele eisen met betrekking tot de omvang van het curriculum: hbo-bachelor: 240 studiepunten. Het oordeel wordt als volgt beargumenteerd: • Uit de OER (Onderwijs- en Examenregeling) blijkt dat de totale omvang van de programma’s 240 European Credits (EC) bedraagt. De programma’s voldoen daarmee aan de formele eisen met betrekking tot de omvang van het curriculum. • De totale studie omvat 240 EC verdeeld over vier jaar van ieder 60 EC. • De nominale studieduur is vier jaar.

Facet 2.7

Afstemming tussen vormgeving en inhoud

Goed

Criteria - Het didactisch concept is in lijn met de doelstellingen. - De werkvormen sluiten aan bij het didactisch concept. Het oordeel wordt als volgt beargumenteerd: Conservatorium • Het Conservatorium hanteert een constructivistisch onderwijsconcept, zoals beschreven in het Didactisch Concept van het Conservatorium versie 2008/2009. Dat betekent dat: - het studieprogramma vanaf de propedeuse beroepspraktijkgericht is en de te behalen competenties richtinggevend zijn voor de inhoud van het programma en de toetsing van de student. Het Conservatorium richt zich bij de artistiek-ambachtelijke ontwikkeling van de student op de landelijke competenties en voegt daar een aantal kernkwaliteiten aan toe, zoals enthousiasme, gedrevenheid, nieuwsgierigheid en openheid; - actief leren wordt gestimuleerd en gericht is op transfer: de student past verworven kennis en vaardigheden toe in een leersituatie die in een eerdere leersituatie zijn verworven;

34/85


•

• •

- er binnen het Conservatorium aandacht is voor de persoonlijke ontwikkeling van de studenten en voor een parallelle ontwikkeling van zijn muzikaal vermogen – musiceren en muziektheorie – en van zijn kennis en inzichten. Deze uitgangspunten zijn herkenbaar in de organisatie van de onderwijsactiviteiten die zich vooral richten op: - leren vanuit de beroepspraktijk: De beroepspraktijk speelt een belangrijke rol tijdens de studie, hetgeen tot uiting komt in de beroepskenmerkende situaties (BKS). Tijdens de studie worden studenten betrokken bij het culturele leven in de stad en/of omgeving. Hij levert er bijdragen aan in uitvoeringen, concerten en gezamenlijke producties. - leren via het meester-gezel model: De meester/docent formuleert opdrachten om de gezel/student te confronteren met muzikale problemen. In het meester-gezel model heeft de docent een voorbeeldfunctie ten aanzien van de specifieke vakvaardigheden op zowel artistiek als vaktechnisch gebied. De student neemt tijdens de studie steeds meer initiatief om een eigen stempel te drukken op zijn onderwijsleerproces. De docent coacht het muzikale leerproces van de student door intensieve feedback te geven en het musiceren en ontwikkelingsproces kritisch te volgen. - samenwerkend leren: Samenwerking is inherent aan de muziekwereld. Er wordt veel aandacht besteed aan het musiceren in ensembles en het gezamenlijk werken aan projecten. - leren door expliciete aandacht voor de kennis en vaardigheden, die het vakmanschap en het artistieke profiel van de studenten helpen ontwikkelen: In de programmalijnen Hoofdvak, Praktische Vakken en Algemeen Theoretische Vakken wordt veel aandacht besteed aan de kennis en de vaardigheden die noodzakelijk zijn om professioneel musicus te worden en die in combinatie met het talent van de student mede een belangrijke inspiratiebron en referentiekader vormen voor de artistieke ontwikkeling van de student. Het instrueren (hoor-en werkcolleges, groepssessies), het demonstreren (voordoen, voorspelen, kijken en luisteren naar anderen) en veel feedback en reflectie zijn de activiteiten, die de aandacht voor de kennis en vaardigheden vormgeven. - leren door feedback en reflectie: Van de student wordt een onderzoekende houding verwacht, niet alleen in de richting van nieuwe muzikale ontwikkelingen, maar vooral ook naar zijn eigen ontwikkeling. Hij gaat geregeld na waar hij staat in zijn groei naar een vakbekwaam musicus. De voortdurende aandacht voor feedback en reflectie draagt zorg voor het expliciteren van de leermomenten en het bewust sturen op de eigen ontwikkeling. Dit laatste vindt het Conservatorium van belang: zo kan de student zich als professional blijven ontwikkelen, ook na afloop van de studie. De zuiver op kennisoverdracht gerichte programmaonderdelen muziekgeschiedenis en cultuurgeschiedenis kennen naast hoorcolleges de vorm van werkcolleges. Studenten worden de laatste jaren meer uitgedaagd zelf initiatief te nemen, bijvoorbeeld bij het samenstellen van ensembles en het zoeken van een repertoire, bij het organiseren van optredens (InVo) en theaterprojecten (MuTh), bij het interdisciplinair project in het


35/85

•

• •

eerste jaar en bij het Studioproject van het vierde jaar InVo Lichte Muziek. Studenten geven aan in het gesprek met het panel dat zij hiervoor ook interdisciplinair steeds meer contacten leggen bijvoorbeeld bij de organisatie rondom optredens en theaterprojecten worden studenten van de Fontysopleidingen Beeldende Vorming en Dans betrokken. De docenten geven voortdurend feedback op de ontwikkeling van de student. Bovendien is zijn eigen reflectie tijdens het leren onontbeerlijk. Hij zal zichzelf voortdurend in verschillende beroepssituaties moeten evalueren en bijstellen. Studenten merken op tijdens het gesprek met het panel dat zij door het reflecteren meer afstand kunnen nemen, wat hun prestaties ten goede komt. Het panel vindt de werkvormen gevarieerd en passend bij het onderwijsconcept. Uit Fontysevaluaties blijkt dat studenten tevreden zijn over de gebruikte werkvormen en de begeleiding naar zelfstandig leren.

Rockacademie • De Rockacademie hanteert de volgende uitgangspunten voor haar onderwijs (Onderwijsvisie en didactisch concept Fontys Rockacademie): - Binnen leerarrangementen wordt gewerkt met projectonderwijs. - Opdrachten binnen projecten zijn beroepsgerelateerd. - In iedere opdracht komt de handelingscyclus (ontwikkelen, maken, vermarkten) terug. - In iedere opdracht moeten studenten leren samenwerken. - De opdrachten ontwikkelen zich van opleidingsgestuurd naar praktijkgestuurd. - Het onderwijs in het leerarrangement Skills Community heeft als didactisch uitgangspunt dat de docent samen met de studenten een community vormt waarin samen geleerd wordt. • Studenten zullen in de latere beroepspraktijk veelal in projecten werken. Projecten vragen om samenwerking tussen verschillende disciplines. De Rockacademie heeft daarom haar onderwijs rondom projecten georganiseerd. • De handelingscyclus komt in alle opdrachten terug. De student die binnen het domein Music begint aan het ontwikkelen van een eigen act, kan deze ontwikkeling voortzetten binnen het leerarrangement Music Company waar hij leert hoe hij zijn act in de markt moet zetten. De Rockacademie vraagt van de student bewijzen dat hij alle fasen van de handelingscyclus heeft doorlopen. • Ieder semester zijn er een aantal projecten waaraan studenten van het tweede, derde en vierde jaar deel kunnen nemen in verschillende rollen. De Rockacademie formuleert de ontwerpeisen van een opdracht, de context waarbinnen deze geplaatst moet worden en de eisen waaraan studenten op beheersingsniveau 2 en 3 moeten voldoen. Op beheersingsniveau 2 worden de opdrachten door de Rockacademie en door de beroepspraktijk geformuleerd. Op beheersingsniveau 3 acquireren de studenten zelf opdrachten uit de beroepspraktijk. • In het leerarrangement Skills Community leren studenten samen met een docent in een veilige omgeving. Hierbij wordt gebruik gemaakt van werkvormen als individuele lessen, groepsbijeenkomsten, bijeenkomsten in kleinere groepen. Alle skills communities zijn actief op dezelfde dag waardoor ook samenwerking tussen verschillende communities mogelijk is en docenten verschillende communities kunnen bezoeken.

36/85


•

• •

•

Studenten die het leerarrangement School of Music volgen of hebben gevolgd, geven les aan jongerejaars studenten die een bepaalde vrije keuzemodule hebben gekozen. Deze studenten worden via intervisiebijeenkomsten begeleid door docenten. Van studenten heeft het panel vernomen dat studenten door de feedback van docenten en van medestudenten een kritische houding kunnen ontwikkelen. Uit de gesprekken met studenten is gebleken dat zij de werkvormen erg prettig vinden. Verder zijn zij tevreden over de mogelijkheden om zelf sturing en richting aan de inhoud van het programma te geven. Het panel is positief over de werkvormen die aansluiten bij de latere beroepspraktijk. Uit Fontysevaluaties blijkt dat studenten positief zijn over de aansluiting van theorie en praktijk, over de begeleiding naar onafhankelijk leren en over de stimulering van een kritische instelling door de docenten.

Facet 2.8

Beoordeling en toetsing

Voldoende

Criterium - Door de beoordelingen, toetsingen en examens wordt adequaat getoetst of de studenten de leerdoelen van (onderdelen van) het programma hebben gerealiseerd. Het oordeel wordt als volgt beargumenteerd: Conservatorium • Het Toetsbeleid van het Conservatorium staat beschreven in het Toetsbeleid van het Conservatorium 2008/2009. • Het Conservatorium hanteert een mix aan toetsvormen binnen het programma en deze mix wordt aangevuld met een competentie-examen dat de totale groei en ontwikkeling van de student verifieert. Binnen de permanente evaluatie zorgt het Conservatorium voor voldoende pres(en)tatiemomenten. • Voor het toetsprogramma dat betrekking heeft op het opleidingsprogramma geldt dat theoretische vakken worden getoetst door middel van mondelinge en schriftelijke kennistoetsen terwijl de musiceervakken worden getoetst aan de hand van vaardigheidstoetsen in de vorm van presentaties, voorstellingen, concerten en dergelijke. Het panel heeft vastgesteld dat de toetsen aansluiten op de leerstof. Feedback vindt veelal mondeling plaats, maar heeft het panel ook aangetroffen in documenten opgeslagen in de portfolio’s. • In de OER van het Conservatorium is de formele gang van zaken beschreven rond tentamens en examens. Het leerplanoverzicht biedt per studiejaar een overzicht van de aangeboden onderwijsactiviteiten en de te verwerven competenties per niveau. In de studiegids van het Conservatorium staat per onderwijsactiviteit beschreven waar de student op getoetst wordt. De beoordelingscriteria zijn ontleend aan de prestatieindicatoren, zoals die voor iedere competentie en voor ieder competentieniveau zijn beschreven. Bij de beoordeling van de grotere en voor publiek georganiseerde presentaties en optredens is altijd een commissie van meerdere (minimaal 3)


37/85

•

•

•

•

•

•

•

•

beoordelaars betrokken. In de commissie voor de laatste afrondende presentatie is niet alleen het Conservatorium maar veelal ook het werkveld vertegenwoordigd. De getoetste en met een voldoende beoordeelde toetsen worden als bewijs voor de competentiebeheersing in het portfolio meegenomen. Er zijn drie competentie-examens: - niveau 1: afsluiting propedeuse/hoofdfasebekwaam, eind eerste jaar; - niveau 2: eindfasebekwaam, eind derde jaar; - niveau 3: startbekwaam, eind vierde jaar. Het competentie-examen bestaat conform de Fontysvoorschriften uit een portfoliodeel, een performancedeel en een criteriumgericht interview. Voorafgaand aan de andere elementen van het competentie-examen wordt bekeken of de vulling van het portfolio overeenkomt met de eisen die in de assessmentmatrix geformuleerd zijn (in de matrix is opgenomen welke bewijzen voor welke competenties verzameld moeten worden). Het performancegedeelte wordt afgedekt door openbare presentaties, optredens, concerten en dergelijke tijdens een kenmerkende beroepssituatie voor een publiek van medestudenten en andere belangstellenden. In het criteriumgericht interview bevragen de assessoren de student op de aantoonbare ontwikkeling van zijn competenties binnen het professioneel-maatschappelijk domein. De assessoren hanteren hier de omschrijving en bijbehorende prestatie-indicatoren van de vier beroepskenmerkende situaties als referentiekader bij de beoordeling. Assessoren zijn speciaal hiervoor opgeleide en aangestelde docenten, waarvan de te beoordelen student geen les heeft. Het Conservatorium heeft een Handleiding Competentie-examens niveau 1, 2 en 3 ontwikkeld, waarin de studenten geïnformeerd worden over de inrichting en eisen van het competentie-examen inclusief het portfolio. Ook ontvangen zij competentiekaarten waarop de prestatie-indicatoren staan vermeld. De studiehandleidingen geven verder per onderwijsactiviteit aan in welke vorm er getoetst gaat worden. Het panel heeft kennis genomen van deze opzet van competentie-examens, waarbij zij in Fontys portal toegang heeft gehad tot de bewijzen voor de portfolio’s. Het panel is door middel van gesprekken met studenten en docenten ervan overtuigd dat studenten door voortdurende feedback gestimuleerd worden in hun persoonlijke ontwikkeling op muzikaal gebied. Deze feedback vindt plaats via mondelinge gesprekken. De assessmentmatrix bevat een overzicht van de toetsen en de competentie-examens. Per competentie is beschreven waaraan de student moet voldoen om een positieve beoordeling te krijgen (prestatie-indicatoren per niveau). De examencommissie stelt het toetsbeleid en de kaders vast. De toetscommissie is een gemandateerde subcommissie van de examencommissie en legt aan haar verantwoording af. De toetscommissie bewaakt de kwaliteit van de toetsen volgens een vastgestelde procedure (Werkdocument toetscommissie Fontys Conservatorium, studiejaar 2008-2009). Zo wordt bijvoorbeeld elk jaar eenderde van de toetsen bestudeerd door de commissie en worden toetsen die in evaluaties slecht scoren direct bekeken. Wanneer studenten een toets negatief evalueren wordt deze door de toetscommissie bekeken. Toetsen voor nieuwe onderdelen worden altijd vooraf door de toetscommissie beoordeeld.

38/85


•

•

Het Conservatorium draagt er zorg voor dat in de toetsing de persoonlijke ontwikkeling van de student zo objectief mogelijk in beeld wordt gebracht. Zo krijgt de student de feedback die deze ontwikkeling optimaal stimuleert. Daarom bestaat er een grote variatie aan toetsvormen die goed zijn afgestemd op de aard van de vakken/onderwijsactiviteiten en die nauw aansluiten bij de te verwerven competenties. In de jaarevaluatie van 2007/2008 geven de studenten aan dat er sprake is van een eerlijke beoordeling van werk (3,7) en van een duidelijke feedback op de toetsen (3,3). Uit Fontysevaluaties blijkt dat studenten tevreden zijn over de gehanteerde toetsing en de aansluiting van de toetsen op de inhoud van het opleidingsprogramma.

Rockacademie • Het competentiegestuurde onderwijs van de Rockacademie kent drie categorieën toetsing: formatieve toetsing, summatieve toetsing en het competentie-examen. Het toetsbeleid staat beschreven in het Toetsbeleid 2008/2009. • Studenten krijgen feedback over de studievoortgang bij alle onderwijsactiviteiten behalve bij de BOK-colleges (body of knowledge), gekoppeld aan de competenties en de prestatie-indicatoren. Halverwege het semester wordt feedback schriftelijk gegeven, de overige feedback is mondeling. • Summatieve toetsing levert voor de student bewijzen die hij in zijn portfolio kan opnemen. Het portfolio wordt tijdens het comptentie-examen beoordeeld. De Rockacademie hanteert de volgende summatieve toetsvormen: - schriftelijke kennistoets - voortgangstoets 1, 2, 3, 4 en 5 skills community: praktijktoets inclusief een evaluatiegesprek - perfomance-assessment optreden: drie keer per jaar een optreden, beoordeeld door minimaal twee skills-docenten, dat als verplicht bewijs bij het competentie-examen niveau 1 geldt - assessment leerarrangement: bestaande uit een performance-assessment, een portfolio-assessment en een kennistoets. • Tijdens de studie nemen studenten deel aan drie competentie-examens: ter afronding van de propedeuse, halverwege het derde jaar en ter afronding van de studie. Het examen bestaat uit een portfolio-assessment en een performance-assessment. • In de studiehandleiding zijn per module de criteria opgenomen, zoals het panel heeft vastgesteld. De Rockacademie heeft een assessmentmatrix opgesteld dat een overzicht geeft van de toetsen en de competentie-examens en de periode waarin studenten (deel)competenties moeten behalen en eventueel repareren. Per competentie zijn indicatoren beschreven waaraan de student moet voldoen voor een positieve beoordeling. Studenten overleggen met hun studieloopbaanbegeleider alvorens het portfolio in te leveren voor een competentie-examen. • Het panel heeft vastgesteld dat de Rockacademie met duidelijke formulieren voor feedback aan studenten werkt. Alle beoordelingen worden door minimaal twee docenten gegeven.


39/85

•

•

•

De toetscommissie bewaakt de kwaliteit van de toetsen. Zij adviseert over de vormgeving van de toetsen en het toetsbeleid. Zij bewaakt de werkprocessen. Zij borgt de kwaliteit van het toetsings- en beoordelingsresultaat. De toetscommissie rapporteert aan de examencommissie. Het panel heeft tijdens het bezoek diverse toetsen en toetsbeoordeling gezien. Het panel is van mening dat de beoordelingen kritisch en realistisch zijn en dat studenten eerlijke feedback krijgen. De cijfers zijn een goede weerspiegeling van het oordeel. Onderzoeksverslagen en stageverslagen die het panel heeft ingezien, waren van goede kwaliteit. Uit Fontysevaluaties blijkt dat studenten positief zijn over de aansluiting van de toetsing op de leerstof.

Oordeel • Het panel is van mening dat de beoordelingen bij het Conservatorium kritischer mogen zijn en constateert dat de becijfering aan de hoge kant is. Op grond daarvan komt het panel tot het oordeel ‘voldoende’.

Onderwerp 3

Facet 3.1

Inzet van personeel

Eisen HBO

goed

Criterium - Het onderwijs wordt voor een belangrijk deel verzorgd door personeel dat een verbinding legt tussen de opleiding en de beroepspraktijk. Het oordeel wordt als volgt beargumenteerd: • Docenten dienen niet alleen over uitstekende muzikale kwaliteiten te beschikken, maar moeten ook verbindingen kunnen leggen met de beroepspraktijk. Dat betekent dat gewerkt wordt met docenten met relevante beroepservaring, die hun onderwijs regelmatig bijstellen op basis van ontwikkelingen in de beroepspraktijk. Ook de gastdocenten uit binnen- en buitenland die regelmatig hun bijdrage leveren aan het onderwijs, dragen bij aan het intensieve contact tussen opleiding en werkveld en aan de continue reflectie op de internationale beroepsstandaard. Conservatorium • Het onderdeel Educatie (tot 2009 in de minor) neemt een belangrijke plaats in het programma in, omdat studenten vrijwel altijd in een gemengde beroepspraktijk terecht komen. De docenten werken naast hun concertpraktijk vaak in Centra voor Kunsteducatie. Met professionele musici van nationale en internationale allure verzorgt het Conservatorium ook masterclasses en workshops.

40/85


•

•

• •

In beginsel neemt het Conservatorium alleen docenten aan in een betrekkingsomvang van maximaal 0,4 fte. Dit maakt een flexibeler personeelsbeleid mogelijk en creëert een breed palet van artistieke, vaktechnische en vakdidactische competenties binnen het docentencorps. Bovendien krijgen de studenten les van meerdere hoofdvakdocenten. Uit de analyse van het portfolio van het personeel van het Conservatorium blijkt dat - nagenoeg alle docenten actief zijn in het werkveld of in een verwante beroepspraktijk, als uitvoerend musicus en/of als docent; - verschillende docenten betrokken zijn bij het begeleiden van studenten in hun stages en zo intensieve contacten hebben met het werkveld, vooral met Centra voor Kunsteducatie; - docenten een bijdrage leveren aan het culturele leven in de regio en ver daarbuiten via educatieve projecten, concerten en producties; - sommige docenten betrokken zijn bij publicaties of zelf publiceren. Intensief contact met het werkveld is kenmerkend, waarbij het Conervatorium niet alleen volgend is, maar ook actief bijdragen levert aan het culturele leven in de regio. Studenten zijn volgens Fontys Studenten Enquête 2006 tevreden over het docententeam, met name over de mate waarin de docenten op de hoogte zijn van ontwikkelingen in het werkveld (score 4,1).

Rockacademie • De Rockacademie werkt met docenten die professionals zijn in hun vakgebied in de popmuziek en popmuziekindustrie en die een actieve rol vervullen in diverse (inter)nationale netwerken. • Docenten worden aangesteld op basis van jaarcontracten, zodat de inbreng van beroepskennis en beroepservaring gewaarborgd wordt. De contractdocenten worden door de staf gevraagd voor het verzorgen van specifieke onderdelen binnen de kaders van competenties, niveau en thema, en de gehanteerde werkvormen. • Uit analyse van het portfolio van het personeel van de Rockacademie blijkt dat: - van de 52 docenten er twee niet actief zijn in het werkveld; - veel docenten betrokken zijn bij nationale ontwikkelingen doordat zij werkzaam zijn in de popmuziek of popindustrie; - sommige docenten bijdragen tot het schrijven van popgeschiedenis, betrokken zijn bij publicaties over popmuziek of zelf publiceren: Pop! Een Halve Eeuw Beweging, Gert Keunen, Lannoo, Tielt, 2002, Muzikantengids, Jan van der Plas, Django Music, Met Hart En Ziel, Jan van der Plas, Teleac, 2003, Rock your English, Buffi Duberman, Het Spectrum. • Uit Fontysevaluaties blijkt dat studenten tevreden over de docenten zijn, met name over hun kennis van de ontwikkelingen in het werkveld. Uit het gesprek met studenten is gebleken dat docenten een voorbeeldfunctie als muzikant hebben. Daarnaast kunnen studenten via docenten opdrachten uit de beroepspraktijk verwerven. • Het panel heeft met docenten gesproken en is van mening dat deze de relatie met de beroepspraktijk goed kunnen leggen.


41/85

Facet 3.2

Kwantiteit personeel

Goed

Criterium - Er wordt voldoende personeel ingezet om de opleiding met de gewenste kwaliteit te verzorgen. Het oordeel wordt als volgt beargumenteerd: Conservatorium en Rockacademie • Bij het Conservatorium zijn 133 docenten werkzaam (41,07 fte), bij de Rockacademie 50 docenten (16,95 fte). • Het percentage ziekteverzuim bedraagt bij het Conservatorium 1,7 procent. • De muziekopleidingen krijgen naast de gewone hbo-bekostiging per student een extra bedrag, de zogenoemde "vaste voet", vanwege het specifieke docentintensieve karakter van deze vorm van kunstonderwijs, de breedte van het programma en de omvangrijke praktijkcomponent. De docent-student ratio is 1:9 bij het Conservatorium en 1:11 bij de Rockacademie en voldoet daarmee aan de beleidsuitgangspunten. Bij die uitgangspunten is een afweging gemaakt tussen de beschikbare financiële middelen, de noodzakelijke materiële voorzieningen en voldoende onderwijzend personeel per student, rekening houdend met studentenaantallen en het onderwijsprogramma. • De directie van de FHvdK heeft een vierjarig traject uitgezet waarin een beleid wordt geïmplementeerd dat afgestemd is op de behoeften van de organisatie en dat betaalbaar is. Om in de toekomst de betaalbaarheid te waarborgen zal onder meer de invulling van nieuwe vacatures plaatsvinden in de functie van docent 2 en 3 en onderwijsassistent 1 of met een flexibel contract voor kortere tijd. • Met deze keuze wil FHvdK: - vooral meer docenturen voor de uitvoering van het onderwijs realiseren; - daarnaast meer jonge mensen aantrekken zodat de aansluiting bij de belevingswereld van de studenten geborgd wordt; - aansluiten bij het streven om de studenten vooral ook een veilige leeromgeving te bieden (meer docenten met docentervaring vormen een belangrijke voorwaarde om hieraan te kunnen voldoen); - meer budgettaire ruimte overhouden voor het verzorgen van masterclasses door gastdocenten. • Het Conservatorium overweegt om in de toekomst ook jonge medewerkers aan te stellen als onderzoeksassistent 1 (1 fte) die na enige jaren door kunnen stromen naar het docentschap. • Bij de Rockacademie worden ouderejaars studenten die het leerarrangement School of Music volgen of hebben gevolgd ingezet als docent voor jongerejaars. Studenten zijn hier positief over, zowel de jongerejaars als de ouderejaars. Het panel heeft vastgesteld dat de aanpak goed werkt.

42/85


•

•

•

Het panel heeft zowel van studenten van het Conservatorium als van studenten van de Rockacademie begrepen dat docenten goed bereikbaar zijin. Doordat de Skills Community bij de Rockacademie op een vaste dag voor alle studenten plaatsvindt, zijn op dat moment ook alle docenten aanwezig. Docenten van het Conservatorium hebben in het gesprek met het panel aangegeven dat hoewel de werkdruk hoog is, zij deze als goed te doen ervaren; leidend hiervoor is de motivatie van de studenten. De FHvdK heeft als verdeelsleutel van de taakbelasting gesteld dat 80 procent naar de onderwijsuitvoering gaat en 10 procent naar ontwikkeling; beheer krijgt 10 procent. Zij voldoet op dit moment aan dit streven. Tot onderwijsuitvoering behoren de onderwijsactiviteiten (voorbereiding-uitvoering-afronding), de studieloopbaanbegeleiding, het afnemen van toetsen/assessments en de stagebegeleiding.

Facet 3.3

Kwaliteit personeel

Goed

Criterium - Het personeel is gekwalificeerd voor de inhoudelijke, onderwijskundige en organisatorische realisatie van het programma. Het oordeel wordt als volgt beargumenteerd: Conservatorium • Het personeelsbeleid van het Conservatorium is afgestemd op het Strategisch Personeelsbeleidsplan van Fontys 2005-2010. • In het competentiemanagement ligt de nadruk op de ontwikkeling van het competentieprofiel van elke medewerker. Dat profiel bestaat uit maximaal negen competenties en is als volgt opgebouwd: - een Fontysbrede competentie, het resultaatgericht handelen; - een Kunstenbreed bepaalde competentie, het samenwerken; - een Conservatoriumbreed bepaalde competentie, het leren; - de overige competenties hangen samen met de specifieke rollen die iemand vervult (studieloopbaanbegeleider, assessor, vakinhoudelijk begeleider, constructeur van leeromgevingen, onderzoeker en teamleider of coördinator). Meerdere docenten zijn actief betrokken bij de ontwikkeling en uitvoering van de onderwijstransformatie en de studieloopbaanbegeleiding. • Uit de analyse van het portfolio van het personeel blijkt dat zij voldoende deskundigheid bezitten om de inhoudelijke, onderwijskundige en organisatorische realisatie van het onderwijsprogramma voor hun rekening te nemen. Bij het Conservatorium hebben 126 docenten een hbo-achtergrond en zeven een academische. • Het beroepsmatig functioneren bespreekt het management regelmatig met iedere medewerker in minimaal twee gesprekken per jaar. Sinds 2006-2007 is een begin gemaakt met deze cyclus van een contracteringsgesprek en een beoordelingsgesprek. In het contracteringsgesprek komen competenties, ambities, scholingswensen en mogelijke


43/85

•

•

•

knelpunten aan de orde. Er worden zowel resultaat- als ontwikkelafspraken gemaakt en vastgelegd (WAT ga je doen en HOE ga je dat doen?). Daarbij worden ook de uitkomsten van de onderwijsevaluaties betrokken. Tevens komt in deze gesprekken aan de orde welke competenties de medewerker (verder) wil ontwikkelen. In het beoordelingsgesprek stelt de leidinggevende vast wat het resultaat is van de vastgelegde afspraken en koppelt hij daar een beloning aan. Tijdens het visitatiebezoek heeft het management het belang van deze gesprekken benadrukt. Voor de uitvoering van het curriculum zijn alle vereiste disciplines en deskundigheden goed vertegenwoordigd. Enkele docenten (0,4 fte) zijn verbonden aan het lectoraat ‘Art & Society’ van FHvdK als leden van de kenniskring. De resultaten van studie en onderzoek binnen dit lectoraat vloeien terug naar het onderwijs van het Conservatorium, vooral in de vorm van vernieuwing van lesinhouden. Het Conservatorium stimuleert op meerdere manieren de vakinhoudelijke en onderwijskundige deskundigheidsbevordering van het team en de individuele docenten. Zo wordt er alle ruimte geboden voor verdere artistieke ontplooiing. Docenten kunnen via de jaarlijkse gesprekken, maar ook op andere momenten, aangeven dat zij bepaalde cursussen willen volgen of conferenties willen bezoeken. Deze worden vrijwel altijd gehonoreerd. Ten behoeve van de onderwijstransformatie volgen docenten individueel of collectief cursussen en trainingen op het gebied van studieloopbaanbegeleiding, competentiegestuurd onderwijs, assessment en ICT. In het kader van vakdidactische vernieuwing nemen docenten deel aan conferenties, studiedagen, symposia en dergelijke.

Rockacademie • De Rockacademie zet de volgende middelen in ter uitvoering van haar personeelsbeleid: 1. het jaarlijks voeren van de gesprekscyclus (contractgesprekken en beoordelingsgesprekken, inzetgesprekken) volgens de Fontys systematiek; 2. het onderzoeken bij alle medewerkers van de specifieke talenten die zij mogelijk hebben naast het specialisme waar zij reeds werkzaam in zijn; 3. het stimuleren van verdere ontwikkeling en verbreding van het docententeam door middel van het laten volgen van nieuwe opleidingen en cursussen; • Het operationele personeelsbeleid wordt binnen de Rockacademie uitgevoerd door het Managementteam met ondersteuning van de afdeling Personeelszaken van Fontys. Op de academie wordt een laagdrempelige cultuur gecultiveerd, waarin de afstand tussen directie en medewerkers minimaal gehouden wordt. Er is veel ruimte in tijd en gelegenheid om van gedachten te wisselen over voorkomende kwesties. Deze cultuur maakt het inzetten van de officiële managementinstrumenten voor personeelsbeleid en inzet effectiever. • De Rockacademie gaat bij de aansturing van haar medewerkers uit van sturing op kwaliteit en het geven van vertrouwen. Alle communicatie met medewerkers, officieel en/of officieus is erop gericht medewerkers te stimuleren en motiveren om een zo hoog mogelijke kwaliteit te verkrijgen.

44/85


• •

•

•

Het panel heeft vastgesteld dat de Rockacademie voor de jaarlijkse beoordelings- en contractgesprekken van vaste formulieren gebruik maakt en deze ook invult. De Rockacademie houdt in haar aannamebeleid rekening met een grote variatie van deskundigheden in het personeelsbestand: - medewerkers met een wetenschappelijke achtergrond (een van deze medewerkers gaat binnen een paar jaar promoveren en is nu toegevoegd aan de kenniskring van de huidige lectoren); - medewerkers met veel ervaring op het gebied van hbo-onderwijs (deze medewerkers kennen het hbo onderwijssysteem van binnen en van buiten); - medewerkers met veel expertise in de diverse disciplines; deze medewerkers zorgen voor de kwaliteit van het ambacht in de verschillende disciplines. De Rockacademie houdt studieweken voor de docenten over inhoudelijke thema’s: ICT, Skills Community en dergelijke. Docenten kunnen via de jaarlijkse gesprekken, maar ook op andere momenten, aangeven dat zij bepaalde cursussen willen volgen of conferenties willen bezoeken. Deze worden vrijwel altijd gehonoreerd. Uit het gesprek met de docenten bleek, dat zij tijdens de dag waarop de Skills Community is ingeroosterd, met elkaar overleggen over afstemming en voortgang.

Conservatorium en Rockacademie • De FHvdK evalueert de kwaliteit van haar docenten door middel van gesprekken van de teamleiders met de docent zelf en analyses van enquêtes. Uit deze gesprekken en enquêtes en uit de bovengenoemde analyse van het portfolio blijkt dat de medewerkers voldoende gekwalificeerd zijn om het programma adequaat uit te voeren en te realiseren. • Uit Fontys Studenten Enquête 2006 blijkt dat studenten de kwaliteit van docenten van het Conservatorium en de Rockacademie hoog waarderen (score 4,4 deskundig in vakgebied).

Onderwerp 4

Facet 4.1

Voorzieningen

Materiële voorzieningen

Goed

Criterium - De huisvesting en materiële voorzieningen zijn toereikend om het programma te realiseren. Het oordeel wordt als volgt beargumenteerd: Conservatorium en Rockacademie • Het Conservatorium en de Rockacademie zijn gehuisvest in een door Jo Coenen voor de totale Hogeschool voor de Kunsten ontworpen complex in het centrum van Tilburg. Het Conservatorium en de Rockacademie beschikken over eigen specifieke ruimtes met instrumentarium en apparatuur ten behoeve van lessen en repetities.


45/85

• • •

•

•

•

•

Het gebouw beschikt ondermeer over: - een muziekzaal met pijporgel en Steinway-vleugel voor een publiek van 200 personen; - een kapel, vooral geschikt voor presentaties oude muziek, zang, gitaar enzovoorts; - een theater voorzien van alle benodigde technische voorzieningen; - een concertzaal voor een publiek van 800 personen. Het Conservatorium beschikt volgens onderzoek van Steinway over kwalitatief uitstekende vleugels en piano’s en over zeer actueel slagwerk. In het najaar van 2009 zal een professionele opnamestudio in gebruik worden genomen. Het gebouw beschikt ook over diverse goed geoutilleerde ruimtes en voorzieningen voor algemeen gebruik. Daaronder vallen onder andere de mediatheek, de lunchruimtes en enkele theaterzalen. De FHvdK heeft voor studenten en docenten een eigen gratis uitleen voor audiovisuele apparatuur. Specifieke ruimtes zoals collegezalen, projectieruimtes, oefenruimtes, vergaderruimtes en dergelijke kunnen door diverse opleidingen voor het onderwijs worden ingezet. Ook biedt de gezamenlijke huisvesting mogelijkheden voor gezamenlijke activiteiten. Voorbeelden daarvan zijn: een gezamenlijke kennismakingsdag van nieuwe studenten (‘handshake’), de projectweek van alle propedeusestudenten van de FHvdK en eigen initiatieven van studenten. Studenten geven in het gesprek met het panel aan dat zij juist door deze interdisciplinaire projecten studenten van andere opleidingen leren kennen en deze makkelijker kunnen benaderen voor inzet tijdens opdrachten en projecten later in het programma. Het panel is van mening dat er nog meer synergiewinst te behalen valt door de verschillende disciplines meer met elkaar in contact te brengen. In de mediatheek van de FHvdK zijn de mediatheken van alle kunstenopleidingen samengevoegd tot een multidisciplinaire mediatheek. De mediatheek biedt toegang tot relevante wetenschappelijke nationale en internationale publicaties en tijdschriften. De mediatheek heeft een mediatheekcommissie waarin leden van de verschillende academies zitting hebben. Deze commissie zorgt voor aanvullingen waardoor de collectie up-to-date blijft. De studenten van de Rockacademie brengen eigen instrumenten mee, maar kunnen ook beschikken over instrumenten en apparatuur die aangeschaft zijn uit de jaarlijkse studiebijdragen van de studenten. Deze bijdragen, die ondergebracht zijn in het aparte budgetteringsproject ‘Studiebijdrage’, komen overigens ook ten goede aan het gebruik van externe podia, opnamestudio’s en repetitiefaciliteiten, aan de promotie van producten die studenten maken en aan het binnenhalen van sterren en internationale specialisten en showcases. De studenten kunnen gebruik maken van alle digitale werkplekken met wireless internetaansluiting in het gebouw van de FHvdK. Voor de docenten zijn flexibele digitale werkplekken (wireless internetaansluiting) beschikbaar. Sinds voorjaar 2006 is binnen Fontys een zogenaamde “portal” ter beschikking gekomen. De portalstructuur op het intranet zorgt ervoor dat iedere student die inlogt specifieke informatie kan vinden zoals jaarrooster, speciale projecten, studiehandleidingen, de Onderwijs- en Examenregeling en competentiekaarten. Daarnaast heeft iedere student en docent een eigen startpagina en persoonlijke pagina van waaruit webmail kan worden

46/85


•

•

•

•

opgevraagd en de pagina’s van studenten en collega’s kunnen worden bezocht. De portalstructuur biedt tevens mogelijkheden om digitale werkruimten in te richten, bestanden uit te wisselen en portfolio’s toegankelijk te maken voor anderen. Ook wordt studenten ruimte geboden op N@Tschool (de elektronische leeromgeving van Fontys) om hun digitale portfolio te ontwerpen en verder te ontwikkelen. N@Tschool is ook toegankelijk voor de begeleidende docenten en assessoren. Uit Fontysevaluaties blijkt dat studenten de beschikbare ruimtes als ruim voldoende beoordelen. Bij de Rockacademie ligt dit lager voor de praktijklokalen en de studieruimtes voor zelfstudie. Docenten van de Rockacademie waren matig tevreden over de bereikbaarheid van de diverse locaties en over akoestiek en isolatie van sommige locaties. Hiervoor lopen verbetertrajecten zoals de verbetering van de klimaatbeheersing en de huur van extra ruimte in het Factorium-gebouw vanaf september 2010. Al dit schooljaar kunnen de ruimtes beter worden benut door openstelling van het gebouw in de weekenden. De studenten zijn in toenemende mate tevreden over de digitale leeromgeving; in het bijzonder het wireless systeem, waarbij de laptop overal kan functioneren met bereik van de Fontys portal, scoort hoog. In vergelijking met 2004 is het gebruik van het Fontysemailadres duidelijk gegroeid. Het panel heeft een rondleiding gehad en is positief over het gebouw, al heeft het vernomen dat het gebouw niet gebouwd is voor het huidige aantal studenten. Dit vraagt om creatieve oplossingen van het management dat daar tot nu in geslaagd is.

Facet 4.2

Studiebegeleiding

Voldoende

Criteria - De studiebegeleiding en informatievoorziening aan studenten zijn adequaat met het oog op de studievoortgang. - De studiebegeleiding en informatievoorziening aan studenten sluiten aan bij de behoefte van studenten. Het oordeel wordt als volgt beargumenteerd: Conservatorium en Rockacademie • Studieloopbaanbegeleiding is de afgelopen jaren aangepast aan het competentiegericht onderwijs. De student leert binnen de SLB al zijn studieactiviteiten, stage- en werkervaringen in het grote kader van zijn leven en loopbaan te plaatsen. Doordat gewerkt wordt met beroepskenmerkende situaties (BKS), wordt de student zoveel mogelijk geprikkeld om vanuit die situaties de link te leggen tussen zijn studie, zijn loopbaan en zijn functioneren in die loopbaan. • De studieloopbaanbegeleider (SLB’er) stimuleert de student in het maken van keuzes in zijn loopbaanontwikkeling, maar helpt ook te leren reflecteren op de gemaakte keuzes. Hierdoor wordt de student geënthousiasmeerd om zelf sturing aan zijn loopbaan te geven.


47/85

•

•

Informatie ten aanzien van het onderwijsprogramma, les- en lokalenroosters, stages en dergelijke wordt via de Fontys portal aan de studenten kenbaar gemaakt. Voor deze informatievoorziening alsmede de actualisering hiervan zijn verschillende portal beheerders verantwoordelijk. De studieloopbaanbegeleiders maken daarnaast zelf afspraken met de studenten over hoe er over en weer gecommuniceerd gaat worden. (per mail, n@tschool, postvak etc.). De studiehandleidingen worden op de portal geplaatst evenals competentiekaarten met prestatie-indicatoren en informatie over SLB en competentie-examens. Mededelingen ten aanzien van begeleiding worden gedaan via de SLB’ers. Recente Fontysevaluaties laten zien dat studenten van beide programma’s positief over de begeleiding zijn.

Conservatorium • Het eerste jaar staat voor de student vooral in het teken van inzicht krijgen in eigen studiemethode, beroepsbeeld en persoonlijke kwaliteiten. Daarna, in het tweede studiejaar, wordt met name ingegaan op de mogelijkheden die het werkveld biedt. Vervolgens onderzoekt de student in het derde en vierde studiejaar waar zijn passie ligt en hoe hij zijn toekomst ziet en vorm wil geven. • De vormgeving van de SLB binnen het Conservatorium houdt in dat wordt gewerkt met groepsbijeenkomsten en individuele gesprekken. In het begin van het programma worden relatief veel SLB-groepsbijeenkomsten gegeven. In de hogere studiejaren komt juist de individuele begeleiding centraal te staan. Binnen de groepsbijeenkomsten wordt gewerkt aan het creëren van een portfolio en de daarbij behorende opdrachten. Ook wordt de studenten in de groepsbijeenkomsten geleerd hoe ze zichzelf doelen kunnen stellen, hoe je een eigen Persoonlijk Ontwikkelingsplan (POP) en een Persoonlijk Activiteitenplan (PAP) maakt en hoe je reflecteert en evalueert. Er komen zaken als minorkeuze, n@tschool en de voorbereiding op het competentie-examen aan de orde. Binnen de individuele gesprekken wordt aandacht besteed aan studievoortgang, studieen beroepskeuze, studieproblemen, leerproblemen en de inhoud van het portfolio. • Studenten hebben tijdens het gesprek met het panel aangegeven aan dat zij het werken via de portal als efficiënt ervaren: alle bewijsstukken voor hun portfolio en alle beoordelingen zijn snel traceerbaar. Ook het panel heeft dit kunnen vaststellen. • Door een strakkere sturing door de SLB’er met als gevolg meer controle per student is de afgelopen jaren meer resultaat per student gerealiseerd, ofwel er is minder studievertraging opgelopen. Zowel het opleidingsmanagement als de studenten hebben dit als positief ervaren. Rockacademie • Op de Rockacademie is de SLB gericht op: - coaching bij de individuele ontwikkeling en bij zelfsturing van de studieloopbaan; - begeleiding bij het maken van een persoonlijk ontwikkelingsplan (POP) en een persoonlijk activiteitenplan (PAP); - monitoring en coaching van de studievoortgang; - keuzebegeleiding ten aanzien van leerarrangementen;

48/85


•

•

•

•

- formele beoordeling; - voorbereiding op de competentie-examens. Minstens twee maal per jaar – in het eerste jaar vier maal – houdt de SLB’er een individueel gesprek met iedere student. In het eerste jaar vinden bovendien tweewekelijkse themagebonden groepsbijeenkomsten plaats. De Rockacademie stimuleert de student zijn studie vanaf het begin te gebruiken als start van een carrière en dus meteen deel te nemen aan de professionele wereld van muziek. Voor de studiebegeleiding heeft dit als bijeffect dat sommige studenten: - gecoached willen worden in beslissingen over hun buitenschoolse carrière. Dit gebeurt vaak door vertrouwenspersonen en dat kan een skillsdocent zijn, een directielid, maar niet perse een SLB’er. Alle docenten zijn zich bewust dat zij die rol kunnen vervullen en dat ze informatie naar de SLB’er moeten terugkoppelen als de vraag van de student invloed zal hebben op zijn studieverloop. - gecoached willen worden in het in balans houden van hun carrière en hun studie. Deze studenten kunnen gebruik maken van het programma Artist Development, waarbinnen studenten Elders Verworven Competenties kunnen inbrengen en waarbinnen studieroutes worden afgesproken die hun carrière niet in de weg staan. Los hiervan staan de vragen die opkomen bij studenten als hen een (professioneel) contract wordt aangeboden. Hiervoor kunnen zij ook gebruik maken van de docenten en hun netwerk. Het panel heeft van studenten van de Rockacademie begrepen dat de SLB’er die zelf muzikant is, hen goed kan begeleiden bij het ontwikkelen van een professionele loopbaan. De vetrouwensband met de skillsdocent is vaak heel groot, waardoor studenten ook bij deze docent te rade gaan.

Oordeel • Het beeld over de rol van de SLB’er is docenten van de Rockacademie heel duidelijk zoals in het gesprek bleek, maar studenten vinden die rol minder helder. De positie van de SLB’er kan volgens het panel bij de Rockacademie nog beter verduidelijkt worden. Het komt daarom tot het oordeel voldoende.

Onderwerp 5

Facet 5.1

Interne kwaliteitszorg

Evaluatie resultaten

Goed

Criterium - De opleiding wordt periodiek geëvalueerd, mede aan de hand van toetsbare streefdoelen.


49/85

Het oordeel wordt als volgt beargumenteerd: • Het Conservatorium en de Rockacademie hebben het kwaliteitszorgsysteem uitgewerkt in een Handboek Kwaliteitszorg Conservatorium en Handboek Kwaliteitszorg Rockacademie. • Kwaliteitszorg is een verantwoordelijkheid van alle medewerkers, in het bijzonder van de directeur (eindverantwoordelijk), het managementteam en de coördinator kwaliteitszorg. • Jaarlijks sluit de FHvdK met de Raad van Bestuur een managementcontract (MACON), waarin afspraken en streefdoelen staan voor het lopende kalenderjaar, uitgesplitst naar de resultaatsgebieden – onder andere kwaliteitszorg – van het Fontyslabel en waarin de hogeschool ook het verbeterbeleid concretiseert. De nagestreefde doelen worden daarbij exact benoemd met streefpercentages, termijnen en resultaten. Het MACON leidt vervolgens tot een viermaandelijkse rapportage over de gerealiseerde doelen aan de Raad van Bestuur door middel van de managementrapportage (MARAP). Het Conservatorium en de Rockacademie hebben, evenals de andere academies van de FHvdK, hun eigen inbreng in deze contracten en rapportages via het jaarlijkse Academieplan. Op deze wijze borgt het instituut de voortdurende monitoring van onder andere het aandachtsgebied kwaliteit. • Het Conservatorium en de Rockacademie stellen toetsbare streefdoelen op om de gewenste kwaliteit te bereiken. Enkele voorbeelden van toetsbare streefdoelen worden hieronder genoemd. - in het Academieplan 2007: competentie-examen niveau 2 wordt ontwikkeld en uitgevoerd in 2008 en niveau 3 in 2009. Het panel heeft kunnen vaststellen dat de competentie-examens per niveau inmiddels zijn opgenomen (Conservatorium). - in het Kwaliteitshandboek (Handboek kwaliteitszorg Conservatorium 2007-2011): er wordt gestreefd naar een score van minimaal 3,5 op een vijf-punt-schaal betreffende de mate van tevredenheid van de studenten over de studiebegeleiding (Conservatorium). - Onderwijsvisie: De Rockacademie heeft op grond van de onderwijsvisie een didactisch concept. Het didactisch concept stimuleert zelfverantwoordelijk leren (3,5 op een vijf-punt-schaal) (Rockacademie). • De beoordeling van de kwaliteit van het onderwijs op verschillende facetten vindt plaats via externe, Fontys-centrale en instituutsinterne onderzoeken: - Periode- en jaarevaluaties vragen naar het oordeel van de studenten over de kwaliteit van het onderwijs, de begeleiding en de organisatie; ook worden er evaluatiegesprekken met groepen studenten gevoerd. - Voor de stage-evaluaties zijn vragenlijsten vastgesteld ten behoeve van student en het stageadres. - Om een beeld te krijgen van de kwaliteit van het opleidingsresultaat wordt één keer in de drie à vier jaar een startbekwaamhedenonderzoek afgenomen onder afgestudeerden en vertegenwoordigers van het werkveld; • De programma’s worden periodiek geëvalueerd. Alle evaluaties waarvan gebruik wordt gemaakt, zijn in kaart gebracht, voorzien van het doel ervan, de frequentie en het jaar van afname, de uitvoerder, de doelgroep en de facetten uit het accreditatiekader.

50/85


Conservatorium • De studenten tonen zich zeer tevreden over de afgenomen onderwijsevaluaties. Dit blijkt uit de scores van 3,8 en 3,6 die de studenten aan het onderdeel onderwijsevaluaties toekennen in de Fontys Studentenenquêtes van 2004 en 2006. Rockacademie • De respons op de uitgezette enquêtes is goed maar kan nog verbeterd worden. De studenten toonden zich in 2006 nog niet helemaal tevreden over de afgenomen onderwijsevaluaties, zoals blijkt uit de score van 2,9 die de studenten aan het onderdeel onderwijsevaluaties toekennen in de Fontys Studentenenquêtes. Daarom zijn de vragenlijsten bekeken op relevantie en actualiteit en opnieuw vormgegeven.

Facet 5.2

Maatregelen tot verbetering

Goed

Criterium - De uitkomsten van deze evaluatie vormen de basis voor aantoonbare verbetermaatregelen die bijdragen aan de realisatie van de streefdoelen. Het oordeel wordt als volgt beargumenteerd: Conservatorium en Rockacademie • De bevindingen van de in 5.1 genoemde evaluaties worden geanalyseerd. Bij tegenvallende resultaten wordt nader onderzoek gedaan naar de oorzaken van de gevonden kwaliteitsproblemen en wordt een realistisch verbeterbeleid opgesteld en uitgevoerd. • Voorbeelden van recent doorgevoerde verbetermaatregelen zijn: - de lager dan beoogde waardering van de studenten voor de studiebegeleiding heeft bij het Conservatorium geleid tot een intensivering van deze begeleiding in dit studiejaar; het gebleken tekort aan aandacht voor ondernemerschap heeft geleid tot aanpassing van het programma op dit punt bij het Conservatorium; - kritiek van docenten en studenten van de Rockacademie op de huisvesting heerft geleid tot de huur van extra ruimte. • Het panel heeft bij de Rockacademie uitgewerkte verbeterplannen gezien met smartgeformuleerde doelen. De Rockacademie is nog niet eerder gevisiteerd. • Naar aanleiding van de vorige visitatie heeft het Conservatorium onder andere de volgende verbeteringen gerealiseerd: - Studenten worden beter over studievoortgang geïnformeerd door de invoering van het SVI-systeem waardoor de student in de propedeuse op vier momenten wordt geïnformeerd over zijn studievoortgang in de vorm van een studievoortgangsindicatie (SVI). In studiejaren 2, 3 en 4 vindt deze studievoortgangsindicatie twee maal per studiejaar plaats. - De samenhang in het programma is verbeterd door grotere onderwijseenheden binnen de programmalijnen te realiseren.


51/85

•

•

- De afdelingen klassieke muziek en geïmproviseerde muziek zijn geïntegreerd in de differentiatie instrumentaal/vocaal om studenten vertrouwd te maken met andere stijlen en muzikale werelden. Studenten worden uitgedaagd zelf het initiatief te nemen, bijvoorbeeld bij het samenstellen van ensembles, het zoeken van repertoire en het organiseren van optredens. Uit de resultaten van de Fontys Studentenenquête blijkt dat de studenten tevreden zijn over de wijze waarop de FHvdK omgaat met klachten en inspraakmogelijkheden, maar minder over de terugkoppeling van evaluatieresultaten Een voorbeeld van een verbeteractie is de doorvoering in het studiejaar 2008-2009 van een effectievere manier van roostering, die helpt de studieruimtes optimaal te benutten; vóór 1 juli 2009 wordt het functioneren van dit systeem geëvalueerd. Evaluatie heeft geleid tot de aanschaf van andere software, omdat de oude nog niet tot het gewenste resultaat geleid heeft.

Facet 5.3

Betrekken van medewerkers, studenten, alumni en het beroepenveld

Voldoende

Criterium - Bij de interne kwaliteitszorg zijn medewerkers, studenten, alumni en het afnemend beroepenveld van de opleiding actief betrokken. Het oordeel wordt als volgt beargumenteerd: Conservatorium • Het Handboek Kwaliteitszorg Conservatorium 2007-2011 laat zien dat alle belanghebbenden (studenten, docenten, alumni en werkveldvertegenwoordigers) worden betrokken bij de voor hen relevante kwaliteitsaspecten. Zij worden geïnformeerd over resultaten van de evaluaties en over verbetermaatregelen. • Het werkveld, in het bijzonder de werkveldcommissie, is betrokken bij de ontwikkeling van de kwaliteit van het programma (zie facet 1.1). • Studenten en medewerkers denken hierover mee in het kader van onderwijsevaluaties. Zij worden via diverse enquêtes (FSE en FPE) en evaluaties (onderwijs- en stageevaluaties) bevraagd. • Studenten hebben zitting in de opleidingscommissie, die wordt betrokken bij het verbeteren van de kwaliteit van het programma. Ook vinden evaluatiegesprekken met groepen studenten plaats. • Docenten worden betrokken bij de invoering van verbetermaatregelen. • Alumni zijn betrokken via de jaarlijkse Alumnidag en het startbekwaamhedenonderzoek. • Het panel heeft tijdens het visitatiebezoek vastgesteld dat zowel alumni als het werkveld betrokken zijn bij de invulling en actualisering van het programma.

52/85


Rockacademie • Het Handboek Kwaliteitszorg Rockacademie laat zien dat alle belanghebbenden (studenten, docenten, alumni en werkveldvertegenwoordigers) moeten worden betrokken bij de voor hen relevante kwaliteitsaspecten. Zij worden geïnformeerd over resultaten van de evaluaties en over verbetermaatregelen. • Medewerkers, studenten, alumni en werkveldvertegenwoordigers worden betrokken bij de evaluaties. Zij worden via de portal van de Rockacademie geïnformeerd over resultaten van evaluaties en over verbetermaatregelen. De verbeterplannen krijgen mede gestalte door interactie en overlegsituaties met alumni, werkveldoverleggroepen, input van studenten en docenten op internet communities, via de opleidingscommissie en via docentenvergaderingen en studiedagen. • De Rockacademie heeft meer werkveldcommissies die zij vooral langs informele weg consulteert, zoals het panel heeft vernomen. • Het panel heeft van studenten vernomen dat klachten binnen de Rockacademie goed opgepakt worden, maar wanneer het Fontysaangelegenheden betreft, verloopt de communicatie trager. • Van het werkveld heeft het panel vernomen dat de Rockacademie goed luistert naar kritiek en aanbevelingen, waardoor bijvoorbeeld het onderdeel ondernemerschap is aangepast. Kritikasters worden vaak als gastdocent gevraagd. • In 2007-2008 is met beperkt resultaat een begin gemaakt met het actief benaderen van de alumni van de Rockacademie. Belangstelling voor een alumninetwerk was vooral bij de pas afgestudeerden van de Rockacademie nog gering. Dit alumnibeleid is daarom verder uitgewerkt, met nadruk op de uitbouw van het alumninetwerk. Dit nieuwe beleid wordt in 2008-2009 geïmplementeerd, in samenhang met de werkzaamheden van provinciale en landelijke werkgroepen op het gebied van popmuziek. De eerste resultaten zijn positief, zoals het panel heeft vastgesteld. Alumni worden via het licentiehouderschap meer betrokken bij het programma. Via deze licentie om kandidaatstudenten te mogen voordragen voor het toelatingsexamen, blijven alumni op de hoogte van de ontwikkelingen op de Rockacademie. Dit wordt nog versterkt wanneer de jaarlijkse studiedag voor licentiehouders zijn beslag krijgt. Verdere uitbouw van het alumninetwerk start in september 2009. • Hoewel de Rockacademie nog bezig is met het implementeren van een alumnibeleid, is het panel zeer positief over de wijze waarop alumni erbij worden betrokken. Oordeel • Het panel komt tot het oordeel voldoende, omdat het overleg met de werkveldcommissies bij het Conservatorium nog beter dient te worden opgezet.


53/85

Onderwerp 6

Facet 6.1

Resultaten

Gerealiseerd niveau

Goed

Criterium - De gerealiseerde eindkwalificaties zijn in overeenstemming met de nagestreefde eindkwalificaties qua niveau, oriëntatie en domeinspecifieke eisen. Het oordeel wordt als volgt beargumenteerd: Conservatorium • Het Conservatorium toetst in de afstudeerfase of de student de startbekwaamheden bereikt heeft die voldoen aan het vereiste hbo-niveau en om te verifiëren of de student de beroepsgerichte en de beroepsinnovatieve kwalificaties behaald heeft. De gehanteerde prestatie-indicatoren en de daarvan afgeleide beoordelingscriteria staan beschreven in de Handleiding Competentie-examen niveau 3 en de studiehandleidingen van de hoofdvakken. • Het afsluitende competentie-examen InVo bestaat uit een performance-assessment en een portfolio-assessment, waarvan een criteriumgericht interview deel uitmaakt. Het laatste onderdeel wordt gevolgd door een mondelinge en schriftelijke feedback. • Voor het performance-assessment presenteert de student zich in de vorm van een concert. Aan het programma worden eisen gesteld ten aanzien van de tijdsduur, het niveau, de opbouw van het programma en de genres. • Via het performance-assessment leggen de studenten verantwoording af voor hun domeinspecifieke kennis en vaardigheden. De beoordeling vindt plaats door een commissie van vijf deskundigen, waaronder een voorzitter en een externe beoordelaar. Iedere beoordelaar geeft op basis van de beoordelingscriteria een beoordeling in de vorm van een cijfer, dat het vertrekpunt vormt voor de onderlinge bespreking tussen de leden van de beoordelingscommissie en het vaststellen van het eindcijfer door de commissie. Consensus wordt bereikt op basis van intersubjectiviteit. De voorzitter maakt een verslag van de bespreking. • Tijdens het portfolio-onderzoek wordt door de assessoren de inhoud van het portfolio beoordeeld. Hierin hebben de studenten al hun bewijzen voor de competenties opgenomen. De bewijzen bestaan uit het resultaat van summatieve toetsen, feedbacken reflectieverslagen, opdrachten en andere vormen van bewijs. In het portfolio legt de student verantwoording af over zijn inmiddels opgebouwde theoretische kennis en vaardigheden (competenties ‘het ambacht’ en ‘analytisch vermogen’). Alle toetsresultaten ten aanzien van bijvoorbeeld harmonieleer, solfège, muziekgeschiedenis, het werkstuk theoretische verantwoording en dergelijke vormen daar het bewijs van. Ook zijn bewijsstukken opgenomen waaruit blijkt dat hij de overige competenties op startbekwaamniveau beheerst. Het portfolio wordt beoordeeld door twee assessoren. • Het criteriumgericht interview is te beschouwen als de meta-evaluatie van de algehele competentieontwikkeling van de student en richt zich vooral op de competenties in het

54/85


•

•

•

•

• •

• •

•

professioneel-maatschappelijk domein en het reflecterend vermogen van de student in relatie tot de vier kenmerkende beroepssituaties (zichzelf kunnen sturen in de persoonlijke artistiek-ambachtelijke ontwikkeling en de ontwikkeling als musicus in de professionele beroepspraktijk). Het criteriumgericht interview wordt beoordeeld door beide assessoren. Het competentie-examen voor MuTh kent dezelfde opbouw en doelstellingen als voor InVo, met vanzelfsprekend een andere inhoud voor het performance- assessment. Dit bestaat hier uit een solotheaterproductie van 30 – 45 minuten. Tot 2008 werd geen theoretische verantwoording van het programma van het theatraal concert c.q. de solotheaterproductie aangeleverd. De verplichting daartoe is met ingang van dit studiejaar ingevoerd; de hieraan gestelde eisen worden nog uitgewerkt. De student moet op deze manier een extra bewijs leveren dat hij het hbo-bachelor niveau heeft bereikt. In het startbekwaamhedenonderzoek zijn de alumni bevraagd over de domeinspecifieke bekwaamheden en de generieke kernkwalificaties van de pas afgestudeerden. Het onderzoek, dat één maal per drie à vier jaar wordt uitgevoerd, geeft antwoord op de volgende drie vragen: - beheersen de afgestudeerden de geformuleerde eindtermen in voldoende mate? - zijn de geformuleerde eindtermen relevant voor het beroepenveld? - kunnen de afgestudeerden op hbo-niveau functioneren? Uit het onderzoek blijkt dat de alumni vinden dat zij alle domeinspecifieke startbekwaamheden en alle generieke kernkwalificaties in voldoende mate beheersen; zij zijn tevreden over het niveau en het beroepsgerichte karakter van het programma. Alumni geven in het gesprek met het panel aan dat zij tijdens de studie goed zijn voorbereid op de beroepspraktijk en dat het onderwijs aansluit op de beroepspraktijk. Het panel vraagt zich af of tijdens de studie voldoende aandacht besteed wordt aan talentontwikkeling van de individuele studenten. Alumni Muziektheater geven aan dat het Conservatorium zich onderscheidt wat de kwaliteit van het zangonderwijs betreft, maar geven ook aan dat het acteren in de praktijk steeds belangrijker wordt. Het panel heeft uitvoeringen van zowel InVo als MuTh bijgewoond; in de aanwezige basiskwaliteit heeft het panel verschillen van voldoende tot goed geconstateerd. Het panel heeft voorafgaand aan het bezoek aan het Conservatorium ruim tien dvd’s, cd’s en werkstukken bekeken en heeft vastgesteld dat deze voldoen en een goed beeld geven van het afstudeerniveau van de studenten. Het panel is wel van mening dat in het algemeen de beoordelingen aan de hoge kant zijn (zie facet 2.8). Op grond van deze bestudeerde eindproducten heeft het panel kunnen vaststellen dat het gerealiseerde niveau voldoet aan de eisen die aan een hbo-student Conservatorium kunnen worden gesteld.

Rockacademie • Dit jaar studeren de eerste studenten af in het model met de vier afstudeerrichtingen muzikant/ondernemer, muzikant/technicus, muzikant/docent en muzikant/perfomer. Het afstuderen omvat twee semesters. Alles in deze semesters maakt deel uit van het


55/85

•

•

•

• •

•

afstuderen. In het afstudeerproject skills tonen studenten hun startbekwaamheid aan als ondernemers, technicus of docent. Het afstudeerproject skills wordt afgesloten met een performance-assessment (meestal een optreden) en een portfolio-assessment. Studenten muzikant/performer tonen hun startbekwaamheid aan in een project van twee semesters. Informatie over het afstuderen is vastgelegd in de Afstudeergids. Het panel heeft vastgesteld dat hierin per afstudeervariant de werkwijze is beschreven, de instapvoorwaarden, de begeleiding, de eisen,de prestatie-indicatoren en dergelijke. Het performance-assessment (concert of product) wordt binnen het afstudeerproject skills door een commissie beoordeeld. Hierin zitten een voorzitter, een specialist op het vakgebied (meestal de skillsbegeleider) en een externe beoordelaar. De presentatie binnen het afstudeerproject wordt beoordeeld door een tweede commissie bestaande uit een voorzitter (meestal de begeleidend docent), een deskundige (docent maar niet de begeleider) en een externe beoordelaar. Het panel heeft voorafgaand aan het bezoek aan de Rockacademie ruim tien dvd’s, cd’s en werkstukken bekeken. Het panel is van mening dat het niveau van deze producten een gemiddeld beeld laat zien van voldoende tot goed. Het panel heeft vastgesteld dat de beheersing van de skills zeker een basisniveau heeft. De creatieve aspecten worden veel sterker ontwikkeld. De beoordelingen zijn naar de mening van het panel kritisch en niet te hoog. Afgestudeerden van de Rockacademie vinden veelal een baan in de gemengde beroepspraktijk: muziekindustrie, buitenschoolse educatie, studio’s en media. Uit het gesprek met alumni en werkveldvertegenwoordigers blijkt dat zij de Rockacademie als een platform zien voor rockmuzikanten. Vertegenwoordigers van het werkveld zijn positief over de kwaliteiten van afgestudeerden: muzikanten met een brede belangstelling. Uit het Startbekwaamhedenonderzoek blijkt dat alumni vinden dat zij de domeinspecifieke competenties en de generieke kernkwalificaties in voldoende mate beheersen.

Facet 6.2

Onderwijsrendement

Voldoende

Criteria - Voor het onderwijsrendement zijn streefcijfers geformuleerd in vergelijking met relevante andere opleidingen. - Het onderwijsrendement voldoet aan deze streefcijfers. Het oordeel wordt als volgt beargumenteerd: Conservatorium • Voor het onderwijsrendement zijn streefcijfers geformuleerd in vergelijking met relevante andere opleidingen.

56/85


•

•

Het Conservatorium hanteert de volgende streefnormen: - Diploma behaald na 5 jaar > 60% - Propedeuserendement (na 2 jaar) > 80% - Gemiddelde studieduur geslaagden < 4,5 jaar - Gemiddelde studieduur studiestakers < 1,5 jaar Studie(loopbaan)begeleiding vormt een essentieel onderdeel van het streven naar een zo hoog mogelijk rendement. Studenten worden individueel en groepsgewijs begeleid om dit doel te bereiken. Het percentage ‘diploma gehaald na 5 jaar’ (cohort 2003 56%) en de gewenste gemiddelde studieduur van de studiestakers (1,8 jaar) is nog niet bereikt, maar de gemiddelde studieduur van de geslaagden ligt inmiddels onder het streefcijfer (4,2 jaar). Het Conservatorium verwacht met de recente intensivering van de studieloopbaanbegeleiding een belangrijke bijdrage te leveren aan de totale rendementsverbetering en hoopt dit vóór het einde van het studiejaar 2009-2010 te hebben bereikt.

Rockacademie • De Rockacademie hanteert de volgende streefnormen - Diploma behaald na 5 jaar > 30% - Gemiddelde studieduur geslaagden < 5 jaar - Gemiddelde studieduur studiestakers < 1,5 jaar • De laatste jaren stromen er jaarlijks ongeveer 60 studenten in. Er staan bijna 200 studenten ingeschreven. • Elk jaar verlaten ongeveer 25 studenten de Rockacademie zonder getuigschrift, omdat zij al een carriëre aan het opbouwen zijn of kunnen starten. De Rockacademie heeft daarom haar streefnorm voor het afstudeerrendement op 30 procent na vijf jaar gezet. Het panel vindt dit gezien de omstandigheden acceptabel. • Van het cohort 2002 heeft 35 procent na vijf jaar het getuigschrift behaald, van cohort 2003 slechts 17 procent. De Rockacademie heeft daarmee haar eigen streefcijfer niet gehaald. Er zijn echter slechts gegevens bekend van twee cohorten. • De gemiddelde studieduur van de afgestudeerden loopt op van 3,0 naar 5,8 jaar. De laatste twee jaar is de gemiddelde studieduur 5,8 jaar en ligt daarmee boven het streefcijfer. Er zijn echter slechts gegevens bekend van twee cohorten. • De gemiddelde studieduur van studiestakers ligt tussen 1,5 en 2,3 jaar. De laatste twee jaar ligt deze op 1,8 jaar, dus net boven het streefcijfer. Het panel heeft er begrip voor dat de Rockacademie kampt met succesvolle studenten die voortijdig vertrekken. • De Rockacademie onderneemt verschillende actie om verbetering in het rendement aan te brengen. Studie(loopbaan)begeleiding vormt een essentieel onderdeel van het streven naar een zo hoog mogelijk rendement (zie ook 4.2). Studenten worden individueel en groepsgewijs begeleid om dit doel te bereiken. De Rockacademie streeft ernaar vóór het einde van het studiejaar 2009-2010 door de intensivering van de studieloopbaanbegeleiding meer geslaagden en verlaging van de gemiddelde studieduur van zowel de geslaagden als de studiestakers te bereiken.


57/85

Oordeel • Het panel komt tot het oordeel ‘voldoende’. Hoewel het Conservatorium niet volledig en de Rockacademie niet aan haar eigen streefcijfers voldoen, heeft het panel wel een bewustzijn voor de problematiek van studenten die vertraging oplopen of uitvallen aangetroffen. Het panel realiseert zich dat studenten die kans zien om een carière op te bouwen in de muziek, geen belang hebben bij het behalen van een getuigschrift.

58/85


Deel C: Bijlagen


59/85

Bijlage 1:

60/85

Onafhankelijkheidsverklaring panelleden



61/85

62/85



63/85

64/85



65/85

66/85



67/85

68/85


Bijlage 2:

Deskundigheden panelleden

Panellid: De heer P.L. Maissan

Panellid: De heer M. Verkuil

Panellid student: De heer drs. J.A. Paarlberg BMus

X

X

X

X

X

Vakdeskundigheid: Vertrouwd met meest recente ontwikkelingen Vakdeskundigheid: Vertrouwd met lesgeven en beoordeling en toetsing minstens op niveau/oriëntatie te beoordelen opleiding Onderwijsdeskundigheid

X

X

X

X

X

X

X

X

X

X

X

X

X

X X

Studentgebonden deskundigheid Visitatiedeskundigheid

Panellid NQA: Mevrouw Y. Griffioen-Kingma

Panellid: De heer G.F. Wiegel

Relevante werkvelddeskundigheid

Panellid NQA: Mevrouw drs. P. Göbel

Panellid: De heer drs. M. van Ginkel

Opleidingen Muziek en Docent Muziek, Fontys Hogescholen locatie Tilburg Deskundigheid cf. Protocol VBI’s

X

X

X

X

X

De panelleden hebben een onafhankelijkheidsverklaring ondertekend. Nadere informatie over de achtergronden van de panelleden:

De heer drs. M. van Ginkel De heer Van Ginkel is ingezet als panellid vanwege zijn domeindeskundigheid, auditdeskundigheid en internationale deskundigheid. Hij kent culturele organisaties vanuit management- en organisatorische kant en is bekend met cultureel ondernemerschap op het gebied van muziek, theater, dans en literatuur. Hij heeft ervaring als directeur van een concertpodium (013 popcentrum), festival (Dunya Festival) en bij het cultuurfonds FPM (Fonds voor Podiumprogrammering en Marketing). In recente functies zijn zijn werzaamheden altijd gekoppeld aan programmaring van kunsten cultuuruitingen. De heer Van Ginkel beschikt over een uitgebreid landelijke netwerk in wereld van kunst en cultuur, daarnaast heeft hij internationale ervaring door zijn ervaring bij EUprogramma’s. De heer Van Ginkel heeft eerdere ervaring met visiteren en is voor deze visitatie aanvullend individueel geïnstrueerd over het proces van visitatie en accreditatie in het hoger onderwijs en over de werkwijze van NQA.


69/85

Opleiding: 1970 – 1976 1976 – 1980 1980 – 1984

1992 – 1993 1996 – 1998

Atheneum A. studie Nederlandse Taal- en Letterkunde, Rijksuniversiteit Utrecht, kandidaatsexamen behaald in januari 1980 kopstudie Theaterwetenschap, Rijksuniversiteit Utrecht, doctoraaldiploma behaald op 31 augustus 1984. Doctoraalscriptie: Een onderzoeksverslag over Turks theater in Nederland individuele cursus management bij Van de Broek Managers Coaching te Den Haag Algemeen Management Programma bij Business School Nederland

Werkervaring: 1985 – 1986 vervangende dienst bij Theater De Balie te Amsterdam: administratie, organiseren programma's, publiciteit 1987 publiciteitsmedewerker Theater De Balie (parttime). 1987 projectleider beeldendekunsttentoonstelling "Schaduw, Licht, Vorm" van Felix de Rooy in De Balie in het kader van Amsterdam Culturele Hoofdstad (parttime) 1987 toegevoegd docent Instituut voor Theaterwetenschap, Rijksuniversiteit Utrecht. Onderwerp: Theatergeschiedenis van de twintigste eeuw (parttime). 1988 – 1989 lid Theaterraad Theater Kikker Utrecht t.b.v. de theaterprogrammering (onbetaald). 1988 – 1996 stafmedewerker culturele diversiteit bij de Rotterdamse Kunststichting (RKS): Artistiek leider van het multidisciplinaire en -culturele festival Poetry Park, later Dunya Festival. Initiator Poetry Park Poëzieprijsvraag, Lid Commissie Bezwaar RKS. Adviseur toedeling gemeentelijk evenementenbudget. 1992 – 1994 Projectleider MED URBS VIE (Mediterranean Urbanisation Villes Interculturelles d’ Europe), EU-uitwisselingsproject met kunstenaars, studenten, kunstvakdocenten, bestuurders, politici en intermediairs uit Rotterdam, Cairo, Istanbul, Casablanca en Lille 1996 – 1998 Directeur Stichting Dunya, gedetacheerd vanuit de Rotterdamse Kunststichting. Vanuit Stichting Dunya projectleider van de door het ministerie van Buitenlandse Zaken geïnitieerde culturele manifestatie ‘De Kracht van Cultuur’ (1995-1996) 1998 – 2002 Directeur 013 Popcentrum Tilburg 2002 – 2008 (eerste) directeur landelijke Fonds voor Podiumprogrammering en Marketing (FPPM), Den Haag 2007 – 2008 Wnd directeur fusie van FPPM, FAPK en FST tot Nederlands Fonds voor Podiumkunsten+ 2008 – heden Algemeen Directeur Stichting Kunst & Zaken (K&Z) te Rotterdam, bezig met professionaliseren van bedrijfsvoering en verstevigen van financiële slagkracht van culturele organisaties Nevenactiviteiten: 2009 Voorzitter Vereniging van Nederlandse Poppodia en Festivals te Amsterdam 2008 – heden lid Raad van Advies Academie voor Podiumkunsten te Amsterdam 2008 – heden lid Raad van Advies opleiding International Event, Music & Entertainment Studies, studierichting commerciële economie – communicatie, Fontys Bedrijfshogeschool Tilburg. 2008 – heden voorzitter van Stichting November Music te ’s-Hertogenbosch 2006 – heden bestuurslid Stichting Straat te Tilburg, organisatie tweejaarlijkse culturele manifestatie met uitgangspunt een Tilburgse straat (geschiedenis, heden, toekomst).

70/85


2002 – heden lid en met ingang van 2006 voorzitter van de jury ‘Jong Toptalent’ van de kunstvakopleidingen van Fontys Hogescholen. De prijs wordt jaarlijks uitgereikt. 2002 lid erejury Theaterfestival te Amsterdam. 2001 – 2002 kroonlid Raad voor Cultuur. Lidmaatschap beëindigd vanwege benoeming tot directeur Fonds voor Podiumprogrammering en Marketing (mogelijke belangenverstrengeling) 2000 – 2001 lid visitatiecommissie muziek van de HBO-Raad, onder voorzitterschap van prof. dr. S.J. Doorman 1999 – 2002 voorzitter initiatiefgroep Forum; Kunst & Cultuur Tilburg. Platform voor vertegenwoordigers culturele instellingen en kunstenaars uit Tilburg. 1999 – 2002 bestuurslid Vereniging van Nederlandse Poppodia (VNP) te Amsterdam. 1998 – 2001 lid Raad van Bestuur van Hoofdstuk 27 vzw te Antwerpen. Organisatie die initiator is van en ondersteuning biedt aan multiculturele kunstprojecten. Tot juli 2001. 1996 – 1999 lid en vanaf 1998 voorzitter van de commissie Kunstmanifestaties, filmvertoning en letterkunde van het Amsterdams Fonds voor de Kunst. 1997 – 1998 lid van de Adviescommissie Projecten Kunstparticipatie van de provincie Zuid-Holland. 1994 – 2000 voorzitter Stichting Kalebas, jeugdtheatergroep van Wijnand Stomp te Haarlem. 1993 – 1994 voorzitter Stichting Close-up, Turks/Nederlandse theatergroep te Amsterdam. 1993 – 1995 bestuurslid Stichting Jeugdtheaterschool Zuid-Holland te Gouda. 1986 – 1988 bestuurslid van de Turkse theatergezelschap Theater Öngören te Amsterdam.

De heer G.F. Wiegel De heer Wiegel is ingezet vanwege zijn onderwijsdeskundigheid, zijn domeindeskundigheid en zijn auditdeskundigheid, alsmede vanwege zijn internationale deskundigheid. Door zijn ervaring van 28 jaar als docent aan het Rotterdams Conservatorium, onderdeel van Codarts Hogeschool voor de Kunsten, 6 jaar als directeur Conservatorium Codarts, 24 jaar als uitvoerend musicus, 26 jaar als dirigent en 1 jaar als directeur van Het Gelders Orkest beschikt de heer Wiegel over een uitgebreide en zeer brede domeindeskundigheid en tevens over een ruime onderwijsdeskundigheid. Door zijn ervaring met visitatie en accreditatie als hoofd Klassieke muziek en later als directeur conservatorium beschikt de heer Wiegel tevens over auditdeskundigheid. Internationale deskundigheid heeft hij door zijn ervaring als jurylid bij internationale prijzen, alsmede door het geven van Masterclasses in de hele wereld. Voor deze visitatie is de heer Wiegel aanvullend individueel geïnstrueerd over het proces van visitatie en accreditatie in het hoger onderwijs en over de werkwijze van NQA. Opleiding: 1979 – 1981 1979 – 1980 1976 – 1979 1973 – 1979 1968 – 1973

UM diploma hafa directie Rotterdams Conservatorium. Solodiploma (cum laude) trombone Rotterdams Conservatorium. praktijkdiploma hafa directie Rotterdams Conservatorium. Onderwijsakte B trombone Rotterdams Conservatorium. Havo te Schiedam

Werkervaring: 1978 – 1979 1978 – 1998 1979 – 1983 1980 – 2008 1983 – 1987

1e trombonist Overijssels Philharmonisch Orkest trombonist Het Nederlands Koper Quintet 1e trombonist Het Gelders Orkest docent trombone Rotterdams Conservatorium 1e trombonist Radio Filharmonisch Orkest


71/85

1987 – 1999 1998 – 2000 2000 – 2002 2000 – 2007 2002 – 2003 2003 – 04/’08 04/’08 – heden

1e trombonist Rotterdams Philharmonisch Orkest Coördinator blazers afdeling klassieke muziek Rotterdams Conservatorium Hoofd klassieke muziek Rotterdams Conservatorium Directeur Rotterdam Young Philharmonic Orchestra Artistiek directeur Rotterdams Conservatorium ai. Directeur Rotterdams Conservatorium Algemeen directeur Het Gelders Orkest

Diversen: • Lid CNO (contactorgaan Nederlandse orkesten) • Lid adviescommissie cultuurplan muziek te Rotterdam (beëindigd 2008) • Lid directeuren overleg Rotterdamse Raad voor Kunst en Cultuur (beëindigd 2008) • Voorzitter van de stichting New Trombone Collective • Voorzitter van de World Bass Clarinet Foundation (beëindigd 2008) • Vice-voorzitter stichting Wijkbelangen Scheepvaartkwartier/het Nieuwe Werk (beëindigd 2008) • Bestuurslid van de stichting culturele festivals Gelderland • Bestuurslid van de stichting Nieuwe Muziek Rotterdam • Bestuurslid van de stichting Rotterdam Orgelstad (beëindigd 2008) • Bestuurslid stichting Prix du Port (beëindigd 2008) Jurylid bij o.a. • Jury voorzitter prix d’harmonie (beëindigd 2008) • Prinses Christina concours (Nederland) • International Windband Competition Thailand • First International Trombone Competition Nizny Novgorod (Rusland) • Tromboneconcours Toulon (Frankrijk) • Tromboneconcours Porcia (Italië). Masterclasses verzorgd bij: • Staatsconservatorium N. Rimsky-Korsakov in St. Petersburg als docent en dirigent. • de Hochschule für Musik Hannover • het Conservatoire Nationale Supérieur de Music (Lyon), Canada, Amerika, Indonesië, Nederlandse Antillen • cursussen in Zuid – Korea en Thailand als docent en dirigent. Diverse solistische optredens tussen 1980 en 1995 met o.a. • Het Gelders Orkest • Radio Kamerorkest • Rotterdams Philharmonisch Orkest

De heer M. Verkuil De heer Verkuil is ingezet als panellid vanwege zijn onderwijsdeskundigheid, zijn domeindeskundigheid, zijn auditdeskundigheid en zijn internationale deskundigheid. Hij beschikt over onderwijsdeskundigheid door meer dan 25 jaar leservaring in het middelbaar onderwijs en daarna meer dan 9 jaar als hoofdvakdocent methodiek en didactiek aan het conservatorium. Sinds 6 jaar is hij ook hoofd van de afdeling Docent Muziek. Daarnaast is hij kerndocent aan de Masteropleiding

72/85


Kunsteducatie en geeft hij gastlessen binnen zijn instituut. De heer Verkuil beschikt over auditdeskundigheid door zijn ervaring met twee audits als afdelingshoofd van zijn eigen opleiding. Zijn domeindeskundigheid bestaat uit deskundigheid op het gebied van de docentenopleiding muziek en curriculum- en onderwijsontwikkeling. Doordat de heer Verkuil een aantal jaren de internationalisering van het conservatorium in portefeuille had beschikt hij over een groot aantal internationale contacten en tevens over internationale deskundigheid. Verder was hij drie jaar geleden de initiator voor een driejarig internationaal project voor de afdeling Docent Muziek. Voor deze visitatie is de heer Verkuil aanvullend individueel geïnstrueerd over het proces van visitatie en accreditatie in het hoger onderwijs en over de werkwijze van NQA. Opleiding: 1973 – 1977

1973 – 1974 1978 – 1983 1978 – 1985 2008 – 2009

Werkervaring: 1975 – 1978 1979 – 1980 1981 – 1983 1983 – 2003 2000 – heden 2002 – 2003 2003 – heden 2005 – 2007 2007 – heden 2007 – heden 2008 – heden

Lessen piano, muziektheorie en orkestdirectie bij Jan van ’t Hoff met als doel het staatsexamen piano. Alle bijvakken en methodisch/ didactische vakken heb ik in die tijd voldoende afgesloten Universitaire studie kunstgeschiedenis in Groningen (niet afgemaakt) Opleiding Schoolmuziek aan het Stedelijk Conservatorium in Groningen (diploma behaald in 1983) Opleiding Orkestdirectie aan het Stedelijk Conservatorium in Groningen bij Zsolt Deáky (diploma behaald 1985) Studie Master Kunst Educatie (diploma te behalen in juni 2009); deze studie dient ter voorbereiding van een mogelijk promotietraject

Pianodocent aan IVAK (muziekschool) te Delfzijl Docent muziek aan Mavo in Leeuwarden Consulent muziek op basisschool te Lauwerzijl Docent muziek aan het Lauwers College te Buitenpost: ontwikkeling bovenbouwafdeling muziek HAVO; invoering eindexamenvak muziek voor het VWO Hoofdvakdocent Didactiek en Methodiek aan het Noord Nederlands Conservatorium te Groningen Coördinator afdeling Docent Muziek Hoofd afdeling Docent Muziek en hoofd afdeling Instrumentale en Vocale Methodiek aan het Prins Claus Conservatorium te Groningen: lid van het managementteam Portefeuillehouder Onderwijs, Jong Talent Beleid, Internationalisering Kerndocent Master Kunst Educatie Lid kenniskring Lectoraat “Lifelong Learning in Music” Senior Adviseur van de dean van het Prins Claus Conservatorium

Diversen: • Dirigent van het Noordelijk Bach Consort en van het Groninger Mozart Ensemble. Beide zijn amateurgezelschappen van een meer dan gemiddeld niveau. • In het verleden meerdere bestuursfuncties vervuld bij allerlei instellingen op het gebied van amateuristische kunstbeoefening. • In opdracht van het lectoraat een artikel geschreven over interdisciplinaire kunstdidactiek. Bezig om in dit educatieve gebied meer publicaties voor te bereiden. • Afdeling Docent Muziek werkt samen in een netwerk van kunstvakdocenten opleidingen, hierbij een belangrijke rol voor wat betreft visie- en programmaontwikkeling.


73/85

•

•

Een behoorlijk aantal buitenlandse instituten bezocht en zich naar aanleiding van een Intensive Project verdiept in de eigenheden en eigenaardigheden van een aantal buitenlandse curricula. Binnen het conservatorium een adviserende rol bij de voorbereiding van een Nucleus (een internationaal netwerk voor intensieve samenwerking op meerdere niveaus). Vorig jaar op uitnodiging een voordracht verzorgd in Keulen en het jaar daarvoor in Würzburg

De heer P.L. Maissan De heer Maissan isingezet als panellid vanwege zijn auditdeskundigheid, zijn domeindeskundigheid, zijn onderwijsdeskundigheid en zijn internationale deskundigheid. De heer Maissan heeft een aantal audits meegewerkt in het HBO onderwijs en de sector cultuureducatie en voor verschillende onderwijsinstellingen businessplanningen gemaakt en curricula geschreven. Hij is opgeleid als docent muziek. Als componist, dirigent, conceptontwikkelaar, interim manager en consultant / adviseur is hij werkzaam op het terrein van kunst, cultuur, onderwijs, ontwikkelingssamenwerking en zorg en welzijn. Zijn requiem voor de armoede, een compositie voor koor, percussie en solisten wordt sinds 2007 uitgevoerd op vele plekken in de wereld. Zelf dirigeerde hij uitvoeringen in Kenia, Amerika en Schotland. Peter Maissan opereert als steeds op het grensvlak van professionele en amateur-kunst in diverse rollen, manager, ontwikkelaar, componist, dirigent, coach, adviseur. Voor deze visitatie is hij aanvullend individueel geïnstrueerd over het proces van visitatie en accreditatie in het hoger onderwijs en over de werkwijze van NQA. Opleiding: 1969 – 1975 1974 – 1976 1980 – 1982 Werkervaring: 1976 – 1989 1989 – 1993 1993 – 1907 1998 – 2000 2000 – 2005 2005 – heden

Conservatorium Schoolmuziek Conservatorium Compositie Opleiding Mime

Adjunct directeur mmuziekcentrum Zuid-Kennemerland Directeur Muziek en Dansschool Utrecht Projectleider fusieproces Utrechts Centrum voor de Kunsten Directeur Utrechts Centrum voor de Kunsten Directeur bestuurder Kunstweb Amsterdam Directeur / Eigenaar PM Producties BV. Projecten op het gebied van interim management, advies, conceptontwikkeling in de sectoren kunst, cultuur, welzijn, onderwijs, ontwikkelingssamenwerking.

Panellid student: de heer drs. J.A. Paarlberg BMus De heer Paarlberg is ingezet als student panellid. Hij heeft een bachelordiploma Theorie der Muziek Jazz en is nu masterstudent Theorie der Muziek Jazz aan het conservatorium van Amsterdam. Daarnaast volgt hij de bacheloropleiding Componeren/Arrangeren Jazz, eveneens aan het conservatorium van Amsterdam. De heer Paarlberg beschikt over studentgebonden deskundigheid met betrekking tot studielast, onderwijsaanpak, voorzieningen en kwaliteitszorg bij muziekopleidingen. Daarnaast is hij representatief voor de primaire doelgroep van de opleiding. De heer Paarlberg is individueel geïnstrueerd over het proces van visitatie en accreditatie in het hoger onderwijs en over de werkwijze van NQA.

74/85


Opleiding: 2007 – heden Masteropleiding Conservatorium van Amsterdam, hoofdvak Theorie der Muziek Jazz 2005 – 2007 Bacheloropleiding Conservatorium van Amsterdam, hoofdvak Theorie der Muziek Jazz afstudeerdatum: 21 juni 2007 2003 – heden Bacheloropleiding Conservatorium van Amsterdam, hoofdvak Componeren/Arrangeren Jazz 2001 – 2003 Farmacie (apothekersopleiding) aan de Universiteit Utrecht. Afstudeerdatum: 21 november 2003 1997 – 2001 Farmacie (doctoraalfase) aan de Universiteit Utrecht 1990 – 1997 Gymnasium aan het Coornhert Gymnasium te Gouda Werkervaring: 2006 – heden Docent solfège en theorievakken aan het Conservatorium van Amsterdam (eigen klassen, invalwerk en bijles) 2004 – heden Diverse componeer/arrangeeropdrachten, o.a. voor het Amsterdam Jazz Orchestra 2005 – heden Dirigent/arrangeur Westside Bigband te Waddinxveen 2003 – heden Dirigent/arrangeur Dameskoor Remonte te Schoonhoven Nevenactiviteiten 2006 – heden Lid Centrale Medezeggenschapsraad Amsterdamse Hogeschool voor de Kunsten 2004 – heden Lid Facultaire Medezeggenschapsraad Conservatorium van Amsterdam (sinds 2005 vice-voorzitter)

Mevrouw drs. P. Göbel Mevrouw Göbel is ingezet als NQA-auditor. Zij heeft ruime ervaring met visiteren in bijna alle sectoren van het hbo. Ze heeft bij Lloyd’s auditcursussen gevolgd. Verder heeft zij twintig jaar ervaring met ontwikkelen van onderwijsprogramma’s, lesgeven en beoordelen van studenten en met management in het hoger beroepsonderwijs in uiteenlopende sectoren. Opleiding: 1971 – 1976 1976 – 1979

Tweedegraads lerarenopleiding: Nederlands en Engels Rijksuniversiteit Utrecht, Nederlandse taal- en letterkunde

Werkervaring: 1980 – 1993 Docent taalbeheersing bij de sector Economie Saxion Hogeschool Enschede 1987 – 1993 Studentendecaan en vertrouwenspersoon bij de sector Economie Saxion Hogeschool Enschede 1993 – 1995 Studentendecaan en vertrouwenspersoon bij de sectoren Welzijn en Arbeid, Lerarenopleiding Basisonderwijs en Conservatorium 1994 – 1997 Directeur van het instituut Welzijn en Arbeid bij de Saxion Hogeschool Enschede 1997 – 2000 Projectleider bij de afdeling Onderwijszaken van de Saxion Hogeschool Enschede 2000 – 2004 Medewerker kwaliteitszorg bij de HBO-raad 2004 – heden Auditor NQA Overig: 2006 – heden lid hoofdbestuur VVAO


75/85

Mevrouw Y.Griffioen-Kingma Mevrouw Griffioen is ingezet als NQA auditor. Zij heeft onderwijsdeskundigheid door haar jarenlange ervaring als docente op diverse niveaus. Naast haar onderwijservaring beschikt mevrouw Griffioen over een uitgebreide ervaring in de praktijk van de VBI. Mevrouw Griffioen is ingewerkt in proces van accreditatie en de werkwijze van NQA. Opleiding: 1963 – 1968 1968 – 1969 1991 – 1993 1996 – 1997

HBS-A Schoevers; directie-secretaresse Leraar Machineschrijven/tekstverwerken Lerarenopleiding Secretariaatsvakken Office 97

Werkervaring: 1969 – 1988 Directiesecretaresse/office manager bij diverse bedrijven 1988 – 1999 Docente secretaresseopleiding, Instituut Scheidegger, Venlo 1991 – 1998 Docente machineschrijven/tekstverwerken/kantoorpraktijk/informatica Oosterlicht College, Vianen (VMBO) 1998 – 2002 Docente Informatica, Schoevers Opleidingen, Utrecht (MBO-HBO) 2003 – 2005 Docente S(ecretarieel)-team, ROC ASA Christelijk College Abstede, Utrecht (MBO) 2005 – heden Netherlands Quality Agency - Utrecht

76/85


Bijlage 3:

Bezoekprogramma

Visitatie Fontys Hogescholen, opleidingen Muziek en Docent Muziek Maandag 11 mei 2009 Tijdstip 08.30 – 11.00

Programmaonderdeel Opleiding Muziek Ontvangst Materiaalbestudering

Programmaonderdeel Opleiding Docent Muziek Ontvangst Materiaalbestudering

Deelnemers Visitatiepanel

11.00 – 11.45

Gesprek met management en kwaliteitszorg Conservatorium

Opleidingsmanagement

11.45 – 12.30

Gesprek met 10 docenten Muziek

Docenten c.q. studenten

12.30 – 13.15

Gesprek met 6 studenten Docent Muziek Lunch

13.15 – 14.00

Gesprek met 9 studenten Muziek

Gesprek met 6 docenten Docent Muziek

Docenten c.q. studenten

14.00 – 15.00

Gesprek met 6 alumni & 6 werkveldvertegenwoordigers

Gesprek met 4 alumni en 4 werkveldvertegenwoordigers

Werkveld- en afgestudeerden

15.00 – 15.15

15.15 – 16.00

16.00 – 17.30 17.30 – 18.00

Pauze

Presentaties studenten Muziek (instrumentaal/vocaal & muziektheater) en Docent Muziek

Visitatiepanel

Overleg panel Terugkoppeling naar management inzake opleiding Docent Muziek (o.v.b.)



77/85

Visitatie Fontys Rockacademie op dinsdag 12 mei 2009 Tijdstip

Programmaonderdeel

Deelnemers

09.00 – 11.00 uur

Ontvangst Materiaalbestudering

(Visitatiepanel)

11.00 – 11.45 uur

Gesprek met opleidingsmanagement


11.45 – 12.30 uur

Gesprek met studenten

studentenpanel

12.30 – 13.15 uur

Lunchpauze

13.15 – 14.00

Gesprek met docenten

Docentenpanel

14.00 – 14.45 uur

Gesprek met werkveld en afgestudeerden

Werkveld- en afgestudeerdenpanel

14.45 – 17.00 uur

In te vullen door panel, bv: Rondleiding/ DVD show /Music Lab Eventuele extra gesprekken Materiaal bestuderen Intern paneloverleg

(Visitatiepanel) en eventueel management

17.00 – 17.30 uur

Terugkoppeling naar management Conservatorium & Rockacademie

78/85


Bijlage 4:

Overzichtslijst van door de opleiding ter inzage gelegd materiaal

Fontys Conservatorium - Bijlage Conservatorium 23:.Opleidingsprofiel Muziek vastgesteld door het Netwerk Muziek in 2002. - Bijlage Conservatorium 24: Beroepskenmerkende situaties, competentiebeschrijvingen en prestatie-indicatoren, versie 2008/2009. - Bijlage Conservatorium 25, 26, 27, 28, 29, 30: Competentiekaarten, assessmentmatrix niveau 1, 2, 3: InVo en MuTh - Bijlage Conservatorium 31: Curricula Muziek 2008-2009 - Bijlage Conservatorium 32: Relatie tussen Dublin Descriptoren en de opleidingskwalificaties bachelor Muziek: INVO en MUTH. - Bijlage Conservatorium 33: Notitie en planning Body of Knowledge in de kunsten, FHK concept 2008. - Bijlage Conservatorium 34: Literatuurlijst INVO - Bijlage Conservatorium 35: Literatuurlijst MUTH - Bijlage Conservatorium 36: Relatieschema bij 2.2 en 2.8 voor INVO - Bijlage Conservatorium 37: Relatieschema bij 2.2 en 2.8 voor MUTH. - Bijlage Conservatorium 36: Relatieschema bij 2.2 en 2.8 voor INVO - Bijlage Conservatorium 37: Relatieschema bij 2.2 en 2.8 voor MUTH. - Bijlage Conservatorium 38: OER Biloba Conservatorium 2008/2009. - Bijlage Conservatorium 38: OER Biloba Conservatorium 2008/2009 - Bijlage Conservatorium 39: Toetsbeleid van het Conservatorium 2008/2009. - Bijlage Conservatorium 40, 41, 42: Handleiding Competentie-examen Hoofdfasebekwaam (niveau 1), Eindfasebekwaam (niveau 2), Startbekwaam (niveau 3). - Bijlage Conservatorium 43: Overzicht Portfolio Personeel Conservatorium 2008/2009. - Bijlage Conservatorium 44, 45: Overzicht Gastdocenten Conservatorium 2008/2009: InVo en MuTh - Bijlage Conservatorium 46: Studieloopbaanbegeleiding binnen het Conservatorium 2008/2009. - Bijlage Conservatorium 47: Handboek voor de docent als slb-er (Fontys) - Bijlage Conservatorium 48: Handboek Kwaliteitszorg Conservatorium 2007-2011 - Bijlage Conservatorium 49: Samenvatting van de gerealiseerde verbeteringen en ontwikkelingen sinds de vorige visitatie. - Bijlage Conservatorium 50: Studiehandleidingen INVO en MUTH -

Didactisch Concept Muziek van het Conservatorium versie 2008/2009. Visie, Missie, Strategie Netwerk Opleiding Muziek van de HBO-Raad 2008 Hoger Muziekvakonderwijs in Beweging, Netwerk Opleiding Muziek van de HBO-Raad 2008 Conservatorium Minor Onderwijskunde (variant voor de kunsten) Studiegids Minor Onderwijskunde algemeen Stagewerkboek Minor Onderwijskunde (variant voor de kunsten) Conservatorium Minor Creatief Management Conservatorium Periode-,jaar-, stage- en studieonderdeel-evaluaties. Conservatorium Fontys Studentenenquête 2006. Nationale Keuzegids (SKI) 2005. HBO-Monitor Elsevier onderzoek 2006.


79/85

-

Startbekwaamhedenonderzoek (SBO) 2007. Vragenlijst aan alumni 2008. SLB-enquete FHK 2008. Verbeterplan Recente evaluatierapporten Evaluatieresultaten en analyses

Beleidsnotities Fontys Hogescholen Idealism in learning communities – een kwaliteitsstrategie (2007) Strategisch Personeelsbeleidsplan van Fontys 2005-2010 Personeeldbeleidsplan Kunsten Mediatheekbeleid (2002) Alumnibeleid – Markt in Zicht (2003) Beleidsacties Kenniscirculatie (2004) Internationaliseringsbeleid (2003) Uitgangspunten Studentenbeleid 2004-2007 Huisvestingsbeleid 2005-2009 Kadernotitie Voortdurend Verbeteren (Fontys kwaliteitssysteem) (1999) Notitie Focus op kwaliteitszorg (2007) Voorstel Internationalisering Kunsten (2008) Coördinator Internationalisering (2008) Afspraken contacten buitenlandse partnerinstellingen (2008) Documenten n.a.v. studiedag Internationalisering (2008) Samenwerkingspartners FHvdKunsten (2008) Uitgangspunten ICT-beleid FHvd Kunsten (2009) Beleidsnotities Conservatorium onderwijsontwikkeling 2009-2010 algemeen keuzeprogramma educatie keuzeprogramma artististieke verdieping onderzoekslijn Muziek vernieuwd curriculum uitstroomprofiel Compositie algemeen theoretische vakken 2009-2010 ondernemerschap studiejaar 2 body of knowledge Kunsten personeelsbeleid Fontys Conservatorium programma visitatie11 mei minorenbeleid Conservatorium FHvdK overzicht uitvoerende academies opleiding Muziek: Rockacademie en Conservatorium managementstructuur FC overlegstructuur FC projectorganisatie onderwijsontwikkeling organogram Fontys Hogeschool voor de Kunsten overzicht bijlagen Muziek overzicht samenwerkingen en convenanten FC overzicht gesprekspanels gegevens gesprekspartners opleiding Muziek

80/85


Alumnibeleid FC - overzicht activiteiten en planning Brochure, voorlichtingsmateriaal, teksten website Toelatingsprocedure/instroombeleid Materiaal Readers/syllabi/overig studiemateriaal Stageverslagen Projectopdrachten en -verslagen Gemaakte toetsen met beoordeling Compilatie dvd's met presentaties/activiteiten Posters/programma's/recensies Portfolio’s en assessmentverslagen Verslag Studioproject met cd Diverse Beoordelingsformulieren InVo en MuTh Informatie over Young Musicians Academy Overzicht gecommiteerden Informatie over het Impresariaat Kunsten Jaarplanning, activiteitenrooster Muziek Informatie themaweek Kunsten Lijst met gecommiteerden Overzicht Netwerk Conservatorium Overzicht met instituten, scholen en organisaties waarmee wordt samengewerkt Overzicht podia Convenanten Verslagen Examencommissie Toetscommissie Werkveldcommissie Vakgroepoverleg Muziek IMR Opleidingscommissie Assessorenoverleg Overleg studieloopbaanbegeleiders Managementteamoverleg Koepeloverleg Muziek in Brabant Pilot interdisciplinair werken binnen de Kunsten


81/85

Fontys Rockacademie Doelstellingen Ontstaansgeschiedenis Fontys Rockacademie; diverse publicaties Netwerken

Div. publicaties en stukken vanuit het werkveld; Publicaties van Rockacademie aanwezigheid in het werkveld

Alumnibeleid

Alumnibeleid Fontys Hogescholen Beleidstuk licentiehouders Rockacademie, Alumni beleid RA

Duurzame ontwikkeling Kosovo project. Musicians without borders Intern beleid Programma Studierichtingen

BOK

Sponsoring&partnership, PR en Studiebijdragen

Portal toegang voor alle 4 de studierichtingen. Ter inzage foldermateriaal en werkmappen. Map met Werving en selectie materiaal Alle in de literatuurlijst genoemde boeken en publicaties, Map met gegevens lectoraat voor de Kunsten, Publicaties lectoraat Kunst en Samenleving Cursus Business As Usual – G. Keunen, Portal toegang CA theorie,

Opdrachten: Portal toegang projectopdrachten, Map met alle opdrachten bij de 4 verschillende profielen, Music Company: een map met vacatures, opdrachten, producten van de Music Company. Map en portal toegang Education (delen van minor Onderwijskunde) Studiegidsen

Propedeuse en hoofdfase nieuwe major Hoofdfase oud onderwijs

Examencommissie:

toegang tot de portal en werkruimte Examencommissie, toegang tot Skills Band: 1 uitgeprint exemplaar van afgewerkt verzoek aan de examencommissie van een student. (met toestemming van betreffende student) Diverse eindexamenwerkstukken

82/85


Toetsingsformulieren

Map met voortgang toetsingsformulieren skills community (de leerdoelen skills S1 en S2, skills en CA, S3, S4 en S5 alle disciplines) Mappen met beoordeelde toetsen van Skills community (HvdH), Music Lab (WM), Muzikale Roots (GK), Muziekpraktijk (JvdP), BOK N2 (GK), stageverslagen (TKe).

Stages:

Toegang Portal RA-Connect en een aantal stageverslagen en cd’s.

Personeel Beleidstukken

Voorzieningen Beleidstuk

Kwaliteit Beleidstukken

Enquêtes ter inzage

Handleiding personeelsbeleid Fontys Hogescholen Personeelsbeleidsplan Fontys Rockacademie Netwerken, publicaties en werkveld medewerkers Fontys RA Analyse netwerken personeelsleden RA

Fontys beleid SLB Portal toegang SLB Fontys Rockacademie, Map met SLB ontwikkelingen (formulieren en verslagen)

Handboek kwaliteitzorg Fontys Rockacademie Activiteitenplan Kwaliteitzorg 2007-2009 (verbetertrajecten) Zichtmapjes verbeterplannen SLB, Studievoortgang, Klimaatbeheersing. SBO 2009 periode enquêtes en jaar enquêtes RA Fontys SLB enquête Tevredenheidsonderzoek FHK

Resultaten Verbetertrajecten en acties Kwaliteitzorg; diverse mappen Rendementgegevens


83/85

84/85


Bijlage 5:

Domeinspecifieke referentiekader en opleidingscompetenties

Het domeinspecifieke referentiekader is te vinden op de website van de HBO-raad: www.hbo-raad.nl.


85/85

Fontys Hogescholen, Tilburg

Recommend Documents