Fonds voor Vakopleiding in de Bouwnijverheid. modulair handboek centrale verwarming. module 7: gasinstallaties, Boekdeel 1

Fonds voor Vakopleiding in de Bouwnijverheid

modulair handboek centrale verwarming

module 7: gasinstallaties, Boekdeel 1

aardgasleidingen

voorwoord

module 7: boekdeel 1 AARDGASLEIDINGEN

voorwoord Situering Er bestaan al verschillende boeken over centrale verwarming, maar de meeste zijn te theoretisch of verouderd. Daarom is de vraag naar een modern en praktisch handboek enorm groot. Het ’Modulair handboek Centrale Verwarming’ werd geschreven in opdracht van het FVB (Fonds voor Vakopleiding in de Bouwnijverheid). Met de stuwende kracht van Roland Debruyne, ere-voorzitter UBIC (beroepsorganisatie van de installateurs voor centrale verwarming) en de steun van BOUWUNIE (De Vlaamse KMO-bouwfederatie). De boekdelen uit de modules over gas werden in samenwerking met het KVBG (Koninklijke Vereniging Belgische Gasvaklieden) samengesteld. Bepaalde onderdelen die gemeenschappelijk zijn voor het handboek ’De sanitaire installateur’ (uitgave FVB) werden in overleg met de redactie van dit handboek op elkaar afgestemd. Een aantal krachten uit het onderwijs, Vlaams Agentschap voor Ondernemersvorming Syntra en bedrijven sloegen de handen ineen en vormen het redactieteam. Dit naslagwerk is opgebouwd uit verschillende modules en boekdelen. Zo vinden we boekdelen die zich meer gaan richten naar het niveau van uitvoerder (monteur). Andere richten zich dan weer eerder naar het niveau van onderhoudsmedewerker (technicus) of leidinggevende (installateur). De actuele structuur met modules en boekdelen vind je terug op de rugzijde van de kaft. Zij wordt aangepast aan de noodzaak van de opleiding en aan de vernieuwing van de technieken. Het naslagwerk wisselt tekst zoveel mogelijk af met afbeeldingen. Dat visualiseert de leermiddelen voor de lezer. Om goed aan te sluiten bij de realiteit en de principes van competentieleren, is een praktijkgerichte beschrijving het uitgangspunt van elk onderwerp. Maar in deze boekdelen vind je geen praktijkoefeningen terug, want het is geen schoolboek

Opleidingsonafhankelijk Het naslagwerk werd zodanig ontwikkeld dat het voor verschillende doelgroepen toegankelijk is. We streven naar een doorlopende opleiding: zo kan zowel een leerling van een school, als een cursist van een middenstandsopleiding, als een werkzoekende in opleiding, als een verwarmingsmonteur die wenst bij te blijven, dit naslagwerk gebruiken. Ook een installateur die bepaalde technieken opnieuw wil opfrissen, vindt hier zijn/haar gading.

Een geïntegreerde aanpak Duurzaam installeren wordt geïntegreerd in de leerstof. Om overlap te voorkomen, werkten we binnen elk boekdeel een apart thema toegepaste wetenschappen uit. Veiligheid, gezondheid en milieu willen we zoveel mogelijk integreren. Waar nodig voorzien we een apart thema. Hetzelfde geldt voor delen uit normen en WTCB-publicaties die ook in de boekdelen komen. Robert Vertenueil, Voorzitter fvb-ffc Constructiv

3

Redactie Coördinatie: Patrick Uten Werkgroep:

Paul Adriaenssens Inge De Saedeleir Gustaaf Flamant René Onkelinx Jacques Rouseu Chris De Deyne

Teksten:

Paul Adriaenssens Gustaaf Flamant Kurt Goolaerts Tony Kempeneers Bart Thomas Patrick Uten en de andere leden van de werkgroep CERGA onder leiding van KVBG.

Tekeningen: Thomas De Jongh + KVBG

© Fonds voor Vakopleiding in de Bouwnijverheid, Brussel, 2012 Alle rechten van reproductie, vertaling en aanpassing onder eender welke vorm, voorbehouden voor alle landen D/2012/1698/08

Contact Voor opmerkingen, vragen en suggesties kun je terecht bij: fvb-ffc Constructiv Koningsstraat 132/5 1000 Brussel Tel.: 0032 2 210 03 33 Fax: 0032 2 210 03 99 website : fvb.constructiv.be De inhoud van deze boekdelen is herkenbaar verdeeld in 3 groepen: monteur (M), technicus (T) en installateur (I).

inhoud


inhoud Voorwoord�� 3 Inhoud�� 5 1. Aardgas – van oorsprong tot distributie [MTI]�� 9 1.1 O orsprong van aardgas�� 9 1.2 Vervoer�� 9 1.2.1 Transport via pijpleidingen �� 9 1.2.2 Transport per schip �� 9 1.3 Opslag�� 10 1.4 Distributie�� 10 1.4.1 Hogedruknet (HD) �� 11 1.4.2 Middendruknet (MD) �� 11 1.4.3 Lagedruknet (LD) �� 11

2. F ysische grootheden�� 13 2.1 D ruk en drukmeting [MTI]�� 13 2.1.1 Algemeen �� 13 2.1.2 Absolute druk, atmosferische druk en overdruk 14 2.1.3 Meten van druk met manometer �� 14 2.2 T emperatuur [TI]�� 16 2.3 Dichtheid [TI]�� 17 2.4 Volumedebiet [TI]�� 17 2.5 V erband tussen druk, temperatuur en volume [TI]�� 18 2.6 K ookpunt – dampspanning – dauwpunt [TI]�� 19

3. Eigenschappen van aardgas [TI]�� 21 S amenstelling van aardgas�� 21 Aardgas is niet giftig�� 22 A ardgas is lichter dan lucht�� 23 A ardgas is geur- en kleurloos�� 24 Aardgas is brandbaar/explosief�� 24 3.5.1 Aardgas is brandbaar�� 24 3.5.2 Aardgas is explosief�� 24 3.6 Symbolen, eenheden en afkortingen�� 25 3.6.1 Scheikundige symbolen �� 25 3.6.2 Eenheden�� 25 3.6.3 Afkortingen/symbolen �� 26 3.7 S amenvatting �� 26 3.1 3.2 3.3 3.4 3.5

4. Uitvoering van de binnenleiding�� 27 4.1 Normering [MTI]�� 25 4.2 M aterialen en verbindingswijzen [MTI]�� 28 4.2.1 Algemeen�� 28 4.2.2 Veiligheidsvoorschriften�� 28 4.2.3 Staal �� 30 4.2.4 Koper �� 35 4.2.5 Polyethyleen (PE) �� 39 4.2.6 Kranenstel �� 41 4.3 U itvoering – Algemene voorschriften�� 43 4.3.1 Fittings en T-stukken [MTI] �� 43 4.3.2 Sectioneerkranen [MTI] �� 43 4.3.3 Bevestigingsbeugels [MTI] �� 44 4.3.4 Uitwendig beschermen van de leidingen [MI] �� 44 4.3.5 Elektrische continuïteit [TI] �� 47

5. Plaatsen van de gasleidingen�� 49 5.1 Plaatsen van gasleidingen in een gebouw [MI]�� 49 5.1.1 Gevolgde weg en bereikbaarheid van de leidingen [NBN D51-003 § 4.3] ��

49 5.1.2 R uimtelijke schikkingen �� 49 5.1.3 Bijzondere bepalingen voor stijgleidingen in een gebouw ��

55 5.1.4 Tussengasmeter �� 56 5.1.5 Bijzondere bepalingen voor de plaatsing van een metalen slang ��

56

5.1.6 A ansluiten van verbruikstoestellen op de binnenleiding ��

57 5.2 P laatsing van gasleidingen buiten een gebouw [MI]�� 61 5.2.1 Bovengronds buiten een gebouw �� 61 5.2.2 Ondergronds buiten een gebouw �� 61 5.2.3 Ondergronds onder een gebouw �� 64

6. Testen en controleren van de binnenleiding [MTI]�� 65 6.1 Algemeen�� 65 6.2 R einigen van de leidingen�� 65 6.3 D ichtheidsproef��66 6.3.1 Dichtheidsproef met lucht of stikstof �� 67 6.3.2 Dichtheidsproef met de gasmeter �� 68 6.3.3 Dichtheidscriteria �� 69 5

inhoud

O ntluchten�� 70 D ichtheid bij samenvoegingen�� 70 O ntgassen van een binneninstallatie�� 71 Veilig openen en sluiten van een gasmeter�� 72 6.8 A fmetingen van de leidingen en toelaatbaar drukverlies�� 73 6.9 Samenvatting�� 73 6.10 Inbedrijfstelling van de installatie�� 74

6.4 6.5 6.6 6.7

7. Berekenen van een LD‑binnenleiding [I] �� 75 7.1 Berekenen van een lagedrukbinnenleiding �� 75 7.1.1 Algemeen �� 75 7.1.2 Drukverliezen �� 75 7.1.3 Lineaire drukverliezen �� 76 7.1.4 Plaatselijke drukverliezen �� 77 7.1.5 Vermindering of verhoging van het drukverlies door hoogteverschillen �� 77

7.2 B erekeningsprocedure �� 78 7.2.1 Opstellen van het schema van de installatie �� 78 7.2.2 Bepalen van het meest benadeelde toestel �� 79 7.2.3 Bepaling van de diameters van de leidingen �� 80 7.2.4 C ontrole van het effectieve drukverlies tot aan de stopkraan van elk toestel ��

81 7.3 T abellen en diagrammen�� 81

8. V oorbeelden van hoe je een LD-binnenleiding berekent [I]�� 97 8.1 Voorbeeld 1 �� 97 8.1.1 Opstellen van het schema van de installatie �� 97 8.1.2 Bepalen van het meest benadeelde toestel �� 98 8.1.3 Bepalen van de diameters van de leidingen �� 99 8.1.4 Controle van het effectieve drukverlies tot aan de stopkraan van elk toestel �� 99

8.2 Voorbeeld 2�� 100 8.2.1 Opstellen van het schema van de installatie �� 100 8.2.2 Bepalen van het meest benadeelde toestel �� 100 8.2.3 Bepalen van de diameters van de leidingen �� 100 8.2.4 C ontrole van het effectieve drukverlies tot aan de stopkraan van elk toestel ��

101 8.3 Oplossing 1�� 102 8.3.1 Bepalen van de leidingdiameters �� 102


8.4 Oplossing 2�� 103 8.4.1 Bepalen van de leidingdiameters �� 103 8.4.2 Controle van het effectieve drukverlies tot aan de stopkraan van elk toestel �� 103 8.4.3 G ebruik van de tabel van de eenheidsdrukverliezen �� 104

8.5 Voorbeeld van rekenblad�� 106 8.5.1 Schema �� 106 8.5.2 Keuze van het meest benadeelde toestel �� 106 8.5.3 Bepalen van de diameters van de leidingdelen �� 107 8.5.4 C ontrole van het effectieve drukverlies tot aan de stopkraan van elk toestel �� 107

9. B ijlage A: bepaling van de leiding-diameter voor één verbruikstoestel [MTI] �� 109 9.1 D oelstelling �� 109 9.2 Basis �� 109 9.3 G ebruik van de tabel �� 109 9.3.1 ÉÉN leiding met ÉÉN toestel �� 109 9.3.2 É ÉN toestel bijplaatsen op een bestaande installatie �� 109

10. Bijlage B: uurdebieten aardgas [MTI] �� 111 10.1 G asdebiet naargelang van het nominale vermogen �� 111 10.2 Gasdebiet van enkele aardgastoepassingen �� 111 10.3 U urdebiet volgens vermogen �� 113

11. Bijlage C: technische termen �� 115 11.1 Eenheden van lengte / Oppervlakte en inhoud �� 11.2. Druk �� 11.3 Temperatuur �� 11.4 Dichtheid �� 11.5 Volumedebiet �� 11.6 Scheikundige symbolen �� 11.7 Afkortingen / Letterwoorden �� 11.8 Energie / Warmte / Verbranding �� 1.8.1. Eenheden ��

115 115 115 115 116 116 116 117 117

8.3.2 C ontrole van het effectieve drukverlies tot aan de stopkraan van elk toestel �� 102

7

1. Aardgas – van oorsprong tot distributie [MTI]


1. A ardgas – van oorsprong tot distributie [MTI] 1.1 Oorsprong van aardgas Het aardgas dat wij vandaag gebruiken is ongeveer 600 miljoen jaar geleden uit plantaardige en dierlijke resten ontstaan. Geologisch onderzoek en analyse van de ondergrondstructuur bepalen de mogelijke posities van de lagen die aardgas en/of aardolie bevatten. Boorinstallaties voeren proef- en evaluatieboringen uit om de omvang en de kwaliteit van het reservoir te bepalen. Daarna wordt de productiemethode bepaald. Grote buisleidingen voeren het gewonnen ruwe aardgas, zo nodig, naar een behandelingsfabriek.

1.2 Vervoer 1.2.1 Transport via pijpleidingen Pijpleidingen bestaan uit gelaste stalen buizen die zorgvuldig uitwendig bekleed worden. Het gezuiverde aardgas gaat naar de verbruikszones op twee manieren: • pijpleidingen over land Dit zijn voldoende diep ingegraven leidingen, waardoor grote hoeveelheden gas onder grote druk getransporteerd worden – bv. Nederlands aardgas dat vanuit Slochteren naar België komt. • onderzeese pijpleidingen Dit zijn op de bodem van de zee verankerde leidingen – bv. Noors aardgas dat langs de ondergrondse ’Zeepipe’ tot in Zeebrugge komt.

1.2.2 Transport per schip Methaantankers vervoeren aardgas dat in het land van herkomst vloeibaar gemaakt is, naar de verbruikszone. Aardgas wordt onder atmosferische druk vloeibaar bij een temperatuur van –162 °C. In de verbruikszone wordt het gas dan opnieuw vergast. In vloeibare toestand heeft aardgas een 600 keer kleiner volume dan in gasvormige toestand, wat deze werkwijze economisch verantwoord maakt.

9



Momenteel voeren methaantankers in ons land vloeibaar aardgas (LNG = Liquified Natural Gas) aan (o.a. uit Qatar) in de haven van Zeebrugge.

“Methania” – capaciteit 130 000 m3 lng (Liquified Natural Gas = vloeibaar aardgas)

1.3 Opslag Om grote schommelingen in het verbruik en in de aanvoer te kunnen opvangen hebben we een relatief grote opslagcapaciteit nodig. België beschikt momenteel over meerdere grote aardgasopslagmogelijkheden: in Zeebrugge en Dudzele (in tanks, in vloeibare vorm), in Loenhout (in diepe waterhoudende lagen, in gasvorm), en in Anderlues en Péronnes (in afgedankte steenkoolmijnen, ook in gasvorm).

1.4 Distributie

10

Ons land voert twee aardgassoorten in: • L-gas (de groep van aardgassen met laag calorisch vermogen); • H-gas (de groep van aardgassen met hoog calorisch vermogen). Het aardgas van Slochteren (Nederland) is een L-gas. Aardgas uit de Noordzee en aardgas uit Qatar zijn H-gassen.



Voor de ontvangst van het aardgas en het transport ervan op Belgisch grondgebied beschikken we over een uitgebreide infrastructuur. Een belangrijk deel van het in ons land ingevoerde aardgas voeren we door naar onze buurlanden: Frankrijk, Groothertogdom Luxemburg, Duitsland en Groot-Brittannië. Wanneer het aardgas door de pijpleidingen stroomt, neemt de druk door de wrijving tegen de binnenwand geleidelijk af. Het drukverlies is o.a. afhankelijk van de overbrugde afstand. Bij de opbouw van het aardgasnet – transport en distributie – vertrekken we daarom van relatief hoge drukniveaus. Na trapsgewijze verlaging kunnen we dan uiteindelijk de juiste druk leveren voor de verbruikstoestellen van elke verbruiker. In het Koninklijk Besluit van 28 juni 1971 worden de netten volgens de hoogste werkdruk(1) onderverdeeld in:

1.4.1 Hogedruknet (HD) De HD-transportnetten werken op een werkdruk groter dan 1 500 kPa (15 bar).

1.4.2 Middendruknet (MD) De installaties van de maatschappijen voor de openbare distributie van aardgas omvatten gasontvangst-, meet- en reduceerstations. Het transportnet bevoorraadt ze op een druk van maximaal 1 500 kPa (15 bar). Het gas wordt er geodoriseerd en daarna getransporteerd naar distributie- of industriële klantencabines. Het gas wordt hiertoe in cascade ontspannen tot verschillende drukniveaus die variëren van 1 500 kPa (15 bar) tot 800 kPa (8 bar) en 500 kPa (5 bar), naargelang van de te overbruggen afstanden en het te leveren debiet. Zolang de druk boven 100 hPa (100 mbar) blijft en 1 500 kPa (15 bar) niet overschrijdt, spreken we van middendruk.

1.4.3 Lagedruknet (LD) In de ’wijkcabines’ wordt de druk verlaagd tot lage druk: 100 hPa (100 mbar) of 20 hPa/25 hPa (20 mbar/25 mbar). Het lagedruknet brengt met zijn leidingen het aardgas tot bij de klanten (huishoudelijke, ambachtelijke en KMO-klanten) door middel van de aftakkingen en

(1) Hoogste werkdruk (in de EN-normen aangeduid met MOP – Maximum Operating Pressure): de hoogste druk in een leiding onder normale exploitatieomstandigheden. Normale exploitatieomstandigheden betekent geen onderbreking of storing van het gasdebiet.

11



de gasmeters. Het is een vermaasd net dat drukschommelingen moet voorkomen en de leveringszekerheid waarborgen. Uiteindelijk moet de druk na de gasmeter bij de huishoudelijke klant altijd 20 hPa (20 mbar) of 25 hPa (25 mbar) bedragen, omdat dit de werkdruk is voor de in België gecommercialiseerde verbruikstoestellen. Daar waar ze L-gas levert, moet de distributiemaatschappij de druk terugbrengen tot 25 mbar (25 hPa). Waar ze H-gas levert, moet dit 20 mbar (20 hPa) zijn. Als de distributiemaatschappij de druk in de ’wijkcabine’ terugbrengt tot 100 mbar (100 hPa), moet zij een huisdrukregelaar vóór de gasmeter plaatsen. Die moet er bij de klant voor zorgen dat de druk verlaagt tot de werkdruk van de verbruikstoestellen (20 mbar of 25 mbar).

LD

MD A

0

MD C

500 mbar 100 mbar

12

MD B

HD 15 bar

5 bar

hoger dan 15 bar

2. Fysische grootheden


2. Fysische grootheden 2.1 Druk en drukmeting [MTI] 2.1.1 Algemeen Druk wordt veroorzaakt door een kracht die loodrecht inwerkt op een beschouwd oppervlak. Het symbool voor druk is p (eenheid: Pascal = Pa), dat voor kracht is F (eenheid: Newton = N) en dat voor oppervlakte A (eenheid: m²). Aan de hand van deze symbolen kun je druk als volgt definiëren: F p =— A Principe van Pascal Druk plant zich in alle richtingen gelijk voort door alle gassen en vloeistoffen in rusttoestand. Daarbij is op één bepaald horizontaal vlak de druk overal dezelfde.

luchtledig

Eenheden De SI-eenheid (internationale standaard) voor druk is Pascal (Pa). Dat is de druk die een kracht van 1 Newton (1 N = 1kg · m/s²) loodrecht op een oppervlak van 1 m² uitoefent, of → 1 Pa = 1 N/m²

10,33 m

luchtledig

76 cm

1 atm

water

1 atm

kwik

Bij gastechnische toepassingen gebruiken we meestal de eenheid bar met als afgeleide eenheid mbar (millibar). Daarbij geldt: 1 bar = 1 000 mbar 1 bar = 105 Pa = 100 000 Pa → 100 Pa = 1 mbar 1 atm (atmosfeer) = 760 mmHg (mm kwikkolom) 1 atm = 1 013 mbar = 1,013 bar Oude, niet meer gebruikte SI-eenheden voor druk zijn: 1 mmHg (kwikkolom) = 13,59 mmWk 10 mmWk (waterkolom) ≅ 1 mbar ≅ 100 Pa 1 mmWk (waterkolom) = 9,81 Pa = 9,81 × 1/100 mbar = 0,0981 mbar → 1 mbar = 10,19 mmWk → 1 atm = 1 013 mbar = 10,326 mWk (een waterkolom van 10,326 m)

Effect van een druk van 1 atm

13



2.1.2 Absolute druk, atmosferische druk en overdruk Gastechnische toepassingen gaan bijna altijd gepaard met de atmosferische druk van de omgeving. Wanneer we zeggen: “De gasdruk in de binnenleiding bedraagt 25 mbar”, betekent dat dat de gasdruk in de binnenleiding 25 mbar hoger is dan de atmosferische druk rond de leiding.

De druk van 25 mbar noemen we de effectieve of relatieve druk, of kortweg de overdruk in de leiding. De som van de overdruk in de leiding en de atmosferische druk errond is de eigenlijke druk of absolute druk in de leiding. Als je bepaalde mathematische vergelijkingen maakt, moet je altijd de absolute druk van het gas gebruiken. Het verband tussen beide grootheden is: absolute druk = atmosferische druk + overdruk

Hierbij is de ’atmosferische druk’ de werkelijke atmosferische druk in de omgeving van het gebeuren. Onder normale omstandigheden bedraagt de atmosferische druk (op zeespiegelniveau) 1 013 mbar. Dat is dan meteen ook de referentiedruk. Het verschil tussen de werkelijke atmosferische druk en de normale atmosferische druk is bij de meeste toepassingen in onze streken verwaarloosbaar. Bij enkele toepassingen, bv. bij sterke hoogteverschillen in de installatie, moeten we een correctie toepassen.

2.1.3 Meten van druk met manometer Een manometer meet een overdruk. Vloeistofmanometer De eenvoudigste manometer is een vloeistofmanometer. Deze bestaat uit een U-vormige, geplooide glazen of plastic buis, die gevuld is met een vloeistof. In rust zijn beide benen onderhevig aan de atmosferische druk en staat het niveau in beide benen even hoog. Dit niveau komt overeen met het nulpunt. Als we nu één been verbinden met de gasleiding, daalt de vloeistof in dit been onder invloed van de gasdruk. Het niveau in het andere been stijgt gelijkmatig. Het verschil tussen beide niveaus is de maat voor de overdruk van het gas in de leiding.

14



De afleesschaal van deze manometers kun je ijken in Pa, bar of mbar.

Vloeistofmanometer Opgelet De gemeten overdruk komt overeen met de druk die de verplaatste vloeistofkolom uitoefent. De indeling op de afleesschaal van de U-buismanometer is dus afhankelijk van de gebruikte vloeistof. Als je vloeistof moet bijvullen, moet je zeker vloeistof met dezelfde dichtheid gebruiken, anders zijn de aflezingen niet juist. Micromanometer Kleine onder- of overdrukken, die soms optreden in branders, schoorstenen, e.d. meten we met een micromanometer. Dit is een U-buismanometer met een schuin been, waardoor je nauwkeuriger kunt aflezen. Micromanometer Voor eenzelfde druk is de afstand AB groter dan A’B’, waardoor een nauwkeurigere aflezing mogelijk is.

Bourdon-manometer

Bourdon-manometer Om grotere drukken – bv. groter dan 100 mbar – te meten, gebruiken we de metalen Bourdon-manometer. Deze manometer bestaat uit een veerkrachtige, opgerolde metalen buis, met constante wanddikte en ovale doorsnede. Onder invloed van de druk wil deze buis zich ontrollen. Deze vervorming zet zich mechanisch over op de wijzer, die zich over de schaal beweegt. Dit manometertype registreert alleen overdrukken. 15



Belangrijk Hoe meten we de druk aan de ingang van een verbruikstoestel? Wanneer er geen gas in een leiding stroomt – er is dan ’geen debiet’ – dan is de gasdruk (overdruk) dezelfde, zowel bij het begin van de leiding als op het einde ervan, ongeacht de lengte van de leiding. Opgelet: we meten pas nadat de druk zich gestabiliseerd heeft. Maar wanneer er gas door die leiding stroomt – er is dan wel ’debiet’ – dan neemt de druk door het wrijvingsverlies tegen de binnenwand van de leiding af naarmate we verder stroomafwaarts meten → drukverlies. Om de druk aan de ingang van een verbruikstoestel correct te kunnen meten, moeten we bij maximaal debiet van het toestel meten. Alleen zo houden we rekening met het drukverlies tussen de gasmeter en het toestel, én weten we of de gasdruk aan het toestel voldoende is voor de optimale werking ervan.

2.2 Temperatuur [TI] Temperatuur is de fysische grootheid die de warmtetoestand van een lichaam beschrijft.

Eenheden De gebruikelijke SI-eenheid voor temperatuur is de graad Celsius – symbool °C. De 0 op de schaal van Celsius duidt de temperatuur aan waarop zuiver water van de vaste toestand (ijs) naar de vloeibare toestand (water) overgaat. De 100 op die schaal wijst de temperatuur aan waarop zuiver water begint te koken. Allemaal onder normale atmosferische druk = 1 013 mbar. Eén graad Celsius (°C) stemt overeen met een honderdste (1/100) van het verschil tussen 0 °C en 100 °C. De SI-eenheid die we gebruiken bij warmteleer is Kelvin – symbool K. Het nulpunt van de temperatuurschaal van Kelvin ligt op het ’absolute nulpunt’ (kouder kan niet!) en bedraagt –273,15 °C. Op beide schalen, die van Celsius en die van Kelvin, is de afstand tussen twee opeenvolgende waarden dezelfde: → stijgt de temperatuur met 1 °C, dan stijgt hij ook met 1 K. → 273,15 K = 0 °C 100 °C = 373,15 K

16



2.3 Dichtheid [TI] De dichtheid van een gas is de verhouding tussen de massa van een volume gas en de massa van eenzelfde volume droge lucht, gemeten in dezelfde omstandigheden van temperatuur en druk – we noemen dit ook de ’relatieve dichtheid’.

Symbool: d → De dichtheid is een onbenoemd getal. Aardgas : d = 0,62 tot 0,64 Lucht : d = 1 Propaan : d = 1,56 Butaan : d = 2,09 → Aardgas is lichter dan lucht. → Butaan en propaan zijn zwaarder dan lucht.

2.4 Volumedebiet [TI] Het volumedebiet is het volume vloeistof of gas dat zich per tijdseenheid verplaatst, bv. bij doorstroming in een leiding.

Eenheden SI-eenheid: m3/s (kubieke meter per seconde) Afgeleide eenheden: • l/h : liter per uur • m3/h : kubieke meter per uur → 1 m3/h = 1 000 l/h Voorbeeld: een balgengasmeter is een instrument dat volumes meet. We lezen, in liter, het volume gas af dat gedurende 1, 2, 5, 10 of 60 minuten door de gasmeter stroomt. Het overeenstemmende debiet in m3/h becijfer je dan door het afgelezen getal te vermenigvuldigen met respectievelijk 60, 30, 12, 6 of 1. Uiteraard: hoe groter de afleestijd, hoe nauwkeuriger de meting. Hoe lees je het volume in liter af op een gasmeter met roltelwerk? De cijfertelwerken van de balgen- en rotorgasmeters hebben, afhankelijk van hun maximale volumedebiet, drie of twee cijfers na de komma. De cijfers na de komma zijn meestal rood weergegeven. Bij een cijfertelwerk met drie cijfers na de komma, vormen deze drie cijfers het aantal liter. Bv.: op het telwerk 47126,023 lezen we af: 47 126 kubieke meter en 23 liter.

Gasmeter-telwerk met 3 cijfers na de komma

Bij een cijfertelwerk met maar twee cijfers na de komma bekomt men het aantal liter door het getal rechts van de komma te vermenigvuldigen met 10.

17



Bv.: op het telwerk 000000,79 lezen we af: nul kubieke meter en 790 liter. Als je dit nauwkeurig wilt lezen, moet je met de aanwezige verdeelstreepjes tussen twee opeenvolgende cijfers (in ons geval het derde van de vijf verdeelstreepjes tussen de cijfers 9 en 0) het aantal liter schatten → 796 liter.

2.5 Verband tussen druk, temperatuur en volume [TI] Gasmeter-telwerk met 2 cijfers na de komma Stoffen kunnen in drie ’toestanden’ of ‘fasen’ voorkomen. De drie ‘toestanden’ van water zijn ons het best bekend: ’vast’ (ijs), ’vloeibaar’ (water) en ’gasvormig’ (waterdamp). → Een stof kan van de ene in de andere toestand overgaan als je warmte toevoegt of onttrekt (bij constant gehouden druk). Water gaat bv. bij het ’koken’ (warmtetoevoeging) over van de vloeistoffase naar de gas- of dampfase (waterdamp). Waterdamp gaat bij het ’condenseren’ (afkoeling = warmte afgestaan) over in water. Analoog hiermee gebeurt in een gasfles bv. de overgang voor butaan of propaan van de vloeistof- naar de gasfase, en omgekeerd. De toestand waarin een stof zich bevindt, is afhankelijk van zijn druk en temperatuur.

→ De faseovergang kan ook gebeuren door verhoging van de druk (het gas samendrukken) of verlaging van de druk (het gas ontspannen) – bij constant gehouden temperatuur. Denk eraan: aardgas wordt bij atmosferische druk vloeibaar bij een temperatuur van –162 °C (temperatuur van het vloeibare gas in een LNG-tanker).

Wanneer we zeggen dat een bepaalde hoeveelheid gas een bepaald volume inneemt, moeten we altijd vermelden bij welke druk en temperatuur dit gebeurt.

Afspraak 1 ’normaal’ m3 – symbool 1 m3(n) – aardgas is een volume van 1 m3 aardgas onder normale omstandigheden, gekenmerkt door een absolute druk van 1 013 mbar en een temperatuur van 0 °C (of 273,15 K).

18

‘Normaal’ kubieke meter Aardgas is zoals elk ander gas sterk samendrukbaar. Dat is in tegenstelling tot vloeistoffen en vaste stoffen, die nauwelijks samendrukbaar zijn. Aardgas sla je op en verdeel je onder drukniveaus die sterk uiteenlopen – van 20 mbar tot 200 bar (variatie van 1 tot 10 000). De hoeveelheid aardgasdeeltjes die zich in een volume van 1 m3 bevinden, neemt dan ook heel sterk toe bij een dergelijke drukverhoging. Omdat de hoeveelheid energie samenhangt met de hoeveelheid aardgasdeeltjes, hebben we een duidelijke afspraak nodig over het volume dat die deeltjes innemen. Om gasvolumes met elkaar te kunnen vergelijken, moeten we dus de hoeveelheid 1 m3 preciezer omschrijven.



2.6 Kookpunt – dampspanning – dauwpunt [TI] Als we, bij constante druk, energie toevoegen aan een vloeistof, stijgt de temperatuur ervan en gaat er vloeistof over in gasvorm of dampfase. Op het ogenblik dat de temperatuur stijgt tot een bepaalde waarde, het kookpunt, wordt alle toegevoerde energie gebruikt om de vloeistof te verdampen – de vloeistof ’kookt’. Water bereikt het kookpunt bij atmosferische druk (1 013 mbar) bij een temperatuur van 100 °C. Bij de verbranding van aardgas ontstaat water(2). Omdat dit water er komt bij een temperatuur die ver boven het kookpunt van water ligt, wordt dit water onmiddellijk waterdamp. De druk van de waterdamp in de verbrandingsproducten – de dampspanning – verandert met de temperatuur van de waterdamp. Bij een bepaalde temperatuur bereikt die druk een maximale waarde, de maximale dampspanning of de verzadigingsdruk. De waterdamp condenseert dan en gaat over van de gas- naar de vloeistoffase. De temperatuur waarbij dit gebeurt, noemen we het dauwpunt.

(2) Meer informatie vind je in module 7 – boekdeel 2: Verbranding en toestellen

19

3. Eigenschappen van aardgas [TI]


3. Eigenschappen van aardgas [TI] • • • •

Aardgas is niet giftig. Aardgas is lichter dan lucht. Aardgas is geur- en kleurloos. Aardgas is brandbaar en explosief.

3.1 Samenstelling van aardgas De gecommercialiseerde gassen die als brandstof dienen, bestaan meestal uit meerdere gassen, maar in heel zeldzame gevallen gebruiken we een 100 % zuiver gas, bv. methaan, als brandstof. Voor ieder afzonderlijk element in een samengesteld gas kunnen we de concentratie bepalen. Tabel 1 geeft de samenstelling en de volumetrische concentratie (gemiddelde waarden) van aardgassen die in België ingevoerd worden.

Eén atoom CH4

Hierbij moeten we de volgende zaken opmerken: • Het hoofdbestanddeel van alle aardgassen is methaan (CH4). • De eerste zes vermelde bestanddelen in tabel 1 zijn koolwaterstoffen – brandbare gassen die energie leveren en opgebouwd zijn uit de scheikundige elementen koolstof en waterstof. • ’Verrijkt Slochteren’-gas bevat 87,743 % koolwaterstoffen; de andere aardgassen bevatten tussen 95,02 % en 99,17 %. • Het percentage stikstof (N2) in Slochteren-aardgas ligt duidelijk hoger dan in de andere aardgassen – het bevat daardoor minder brandbare gassen, dus minder energie. • Het Slochteren-aardgas behoort tot de groep van de L-aardgassen (L = Low = Lage warmte-inhoud), soms wordt het ’Arm Gas’ genoemd. De aardgassen uit de Noordzee en Algerije/Qatar behoren tot de groep van de H-aardgassen (H = High = Hoge warmte-inhoud), en worden soms ’Rijk Gas’ genoemd.

21



Tabel 1 – Gemiddelde volumetrische samenstelling (gemiddelde waarden 2008) GasComponenten

Methaan (CH4) Ethaan (C2H6) Propaan (C3H8) Butaan (C4H10) (ISO en normaal) Penthaan (C5H12) (ISO en normaal) Zware koolwaterstoffen (C5+) Kooldioxide (CO2) Koolmonoxide (CO) Waterstof (H2) Zuurstof (O2) Stikstof (N2) Helium (He)

Verrijkt Slochteren (Poppel)

Noordzee (‘s Gravenvoeren)

Qatar (Zeebrugge)

Noordzee Stattoil (Zeebrugge)

%

%

%

82,996

87,743

3,624

Lab-gas G25 (*)

%

Lab-gas G20 (*) Zuiver methaan %

92,960

89,398

100

86

5,632

5,689

5,358

-

-

0,633

1,173

0,417

1,198

-

-

0,209

0,332

0,097

0,359

-

-

0,051

0,075

0,006

0,079

-

-

0,045

0,061

-

0,052

-

-

1,419

1,751

-

1,334

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

0,001

-

-

-

10,985

3,213

0,829

2,203

-

14

0,039

0,020

-

0,019

-

-

%

(*) G20 en G25 zijn referentiegassen. Ze worden alleen maar gebruikt voor de keuring van de verbruikstoestellen. Ze maken het mogelijk in alle laboratoria hetzelfde gas te gebruiken en dus vergelijkbare resultaten te krijgen.

3.2 Aardgas is niet giftig Niet verwarren met: • verstikking door gebrek aan ademlucht; • vergiftiging door CO (koolmonoxide), die kan ontstaan bij onvolledige verbranding, door gebrek aan primaire lucht of door vervuiling van de brander. 22

Aardgas bevat geen giftige elementen.



3.3 Aardgas is lichter dan lucht Als er tijdens werken in een lokaal aardgas kan ontsnappen, moeten we zorgen voor een permanente en degelijke verluchting vóór de werken beginnen.

Uit het oogpunt ’veiligheid tijdens werken’ kunnen we daarom het volgende stellen: • In een niet-geventileerde ruimte verzamelt ontsnappend aardgas zich altijd in de bovenzijde van het lokaal. • Om het aardgas uit het lokaal te verwijderen volstaat het dit lokaal in verbinding te stellen met de buitenlucht via zo hoog mogelijke openingen → verluchten. Opgelet Butaan en propaan zijn zwaarder dan lucht → ze vereisen dus andere veiligheidsmaatregelen.

Vergelijking van de evacuatie van aardgas en van butaan/propaan uit een ruimte

10 m3

10 m3

10% naar 0% in seconden

minuten uren

1 m3 aardgas

1 m3 butaan/propaan

Evacuatie door natuurlijke bovenverluchting.

Geen evacuatie door natuurlijke bovenverluchting. Afzuiging op laagste punt noodzakelijk.

23



3.4 Aardgas is geur- en kleurloos Odorisatie van het aardgas

Mengsel te arm

5% 0% gas

Mengsel te rijk

Brandbaar mengsel

15%

Waarneembaarheidsdrempel van aardgas: vanaf 1% gas in de lucht

100% gas

Maar Toevoeging van een reukstof (= odorisatie) maakt aardgas waarneembaar voor de gebruikers. THT = tetrahydrothiofeen Scentinel® (mengeling van mercaptanen) Alle klanten op het distributienet ontvangen geodoriseerd aardgas. De meeste klanten die rechtstreeks op het Fluxys-transportnet aangesloten zijn, ontvangen niet-geodoriseerd aardgas.

3.5 Aardgas is brandbaar/explosief 3.5.1 Aardgas is brandbaar • • Vuurdriehoek met de drie voorwaarden voor brand

in aanwezigheid van zuurstof (uit de lucht); bij toevoeging van energie.

CH4 CH4 + 2O2 ⇒ CO2 + 2H2O + warmte

T˚ ontstekingsenergie

24

zuurstof



3.5.2 Aardgas is explosief Explosie = een heel snelle verbranding

• • • • • •

aardgas vermengd met lucht → vorming van brandbaar mengsel; ophoping van het gas/luchtmengsel in een afgesloten ruimte; ontsteking op één punt → snelle voortplanting van de ontsteking in alle richtingen; plotse warmtetoename in de gesloten ruimte; heel grote druktoename; explosie.

Verloop van een explosie Ontsteking gas/luchtmengsel  Plotse warmtetoename  Druktoename  Explosie

3.6 Symbolen, eenheden en afkortingen 3.6.1 Scheikundige symbolen • • • • • • • • •

C CO CO2 CH4 H2 O2 H2O N2 NOx

: koolstof/’roet’ : koolstofmonoxide : koolstofdioxide : methaan (aardgas) : waterstof : zuurstof : water/waterdamp : stikstof : stikstofoxides

3.6.2 Eenheden • • • • • • • •

m : eenheid van lengte; 2 : eenheid van oppervlakte; m : eenheid van inhoud; 1 m3 = 1 000 dm3 = 1 000 liter; m3 3 1 m (n) : normaal m3 = 1 m3 gemeten bij 0 °C en 1 013 mbar (= één atmosfeer); K : Kelvin; eenheid van temperatuur; 0 °C = 273,15 K; J : Joule; energie-eenheid; veelvoud: 1 MJ = 1 000 kJ = 1 000 000 J; W : Watt; eenheid van vermogen; 1 W = 1 J/s; 1 kW = 1 000 W; 25 kWh : kilowattuur; energie; 1 kWh = 3,6 MJ; 1 MJ = 0,2778 kWh.



3.6.3 Afkortingen/symbolen • • • • • • • • • • • •

d : dichtheid (van een gas); onbenoemd getal; A : oppervlakte; DN : nominale diameter (altijd in mm); L-gas : Laag calorisch aardgas; bv. Slochteren-aardgas; H-gas : Hoog calorisch aardgas; bv. Noordzee-aardgas, aardgas uit Qatar; : calorische vermogen bovenwaarde HS (s van supérieure = bovenste); : calorische vermogen onderwaarde Hi (i van inférieure = onderste); : weerstand tegen hoge temperaturen RHT (Résistance aux Hautes Températures – voor aardgas 650 °C); LPG : Liquified Petroleum Gas; verzamelnaam voor commercieel propaan- en butaangas; : Low Explosion Limit LEL = onderste ontstekingsgrens; MOP : Maximum Operating Pressure = maximale werkdruk; VMC : Ventilation Mécanique Contrôlée = gestuurde mechanische ventilatie.

3.7 Samenvatting • • •

• •

26

Bij gastechnische toepassingen gebruiken we voor druk meestal de eenheid bar, met als afgeleide eenheid mbar. De gasdruk aan de ingang van een verbruikstoestel (overdruk) meten we met een manometer en bij maximaal debiet van het toestel. De vergelijking van de energetische eigenschappen van verschillende gassen moet altijd gebeuren onder dezelfde referentievoorwaarden – meestal bij een druk van 1 013 mbar en een temperatuur van 0 °C. Aardgas bestaat hoofdzakelijk uit methaan. Het is niet giftig, lichter dan lucht en brandbaar/explosief. Veiligheid: bij ophoping van een gas/luchtmengsel in een afgesloten ruimte gebeurt de verbranding ongecontroleerd. Op heel korte tijd komt er een grote hoeveelheid warmte vrij die geen uitweg vindt in de gesloten ruimte → explosie.

4. Uitvoering van de binnenleiding


4. Uitvoering van de binnenleiding 4.1 Normering [MTI] De normen NBN D51-003 en NBN D51-004 voor binnenleidingen leggen een aantal eisen vast voor leidingen. Ze beschrijven ook de toegelaten materialen, hun verbindingswijze en de plaatsing van de leidingen. Voor alle duidelijkheid eerst enkele definities: Hoogste werkdruk (MOP – Maximum Operating Pressure) De hoogste druk in de binnenleiding onder normale exploitatie omstandigheden. Normale exploitatieomstandigheden betekent geen onderbreking of storing van het gasdebiet.

Binnenleiding De leiding met toebehoren – buizen, hulpstukken en verbindingen – na de gasmeter. NOOT: De ’binnenleiding’ kan zich dus gedeeltelijk buiten een gebouw bevinden, als een ingegraven leiding of als een bovengrondse leiding tegen een muur.

Nieuwe gedeelten van binnenleidingen Als nieuw gedeelte van een binnenleiding beschouwen we onder andere een nieuwe leiding voor de voeding van een bijkomend toestel, een vervangen deel van de binnenleiding in slechte staat, de aanpassing van de binnenleiding als een gastoestel naar een ander lokaal verhuist, enz. Het aanpassen van de gasleiding bij het vervangen van een bestaand toestel door een nieuw, wordt niet als een nieuw gedeelte van de binnenleiding beschouwd. Dit neemt niet weg dat de gebruikte materialen, verbindingen en hulpstukken (bv.: de stopkraan) moeten voldoen aan de geldende eisen van de norm NBN D51-003.

27



Plaatsing – Vervanging Onder plaatsing van een toestel verstaan we de plaatsing van een nieuw toestel in een nieuwe binnenleiding. Verder is het mogelijk een bijkomend toestel te plaatsen of een bestaand toestel te vervangen door een nieuw, al dan niet van dezelfde soort. Hiervoor zijn in de norm NBN D51-003 ook bepalingen opgenomen.

4.2 Materialen en verbindingswijzen [MTI] 4.2.1 Algemeen Voor we de buizen verbinden, controleren we hun inwendige zuiverheid en de afwezigheid van bramen. Als we delen uit koper (of messing of brons) verbinden met delen uit staal, ontstaat er bij contact met vocht (bv. uit de muur of de vloer) een galvanisch koppel. Er ontstaat ook een heel kleine elektrische stroom die corrosie van het staal tot gevolg heeft. We moeten voorzorgen nemen om deze schadelijke effecten te vermijden, bijvoorbeeld door deze verbindingen te isoleren met beschermingsbanden of met een thermokrimpmof om zo contact met vocht te voorkomen (zie verder in boekdeel + NBN D51-003 § 4.5.1.1).

4.2.2 Veiligheidsvoorschriften [NBN D51-003 § 4.2] Het geheel van de elementen van de binnenleiding (de leidingen, de hulpstukken en de verbindingen, én de stopkraan) moet: • een mechanische en chemische weerstand hebben die groot genoeg en aangepast is om te kunnen weerstaan aan de inwerkingen waaraan zij, bij normaal gebruik, kunnen worden blootgesteld, vooral de inwerkingen die ontstaan door de manier van verbinden; • binnen in een gebouw bestand zijn tegen hoge temperaturen (type RHT). Weerstand tegen hoge temperaturen – type RHT (Résistance aux Hautes Températures) = de eigenschap van een leidingonderdeel, toestel of verbinding om bij blootstelling, volgens de norm NBN EN 1775 (Bijlage A, Clausule B), aan een thermisch programma zijn dichtheid te behouden. RHT-eisen: temperatuur = 650 °C, gedurende 30 min → lek < 150 l/h 28



Zolang de temperatuur bij brand ≤ 650 °C blijft: → beperkte gasontsnapping, geen gasophoping → risico op ontploffing is gering.

Zodra de temperatuur bij brand > 650 °C wordt: → grotere gasontsnapping mogelijk → maar wordt onmiddellijk ontstoken → risico op ontploffing is beperkt.

→ We gebruiken GEEN buizen in PE, PEX of meerdere lagen (meerlagenbuis of ’multi-layer’-buis; bv. alu-PEX) voor het deel van de binnenleiding in een gebouw. → Loden buizen in een binneninstallatie: moeten we vervangen. → We zachtsolderen NIET. → Geen waterkranen gebruiken → ENKEL RHT gekeurde gaskranen.

Voor gasbuizen, koppelingen, kranen, gasmeters, enz. is dit geen probleem. Deze zijn in RHT-uitvoering in de handel beschikbaar (zie NBN S 21-207 § 3.1.4 voor equivalente veiligheidsoplossingen). Andere apparatuur, zoals magneetafsluiters, is niet altijd in RHT-uitvoering beschikbaar.

RHT-proef op een artikel dat niet aan de eisen voldoet

Voor deze elementen kunnen we een van de volgende oplossingen toepassen: • Het materiaal is geplaatst in een kast met een maximaal volume van 0,2 m3; de wanden hebben een brandweerstand(3) El(4) van minstens 30 minuten (materiaal El30). • Het materiaal is geplaatst in een ruimte met verhoogde brandveiligheid: wanden met brandweerstand El van minimaal 2 uur (El 120) en deuren met EI van minimaal 1 uur (El 60). Ruimten die aan deze eis voldoen, zijn onder andere een lokaal volgens de norm NBN D51-001 (drukreduceerlokaal) of een lokaal volgens de norm NBN B 61-001 (stookplaats voor CV-ketels ≥ 70 kW).

(3) Meer info vind je in module 7, boekdeel 2: Aardgastoestellen: verbranding en installatie. (4) EI vervangt de aanduiding Rf die vroeger de brandweerstand van constructies, wanden en deuren aangaf: • klasse E = dichtheid van een compartimenterend constructie-element ten opzichte van vuur; • klasse I = thermische isolatie – klasse I is altijd een aanvulling op klasse E en bestaat niet los ervan.

29



•

Een niet-RHT-onderdeel wordt beschermd door een thermische beveiligingsklep die zelf RHT is en die stroomopwaarts vlakbij het niet-RHT-stuk geplaatst is. Thermische beveiligingskleppen hebben over het algemeen een groot drukverlies. Hiermee moeten we rekening houden. In lagedrukinstallaties (20 of 25 mbar) is deze oplossing daarom vaak niet toepasbaar. Opmerking Thermische of overdebiet-beveiligingskleppen (al dan niet geïntegreerd in een afsluitkraan) en snelkoppelingen (al dan niet in combinatie met een metalen RHT-slang) moeten voldoen aan een Europese norm. Ze moeten, zoals hierboven vermeld, ook bestand zijn tegen hoge temperaturen (van het type RHT zijn) als we ze in een gebouw gebruiken. De maximaal toegelaten drukval is dezelfde als die voor gasafsluitkranen van dezelfde doormeter in de norm NBN EN 331. De meeste van dergelijke, nu gecommercialiseerde materialen, beantwoorden niet aan deze eis bij gebruik in een 20 mbar- of 25 mbarinstallatie, omdat ze een te groot inwendig drukverlies hebben.

•

Het niet-RHT–onderdeel plaatsen we buiten het gebouw. Als alternatieve oplossing kunnen we de magneetafsluiter stroomafwaarts plaatsen van de stopkraan van het bediende toestel. Het maakt dan geen deel meer uit van de binneninstallatie. In dat geval is de norm NBN EN 746 ’Industriële installaties voor warmtebehandelingsprocessen – Veiligheidseisen’ van toepassing. Deze bepaalt de voorschriften voor een gasstraat. In deze norm is bepaald dat de elementen van de gasstraat CE moeten gekeurd zijn, maar de RHT-eis is niet opgenomen.

Als het een dragend element van het gebouw betreft, gebruiken we de klasse R, die aangeeft wat de weerstand of stabiliteit ten opzichte van vuur is. De klasse-aanduiding wordt gevolgd door een getal dat de tijdsspanne aangeeft waarin de betreffende eigenschap geldt. Het aantal minuten is hetzelfde voor al de klassen waarachter het getal vermeld staat. Voorbeeld: EI 30 = klasse E en I gedurende 30 minuten.

4.2.3 Staal [NBN D51-003 § 4.1.2] Stalen buizen stemmen overeen met de normen NBN A25-103, NBN A25-104 of NBN EN 10.208-1. Verzinkte buizen (= gegalvaniseerde buizen) die beantwoorden aan de specifieke norm NBN EN 10240, zijn toegelaten omdat verzinking alleen maar een middel is om een buis tegen corrosie te beschermen. De verzinkte stalen buizen moeten natuurlijk ook voldoen aan de eisen van de bovenvermelde normen voor stalen buizen. 30



De gestelde eisen zijn afhankelijk van de verbindingswijzen van de stalen buizen.

Algemene eis: dichting door contact van metaal op metaal.

Deze verbindingswijzen voldoen hieraan: • schroefdraadverbinding met zelfdichtende draad; • drieledige schroefkoppeling met dichting metaal op metaal; • flensverbinding; • lassen. Schroefdraadverbinding met zelfdichtende draad Alleen dikwandige, schroefbare buizen van de zware en halfzware reeks mogen we zo verbinden. De schroefdraadverbinding met zelfdichtende draad is genormaliseerd en moet je uitvoeren volgens de norm NBN EN 10226-1.

Schroefdraadverbindingen

De fittings van smeedbaar gietijzer zijn van het type met versterkte rand en beantwoorden aan de voorschriften van de norm NBN EN 10242. De buitenschroefdraad is conisch en de binnenschroefdraad is cilindrisch. De dichting bij deze schroefdraadverbinding gebeurt door het contact van metaal op metaal tussen het cilindrische gedeelte van de binnendraad en het conische gedeelte van de buitendraad. • • •

Cilindrische buiten- en binnenschroefdraad: verboden Conische buiten- en binnenschroefdraad: verboden Te korte conische buitendraad: verboden

31



Dichtheid van de schroefdraadverbinding: krijg je met een dichtingsproduct om de afwijkingen van de schroefdraad op te vangen. Dit dichtingsproduct beantwoordt aan een van de volgende normen: • anaëroob afdichtingsmiddel (dichtingsmiddel dat uithardt in afwezigheid van zuurstof ): NBN EN 751-1 (bv. Loctite); • niet-uithardend afdichtingsmiddel: NBN EN 751-2, eventueel in combinatie met acrylvezels (bv. Kolmat); • niet-gesinterde PTFE-banden van de klasse GRp: NBN EN 751-3 (bv. Teflon-banden met een minimale dikte van 0,1 mm). Dichtingsmiddelen

Je mag geen hygroscopische vezels, bv. hennep of vlas, gebruiken. Drieledige schroefkoppeling met dichting metaal op metaal Bij drieledige schroefkoppelingen of unionkoppelingen moet een conische sluiting voor de dichtheid zorgen. Contact van metaal op metaal verwezenlijkt die dichtheid, zoals aangegeven in de afbeelding hieronder (conisch/conisch of conisch/sferisch). Eventueel kunnen we een bijkomende dichting aanbrengen in de vorm van een O-ring, gevat in een gleuf, die na het vastschroeven is afgesloten.

32



De drieledige schroefkoppelingen van smeedbaar gietijzer moeten beantwoorden aan de norm NBN EN 10242.

Drieledige schroefkoppeling

Drieledige schroefkoppeling met platte dichtingsring – verboden Flensverbinding Het materiaal van de pakking kies je naargelang van de ruimte waarin de flens is opgesteld. Binnen een gebouw moet de flensverbinding bestand zijn tegen hoge temperaturen (type RHT ). Lasverbindingen van stalen buizen en onderdelen De gebruikte buizen moeten uit lasbaar staal zijn gemaakt. De stalen fittings en kranen die moeten worden gelast, zijn gemaakt uit een lasbare staalsoort, aangepast aan deze verbindingswijze en met laskenmerken die vergelijkbaar zijn met die van de stalen buizen. Flensverbinding op stalen leiding

Verzinkte stalen buizen mag je niet aan elkaar lassen. Het toevoegmateriaal moet aangepast zijn aan het basismateriaal (meer bepaald aan de buizen, de hulpstukken en de kranen), het lasprocedé (zie de normen van de reeks NBN F 31) en de lasmethode (o.a. opgaand en neergaand). 33



Gebruikte lasprocedés: • vlambooglassen; • autogeenlassen; • TIG-lassen. Gebruikte lastechniek: • stuiklassen De lassers moeten tijdens een opleiding lasverbindingen leren utivoeren.

Opmerking Aanvullende vorming blijkt soms nodig, in het bijzonder voor uitvoerders die niet geregeld zulke verbindingen uitvoeren. Instructeurs die een brede praktische en theoretische kennis hebben over de wijze van uitvoering, moeten deze vorming geven. Ze moeten de nieuwste toepassingen en gebruiken beheersen, de oorzaken van gebreken kunnen ontleden en in staat zijn de daaruit volgende, noodzakelijke bijkomende vorming te organiseren. Vorming kan ’on the job’-training omvatten, onder het toezicht van een ervaren uitvoerder.

34

De vorming moet, aangepast aan de verbindingsmethode, minimaal deze onderwerpen omvatten: • materialen en wanddikten van buizen en onderdelen; • visuele inspectie van lassen; • begrippen over destructieve en niet-destructieve testmethoden; • keuze, behandeling, opslag en gebruik van de gepaste buizen, hulpstukken, toevoegmaterialen en gassen; • de geschikte uitrusting (lasapparatuur, klemmen, hulpgereedschap); • de invloed van de weersomstandigheden op de kwaliteit van de lassen; • voorbereiding en zuiverheid van buisuiteinden en hulpstukken; • persoonlijke bescherming, bescherming van derden en van het milieu.



Het is wenselijk dat de uitvoerder: • geregeld degelijke verbindingen kan uitvoeren in overeenkomst met de juiste procedures; • de veiligheidsprocedures leert kennen en ze leert toepassen; • kan beoordelen waardoor ondeugdelijke verbindingen ontstaan. De opleiding moet bewijzen dat ze aangepast is aan het uit te voeren werk op het terrein. In het bijzonder moeten we controleren op het ’doorlassen’. Wij willen geen las die ’op’ de verbindingszone kleeft, maar wel één die over de volledige wanddikte van de buis doordringt. Hardsolderen van stalen buizen is verboden.

4.2.4 Koper [NBN D51-003 § 4.1.2] Koperen buizen voldoen aan de norm NBN EN 1057. Kwaliteiten: • R220: uitgegloeide koperen buis – wordt verkocht op rol; • R250: halfharde koperen buis – wordt verkocht in rechte lengten; • R290: harde koperen buis – wordt verkocht in rechte lengten, maar komt bijna niet voor in België. Voor koper is de diameter bij conventie de reële buitendiameter van de buis, uitgedrukt in millimeter. De minimale nominale wanddikte, afhankelijk van de buitendiameter van de buis en van het gebruikte verbindingtype, staat in tabel 2 hieronder. Het gebruik van buizen met een andere buitendiameter dan de in onderstaande tabel vermelde diameters, is verboden. De buizen worden gemarkeerd Voorbeeld: Cu – EN 1057 – R220 – 12 × 1,0.

35



Tabel 2 – Minimale nominale wanddikte van de koperen buizen, met het oog op de buitendiameter en het type verbinding [NBN D51-003 § 4.1.2 – Tabel 2] Buitendiameter (mm)

Hardsolderen

12 – 15 – 18 – 22 28 35 – 42 54

1 1 1 1,2

Knelfitting Minimale nominale wanddikte (mm) 1 1 Verboden Verboden

Persfitting 1 1,5 Verboden Verboden

De gebruikte verbindingstechnieken voor koperen buizen zijn: • knelfittings • persfittings • hardsolderen Knelfitting [NBN D51-003 § 4.1.3 + § 4.5.1.2 + § 4.5.1.3.2] De knelfittings en -toebehoren (bicone-fittings) zijn volledig uit koper of een koperlegering. De knelring is niet gespleten. Op de website www.aardgas.be vind je een lijst met de goedgekeurde fittings. Zij zijn alleen maar toegelaten voor het verbinden van koperen buizen met een buitendiameter tot en met DN28. De nominale maat van het hulpstuk moet identiek zijn aan die van de buis waarop het wordt aangebracht. De knelring moet twee aanslagkragen hebben. Die moeten een overdreven vervorming van de koperen buis beletten en toelaten dat de ring zich, na volledige aanspanning, evenwijdig met de as van de buis bevindt. Knelfitting – ’LANG’ model voor gas

36

De wartelmoer moet de buis, vanaf de knelring, ondersteunen over een nuttige lengte gelijk aan ten minste 0,7 maal de buitendiameter van de buis.



Knelfitting – ’KORT’ model voor water – VERBODEN VOOR GAS

Als je een knelverbinding van koperen buizen uitvoert, met de kwaliteit R 220 (uitgegloeide buis – geleverd op rol), moet je een steunbus gebruiken. Persfitting [NBN D51-003 § 4.1.3 + § 4.5.1.2 + § 4.5.1.3.3 + § 4.5.2.3] In afwachting van de publicatie van een Europese norm over persverbindingen gebruiken we de KVBG-specificatie 2001/2 ’Specificatie voor de persverbinders voor gasinstallaties’(5) om de kwaliteit van deze verbindingen te bepalen. De door KVBG voor gas goedgekeurde persfittings kun je herkennen aan het AGB-BGV kwaliteitslabel. Een lijst van deze fittings vind je op de website www.aardgas.be. De persfittings en -toebehoren moeten op hun buitenwand voorzien zijn van de volgende markering: • de naam van de fabrikant en/of het gedeponeerd merk; • de nominale druk in bar voorafgegaan door de aanduiding PN, met een PN van minimaal 5 bar; • de buitendiameter, in mm, van de koperen buis waarop je de verbinding moet monteren; • de volgende aanduidingen, onuitwisbaar en permanent aangebracht (zelfs na het persen en de RHT-proef ): • de letters ’GT’ (geschikt voor Gas en Thermisch getest, m.a.w. van het type RHT); • een verdeelstreep ‘/’, gevolgd door de druk (in bar) tijdens de RHT-proef.

(5) Deze referentie is niet langer geldig. Op de website www.cerga.be worden enkele merken van verbindingen met het kwaliteitslabel AGB-BGV aanbevolen. Er bestaat een NBN EN 1057: Koper en koperlegeringen - Naadloze, koperen buizen voor gas- en waterleidingen in sanitaire en verwarmingstoepassingen = EN 1057:2006.

37



De markering moet onuitwisbaar en voldoende leesbaar zijn om na de montage gemakkelijk controleerbaar te blijven. Om verwarring met analoge persfittings (bv. voor water) te vermijden, moeten ze voor gas op de twee uiteinden een gele rechthoek vertonen.

Persfitting Links: zwarte O-ring/persfitting voor water Rechts: gele of grijze O-ring/persfitting voor gas

Tijdens het persen mag er zich geen abnormale pletting van de koperen buis voordoen. De klemming moet wel voldoende groot zijn om de mechanische weerstand van de verbinding te waarborgen. bv. als ze onderworpen wordt aan de statische krachten die op de installatie kunnen inwerken bij normaal gebruik: buigen, wringen, rekken en trillen. •

•

• • Persgereedschap

38

Het persen zelf moet de gecontroleerde blijvende vervorming van de elementen verzekeren tijdens het persen. De uitgevoerde persing moet conform de voorschriften van de fabrikant van de persfitting zijn. Gebruik alleen de persfittings in combinatie met het type buis (wanddikte, hardheid en buitendiameter) waarvoor ze gekeurd zijn. Gebruik alleen de persfittings die geschikt zijn voor gas (en bv. niet die voor water). Gebruik altijd de persbekken en -machines die de fabrikant van de persfittings voorschrijft. De installateur krijgt alleen de fabrieksgarantie als hij dit voorschrift volgt. Het is absoluut noodzakelijk om de persmachines en -bekken regelmatig volgens de voorschriften van de fabrikant te laten onderhouden. Een versleten persbek geeft onvoldoende vervorming, waardoor een kans op lekken ontstaat. Bij een niet onderhouden persmachine vermindert de perskracht, zodat de persfitting onvoldoende vervormd is, zodat er een kans op lekken ontstaat.

Beperkingen in het gebruik: • De fittings en toebehoren moet je gebruiken conform de gebruiksaanwijzingen die verplicht toegevoegd zijn. Je mag ze alleen gebruiken om koperen buizen te verbinden die conform


• •


de norm NBN EN 1057 zijn, een wanddikte hebben zoals aangegeven in tabel 2 en een uitwendige diameter hebben kleiner dan of gelijk aan DN28. De nominale maat van het hulpstuk is dezelfde als die van de buis waarop het wordt aangebracht. De verbinding van een stalen en een koperen buis met deze verbindingsmethode is verboden. Deze methode mag enkel gebruikt worden als de werkdruk kleiner dan of gelijk aan 100 mbar is.

Hardsoldeerverbindingen van buizen uit koper of koperlegeringen De soldeerverbindingen van koperen buizen (zowel de uitgegloeide als de halfharde als de harde koperen buizen) stroomopwaarts van de stopkraan van het verbruikstoestel moet je uitvoeren door hardsolderen. Hardsolderen Solderen met behulp van een toevoegmateriaal dat een smeltpunt heeft van minstens 450 °C, is hardsolderen. Je mag alleen de voorgevormde hulpstukken voor capillaire hardsoldeerverbindingen gebruiken die beantwoorden aan de norm NBN EN 1254-1 of NBN EN 1254-4. De uitvoerder moet voldoende kennis hebben van het materiaal en de gebruikte hardsoldeertechniek (analoog met de vorming van de staallassers). Er moet nauwkeurige controle zijn op de degelijke uitvoering van de hardsoldeerverbindingen over de hele omtrek van de buis. We moeten ook de zijde van de buis die zich tegen de muur bevindt extra controleren.

Fittingloze aftakking op een koperen buis en optrompen van zulke buizen, als voorbereiding op het hardsolderen, zijn verboden

4.2.5 Polyethyleen (PE) [NBN D51-004 § 5.3 + addendum 1] Verboden voor installaties in een gebouw – PE is niet RHT. Buizen en toebehoren in PE zijn alleen toegelaten voor de ingegraven gedeelten van de binnenleiding en tot een werkdruk van 5 bar (bv. tussen de gasmeter, geplaatst aan de rooilijn in een meterkast, en de muurdoorgang voor de buitenmuur van het gebouw). Je mag alleen de voor aardgas geschikte buizen en hulpstukken gebruiken. De buizen moeten conform de norm NBN EN 1555-2 zijn, met markering in gele kleur, o.a. het woord ’GAS’/’GAZ’. 39



Toegelaten verbindingstechnieken: • elektrolassen; • spiegellassen; • trekvaste mechanische verbinding. Elektrolassen De elektrolasmoffen moeten beantwoorden aan de norm NBN EN 1555-3. Deze techniek is toepasbaar: • voor alle nominale buitendiameters tussen DN20 en DN200; • door een gekwalificeerde lasser, opgeleid volgens de norm NBN T42-011, die beschikt over een geldig laspaspoort voor elektrolassers; • met behulp van een geschikt elektrolastoestel dat beantwoordt aan de voorschriften van de KVBG. Op de website www.aardgas.be vind je een lijst van de goed gekeurde elektrolastoestellen.

Elektrolassen: elektrolastoestel + elektrolassen van een mof Spiegellassen Deze techniek noemen we soms ook ’stuiklassen’, ze is toepasbaar: • voor nominale buitendiameters vanaf DN110; • door een gekwalificeerde lasser, opgeleid volgens de norm NBN T42-011, die beschikt over een geldig laspaspoort voor spiegellassers; • met een geschikt lastoestel dat beantwoordt aan de voorschriften van de KVBG – op de website www.aardgas.be vind je een lijst van de goedgekeurde spiegellastoestellen.

40



Uitvoering van een stuiklas

Trekvaste mechanische verbindingen •

Trekvaste mechanische verbinding staal-PE

’Trekvast’: de verbinding tussen een PE-buis en een metalen fitting (staal of koper) of tussen twee PE-buizen vertoont geen gebrek aan dichtheid bij een toenemende trekkracht tussen beide elementen, vóór er een zichtbare insnoering van de PE-buis optreedt.

41



• • •

De trekvaste mechanische verbindingen moeten beantwoorden aan de norm ISO 10383-1 of ISO 10383-3. Aan de binnenkant voorzien we altijd een steunbus, aangepast aan de wanddikte en de binnendiameter van de PE-buis. Het is aan te raden verbindingen te gebruiken die bij de fabrikant zijn voorgemonteerd.

Bij de fabrikant voorgemonteerde trekvaste verbinding PE-staal

4.2.6 Kranenstel [NBN D51-003 § 4.1.4 + § 4.2 + § 4.4.1 + § 4.4.3 + § 6.4 + § 6.5] Stopkraan Kraan van de installatie die onmiddellijk voor een verbruikstoestel is geplaatst.

De stop- en sectioneerkranen beantwoorden aan de voorschriften van de norm NBN EN 331 en de kranen die in een gebouw staan, zijn van het type RHT.

Sectioneerkraan Kraan die toelaat een gedeelte van de binnenleiding af te zonderen.

Sectioneerkraan Het kwaliteitslabel AGB-BGV geeft aan dat een kraan aan de bovenstaande eisen voldoet. Niet alleen ’BGV’-kranen zijn geschikt voor aardgas. De kranen moeten wel conform de norm NBN EN 331 zijn, de juiste drukklasse hebben en RHT zijn wanneer je ze in een gebouw gebruikt. De aanduiding van de betreffende norm en het RHT-teken (’GT’ – Gas Temperatuur – of ’HTB’ – Höhe Temperatür Bestendigheit) staat op de kraan of er is een attest in die zin bijgevoegd. De stop- en sectioneerkranen zijn van het type ’kwarttoer’ en hun bedieningshendel geeft ondubbelzinnig aan of ze open of gesloten zijn. Het gebruik van een afneembare bedieningshendel is verboden. 42



4.3 Uitvoering – Algemene voorschriften [NBN D51-003 § 4.4.1]

4.3.1 Fittings en T-stukken [MTI] •

In afwachting van de aansluiting van een toestel, moet je ELKE leiding en stopkraan degelijk afsluiten met een metalen geschroefde stop of dop, zelfs wanneer de gasmeterkraan in gesloten stand verzegeld is.

• •

Je moet een voldoende aantal fittings in voorraad hebben voor het reinigen, in het bijzonder aan de lage punten van de verticale leidingdelen. Je moet ook enkele T-stukken in de installatie aanbrengen, afgesloten met een metalen stop, met het oog op eventuele uitbreidingen of de latere aansluiting van bijkomende toestellen. Met het oog op de uitvoering van de dichtheidsproef moet je een T-stuk, afgesloten met een stop, installeren stroomafwaarts en in de nabijheid van • de gasmeter; • de verbinding van het nieuwe met het bestaande gedeelte van een binnenleiding.

4.3.2 Sectioneerkranen [MTI] Je moet een sectioneerkraan plaatsen: • bij het begin van een uitbreiding van de binnenleiding; • in elk gebouw en elke verblijfseenheid (bv. appartement, bureau), geplaatst ter hoogte van de inkomende leiding in dit gebouw of deze verblijfseenheid. Sectioneerkraan bij het binnenkomen van het gebouw bij de gasmeteropstelling in een meterkast buiten

43



4.3.3 Bevestigingsbeugels [MTI] •

Als je de leidingen aan de wand bevestigt door middel van bevestigingsbeugels, moeten die aangepast zijn aan de buiten diameter en het gewicht van de leidingen.

•

Je moet bevestigingsbeugels plaatsen nabij elke afsluitkraan, elke richtingsverandering of T-stuk. De afstand tussen twee bevestigingsbeugels mag niet groter zijn dan 1,20 m voor koperen en 2 m voor stalen buizen. De leidingen moet je elektrisch van hun bevestigingsmiddelen isoleren, als ze in een ander metaal vervaardigd zijn.

Elektrisch geïsoleerde beugel voor buizen uit verschillende metalen

•

4.3.4 Uitwendig beschermen van de leidingen [MI] Algemeen [NBN D51-003 § 4.11.1] De leidingen worden uitgevoerd in corrosievast materiaal ofwel beschermd tegen corrosie.

Deze bescherming moet de volgende eigenschappen bezitten: • Ze werkt niet schadelijk in op de materialen waarmee zij in contact komt. • Ze weerstaat aan de invloed van de omgeving waarin ze gebruikt wordt en aan de eventuele inwerking van de materialen waarmee zij in contact komt. Alleen de leidingen die door een bekleding met synthetisch materiaal worden beschermd, mag je inwerken of in een ondervloer plaatsen. Deze bekleding moet aan het metaal hechten, vrij zijn van poriën, duurzaam zijn en verenigbaar zijn met de materialen waarmee zij in contact komt.

44

Zij wordt aangebracht: • ofwel in de fabriek; • ofwel breng je beschermingsbanden aan als je de leiding plaatst. De beschermingsbanden zijn conform de norm NBN EN 12068 en hebben het beschermingsniveau van de klasse A30 of hoger. A30 betekent volgens de norm NBN EN 12068 een beschermingsband met een lage mechanische weerstand, bruikbaar bij een temperatuur van maximaal 30 °C.



Als je de in de fabriek aangebrachte bekleding verwijdert of beschadigt, moet ze hersteld worden. Vóór je de bekleding conform de instructies van de fabrikant aanbrengt, moet je de leiding reinigen, zodat elk spoor van vocht of vreemde lichamen die de adhesie en de eigenschappen van de bekleding nadelig kunnen beïnvloeden, volledig verwijderd is. Bekleding met synthetisch materiaal [NBN D51-003 § 4.11.2] Stalen leidingen in een gebouw met een droge omgeving bescherm je eenvoudig met een roestwerende verflaag. Verzinkte stalen buizen, geplaatst in een omgeving waar je een aanzienlijke condensatie kunt verwachten, moet je tegen corrosie beschermen met een bekleding van synthetisch materiaal, zoals hieronder beschreven. De volgende leidingen kun je ‘BEKLEDEN MET SYNTHETISCH MATERIAAL’: • leidingen ingewerkt in een muur of vloer; • leidingen in een vochtige omgeving; • verbindingen van koperen en stalen leidingdelen; • ingegraven metalen leidingen. Hiervoor kun je onder meer de volgende systemen gebruiken: • ’butyl’-systeem: de eerste laag bestaat uit butylprimer, de tweede uit butylband, aangebracht met een overlapping van 50 %, en de derde laag wordt gevormd door een mechanische beschermingsband uit PE of PVC, ook met een overlapping van 50 %; Beschermingsbanden: ’butyl’-systeem

45



•

’vetband’-systeem: de eerste laag vetband breng je aan met een overlapping van 50 % en de tweede laag wordt gevormd door een mechanische beschermingsband uit PE of PVC, aangebracht met een overlapping van 50 %;

•

’thermokrimp’-systeem: een thermokrimpmof breng je aan met een airgun of met een roofing-brander.

Beschermingsbanden: aanbrengen van vetband

Beschermingsbanden: aanbrengen van thermokrimpmof

Beschermen van koperen leidingen [NBN D51-003 § 4.11.3] De ingewerkte of in ondervloer geplaatste koperen leidingen bescherm je zoals hierboven beschreven. Mantelbuis [NBN D51-003 § 4.11.4] Bij elke doorgang van een wand (horizontaal of verticaal) bescherm je de leidingdoorvoer met een mantelbuis in metaal of synthetisch materiaal. Aan de bovenzijde van de doorgang van een aan vochtigheid blootgestelde vloer (water voor de schoonmaak) steekt de mantelbuis minstens 5 cm boven de vloer uit.

46

De ringvormige ruimte tussen de leiding en de mantelbuis vul je op met een niet-corrosief materiaal dat voldoende plastisch is om de dichtheid te verzekeren (bv. met pasta).



De ondergrondse openingen in de buitenmuren waardoor de leidingen lopen, stop je op met een niet-corrosief materiaal dat voldoende plastisch is om de gasdichtheid te verzekeren (bv. siliconenpasta of PUR-schuim).

4.3.5 Elektrische continuïteit [TI] [NBN D51-003 § 4.3.4 + AREI] De leidingen mogen nooit dienst doen als aarding voor een elektrisch toestel of installatie.

De elektrische continuïteit van de binnenleiding moet verzekerd zijn. De leidingen moeten onderling verbonden zijn met de equipotentiaal-verbinding van het gebouw, behalve de delen die elektrisch geïsoleerd of beschermd zijn.

Equipotentiaal-verbinding Merken van de leidingen [MI] [NBN D51-003 § 4.10] Als verwarring mogelijk is, hetzij tussen verschillende leidingen, hetzij over de aard van het doorstromende fluïdum, identificeert een gele markering de gasleidingen. Zo kun je markeren: • met de oorspronkelijke gele kleur van de kunststofbekleding, aangebracht in de fabriek; • je schildert de gasleiding in het geel; • je brengt stroken zelfklevende band aan, op regelmatige afstanden, bv. elke 2 m, en bij iedere wand- of vloerdoorgang.

47

5. Plaatsen van de gasleidingen


5. Plaatsen van de gasleidingen 5.1 Plaatsen van gasleidingen in een gebouw [MI] 5.1.1 Gevolgde weg en bereikbaarheid van de leidingen [NBN D51-003 § 4.3] Algemeen De leidingen lopen in rechte lijnen – horizontaal, verticaal of de lijnen van de wanden volgend – met, waar mogelijk, zo weinig mogelijk richtingsveranderingen. Bij richtingsveranderingen gebruik je bochten in plaats van kniestukken. Het aantal fittings en lassen houd je zo beperkt mogelijk.

5.1.2 Ruimtelijke schikkingen

De leidingen zijn zichtbaar en bereikbaar over hun hele lengte.

Ruimtelijke schikking 1: zichtbare leidingen De zichtbare, horizontaal lopende leidingen bevinden zich op minstens 5 cm boven het peil van de afgewerkte vloer. Ruimtelijke schikking 2: leidingen in een technische schacht zonder specifiek risico Deze ruimte wordt in een gebouw voorbehouden voor de doorgang van buizen en als ruimte waarin je eventueel de gasmeters en de sectioneerkranen plaatst. De schacht vertoont geen specifiek risico wanneer de geplaatste leidingen en gasapparaten noch door inwerking van vocht noch door inwerking van temperatuur beschadigd worden en er in de schacht geen apparatuur aanwezig is die als ontstekingsbron kan dienen – zie voorbeelden van specifieke risico’s na tabel 3. De technische schacht loopt door en is aan zijn bovenste uiteinde in verbinding met de buitenlucht door een op het hoogste punt van de schachtruimte aangebrachte, niet-afsluitbare opening van minimaal 150 cm².

49



De afstand tussen de bovenrand van deze verluchtingsopening en het hoogste punt van de schachtruimte mag niet groter dan 0,10 m zijn. De leidingen zijn via inspectieluiken bereikbaar voor onderhoud en herstellingen. Voorbeeld van leidingen in een technische schacht zonder specifiek risico

Ruimtelijke schikking 3: leidingen in een geventileerde holle ruimte zonder specifiek risico De leidingen moeten bereikbaar blijven, de holle ruimte moet verlucht zijn en er mag zich geen specifiek risico in deze ruimte bevinden. De holle ruimte bevindt zich • tussen twee horizontale wanden – bv.: • een vals plafond opgebouwd uit volle of opengewerkte verwijderbare panelen, waardoor de holle ruimte in verbinding blijft met de ruimte waarin zich het valse plafond bevindt; • een toegankelijke kruipruimte (kruipruimte met gemakkelijke 50


•


toegang, die een vrije hoogte van 60 cm heeft en degelijk geventileerd is door middel van minstens twee openingen, aangebracht in tegenover elkaar liggende buitenmuren). tussen twee verticale wanden: – bv.: • verticaal lopende, omkaste gasleidingen.

De holle ruimte staat rechtstreeks in verbinding met de buitenlucht of met de ruimte waarvan zij deel uitmaakt (zie de voorbeelden hieronder), door middel van een niet-afsluitbare opening van minstens 150 cm². Bij een holle ruimte achter een verticale wand bevindt de bovenrand van de verluchtingsopening zich op maximaal 10 cm van het hoogste punt van de holle ruimte. Voorbeeld van leidingen in een geventileerde holle ruimte zonder specifiek risico

51



Voorbeeld van leidingen in een geventileerde holle ruimte zonder specifiek risico

1. Verwijderbare, volle of opengewerkte panelen 2. Rooster Ruimtelijke schikking 4: leidingen in een niet-geventileerde holle ruimte zonder specifiek risico De leidingen zijn niet bereikbaar en geplaatst volgens een rechte lijn in een holle ruimte die NIET verlucht is en waarin zich geen specifiek risico bevindt. Voorbeeld van leidingen in een niet‑geventileerde holle ruimte zonder specifiek risico 1. Voeding aardgas stroomafwaarts van de gasmeter 2. Gastoestel 3. Gelaste stalen buis of gehardsoldeerde koperen buis 4. Niet-toegankelijke kruipruimte 5. Niet-geventileerde schacht 6. Niet-geventileerde omkasting 7. Niet-geventileerde holle ruimte 8. Vals plafond uit plaasterplaat 52



De holle ruimte bevindt zich: • tussen twee horizontale wanden – bv.: • een gesloten vals plafond dat je niet kunt wegnemen; • een niet-toegankelijke kruipruimte onder een gebouw. • tussen twee verticale wanden – bv.: • een omkasting van een bundel gasleidingen die je moeilijk kunt wegnemen. Deze plaatsing is toegelaten als de leidingen GELIJKTIJDIG aan de volgende twee voorwaarden voldoen: • ze bestaan uit staal (lasverbindingen) of uit koper (hardsoldeerverbindingen); • hun totale lengte is beschermd tegen corrosie met een bekleding met synthetisch materiaal. Ruimtelijke schikking 5: leidingen ingewerkt in de muur of ondervloer De leidingen zijn niet bereikbaar, en ingewerkt IN een muur achter een wand of in een ondervloer. • • •

•

Deze plaatsing is toegelaten als de leidingen: beschermd zijn tegen corrosie door bekleding met synthetisch materiaal. De koperen leidingen zijn altijd bekleed in de fabriek (bv. WICU-buizen). en koperen buizen bovendien mechanisch beschermd zijn tegen pletting en toevallige doorboring, door een stalen bescherming van 2 mm dikte. Deze kan uitgevoerd zijn onder de vorm van een vlakke strip of een voorgevormd profiel (star of ’flexibel’). niet raken aan het geraamte, de bewapening of welke andere leiding ook van het gebouw.

Je moet rekening houden met mogelijke uitzettingen door maatregelen te nemen die een kleine glijbeweging in de lengte toelaten, vooral waar de buitendiameter verandert, bij schroefdraadverbindingen en waar uitstekende delen van lasverbindingen voorkomen. Voorbeeld van leidingen geplaatst in een ondervloer

1. Stalen buis beschermd tegen corrosie 2. Koperen buis bekleed in de fabriek 3. Stalen profiel minimaal 2 mm dik

53



Voorbeeld van leidingen geplaatst in een ondervloer

1. Stalen buis, beschermd tegen corrosie, gelegd in de isolatielaag 2. Koperen buis bekleed in de fabriek 3. Vlakke stalen strip minimaal 2 mm dik

54

Voorbeeld van een stalen gasleiding in een sleuf achter een bekleding met plaasterplaten

Voorbeeld van een stalen gasleiding tussen twee houten latten achter een bekleding met plaasterplaten



Tabel 3 – Overzicht van de toegelaten verbindingen voor de verschillende ruimtelijke schikkingen Ruimtelijke Gevolgde weg van de leidingen schikkingen

Verbindingen Mechanische verbindingen SchroefKnellen draad Persen Drieledige koppeling

Bereikbare leidingen 1 Zichtbaar 2 Technische schacht zonder specifiek risico 3 Geventileerde holle ruimte zonder specifiek risico Niet-bereikbare leidingen 4 Niet-geventileerde holle ruimte zonder specifiek risico 5 Ingewerkt in de muur of ondervloer

Lassen/ hardsolderen

ja ja

ja ja

ja ja

ja

ja

ja

neen

neen

ja

ja

neen

ja

De volgende mechanische verbindingen moeten altijd bereikbaar blijven (eventueel door het gebruik van een technische schacht): • knelfittings en toebehoren; • persfittings en toebehoren; • drieledige koppelstukken. Zones met specifiek risico [NBN D51-003 § 4.3.3] De volgende ruimten worden beschouwd als ’met specifiek risico’, het is verboden leidingen te plaatsen in ruimten zoals: • liftkokers; • afvoerkanalen van verbrandingsproducten; • ventilatie- of luchtbehandelingskanalen; • leidingen of kanalen voor de waterafvoer; • toezichtsputten van riolen; • afvoerkokers (o. a. voor huisvuil, linnen en papier); • holle bouwelementen (o. a. bouwstenen, holle welfsels, snelbouwstenen en elementen uit gebakken aarde).

5.1.3 Bijzondere bepalingen voor stijgleidingen in een gebouw [NBN D51-003 § 4.4.2] Wanneer de gasmeters samengebracht zijn in een technisch lokaal, moeten de leidingen tussen dit technische lokaal en de verschillende wooneenheden, voor alle boven elkaar liggende ruimten, één enkele bundel vormen. 55



De leidingen mogen alleen maar bundels vormen als elk van de leidingen bereikbaar blijft.

5.1.4 Tussengasmeter [NBN D51-003 § 4.4.3] Iedere tussengasmeter is van het type RHT en wordt voorafgegaan door een sectioneerkraan.

Na iedere tussengasmeter wordt een T-stuk geplaatst, afgesloten met een metalen stop of dop. Met dit T-stuk kun je de dichtheidsproef of een drukmeting uitvoeren. Om voldoende gasdruk aan de toestellen te waarborgen is het belangrijk het drukverlies in de tussengasmeter te beperken. Dit kun je doen door de tussengasmeter te overdimensioneren. Bij een installatie met een maximaal verbruik van 3 m3/h gebruik je bijvoorbeeld een tussengasmeter met een maximaal debiet van 10 m3/h (gasmeter Qmax 10).

5.1.5 Bijzondere bepalingen voor de plaatsing van een metalen slang [NBN D51-003 § 4.1.2 + § 4.4.4] De metalen slangen zijn in staal. De kwaliteit van deze slangen is bepaald door de KVBG-specificatie 91/01 ’Metalen RHT-slangen voor brandbare gassen’. De goedgekeurde metalen slangen dragen een kwaliteitslabel, bv. ’AGB-BGV’. Metalen slangen

56

Je mag een metalen slang uitzonderlijk in een binnenleiding plaatsen op voorwaarde dat de situatie gelijktijdig aan de volgende voorwaarden voldoet: • Het gebruik van een starre leiding blijkt moeilijk. • De slang is maximaal 2 m lang.


• • • •


Het geheel van de slang en de koppelingen is niet ingewerkt in een muur of ondervloer. De metalen slang is zo geplaatst dat ze geen beschadigingen, rekking of torsie ondergaat. De buigstraal van de metalen slang is niet kleiner dan voorgeschreven door de fabrikant. Je plaatst de slangen niet in serie, want dat is verboden.

Enkele toepassingen voor metalen RHT-slangen in de binnenleiding zijn: • verbindingen van leidingen die zich in twee tegenover elkaar bewegende delen van een gebouw bevinden (bv. bij grondverzakking van één deel); • verbinding van twee strakke leidingdelen die moeilijk op de klassieke manier te realiseren is (vele korte bochten na elkaar op een moeilijk bereikbare plaats).

5.1.6 Aansluiten van verbruikstoestellen op de binnenleiding Gasstopkraan Een stopkraan met koppelstuk, stroomafwaarts van de kraan geplaatst, staat voor elk toestel. Dat laat toe het toestel in alle veiligheid af te koppelen.

[NBN D51-003 § 6.4] Deze kraan is zo dicht mogelijk bij het toestel geplaatst en is bereikbaar en bedienbaar. Voor tussenbouw-keukenfornuizen en inbouwkookplaten mag je de gasstopkraan in een onder- of naastgelegen kast of ruimte plaatsen, ook als je de kraan daardoor minder gemakkelijk kunt bedienen. Sommige aardgasinbouwhaarden (cassetten) zijn ingewerkt in een sierschouw. Als de omstandigheden geen normale plaatsing toelaten, mag je bij die inbouwhaarden de stopkraan in een aanpalend lokaal opstellen. Opgelet: dit mag je alleen doen als de leiding tussen de kraan en het aansluitpunt van het toestel uitgevoerd is met RHT-materialen en verbindingstechnieken en als er ter hoogte van het aansluitpunt een tweede stopkraan staat, waarmee je het toestel kunt afkoppelen. Aansluitleiding op de binnenleiding NA de stopkraan [NBN D51-003 § 6.5] De aansluiting van gasverbruikstoestellen na de stopkraan gebeurt: • ofwel met behulp van metalen buizen (zie 4.2.3 en 4.2.4); • ofwel met behulp van een metalen RHT-slang. Deze metalen slang moet je zo plaatsen dat ze niet wordt blootgesteld aan pletting en tractie, of een kleinere kromtestraal vertoont dan toegelaten door de fabrikant. 57



Mogelijke toepassingen: • aansluiting van inbouwtoestellen, zoals inbouwhaarden, -fornuizen en -kookplaten; • aansluiting van toestellen die onderhevig zijn aan thermische uitzetting, zoals stralers; • aansluiting van toestellen die aan mechanische trillingen onderhevig zijn, bv. ventilatorbranders; • bij de vervanging van een centrale verwarmingsketel. Bijzondere bepalingen voor de aansluiting van komforen en NIET-ingebouwde kookfornuizen (monobloc) [NBN D51-003 § 6.6.2] Je kunt niet-ingebouwde kooktoestellen aansluiten d.m.v. een elastomeren slang met geïntegreerde, niet-demonteerbare mechanische opzetstukken die beantwoorden aan de eisen van de norm NBN D04-002. Elastomeren slang ’asymmetrisch model’

58

Opmerking De norm NBN D04-002, tweede uitgave, geldt voor een slang die een vast opzetstuk heeft en een opzetstuk met losse wartelmoer. De norm NBN D04-002: 2003, derde uitgave, geldt voor een slang met twee losse wartelmoeren.



Het gebruik van een elastomeren slang is een uitzondering op het principe van de bescherming tegen hoge temperaturen (RHT-principe). De montage van een elastomeren slang ’asymmetrisch model’ (die beantwoordt aan de norm NBN D04-002: 1992, tweede uitgave) gebeurt zo: • Een stopkraan van het type ’kooktoestel’ komt stroomopwaarts van de slang op het uiteinde van de binnenleiding. De zijde van de kraan die verbonden moet worden met het opzetstuk met vrije wartelmoer van de slang, moet voorzien zijn van cilindrische buitenschroefdraad NBN EN ISO 228-1 / G ½. • Het vaste opzetstuk van de slang schroef je, zonder pakking, op het ingangskoppelstuk van het toestel, als dit voorzien is van uitwendige conische schroefdraad NBN EN 10226-1/G ½. De dichtheid in de schroefdraad krijg je d.m.v. een dichtingsmiddel (zie ook 4.2.3 Staal: dichtheid van de schroefdraadverbinding). • Het opzetstuk met vrije wartelmoer van de slang schroef je, met tussenvoeging van een vlakke pakkingring, op de zijde van de stopkraan die cilindrische buitenschroefdraad heeft.

Opgelet Tijdelijk zijn er dus twee 2 typen elastomeren slangen op de markt: 1- een asymmetrisch model met één losse wartelmoer en één vast opzetstuk met inwendige gasschroefdraad NBN EN 10226-1 (volgens de norm NBN D04-002, tweede uitgave); 2- een symmetrisch model met twee losse wartelmoeren (volgens de norm NBN D04-002, derde uitgave). Op termijn blijft alleen het symmetrische model beschikbaar.

De montage van een elastomeren slang ’symmetrisch model’ (die beantwoordt aan de norm NBN D04-002: 2003, derde uitgave) gebeurt zo: • Je monteert een stopkraan van het type ’kooktoestel’ stroomopwaarts van de slang, op het vaste uiteinde van de binnenleiding. De zijde van de kraan die je moet verbinden met het opzetstuk van de slang, moet een cilindrische buitenschroefdraad NBN EN ISO 228-1 / G ½ hebben. • Een opzetstuk met vrije wartelmoer van de slang schroef je, met tussenvoeging van een vlakke pakkingsring, op de zijde van de stopkraan die cilindrische buitendraad heeft. • Het andere opzetstuk met vrije wartelmoer van de slang schroef je, met tussenvoeging van een vlakke pakkingsring, op het ingangskoppelstuk van het toestel als dit cilindrische buitenschroefdraad NBN EN ISO 228-1 / G ½ heeft. Als een bestaand toestel een uitwendige schroefdraad NBN EN 10226-1/G ½ heeft, moet je eerst een overgangsstuk monteren, conform de norm NBN D04-002: 2003 (derde uitgave), op het koppelstuk. Als je een nieuw toestel plaatst of een bestaand toestel vervangt, moet je de bestaande slang vervangen door een nieuwe slang met mechanische opzetstukken die voldoet aan de eisen van de norm NBN D04-002: 2003, derde uitgave.

59



Aansluiten van NIET-ingebouwd kookfornuis met elastomeren slang

Bijzondere bepalingen voor de aansluiting van beweegbare toestellen [NBN D51-003 § 6.6.3] Beweegbare toestellen, zoals bunsenbranders zonder een stopkraan, mag je ook aansluiten met een slang, op voorwaarde dat een stopkraan ze stroomopwaarts voorafgaat en dat de slang conform de norm NBN EN 559 of NBN EN 682 is (de zogenaamde ’oranje’ butaangasslangen).

60



5.2 Plaatsing van gasleidingen buiten een gebouw [MI] 5.2.1 Bovengronds buiten een gebouw De toegelaten materialen voor de buizen en de verbindingen zijn vermeld in 4.2 ’Materialen en verbindingswijzen’. Corrosiebescherming Bescherm de leiding bij voorkeur tegen corrosie met één van de volgende zaken: • een uv-bestendige corrosiewerende verf (bv. epoxycoating); • een uv-bestendige kunststofbekleding (epoxy- of polyesterbekleding); • uv-bestendige beschermingsbanden volgens de norm NBN EN 12068; • een omkasting uit metalen of kunststof profielen om de buizen af te schermen die in de fabriek niet uv-bestendig bekleed zijn. Mechanische bescherming Als er een risico op mechanische beschadiging bestaat (bv. in een atelier, een werkplaats of een parkeerplaats voor wagens), moet je een aangepaste mechanische bescherming voorzien tot op een hoogte van minimaal 2,50 m. Thermische uitzetting De thermische uitzetting van lange leidingen die onderhevig zijn aan grote temperatuurschommelingen, moet je opvangen: • door plaatsing van een uitzettingslier of een inox compensator op oordeelkundig bepaalde plaatsen; • door plaatsing van bevestigingsbeugels. Voor elk recht stuk leiding moet één beugel vast zijn en bij de andere moet thermische axiale uitzetting mogelijk zijn. Elektrische bescherming De elektrische bescherming van bovengrondse leidingen kan leiden tot ernstige beschadiging van de installatie. Het buitengedeelte van de stijgleiding moet je elektrisch isoleren van het ondergrondse gedeelte en van het binnen in het gebouw gelegen gedeelte.

5.2.2 Ondergronds buiten een gebouw [NBN D51-004 § 5.5.4] De bovenzijde van de ondergrondse leidingen ligt op een diepte van minstens 0,60 m onder het maaiveld. Als dit niet kan (bv. bij kruising met de riolering), wordt de gasleiding mechanisch beschermd (bv. door een dikke kunststofplaat, metalen plaat of ’pannen’). 61



Steenvrije grond of scherp zand omgeeft de leiding. De opvulling van de sleuf gebeurt in verschillende lagen van maximaal 20 cm. Na iedere laag wordt de grond degelijk verdicht (aangedamd). De afstand tussen twee ingegraven leidingen, van welke aard ook (bv. gas, water, elektriciteit), bedraagt minstens: • bij kruising met een andere leiding: 0,1 m; • bij evenwijdige loop: 0,2 m. Evenwijdig lopende leidingen – elkaar kruisende leidingen

Wanneer deze minimumafstanden niet kunnen worden gerespecteerd, moet je een extra mechanische bescherming aanbrengen tussen beide leidingen. Dit isolatiescherm kan bv. bestaan uit een dubbel gelegde elastomeren mat van 5 mm dikte (totale schermdikte 10 mm), die doeltreffend op de buis bevestigd is om te voorkomen dat ze verschuift. Bij kruising heeft dit scherm een minimale breedte van 50 cm. Isolatiescherm tussen 2 leidingen

Het is daarenboven sterk aanbevolen om op 20 cm boven de gasleiding een waarschuwingslint aan te brengen met de aanduiding ’GAS-GAZ’. Latere graafwerkers zijn zo tijdig gewaarschuwd over de nabijheid van een gasleiding. 62



Als het ingegraven gedeelte van een binnenleiding één gebouw langs verschillende zijden voedt of als die binnenleiding verschillende gebouwen voedt, is het wenselijk telkens een ondergrondse afsluiter te voorzien waar de leiding het gebouw binnenkomt. De afsluiters krijgen een verlengspindel. Boven elke afsluiter komen een beschermkoker en een straatpot die steeds toegankelijk zijn voor de hulpdiensten en eventueel de bewoner(s). Een bedieningssleutel voor de afsluiter moet ter plaatse zijn. Ondergrondse afsluiter onder een straatpot

Gebruikte materialen voor de ondergrondse leidingen buiten een gebouw Koper • UITSLUITEND buizen die in de fabriek met een kunststofbescherming bekleed zijn, bv. ’WICU’-buizen. • Mechanisch bescherming – als een stalen strip wordt gebruikt, moet je die tegen corrosie beschermen. • Geen mechanische koppelingen (knel- of persfittings) – alleen hardsolderen als verbindingswijze. Staal • UITSLUITEND buizen die in de fabriek met een kunststof bescherming bekleed zijn. • Uitsluitend schroefdraad- en lasverbindingen toegelaten – flenzen en drieledige koppelingen verboden. PE [NBN D51-004 § 5.3] • PE in een gebouw is verboden – de overgang van PE naar metaal (staal of koper) bevindt zich buiten het gebouw in volle grond op een afstand van 0,30 m tot 1 m. De doorgang door de buitenmuur moet altijd in metaal zijn. • Als een PE-binnenleiding vertrekt vanuit een meterkast, mag een gedeelte van de PE-leiding boven de grond komen op

63



voorwaarde dat de leiding door de meterkast afgeschermd is tegen mechanische invloeden en uv-licht. Het gedeelte boven het maaiveld moet ook beperkt blijven tot 0,50 m [NBN D51-004, addendum 1].

5.2.3 Ondergronds onder een gebouw Gasleidingen mag je alleen maar onder een gebouw ingraven als je ze in een gasdichte mantelbuis plaatst. Het geheel van mantelbuis/ leiding moet een mechanische weerstand hebben die minstens gelijk is aan die van een stalen leiding. Het uiteinde van de mantelbuis buiten het gebouw moet afgesloten zijn tegen waterinsijpeling. Een eventueel gaslek moet altijd naar buiten kunnen ontsnappen. Als het geheel van de PE-leiding/stalen mantelbuis in het gebouw overgaat op een stalen leiding, moet deze overgang van het RHT-type zijn. Als het geheel van leiding (staal of koper)/mantelbuis binnen een gebouw uitmondt, moet je daar de ruimte tussen de leiding en de mantelbuis gasdicht afsluiten met een niet-corrosief plastisch materiaal (bv. siliconenpasta, PUR-schuim, enz.).

64

6. Testen en controleren van de binnenleiding [MTI]


6. Testen en controleren van de binnenleiding [MTI] 6.1 Algemeen Vóór je dekmiddelen of verven aanbrengt, wordt de nieuwe binnenleiding of de gedeeltelijk nieuwe binnenleiding aan de hierna vermelde, op elkaar volgende controles onderworpen.

6.2 Reinigen van de leidingen [NBN D51-003 § 4.6] De reiniging heeft tot doel de binnenzijde van de leidingen vrij te maken van alle niet-klevende deeltjes. Door te reinigen vóór je de toestellen aansluit en vóór je de dichtheidsproef uitvoert, vermijd je dat onzuiverheden in het verbruikstoestel terechtkomen. Voor deze bewerking is het gebruik van zuurstof of een brandbaar gas verboden. Voor je reinigt: • wordt de gasmeterkraan gesloten; • worden de verbruikstoestellen en de gasmeters van de leiding afgekoppeld en beschermd tegen indringing van vreemde voorwerpen. Het reinigen gebeurt door het inblazen van lucht of een inert gas zoals stikstof. Na de reiniging koppel je de uitlaat van de gasmeter, de verbruikstoestellen en de eventuele tussengasmeters terug aan. De leidingen worden gecontroleerd op gasdichtheid en daarna ontlucht. Elke lek moet hersteld worden.

65



6.3 Dichtheidsproef [NBN D51-003 § 4.7] Deze proef heeft tot doel elk opspoorbaar lek te vinden. Als de stopkranen van al de aangesloten verbruikstoestellen openstaan, wordt de binnenleiding (ook de tussengasmeters en de aansluitleidingen van de verbruikstoestellen) getest met lucht of een inert gas (bv. stikstof) op een druk van 150 mbar ± 10 mbar. De volgende gelijktijdige waarnemingen stellen de dichtheid vast: •

het niet-ontstaan van bellen op al de bereikbare delen tijdens het afzepen met een schuimend product; Opmerking Het schuimende product moet halogeenvrij zijn (mag geen chloor, fluor of dergelijke bevatten) omdat deze producten stresscorrosie veroorzaken en roestvrij staal aantasten. In de handel vind je o.a. vloeibare zeep en spuitbussen lekzoekspray (leak finder – Lecksuchspray – détecteur de fuites) conform de norm NBN EN 14291, die aan de eisen voldoen. Opmerking Let op met het afzepen van oude leidingdelen. Als bij de schroefdraadverbindingen bv. nog vlas of een ander hygroscopisch dichtingsmiddel gebruikt is, bestaat de kans dat bij het afzepen eventuele lekken verdwijnen. De uitgedroogde hygroscopische vezels nemen namelijk het water op en verkrijgen daardoor opnieuw hun elasticiteit en afdichtingscapaciteiten.

• Gaslek aan een kraan, belletjes bij het afzepen

na een wachttijd van minstens 10 minuten (wat toelaat dat de druk zich stabiliseert op ongeveer de initiële druk): het behoud, tijdens minstens 20 minuten, van de op de controlemanometer aangeduide gestabiliseerde druk. Opmerking Als controlemanometer wordt ofwel een U-buis-vloeistofmanometer gebruikt, ofwel een digitale manometer met als kleinste schaalverdeling 0,1 mbar of 0,5 mbar. Een Bourdon-manometer is ongeschikt, omdat deze onvoldoende nauwkeurig meet.

• • •

66

Elk lek moet hersteld worden. Bij deze test is het gebruik van gasvormige brandstoffen (zoals vloeibaar petroleumgas, butaan of propaan) of van zuurstof ten strengste verboden. Elke uitbreiding van de leidingen wordt beschouwd als een nieuw gedeelte van de binnenleiding. Dit deel moet de bovenstaande proef doorstaan.



Opmerking We mogen de middelen voor de uitvoering van de dichtheidsproef niet verwarren met die voor het lekzoeken. Voor het lekzoeken bestaat er naast het afzepen ook elektronische lekzoekapparatuur, zoals een ’snuffelaar’ (met halfgeleider-meetcel) en een ultrasoon lekzoektoestel. Dichtheidsproef met elektronische manometer

6.3.1 Dichtheidsproef met lucht of stikstof Hieronder volgt het stappenplan voor de uitvoering van de dichtheidsproef met lucht of stikstof. Stap 1: Voer een visuele inspectie uit om na te gaan of: • alle verbindingen correct zijn uitgevoerd; • er geen open einden zijn; • de leidingen degelijk bevestigd zijn aan de wand of het plafond. Stap 2: Open de stopkranen van de gastoestellen. Stap 3: Sluit de drukpomp en manometer aan. Stap 4: Bouw de druk op tot 150 mbar (0,15 bar/150 hPa). Stap 5: Wacht 10 minuten, controleer de druk en wacht 20 minuten. Stap 6: Controleer de druk opnieuw. Als de twee resultaten niet verschillen, is er geen lek. 67



6.3.2 Dichtheidsproef met de gasmeter In een bestaande installatie kan de installateur de dichtheidsproef uitvoeren met de gasmeter. Hieronder volgt het stappenplan voor de uitvoering van de dichtheidsproef met de gasmeter. Stap 1: Ga na of alle stopkranen gesloten zijn en/of alle leidingen, in afwachting van het aansluiten van een toestel, afgesloten zijn (metalen stop of dop). Stap 2: Ga na of de meter aanduidt op klein debiet, bv. met de waakvlam van een gastoestel. Stap 3: Open de gasmeter, zodat de installatie onder druk komt. Stap 4: Sluit de gasmeter. Stap 5: Lees de tellerstand af. Hoe lees je het volume in liter af op een gasmeter met roltelwerk? De cijfertelwerken van de balgen- en rotorgasmeters hebben, afhankelijk van hun maximale volumedebiet, drie of twee cijfers na de komma. De cijfers na de komma zijn meestal in rode kleur weergegeven. Type teller Qmax 6m3/h (G4) Qmax 10m3/h (G6) Qmax 25m3/h (G16) Qmax 40m3/h (G25)

Kleinste eenheid 0,001 m3 = 1 liter

Kleinste schaalverdeling 0,2 liter

Minimale observatietijd 10 minuten

0,01 m3 = 10 liter

2 liter

20 minuten

Voorbeeld: bij een cijfertelwerk met drie cijfers na de komma geeft het getal dat deze drie cijfers vormen, het aantal liter weer. Bv.: op het telwerk 47 126,023 lezen we af: 47 126 kubieke meter en 23 liter. Stap 6: Wacht 10 minuten en open de gasmeter opnieuw. Stap 7: Lees de tellerstand af en bereken het verschil. Bv.: op het telwerk 47 126,025 het verschil is 47 126,025 - 47 126,023 = 0,002 m³ = 2 liter in 10 minuten. Gasmetertelwerk met 3 cijfers na de komma

68



6.3.3 Dichtheidscriteria Elke nieuwe aardgasbinneninstallatie of uitbreiding op een bestaande installatie moet volledig gasdicht zijn. De distributienetbeheerders (DNB) tolereren in bestaande binneninstallaties een klein gaslek van maximaal 6 liter/uur (= 1 liter/10 minuten) vooraleer ze de gasmeter afsluiten. Uit risicoanalyses blijkt dat een dergelijk klein gaslek geen reëel risico inhoudt. In het ongunstigste geval bevindt dit lek zich op één plaats in de binneninstallatie en mondt het uit in het kleinste lokaal, namelijk het toilet met een volume van 2 m3. We nemen aan dat de deur van dit lokaal 2 maal per dag opengaat, waarbij de lucht wordt verdund. In dit geval bereikt de gasconcentratie lang niet de laagste explosiegrens (LEL) van 5 % gas in lucht en nemen we aan dat het risico beperkt is. Maar de klant krijgt wel de dringende aanbeveling om het gaslek te laten herstellen. Bij een gaslek groter dan 6 liter/uur sluit de distributienetbeheerder de gasmeter af. Het is absoluut aan te bevelen om elk gaslek te laten herstellen door een vakman. Nieuwe installatie of alleen nieuw gedeelte van een installatie De meter geeft een debiet aan: • gevaarniveau 3: De meter wordt niet geopend, het lek wordt eerst hersteld. De meter geeft GEEN debiet aan: • installatie in orde: De meter kan geopend worden. Bestaande installatie De meter geeft een debiet aan: • debiet ≤ 1 liter/10 minuten → Gevaarniveau 2: De DNB laat normaal gesproken de gasmeter open. De klant moet de installatie binnen een afgesproken periode laten herstellen. • debiet > 1 liter/10 minuten → Gevaarniveau 3: De DNB sluit de gasmeter. De klant moet de installatie laten herstellen. De meter geeft GEEN debiet aan: • De installatie is in orde. • De meter kan geopend worden.

69



6.4 Ontluchten [NBN D51-003 § 4.9] Een installatie wordt pas na het ontluchten in bedrijf gesteld. Dit ontluchten gebeurt ofwel met een darm die buiten het gebouw uitmondt, ofwel via een gemakkelijk te bereiken brander van een toestel. Houd altijd een aansteekvlam in de nabijheid ervan en verlucht elke keer de opstellingsruimte. De brander moet lang genoeg blijven branden om de hele installatie volledig te ontluchten (gevaar van luchtzakken). Het ontluchten langs een brander van een gasfornuis of een ander toestel houdt altijd risico’s in op terugslag van de vlam naar het spuitstuk.

6.5 Dichtheid bij samenvoegingen De verbinding van het nieuwe aan het bestaande gedeelte van de installatie, en de aansluiting van elk verbruikstoestel test je op de werkdruk bij het onder gas brengen. Je mag geen enkele lek kunnen vaststellen. De bovengenoemde verbinding mag op geen enkele wijze nadelige mechanische spanningen in de installatie veroorzaken. Gedurende deze handeling moet je rekening houden met de volgende aandachtspunten: • Het mengsel moet op een veilige plaats buiten het gebouw uitstromen – ter hoogte van de uitstroming ontstaat een ontbrandbaar gas/luchtmengsel dat je continu moet bewaken. • Je moet de gasconcentratie voortdurend controleren na de verwijdering van het brandbare gas (de concentratie moet 0 % blijven). Als de gasconcentratie stijgt, leg je de werken onmiddellijk stil, onderbreek je de gastoevoer en ontgas je opnieuw voor je de werken hervat. • Drijf het brandbare gas nooit via de brander van een toestel uit. Hierbij kan de vlam mogelijk inslaan en aan het spuitstuk branden in plaats van aan de branderopening, wat gevaarlijk is.

70



6.6 Ontgassen van een binneninstallatie Soms moet je op een bestaande installatie een T-stuk tussenlassen of de buis afsnijden. Dan is het noodzakelijk om vooraf de leiding onder gas te ontgassen, dit wil zeggen het brandbare aardgas (of propaan) te vervangen door een inert gas, zoals stikstof of lucht. Hieronder volgt een stappenplan voor het ontgassen van een binneninstallatie. Stap1: Als uitvoerder word je geacht de opdracht te kennen en te begrijpen. Desnoods laat je je bijstaan of vraag je bijkomende instructies aan je overste. Stap 2: Zorg voor het juiste gereedschap. Draag de noodzakelijke persoonlijke beschermingsmiddelen en neem de nodige collectieve veiligheidsmaatregelen.

Werkkledij met lange mouwen verplicht

Werkhandschoenen verplicht

Oogbescherming verplicht

Gasontsnapping

Vuur, roken, gsm, elektrische vonken zijn verboden

Brandblusser in de nabijheid verplicht

Onbevoegden op afstand houden

Verplicht goed te ventileren

Stap 3: Koppel de installatie los, bv. aan de gasmeter en aan de gastoestellen. Stap 4: Sluit het inerte gas (perslucht of stikstof) op lage druk aan op de leiding, bv. aan de zijde van gasmeter. Plaats, zo nodig, een drukregelaar met een uitgangsdruk ≤ 100 mbar. Stap 5: Sluit een darm aan op de leiding, bv. aan de zijde van het afgekoppelde gastoestel. 71



Stap 6: Drijf het brandbare gas uit via de darm met op het einde een kraan. Doe dit op een veilige plaats buiten het gebouw. Meet de gasconcentratie in de uitmonding met een gasdetector totdat je 0 % aardgas meet. Herhaal dit voor alle gastoestellen. Stap 7: Bij het snijden of lassen van leidingen waaruit gassen kunnen vrijkomen, moet je doorlopend met lucht of een inert gas spoelen. Stap 8: Zorg voor voldoende spoeling, zodat er zich geen brandbaar mengsel vormt in de leiding. Een leiding is gasvrij als zij 0 % gas bevat. Stap 9: Voor je de leiding verbreekt, vergewis je je ervan of het wel degelijk gaat over de gasleiding waarop je het werk moet uitvoeren. Bij twijfel: geen risico’s nemen en bijstand vragen. Stap 10: Nu kun je de gasleiding snijden en er bv. een T-stuk tussen lassen. Stap 11: Koppel na uitvoering van het werk de toestellen en de gasteller aan en controleer de gasdichtheid van de installatie. Zeep in het bijzonder alle verbindingen waaraan gewerkt is af, met een lichte overdruk in de gasleiding.

6.7 Veilig openen en sluiten van een gasmeter Zowel bij het openen als het afsluiten van een gasmeter moet je uiterst zorgvuldig handelen. Je moet er zeker van zijn dat de meter die je opent of afsluit de juiste meter is en je er op voorhand van vergewissen dat je dit ook kan CONTROLEREN. Een gasmeter die per vergissing afgesloten en kort daarna zonder bijkomende controle opnieuw geopend wordt, kan gas laten ontsnappen en ophopen, met zware gevolgen. Een kookfornuis heeft bv. vaak geen vlambeveiliging en laat door het sluiten en openen van de gasmeter gas ontsnappen. Twee personen kunnen het best een gasmeter openen die deel uitmaakt van een batterij van gasmeters in een appartementsgebouw. Een van hen bevindt zich dan bij de gasmeters en de tweede op het appartement om op een veilige manier al dan niet een gasdebiet te verwezenlijken, met de mogelijkheid om contact met elkaar te hebben via bv. een gsm. Veiligheidsmaatregelen: • Gebruik nooit gereedschappen om de gaskraan te bedienen. • Zorg ervoor dat niemand de gastoevoer opent tijdens de uitvoering van de werkzaamheden. 72



6.8 Afmetingen van de leidingen en toelaatbaar drukverlies [NBN D51-003 § 4.12] Voor de installaties gevoed bij een maximale druk van 30 mbar mag het effectieve drukverlies, gemeten tussen de uitgang van de gasmeter en elk van de verbruikstoestellen (de stopkraan niet inbegrepen), 1 mbar niet overschrijden. Hieronder vind je enkele voorbeelden van de berekening van een LD-binnenleiding. De werkwijze die je moet volgen voor installaties met een maximale druk hoger dan 30 mbar, staat ook in deze bijlage.

6.9 Samenvatting Binnenleidingen worden uitgevoerd in staal, koper of PE (alleen ingegraven). Het geheel van de elementen van de binnenleiding (leidingen + hulpstukken en verbindingen – stop- en sectioneerkranen inbegrepen) moet in een gebouw bestand zijn tegen hoge temperaturen (type RHT zijn). De toegelaten verbindingen zijn afhankelijk van de gevolgde weg van de leidingen. Naargelang van de plaats waar de leidingen worden gelegd (in, buiten of onder een gebouw; al dan niet ingegraven) zijn er specifieke uitvoeringsvoorschriften. Vooraleer we een installatie in dienst nemen, reinigen we ze, voeren we een dichtheidsproef uit en ontluchten we de leidingen. Veiligheid: de binnenleiding moet zo uitgevoerd worden dat de toestellen voldoende gasdruk en gasdebiet hebben, dat er zich geen lekken kunnen voordoen en dat er geen risico op een gasophoping ontstaat.

73



6.10 Inbedrijfstelling van de installatie Het is de taak van de installateur om aanwezig te zijn bij de eerste ingebruikname van elk gastoestel dat op de installatie is aangesloten. Hij geeft aan de gebruiker de nodige aanwijzingen voor een veilig gebruik van de toestellen, licht de handleiding toe, overhandigt ze en toont hem hoe hij de gastoevoer snel kan afsluiten.

74

7. Berekenen van een LD‑binnenleiding [I]


7. Berekenen van een LD‑binnenleiding [I] 7.1 Berekenen van een lagedrukbinnenleiding 7.1.1 Algemeen De berekening van een lagedrukbinnenleiding kun je uitvoeren met de formule van Renouard. Het is echter eenvoudiger om de tabellen of diagrammen van de drukverliezen te gebruiken die opgemaakt zijn voor elk type van buis. Er bestaan ook uitstekende rekenprogramma’s – zie website www.aardgas.be. Deze methode kun je toepassen bij binnenleidingen waarvoor de normen NBN D51-003 (staal en koper) en NBN D51-004 (niet voor schroefdraad geschikt staal en PE) gelden.

7.1.2 Drukverliezen De stroming van een gas door een leiding veroorzaakt drukverliezen. Deze drukverliezen hebben verschillende oorzaken en kun je onderverdelen in lineaire (of longitudinale) drukverliezen, plaatselijke drukverliezen en drukverliezen te wijten aan hoogteverschillen. ’Effectief drukverlies’ drukt hun som uit. In een lagedrukbinnenleiding, gevoed onder een maximale druk van 30 mbar, mag het drukverlies tussen de uitgang van de gasmeter en de stopkraan van ieder verbruikstoestel niet groter zijn dan 1 mbar, rekening houdend met de afstanden en het hoogteverschil tussen de gasmeter en de verbruikstoestellen, als alle toestellen gelijktijdig op hun nominaal vermogen werken. Opmerking Stel: je hebt een lagedrukbinnenleiding die is gevoed bij een druk groter dan 30 mbar. De verbruikstoestellen ervan zijn uitgerust met een individuele verzegelde drukregelaar met een maximale uitgangsdruk van 25 mbar, onmiddellijk voorafgaand aan dit toestel. In dat geval wordt het maximale effectieve drukverlies in de leidingen tussen de gasmeter en de drukregelaar van elk toestel als volgt bepaald: • de ingangsdruk van elke drukregelaar is nog voldoende groot om een drukval over die regelaar te verkrijgen (binnen zijn regelklasse) die toelaat zijn nominaal debiet te leveren; • de snelheid van het gas in de leidingen blijft kleiner dan 15 m/s voor residentiële en 20 m/s voor industriële toepassingen; • de uitgangsdruk van de regelaars stemt overeen met de werkdruk van de erop aangesloten verbruikstoestellen.

75



De snelheid van het gas moet kleiner zijn dan 15 m/s en je moet rekening houden met de bovenstaande voorwaarden. Dan kan je de berekening uitvoeren met de een maximaal effectief drukverlies van 10 mbar tussen de gasmeter en elk van de individuele gasdrukregelaars die voorafgaan aan de verbruikstoestellen. De snelheid van het gas bereken je met de formule

v = 353, 7 × waarbij: • Q • v • D

Q

D2

: het normaal debiet van het gas ( m3/h); : gassnelheid (m/s); : binnendiameter van de leiding (mm).

7.1.3 Lineaire drukverliezen Het lineaire drukverlies in de leidingen bereken je met de formule van Renouard:

∆p = 2,28 ⋅10 4 ⋅

d ⋅ L ⋅ Q1,8 D 4,8

waarbij: • ∆p : het drukverlies (mbar of hPa); • 2,28 · 104 : de formuleconstante, o.a. afhankelijk van de ruwheid van de binnenwand van de leiding (hier namen we voor de gemakkelijkheid één waarde voor alle materialen); • d : de relatieve dichtheid van het gas ten opzichte van lucht; 0,644 voor aardgas type L en 0,625 voor aardgas type H; • L : de lengte van de leiding (m); • Q : het normale gasdebiet (mn3/h); • D : de binnendiameter van de leiding (mm). De formule van Renouard wordt omgezet in tabellen of diagrammen. Op de diagrammen en tabellen is het lineaire drukverlies per standaard lopende meter aangegeven voor staal, koper of PE naargelang van het volumedebiet Qv (m3/h) en voor verschillende genormaliseerde diameters van buizen.

76



7.1.4 Plaatselijke drukverliezen Het betreft de drukverliezen die te wijten zijn aan de hulpstukken in de leidingen, zoals afsluiters, T-stukken, bochten en reducties. Zij komen bij de lineaire drukverliezen in de buizen zelf. Elk hulpstuk wordt omgezet in een equivalente fictieve leidinglengte van 0,50 m. Als je de reële lengte verdubbelt, krijg je voor de metalen slangen de fictieve equivalente lengte. Daarenboven moet je voor elementen van de binnenleiding, zoals sectioneerkranen en tussengasmeters, het reële drukverlies in een fictieve lengte omzetten. Om de berekening te vereenvoudigen, gebruiken we fictieve lengten van de leidingen die rekening houden met de gebruikte hulpstukken. De fictieve lengte van een leiding krijg je door de werkelijke lengte te vermeerderen met 20%, d.w.z. door ze te vermenigvuldigen met 1,2. Bij de opbouw van een binnenleiding moet je, als je veel hulpstukken gebruikt, rekening houden met een hoger reëel drukverlies dan met de bovenstaande regel is berekend. Je moet dan nagaan of de som van de ’equivalente lengten’ niet meer dan 20% van de werkelijke lengte van de leiding bedraagt.

7.1.5 Vermindering of verhoging van het drukverlies door hoogteverschillen Naargelang het gas, lichter dan lucht, stijgt of daalt in het leidingdeel, veroorzaakt het peilverschil een vermindering of een verhoging van het drukverlies.

Als het gas stijgt in het leidingdeel, vermindert de druk, met als resultaat een negatief getal. Als het gas daalt in het leidingdeel, verhoogt de druk, met als resultaat een positief getal. Tabel 4 geeft deze vermindering of verhoging van het drukverlies weer, waarbij: • ∆p het drukverlies is te wijten aan het niveauverschil (mbar); • ∆h het niveauverschil is tussen de uiteinden van het leidingdeel (m). Tabel 4 – Vermindering of verhoging van het drukverlies

Richting waarin het gas stroomt Gas daalt in het leidingdeel Gas stijgt in het leidingdeel

Aardgas type L mbar ∆p = + 0,046 · ∆h ∆p = – 0,046 · ∆h

Aardgas type H mbar ∆p = + 0,048 · ∆h ∆p = – 0,048 · ∆h

77



7.2 Berekeningsprocedure Samengevat • Stel het schema van de installatie op. • Bepaal het meest benadeelde toestel: bepaling van het totaal (maximaal) toelaatbaar drukverlies, bepaling van de eenheidsdrukverliezen. • Bepaal de diameters van de leidingen. • Controleer het effectieve drukverlies tot aan de stopkraan van elk toestel. • Optimaliseer de leidingen.

7.2.1 Opstellen van het schema van de installatie Deze stap omvat de volgende bewerkingen: • de schematische voorstelling van de installatie in isometrisch perspectief; • de aanduiding van de plaats van elk toestel en de aansluitpunten van toekomstige toestellen; • per toestel de aanduiding van het nominale gasdebiet (m3/h). Als je alleen maar over het nominale vermogen van het toestel beschikt, krijg je het volumedebiet door te overwegen dat een nominaal vermogen van 1 kWw ongeveer overeenstemt met: • 0,11 m3/h voor het H-gas; • 0,13 m3/h voor het L-gas. • de aanduiding van de reële lengte (L) van elk leidingdeel en het hoogteverschil (∆h) van de verbruikstoestellen ten opzichte van de gasmeter, gekozen als referentieniveau (h = 0 m). Isometrisch perspectief

78



7.2.2 Bepalen van het meest benadeelde toestel Deze stap omvat de berekening van het toelaatbare eenheidsdrukverlies voor elk van de leidingtrajecten die een verbruikstoestel voeden en de optekening van de resultaten in een tabel. De volgende formules worden toegepast: • totaal toelaatbaar drukverlies voor de toestellen: • Als het toestel lager geplaatst is dan de gasmeter: ∆pmax(L gas) = 1 – 0,046 · ∆h (mbar) of ∆pmax(H gas) = 1 – 0,048 · ∆h (mbar) • Als het toestel hoger geplaatst is dan de gasmeter: ∆pmax(L gas) = 1 + 0,046 · ∆h (mbar) of ∆pmax(H gas) = 1 + 0,048 · ∆h (mbar)

Het toelaatbare eenheidsdrukverlies, berekend voor het hoofdtraject, geldt als eenheidsdrukverlies voor alle leidingdelen van de installatie.

•

Fictieve lengte van de leidingtrajecten van deze verbruikstoestellen: • fictieve lengte = werkelijke lengte × 1,2 of • fictieve lengte = werkelijke lengte + [(aantal hulpstukken) × (0,5 m)] + ( lengte van de metalen slangen × 2).

•

Toelaatbaar eenheidsdrukverlies voor elk leidingtraject: =

totaal toelaatbaar drukverlies voor dit verbruikstoestel fictieve lengte van het leidingstraject van dit toestel

Het meest benadeelde toestel is dat met het kleinste toelaatbare eenheidsdrukverlies. Het traject van dit toestel is het hoofdtraject. Als je twee gelijke resultaten vindt, is het toestel met het grootste volumedebiet het meest benadeelde. Tabel 5 – Bepaling van de eenheidsdrukverliezen Leidingdeel (van de gasmeter tot het toestel)

∆h

m

∆h × .. 0,046 (l) of 0,048 (h) mbar

∆pmax (1) = 1 + ∆h × .. of 1 – ∆h × .. mbar

Lengte L

Fictieve lengte EenheidsL fict. drukverlies L fict. = L × 1,2 ∆pmax / L fict.

m

m

mbar/m

(1) Het teken is positief als het toestel hoger geplaatst is dan de gasmeter. Het teken is negatief als het toestel lager geplaatst is dan de gasmeter.

79



7.2.3 Bepaling van de diameters van de leidingen Deze stap omvat de volgende bewerkingen: • bepalen van het gasdebiet (m3/h) voor elk leidingdeel en optekenen van de resultaten in de overzichtstabel; • bepalen, op basis van het debiet in elk leidingdeel en de hierboven gevonden referentiewaarde van het eenheidsdrukverlies, van de diameters van de leidingdelen, ofwel met behulp van de formules, ofwel met behulp van de diagrammen of de tabellen die dan ook nog rekening houden met de materiaalsoort. Als het snijpunt van het gasdebiet en de referentiewaarde van het eenheidsdrukverlies tussen twee diameters valt, kiezen we voor de dichtstbijzijnde diameter; • berekenen van het effectieve drukverlies in elk leidingdeel: • in de tabel of op het diagram, voor de gekozen genormaliseerde diameter van elk leidingdeel het eenheidsdrukverlies aflezen (mbar/m) en noteren in de overzichtstabel; • noteren van de lengte en de fictieve lengte van elk leidingdeel; • berekenen en noteren van het effectieve drukverlies (mbar) per leidingdeel: vermenigvuldigen van het eenheidsdrukverlies van de tabel of het diagram (1) met de fictieve lengte van het leidingdeel (2) en rekening houden met de verhoging of de vermindering van het drukverlies te wijten aan ∆h (3); • effectief drukverlies per leidingdeel = [(1) × (2)] – (3) of [(1) × (2)] + (3). Tabel 6 – Overzichtstabel voor de bepaling van de leidingdiameters Bepalen van de diameters Leidingdeel

Controleberekeningen

Debiet in het leidingdeel

Nominale diameter DN

(1) Reëel eenheidsdrukverlies

m3/h

mm

mbar/m

Lengte L

m

(2) Fictieve lengte L fict. = L × 1,2

m

∆h

m

(1) Als het toestel hoger geplaatst is dan de gasmeter, is ∆h positief en betreft het een vermindering van het drukverlies. Daardoor wordt het effectieve drukverlies = [(1) × (2)] – (3). Als het toestel lager geplaatst is dan de gasmeter, is ∆h negatief en betreft het een verhoging van het drukverlies. Daardoor wordt het effectieve drukverlies = [(1) × (2)] + (3).

80

(3) ∆h x… 0,046(l) of 0,048(h) winst / verlies door ∆h

mbar

Effectief drukverlies per leidingdeel (1) [(1) × (2)] – (3) of [(1) × (2)] + (3) mbar



7.2.4 Controle van het effectieve drukverlies tot aan de stopkraan van elk toestel Deze stap omvat de volgende bewerkingen: • voor elk toestel de som maken van de effectieve drukverliezen van de leidingdelen tussen het toestel en de gasmeter. Voor elk toestel gevoed bij een maximale druk van 30 mbar moet de som kleiner zijn dan 1 mbar. • als voor een toestel het effectieve drukverlies groter is dan 1 mbar, vergroot dan de diameter van een leidingdeel en herneem de berekening voor dit leidingdeel. Opmerking Voor installaties met een grote lengte, kan het voordelig zijn dezelfde berekening te maken voor elk leidingdeel afzonderlijk vanaf het verbindingspunt. Dat doe je door van het totaal toelaatbare drukverlies, het drukverlies in het al berekende gemeenschappelijke gedeelte af te trekken. Je werkt analoog voor lagedrukbinnenleidingen, gevoed bij een maximale druk hoger dan 30 mbar.

7.3 Tabellen en diagrammen De tabellen en diagrammen van de drukverliezen voor de verschillende typen van buis zijn deze: •

Tabellen van de eenheidsdrukverliezen naargelang van de gas debieten van 0,6 tot 10 m3/h voor: • schroefbare stalen buizen (zie tabel 7); • koperen buizen (zie tabel 8); • PE-buizen (zie tabel 9).

•

Tabellen van de eenheidsdrukverliezen naargelang van de gas debieten van 11 tot 70 m3/h voor: • schroefbare en niet-schroefbare stalen buizen (zie tabel 10); • koperen buizen (zie tabel 11); • PE-buizen (zie tabel 12).

•

Diagrammen van de eenheidsdrukverliezen voor: • schroefbare stalen buizen (zie diagram 1); • niet-schroefbare stalen buizen (zie diagram 2); • koperen buizen (zie diagram 3); • PE-buizen (zie diagram 4).

Opmerking De berekeningen voor de tabellen en de diagrammen zijn uitgevoerd met de minst gunstige binnendiameters: • de koperen buizen van 12 mm, 15 mm, 18 mm en 22 mm: met wanddikte 1 mm;

81



• • • •

82

de koperen buizen van 28 mm, 35 mm en 42 mm: met wanddikte 1,5 mm; de koperen buizen van 54 mm: met wanddikte 2 mm; de PE-buizen van 32 mm, 40 mm en 63 mm zijn van het type SDR11(6); de PE-buizen van 110 mm en 160 mm zijn van het type SDR 17,6.

(6) De SDR-waarde van een PE-buis is de verhouding tussen de buitendiameter en de wanddikte.



Tabel 7 – Tabel van de eenheidsdrukverliezen voor schroefbare stalen buizen Gasdebiet m3/h 0,6 0,8 1 1,2 1,4 1,6 1,8 2 2,2 2,4 2,6 2,8 3 3,2 3,4 3,6 3,8 4 4,2 4,4 4,6 4,8 5 5,2 5,4 5,6 5,8 6 6,2 6,4 6,6 6,8 7 7,2 7,4 7,6 7,8 8 8,2

Drukverliezen voor 1 meter leiding (mbar/m) Lage druk – aardgas – formule van Renouard Stalen buizen voor schroefdraad DN15 0,014 0,024 0,035 0,049 0,065 0,083 0,10 0,12 0,15 0,17 0,20 0,23 0,26 0,29 0,32 0,36 0,39 0,43 0,47 0,51 0,55 0,60 0,64 0,69 0,74 0,79 0,84 0,89 0,95 1,00 1,06 1,12 1,18 1,24 1,30 1,36 1,43 1,50 1,56

DN20 0,0030 0,0051 0,0076 0,011 0,014 0,018 0,022 0,026 0,031 0,037 0,042 0,048 0,055 0,062 0,069 0,076 0,084 0,092 0,10 0,11 0,12 0,13 0,14 0,15 0,16 0,17 0,18 0,19 0,20 0,21 0,23 0,24 0,25 0,27 0,28 0,29 0,31 0,32 0,34

DN25 0,0010 0,0017 0,0026 0,0035 0,0047 0,0060 0,0074 0,0089 0,011 0,012 0,014 0,016 0,018 0,021 0,023 0,026 0,028 0,031 0,034 0,037 0,040 0,043 0,046 0,050 0,053 0,057 0,060 0,064 0,068 0,072 0,076 0,080 0,085 0,089 0,094 0,098 0,10 0,11 0,11

DN32 0,0003 0,0004 0,0006 0,0009 0,0011 0,0015 0,0018 0,0022 0,0026 0,0030 0,0035 0,0040 0,0045 0,0051 0,0057 0,0063 0,0069 0,0076 0,0083 0,0090 0,010 0,011 0,011 0,012 0,013 0,014 0,015 0,016 0,017 0,018 0,019 0,020 0,021 0,022 0,023 0,024 0,025 0,026 0,028

DN40 0,0001 0,0002 0,0003 0,0004 0,0005 0,0007 0,0008 0,0010 0,0012 0,0014 0,0016 0,0019 0,0021 0,0024 0,0026 0,0029 0,0032 0,0036 0,0039 0,0042 0,0046 0,0049 0,0053 0,0057 0,0061 0,0065 0,0069 0,0074 0,0078 0,0083 0,0087 0,0092 0,010 0,010 0,011 0,011 0,012 0,012 0,013

DN50 0,0001 0,0001 0,0001 0,0002 0,0002 0,0002 0,0003 0,0003 0,0004 0,0005 0,0005 0,0006 0,0007 0,0008 0,0008 0,0009 0,0010 0,0011 0,0012 0,0013 0,0014 0,0015 0,0016 0,0017 0,0019 0,0020 0,0021 0,0022 0,0024 0,0025 0,0026 0,0028 0,0029 0,0031 0,0032 0,0034 0,0035 0,0037 83



Gasdebiet m3/h 8,4 8,6 8,8 9 9,2 9,4 9,6 9,8 10

84

Drukverliezen voor 1 meter leiding (mbar/m) Lage druk – aardgas – formule van Renouard Stalen buizen voor schroefdraad DN15 1,63 1,70 1,78 1,85 1,92 2,00

DN20 0,35 0,37 0,38 0,40 0,41 0,43 0,45 0,46 0,48

DN25 0,12 0,12 0,13 0,13 0,14 0,14 0,15 0,16 0,16

DN32 0,029 0,030 0,031 0,033 0,034 0,035 0,037 0,038 0,040

DN40 0,013 0,014 0,015 0,015 0,016 0,017 0,017 0,018 0,018

DN50 0,0039 0,0040 0,0042 0,0044 0,0045 0,0047 0,0049 0,0051 0,0053



Tabel 8 – Tabel van de eenheidsdrukverliezen voor koperen buizen Gasdebiet m3/h 0,6 0,8 1 1,2 1,4 1,6 1,8 2 2,2 2,4 2,6 2,8 3 3,2 3,4 3,6 3,8 4 4,2 4,4 4,6 4,8 5 5,2 5,4 5,6 5,8 6 6,2 6,4 6,6 6,8 7 7,2 7,4 7,6 7,8 8 8,2 8,4

12 0,093 0,16 0,23 0,32 0,43 0,54 0,67 0,81 0,96 1,13 1,30 1,48 1,68 1,89

15 0,026 0,044 0,066 0,092 0,12 0,15 0,19 0,23 0,27 0,32 0,37 0,42 0,48 0,54 0,60 0,66 0,73 0,80 0,87 0,95 1,03 1,11 1,20 1,28 1,37 1,47 1,56 1,66 1,76 1,87 1,97

Drukverliezen voor 1 meter leiding (mbar/m) Lage druk – aardgas – formule van Renouard Koperen buizen (buitendiameter) 18 22 28 35 0,010 0,0033 0,0011 0,0003 0,016 0,0056 0,0019 0,0006 0,024 0,0084 0,0029 0,0009 0,034 0,012 0,0040 0,0012 0,045 0,015 0,0052 0,0016 0,057 0,019 0,0067 0,0020 0,070 0,024 0,0082 0,0025 0,085 0,029 0,010 0,0030 0,10 0,035 0,012 0,0036 0,12 0,040 0,014 0,0042 0,14 0,047 0,016 0,0049 0,16 0,053 0,018 0,0056 0,18 0,060 0,021 0,0063 0,20 0,068 0,023 0,0071 0,22 0,076 0,026 0,0079 0,24 0,084 0,029 0,0088 0,27 0,092 0,032 0,010 0,30 0,10 0,035 0,011 0,32 0,11 0,038 0,012 0,35 0,12 0,041 0,013 0,38 0,13 0,045 0,014 0,41 0,14 0,048 0,015 0,44 0,15 0,052 0,016 0,47 0,16 0,056 0,017 0,51 0,17 0,060 0,018 0,54 0,19 0,064 0,019 0,58 0,20 0,068 0,021 0,61 0,21 0,072 0,022 0,65 0,22 0,076 0,023 0,69 0,24 0,081 0,025 0,73 0,25 0,085 0,026 0,77 0,26 0,09 0 0,028 0,81 0,28 0,095 0,029 0,85 0,29 0,10 0,031 0,89 0,31 0,11 0,032 0,94 0,32 0,11 0,034 0,98 0,34 0,12 0,035 1,03 0,35 0,12 0,037 1,08 0,37 0,13 0,039 1,12 0,39 0,13 0,040

42 0,0001 0,0002 0,0003 0,0005 0,0006 0,0008 0,0010 0,0012 0,0014 0,0016 0,0019 0,0022 0,0024 0,0027 0,0031 0,0034 0,0037 0,0041 0,0045 0,0049 0,0053 0,0057 0,0061 0,0066 0,0070 0,0075 0,0080 0,0085 0,0090 0,010 0,010 0,011 0,011 0,012 0,012 0,013 0,014 0,014 0,015 0,016

54 0,0001 0,0001 0,0001 0,0002 0,0002 0,0003 0,0004 0,0004 0,0005 0,0006 0,0007 0,0007 0,0008 0,0009 0,0010 0,0011 0,0012 0,0014 0,0015 0,0016 0,0017 0,0019 0,0020 0,0021 0,0023 0,0024 0,0026 0,0027 0,0029 0,0031 0,0032 0,0034 0,0036 0,0038 0,0040 0,0041 0,0043 0,0045 0,0047 85


Gasdebiet m3/h 8,6 8,8 9 9,2 9,4 9,6 9,8 10

86

12

15


Drukverliezen voor 1 meter leiding (mbar/m) Lage druk – aardgas – formule van Renouard Koperen buizen (buitendiameter) 18 22 28 35 1,17 0,40 0,14 0,042 1,22 0,42 0,14 0,044 1,27 1,32 1,38 1,43 1,48 1,54

0,44 0,45 0,47 0,49 0,51 0,53

0,15 0,16 0,16 0,17 0,17 0,18

0,046 0,048 0,049 0,051 0,053 0,055

42 0,016 0,017

54 0,0049 0,0052

0,018 0,018 0,019 0,020 0,021 0,021

0,0054 0,0056 0,0058 0,0060 0,0063 0,0065



Tabel 9 – Tabel van de eenheidsdrukverliezen voor PE-buizen Gasdebiet m3/h 0,6 0,8 1 1,2 1,4 1,6 1,8 2 2,2 2,4 2,6 2,8 3 3,2 3,4 3,6 3,8 4 4,2 4,4 4,6 4,8 5 5,2 5,4 5,6 5,8 6 6,2 6,4 6,6 6,8 7 7,2 7,4 7,6 7,8 8 8,2 8,4

Drukverliezen voor 1 meter leiding (mbar/m) Lage druk – aardgas – formule van Renouard PE-buizen (buitendiameter) 32 40 63 110 160 0,0009 0,0003 0,0015 0,0005 0,0001 0,0023 0,0008 0,0001 0,0032 0,0011 0,0001 0,0042 0,0014 0,0002 0,0053 0,0018 0,0002 0,0066 0,0023 0,0003 0,0080 0,0027 0,0003 0,0095 0,0032 0,0004 0,011 0,0038 0,0004 0,013 0,0044 0,0005 0,015 0,0050 0,0006 0,017 0,0057 0,0006 0,019 0,0064 0,0007 0,021 0,0071 0,0008 0,0001 0,023 0,0079 0,0009 0,0001 0,025 0,0087 0,0010 0,0001 0,028 0,0095 0,0011 0,0001 0,030 0,010 0,0012 0,0001 0,033 0,011 0,0013 0,0001 0,036 0,012 0,0014 0,0001 0,039 0,013 0,0015 0,0001 0,042 0,014 0,0016 0,0001 0,045 0,015 0,0017 0,0001 0,048 0,016 0,0018 0,0001 0,051 0,017 0,0020 0,0001 0,054 0,019 0,0021 0,0001 0,058 0,020 0,0022 0,0002 0,061 0,021 0,0024 0,0002 0,065 0,022 0,0025 0,0002 0,068 0,023 0,0027 0,0002 0,072 0,025 0,0028 0,0002 0,076 0,026 0,0029 0,0002 0,080 0,027 0,0031 0,0002 0,084 0,029 0,0033 0,0002 0,088 0,030 0,0034 0,0002 0,093 0,032 0,0036 0,0002 0,097 0,033 0,0037 0,0003 0,10 0,035 0,0039 0,0003 0,11 0,036 0,0041 0,0003 87



Gasdebiet m3/h 8,6 8,8 9 9,2 9,4 9,6 9,8 10

88

Drukverliezen voor 1 meter leiding (mbar/m) Lage druk – aardgas – formule van Renouard PE-buizen (buitendiameter) 32 40 63 110 160 0,11 0,038 0,0043 0,0003 0,11 0,039 0,0045 0,0003 0,0001 0,12 0,041 0,0046 0,0003 0,0001 0,12 0,043 0,0048 0,0003 0,0001 0,13 0,044 0,0050 0,0003 0,0001 0,13 0,046 0,0052 0,0004 0,0001 0,14 0,048 0,0054 0,0004 0,0001 0,14 0,050 0,0056 0,0004 0,0001

Gasdebiet m3/h 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 26 27 28 29 30 31 32 33 34 35 36 37 38 39 40

DN20 0,57 0,67 0,77 0,88 0,99 1,12 1,25 1,38 1,52 1,67 1,82 1,98

Drukverliezen voor 1 meter leiding (mbar/m) – STALEN BUIZEN – lage druk – aardgas – formule van Renouard niet voor Gasniet voor voor schroefdraad schroefdraad debiet voor schroefdraad schroefdraad m3/h DN25 DN32 DN40 DN50 DN65 DN80 debiet DN32 DN40 DN50 DN65 DN80 DN100 0,19 0,047 0,022 0,0063 0,0018 0,0007 41 2,04 0,50 0,23 0,067 0,019 0,0074 0,0020 0,22 0,055 0,026 0,0073 0,0021 0,0008 42 0,52 0,24 0,070 0,020 0,0078 0,0021 0,26 0,063 0,030 0,0085 0,0024 0,0009 43 0,55 0,26 0,073 0,020 0,0081 0,0022 0,30 0,073 0,034 0,0097 0,0027 0,0011 44 0,57 0,27 0,076 0,021 0,0084 0,0023 0,33 0,082 0,038 0,011 0,0031 0,0012 45 0,59 0,28 0,079 0,022 0,0088 0,0024 0,38 0,092 0,043 0,012 0,0035 0,0014 46 0,62 0,29 0,082 0,023 0,0091 0,0025 0,42 0,10 0,048 0,014 0,0039 0,0015 47 0,64 0,30 0,085 0,024 0,0095 0,0026 0,46 0,11 0,053 0,015 0,0043 0,0017 48 0,67 0,31 0,089 0,025 0,010 0,0027 0,51 0,13 0,059 0,017 0,0047 0,0019 49 0,69 0,32 0,092 0,026 0,010 0,0028 0,56 0,14 0,064 0,018 0,0052 0,0020 50 0,72 0,33 0,096 0,027 0,011 0,0029 0,61 0,15 0,070 0,020 0,0056 0,0022 51 0,74 0,35 0,099 0,028 0,011 0,0030 0,67 0,16 0,076 0,022 0,0061 0,0024 52 0,77 0,36 0,10 0,029 0,011 0,0031 0,72 0,18 0,083 0,024 0,0066 0,0026 53 0,80 0,37 0,11 0,030 0,012 0,0033 0,78 0,19 0,089 0,025 0,0072 0,0028 54 0,82 0,38 0,11 0,031 0,012 0,0034 0,84 0,21 0,096 0,027 0,0077 0,0030 55 0,85 0,40 0,11 0,032 0,013 0,0035 0,90 0,22 0,10 0,029 0,0083 0,0033 56 0,88 0,41 0,12 0,033 0,013 0,0036 0,96 0,24 0,11 0,032 0,0089 0,0035 57 0,91 0,42 0,12 0,034 0,013 0,0037 1,03 0,25 0,12 0,034 0,0095 0,0037 58 0,94 0,44 0,12 0,035 0,014 0,0038 1,10 0,27 0,13 0,036 0,010 0,0040 59 0,97 0,45 0,13 0,036 0,014 0,0039 1,16 0,29 0,13 0,038 0,011 0,0042 60 1,00 0,46 0,13 0,037 0,015 0,0041 1,24 0,30 0,14 0,040 0,011 0,0045 61 1,03 0,48 0,14 0,038 0,015 0,0042 1,31 0,32 0,15 0,043 0,012 0,0048 62 1,06 0,49 0,14 0,040 0,016 0,0043 1,38 0,34 0,16 0,045 0,013 0,0050 63 1,09 0,51 0,14 0,041 0,016 0,0044 1,46 0,36 0,17 0,048 0,013 0,0053 64 1,12 0,52 0,15 0,042 0,017 0,0046 1,54 0,38 0,18 0,050 0,014 0,0056 65 1,15 0,54 0,15 0,043 0,017 0,0047 1,62 0,40 0,19 0,053 0,015 0,0059 66 1,18 0,55 0,16 0,044 0,017 0,0048 1,70 0,42 0,19 0,056 0,016 0,0062 67 1,21 0,57 0,16 0,045 0,018 0,0050 1,78 0,44 0,20 0,058 0,016 0,0065 68 1,25 0,58 0,17 0,047 0,018 0,0051 1,87 0,46 0,21 0,061 0,017 0,0068 69 1,28 0,60 0,17 0,048 0,019 0,0052 1,95 0,48 0,22 0,064 0,018 0,0071 70 1,31 0,61 0,18 0,049 0,019 0,0054

Tabel 10 – Tabel van de eenheidsdrukverliezen voor schroefbare en niet-schroefbare stalen buizen

7. Berekenen van een LD‑binnenleiding [I] module 7: boekdeel 1 AARDGASLEIDINGEN

89



Tabel 11 – Tabel van de eenheidsdrukverliezen voor koperen buizen Drukverliezen voor 1 meter leiding (mbar/m) – lage druk – aardgas formule van Renouard Koperen buizen (buitendiameter) Gasdebiet m3/h 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 26 27 28 29 30 31 32 33 34 35 36 37 38 39 40

90

18

22

28

35

42

54

1,83

0,63 0,73 0,85 0,97 1,09 1,23 1,37 1,52 1,67 1,84 2,00

0,21 0,25 0,29 0,33 0,37 0,42 0,47 0,52 0,57 0,63 0,69 0,75 0,81 0,87 0,94 1,01 1,08 1,15 1,23 1,30 1,38 1,47 1,55 1,63 1,72 1,81 1,90 2,00

0,066 0,077 0,089 0,10 0,11 0,13 0,14 0,16 0,18 0,19 0,21 0,23 0,25 0,27 0,29 0,31 0,33 0,35 0,38 0,40 0,42 0,45 0,47 0,50 0,53 0,55 0,58 0,61 0,64 0,67

0,025 0,030 0,034 0,039 0,044 0,050 0,056 0,062 0,068 0,074 0,081 0,088 0,096 0,10 0,11 0,12 0,13 0,14 0,15 0,15 0,16 0,17 0,18 0,19 0,20 0,21 0,23 0,24 0,25 0,26

0,0077 0,0090 0,010 0,012 0,013 0,015 0,017 0,019 0,021 0,023 0,025 0,027 0,029 0,031 0,034 0,036 0,039 0,041 0,044 0,047 0,050 0,053 0,056 0,059 0,062 0,065 0,068 0,072 0,075 0,079

Gasdebiet m3/h 41 42 43 44 45 46 47 48 49 50 51 52 53 54 55 56 57 58 59 60 61 62 63 64 65 66 67 68 69 70

35

42

54

0,70 0,73 0,76 0,79 0,83 0,86 0,90 0,93 0,96 1,00 1,04 1,07 1,11 1,15 1,19 1,23 1,27 1,31 1,35 1,39 1,43 1,47 1,52 1,56 1,60 1,65 1,69 1,74 1,79 1,83

0,27 0,28 0,30 0,31 0,32 0,33 0,35 0,36 0,37 0,39 0,40 0,42 0,43 0,44 0,46 0,47 0,49 0,51 0,52 0,54 0,55 0,57 0,59 0,60 0,62 0,64 0,66 0,67 0,69 0,71

0,082 0,086 0,090 0,093 0,097 0,10 0,11 0,11 0,11 0,12 0,12 0,13 0,13 0,13 0,14 0,14 0,15 0,15 0,16 0,16 0,17 0,17 0,18 0,18 0,19 0,19 0,20 0,20 0,21 0,22



Tabel 12 – Tabel van de eenheidsdrukverliezen voor PE-buizen

Gas-debiet m3/h 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 26 27 28 29 30 31 32 33 34 35 36 37 38 39 40

32 0,17 0,20 0,23 0,27 0,30 0,34 0,37 0,42 0,46 0,50 0,55 0,60 0,65 0,70 0,75 0,81 0,86 0,92 0,98 1,05 1,11 1,17 1,24 1,31 1,38 1,45 1,52 1,60 1,68 1,75

Drukverliezen voor 1 meter leiding (mbar/m) – lage druk – aardgas formule van Renouard PE-buizen (buitendiameter) Gas-debiet 40 63 m3/h 32 40 63 0,059 0,0066 41 1,83 0,63 0,071 0,069 0,0078 42 1,91 0,66 0,074 0,079 0,0090 43 1,99 0,68 0,077 0,091 0,010 44 0,71 0,081 0,10 0,012 45 0,74 0,084 0,12 0,013 46 0,77 0,087 0,13 0,015 47 0,80 0,091 0,14 0,016 48 0,83 0,094 0,16 0,018 49 0,87 0,098 0,17 0,020 50 0,90 0,10 0,19 0,021 51 0,93 0,11 0,20 0,023 52 0,96 0,11 0,22 0,025 53 1,00 0,11 0,24 0,027 54 1,03 0,12 0,26 0,029 55 1,07 0,12 0,28 0,031 56 1,10 0,12 0,30 0,033 57 1,14 0,13 0,32 0,036 58 1,17 0,13 0,34 0,038 59 1,21 0,14 0,36 0,040 60 1,25 0,14 0,38 0,043 61 1,28 0,15 0,40 0,045 62 1,32 0,15 0,43 0,048 63 1,36 0,15 0,45 0,051 64 1,40 0,16 0,47 0,053 65 1,44 0,16 0,50 0,056 66 1,48 0,17 0,52 0,059 67 1,52 0,17 0,55 0,062 68 1,56 0,18 0,57 0,065 69 1,60 0,18 0,60 0,068 70 1,65 0,19

110 0,0049 0,0051 0,0053 0,0056 0,0058 0,0060 0,0063 0,0065 0,0067 0,0070 0,0072 0,0075 0,0078 0,0080 0,0083 0,0086 0,0089 0,0091 0,0094 0,0097 0,010 0,010 0,011 0,011 0,011 0,012 0,012 0,012 0,012 0,013

91



Diagram 1 – Diagram van de eenheidsdrukverliezen voor stalen buizen geschikt voor schroefdraad

92



Diagram 2 – Diagram van de eenheidsdrukverliezen voor stalen buizen, niet geschikt voor schroefdraad

93



Diagram 3 – Diagram van de eenheidsdrukverliezen voor koperen buizen

94



Diagram 4 – Diagram van de eenheidsdrukverliezen voor PE-buizen

95

8. Voorbeelden van hoe je een LD-binnenleiding berekent [I]


8. Voorbeelden van hoe je een LD-binnenleiding berekent [I] 8.1 Voorbeeld 1 8.1.1 Opstellen van het schema van de installatie Het gaat om aardgas van het type L en stalen buizen geschikt voor schroefdraad. Schema van de installatie – Voorbeeld 1

97



8.1.2 Bepalen van het meest benadeelde toestel Tabel 13 – Bepalen van de eenheidsdrukverliezen – Voorbeeld 1 Leidingdeel (van de gasmeter tot aan het toestel) AH AD AF AG

∆h

m –1 +2 +3 +2

∆h × .. 0,046 (l) of 0,048 (h) mbar –0,046 +0,092 +0,138 +0,092

∆pmax = 1 + ∆h × .. of 1 – ∆h × .. mbar 0,954 1,092 1,138 1,092

Lengte L

Fictieve lengte EenheidsL fict. drukverlies L fict. = l × 1,2 ∆pmax / L fict.

m 4,5 20 18,4 20

m 5,4 24 22,08 24

mbar/m 0,177 0,046 0,052 0,046

Het resultaat van ∆pmax / L fict. is hetzelfde voor de toestellen G en D. Het nominale volumedebiet van het toestel G is het grootst, waardoor dit toestel het meest benadeelde toestel is. Hieruit volgt dat het referentiële eenheidsdrukverlies toepasbaar voor heel de installatie 0,046 mbar/m is.

98



8.1.3 Bepalen van de diameters van de leidingen Het gebruik van de tabel van eenheidsdrukverliezen is weergegeven in 7.1.2. Tabel 14 – Overzichtstabel voor de bepaling van de leidingdiameters – Voorbeeld 1 Bepalen van de diameters Leidingdeel

EG EF CE CD BC BH AB





m3/h 1,50 1,40 2,90 0,70 3,60 5,00 8,60

mm 15 15 20 15 25 15 32

mbar/m 0,074 0,065 0,052 0,019 0,026 0,64 0,030

Lengte L

(2) Fictieve lengte

∆h

L fict. = L × 1,2

m 3,0 1,4 2,0 5,0 11,0 0,5 4,0

m 3,60 1,68 2,40 6,00 13,20 0,60 4,80

m 0 +1 0 0 +3 0 –1

(3) ∆h x… 0,046(L) of 0,048(H) winst/ verlies door ∆h

mbar 0 0,046 0 0 0,138 0 0,046

Effectief druk verlies per leidingdeel (1) [(1) × (2)] – (3) of [(1) × (2)] + (3) mbar 0,266 0,063 0,125 0,114 0,205 0,384 0,19

(1) Als het toestel hoger geplaatst is dan de gasmeter, is ∆h positief en betreft het een vermindering van het drukverlies. Daardoor wordt het effectieve drukverlies = [(1) × (2)] – (3). Als het toestel lager geplaatst is dan de gasmeter, is ∆h negatief en betreft het een verhoging van het drukverlies. Daardoor wordt het effectieve drukverlies = [(1) × (2)] + (3).

8.1.4 Controle van het effectieve drukverlies tot aan de stopkraan van elk toestel De sommen van al de effectieve drukverliezen in de verschillende leidingdelen tussen de gasmeter en het toestel worden als volgt bepaald. AG = AB + BC + CE + EG = 0,19 + 0,205 + 0,125 + 0,266 = 0,786 mbar AF = AB + BC + CE + EF = 0,19 + 0,205 + 0,125 + 0,063 = 0,583 mbar AD = AB + BC + CD = 0,19 + 0,205 + 0,114 = 0,509 mbar AH = AB + BH = 0,19 + 0,384 = 0,574mbar De sommen zijn kleiner dan 1 mbar. Bijgevolg is aan de voorwaarde van 7.1.2 voldaan.

99



8.2 Voorbeeld 2 Dit voorbeeld is een variant op voorbeeld 1 en toont het nut van de controle aan.

8.2.1 Opstellen van het schema van de installatie Schema van de installatie – Voorbeeld 2

8.2.2 Bepalen van het meest benadeelde toestel G is het meest benadeelde toestel. Bijgevolg is het referentiële eenheidsdrukverlies voor de hele installatie gelijk aan 0,046 mbar/m.

8.2.3 Bepalen van de diameters van de leidingen Het gebruik van de tabel van eenheidsdrukverliezen is weergegeven in hoofdstuk 7.

100



Tabel 15 – Overzichtstabel voor de bepaling van de leidingdiameters – Voorbeeld 2 Bepalen van de diameters Leidingdeel

EG EF CE CD BC BH AB (1)





m3/h 1,50 1,40 2,90 0,70 3,60 5,00 8,60

mm 15 15 20 15 25 15 32

mbar/m 0,074 0,065 0,052 0,019 0,026 0,64 0,030

Lengte L

(2) Fictieve lengte

∆h

L fict. = L × 1,2

m 3,0 1,4 2,0 5,0 3,0 1,0 12,0

m 3,60 1,68 2,40 6,00 3,60 1,20 14,40

m 0 +1 0 0 +3 0 –1


mbar 0 0,046 0 0 0,138 0 0,046

Effectief druk verlies per leidingdeel (1) [(1) × (2)] – (3) of [(1) × (2)] + (3) mbar 0,266 0,063 0,125 0,114 –0,044 0,768 0,478

Als het toestel hoger geplaatst is dan de gasmeter, is ∆h positief en betreft het een vermindering van het drukverlies. Daardoor wordt het effectieve drukverlies = [(1)x(2)] – (3). Als het toestel lager geplaatst is dan de gasmeter, is ∆h negatief en betreft het een verhoging van het drukverlies. Daardoor wordt het effectieve drukverlies = [(1)x(2)] + (3).

8.2.4 Controle van het effectieve drukverlies tot aan de stopkraan van elk toestel De sommen van al de effectieve drukverliezen in de verschillende leidingdelen tussen de gasmeter en het toestel worden als volgt bepaald. AG = AB + BC + CE + EG = 0,478 – 0,044 + 0,125 + 0,266 = 0,825 mbar AF = AB + BC + CE + EF = 0,478 – 0,044 + 0,125 + 0,063 = 0,622 mbar AD = AB + BC + CD = 0,478 – 0,044 + 0,114 = 0,548 mbar AH = AB + BH = 0,478 + 0,768 = 1,246 mbar De eerste drie sommen zijn kleiner dan 1 mbar, dus is aan de voorwaarde van 7.1.2 voldaan. De som betreffende het toestel H is groter dan 1 mbar, dus is niet voldaan aan de voorwaarde van 7.1.2.

101



8.3 Oplossing 1 8.3.1 Bepalen van de leidingdiameters Kies voor het leidingdeel BH een nominale diameter van 20 mm. Tabel 16 – Overzichtstabel voor de bepaling van de leidingdiameters – Voorbeeld 2 – Oplossing 1 Bepalen van de diameters Leidingdeel






m3/h 1,50 1,40 2,90 0,70 3,60 5,00 8,60

mm 15 15 20 15 25 20 32

mbar/m 0,074 0,065 0,052 0,019 0,026 0,14 0,030

Lengte L

(2) Fictieve lengte

∆h

L fict. = L × 1,2

m 3,0 1,4 2,0 5,0 3,0 1,0 12,0

m 3,60 1,68 2,40 6,00 3,60 1,20 14,40

m 0 +1 0 0 +3 0 –1


mbar 0 0,046 0 0 0,138 0 0,046



8.3.2 Controle van het effectieve drukverlies tot aan de stopkraan van elk toestel De sommen van al de effectieve drukverliezen in de verschillende leidingdelen tussen de gasmeter en het toestel worden als volgt bepaald. AG = AB + BC + CE + EG = 0,478 – 0,044 + 0,125 + 0,266 = 0,825 mbar AF = AB + BC + CE + EF = 0,478 – 0,044 + 0,125 + 0,063 = 0,622 mbar AD = AB + BC + CD = 0,478 – 0,044 + 0,114 = 0,548 mbar AH = AB + BH = 0,478 + 0,168 = 0,646 mbar Alle sommen zijn kleiner dan 1 mbar, dus is aan de voorwaarde van 7.1.2 voldaan. 102



8.4 Oplossing 2 8.4.1 Bepalen van de leidingdiameters Voor het leidingdeel AB kiezen we als nominale diameter 40 mm i.p.v. 32 mm. Tabel 17 – Overzichtstabel voor de bepaling van de leidingdiameters – Voorbeeld 2 – Oplossing 2 Bepalen van de diameters Leidingdeel






m3/h 1,50 1,40 2,90 0,70 3,60 5,00 8,60

mm 15 15 20 15 25 15 40

mbar/m 0,074 0,065 0,052 0,019 0,026 0,64 0,014

Lengte L

(2) Fictieve lengte

∆h

L fict. = L × 1,2

m 3,0 1,4 2,0 5,0 3,0 1,0 12,0

m 3,60 1,68 2,40 6,00 3,60 1,20 14,40

m 0 +1 0 0 +3 0 –1


mbar 0 0,046 0 0 0,138 0 0,046



8.4.2 Controle van het effectieve drukverlies tot aan de stopkraan van elk toestel De sommen van al de effectieve drukverliezen in de verschillende leidingdelen tussen de gasmeter en het toestel worden als volgt bepaald. AG = AB + BC + CE + EG = 0,202 – 0,044 + 0,125 + 0,266 = 0,549 mbar AF = AB + BC + CE + EF = 0,202 – 0,044 + 0,125 + 0,063 = 0,346 mbar AD = AB + BC + CD = 0,202 – 0,044 + 0,114 = 0,272 mbar AH = AB + BH = 0,202 + 0,768 = 0,970 mbar Alle sommen zijn kleiner dan 1 mbar, dus is aan de voorwaarde van 7.1.2 voldaan. 103



Besluit: oplossing 1 is de meest economische oplossing. Oplossing 2 biedt meer ruimte voor latere uitbreiding, wat een voordeel is.

8.4.3 Gebruik van de tabel van de eenheidsdrukverliezen De opeenvolgende stappen voor de bepaling van de nominale diameters zijn de volgende: • voor voorbeeld 1: 1,4 m3/h, 0,065 mbar/m, DN15; • voor voorbeeld 2: 8,6 m3/h, 0,030 mbar/m, DN32.

104



Tabel 18 – Voorbeeld voor het gebruik van Tabel 7 Gasdebiet m3/h 0,6 0,8 1 1,2 1,4 1,6 1,8 2 2,2 2,4 2,6 2,8 3 3,2 3,4 3,6 3,8 4 4,2 4,4 4,6 4,8 5 5,2 5,4 5,6 5,8 6 6,2 6,4 6,6 6,8 7 7,2 7,4 7,6 7,8 8 8,2 8,4 8,6 8,8 9

Drukverliezen voor 1 meter leiding (mbar/m) Lage druk – aardgas – formule van Renouard Stalen buizen voor schroefdraad DN15 0,014 0,024 0,035 0,049 0,065 0,083 0,10 0,12 0,15 0,17 0,20 0,23 0,26 0,29 0,32 0,36 0,39 0,43 0,47 0,51 0,55 0,60 0,64 0,69 0,74 0,79 0,84 0,89 0,95 1,00 1,06 1,12 1,18 1,24 1,30 1,36 1,43 1,50 1,56 1,63 1,70 1,78 1,85

DN20 0,0030 0,0051 0,0076 0,011 0,014 0,018 0,022 0,026 0,031 0,037 0,042 0,048 0,055 0,062 0,069 0,076 0,084 0,092 0,10 0,11 0,12 0,13 0,14 0,15 0,16 0,17 0,18 0,19 0,20 0,21 0,23 0,24 0,25 0,27 0,28 0,29 0,31 0,32 0,34 0,35 0,37 0,38 0,40

DN25 0,0010 0,0017 0,0026 0,0035 0,0047 0,0060 0,0074 0,0089 0,011 0,012 0,014 0,016 0,018 0,021 0,023 0,026 0,028 0,031 0,034 0,037 0,040 0,043 0,046 0,050 0,053 0,057 0,060 0,064 0,068 0,072 0,076 0,080 0,085 0,089 0,094 0,098 0,10 0,11 0,11 0,12 0,12 0,13 0,13

DN32 0,0003 0,0004 0,0006 0,0009 0,0011 0,0015 0,0018 0,0022 0,0026 0,0030 0,0035 0,0040 0,0045 0,0051 0,0057 0,0063 0,0069 0,0076 0,0083 0,0090 0,010 0,011 0,011 0,012 0,013 0,014 0,015 0,016 0,017 0,018 0,019 0,020 0,021 0,022 0,023 0,024 0,025 0,026 0,028 0,029 0,030 0,031 0,033

DN40 0,0001 0,0002 0,0003 0,0004 0,0005 0,0007 0,0008 0,0010 0,0012 0,0014 0,0016 0,0019 0,0021 0,0024 0,0026 0,0029 0,0032 0,0036 0,0039 0,0042 0,0046 0,0049 0,0053 0,0057 0,0061 0,0065 0,0069 0,0074 0,0078 0,0083 0,0087 0,0092 0,010 0,010 0,011 0,011 0,012 0,012 0,013 0,013 0,014 0,015 0,015

DN50 0,0001 0,0001 0,0001 0,0002 0,0002 0,0002 0,0003 0,0003 0,0004 0,0005 0,0005 0,0006 0,0007 0,0008 0,0008 0,0009 0,0010 0,0011 0,0012 0,0013 0,0014 0,0015 0,0016 0,0017 0,0019 0,0020 0,0021 0,0022 0,0024 0,0025 0,0026 0,0028 0,0029 0,0031 0,0032 0,0034 0,0035 0,0037 0,0039 0,0040 0,0042 0,0044

105



8.5 Voorbeeld van rekenblad 8.5.1 Schema • •

Maak een schema van de installatie (in isometrisch perspectief ). Duid de plaats van elk toestel en de aansluitpunten van de toekomstige toestellen aan. Bepaal het nominale gasverbruik in m3/h per toestel. Duid de werkelijke lengte (L) aan van elk leidingdeel en het hoogteverschil (∆h) van de verbruikstoestellen ten opzichte van de gasmeter.

• •

Isometrisch perspectief

8.5.2 Keuze van het meest benadeelde toestel Leidingdeel (van de gasmeter tot het toestel)

∆h

∆h × .. 0,046 (l) of 0,048 (h)

∆pmax (1) = 1 + ∆h × .. of 1 – ∆h × ..

Lengte L

Fictieve lengte EenheidsL fict. drukverlies L fict. = L × 1,2 ∆pmax / L fict.

m

mbar

mbar

m

m

mbar/m

(1) Het teken is positief als het toestel hoger geplaatst is dan de gasmeter. Het teken is negatief als het toestel lager geplaatst is dan de gasmeter.

Het meest benadeelde toestel is (kleinste waarde eenheidsdruk verlies): ............................................................................................................................................ De referentiewaarde voor het eenheidsdrukverlies, toepasbaar op de hele installatie, is dus: ............................................ mbar/m.

106



8.5.3 Bepalen van de diameters van de leidingdelen • • •

Bepalen van de diameters Leidingdeel

(1)

Bepaal de gasdebieten in m3/h van de verschillende leidingdelen. Breng de resultaten over in de volgende overzichtstabel (gedeelte ’Bepalen van de diameters’). Lees voor elk leidingdeel de diameter af op de tabel of het diagram en noteer hem. Bereken het drukverlies in elk van de leidingdelen (controleberekening).





m3/h

mm

mbar/m

Lengte L

m

(2) Fictieve lengte L fict. = L × 1,2

m

∆h

m

(3) ∆h x… 0,046(l) of 0,048(h) winst / verlies door ∆h

mbar

Effectief drukverlies per leidingdeel (1) [(1) × (2)] – (3) of [(1) × (2)] + (3) mbar


8.5.4 Controle van het effectieve drukverlies tot aan de stopkraan van elk toestel Het effectieve drukverlies tot aan de stopkraan van elk toestel = som van de effectieve drukverliezen in de verschillende leidingdelen tussen de gasmeter en elk toestel. … = … + … + … + … = … + … + … + … = … mbar … = … + … + … + … = … + … + … + … = … mbar … = … + … + … + … = … + … + … + … = … mbar … = … + … + … + … = … + … + … + … = … mbar … = … + … + … + … = … + … + … + … = … mbar … = … + … + … + … = … + … + … + … = … mbar Als de som voor een bepaald toestel groter is dan 1 mbar, dan moet je een correctie van één of meer diameters uitvoeren. Als de som kleiner is, dan voldoet de oplossing. Per leidingdeel kunnen we nu naar de meest economische oplossing zoeken. 107

9. Bijlage A: bepaling van de leidingdiameter 9. Bijlage A: bepalingvan de leidingdiametervoor éénverbruikstoestel [MTI] voor één verbruikstoestel [MTI]


9. Bijlage A: bepaling van de leidingdiameter voor één verbruikstoestel [MTI] 9.1 Doelstelling Eenvoudig de diameter van de leiding bepalen voor één toestel op basis van de afstand tussen de gasmeter en de stopkraan van het toestel voor de 2 materialen, vermeld in de norm NBN D51-003: • staal • koper

9.2 Basis De berekening is uitgevoerd onder de volgende voorwaarden: • Aardgas van het type L, toestelrendement van 90%: hieruit volgt dat voor aardgas type H, de diameter licht overbemeten is. Maar omdat er ook geen rekening gehouden wordt met hoogteverschillen, is deze vereenvoudiging aanvaardbaar. • Er is geen niveauverschil tussen de gasmeter en het opgestelde toestel. • Er is een toeslag van 20% op de werkelijke lengte ingecalculeerd om rekening te houden met toebehoren (fittingen, bochten…). • Het maximaal toegelaten drukverlies is 1 mbar.

9.3 Gebruik van de tabel 9.3.1 ÉÉN leiding met ÉÉN toestel • • •

Bepaal de reële lengte van de leiding tussen de uitgang van de gasmeter en de stopkraan van het toestel. Zoek in de overeenstemmende kolom van de tabel (koper of staal) het vermogen van het toestel (neem zo nodig de onmiddellijk hogere waarde). Lees in de linkse kolom van de tabel de geschikte diameter af.

109


9. Bijlage A: bepaling van de leidingdiameter 9. Bijlage A: bepalingvan de leidingdiametervoor éénverbruikstoestel [MTI] voor één verbruikstoestel [MTI]

9.3.2 ÉÉN toestel bijplaatsen op een bestaande installatie • •

5

Volg de werkwijze voor één leiding met één toestel waarbij je als reële lengte de totale lengte tussen de uitgang van de gasmeter en de stopkraan van het nieuwe toestel neemt. Als de diameter van het gemeenschappelijke gedeelte kleiner is dan de diameter die de tabel bepaalt, moet je de leiding nauwkeurig berekenen.

Lagedrukgasleidingen 20 & 25 mbar – vlg. Renouard Afstand gasmeter – ketel (m) 10 15 20 25 30 40 Vermogen (kW)

50

75

100

∅ DN Koper 12/10 15/13 18/16 22/20 28/26 35/32

7 14 24 43 87 152

5 9 16 30 59 103

4 7 13 24 47 83

3 6 11 20 40 70

3 6 10 18 36 62

3 5 9 16 32 56

2 4 8 14 28 48

2 4 7 12 24 42

2 3 5 10 19 34

1 3 5 8 17 29

Staal ½” –DN 15 ¾” – DN 20 1” – DN 25 1¼” – DN 32 1½” – DN 40 2” – DN 50 2½” – DN 65 3” – DN 80 4” – DN 100

20 51 87 172 299 541 1226 1901 3217

14 35 59 117 204 368 834 1293 2189

11 28 47 93 163 294 666 1032 1747

9 24 40 80 139 250 568 880 1489

8 21 36 70 122 221 502 777 1316

7 19 32 64 111 200 453 702 1189

6 16 28 54 94 170 386 599 1013

6 14 24 45 83 151 341 529 895

4 11 19 38 66 120 272 422 715

4 10 17 33 57 102 232 360 609

110


10. Bijlage B: uurdebieten aardgas [MTI]

10. Bijlage B: uurdebieten aardgas [MTI] 10.1 Gasdebiet naargelang van het nominale vermogen Als het gasdebiet in m3/h niet vermeld is op de kenplaat van een toestel, dan kun je het afleiden uit het nominale vermogen van het toestel, met behulp van de onderstaande vermeningvuldigingsfactor:

Vermenigvuldigingsfactor gas type L Vermenigvuldigingsfactor gas type H

Nominaal vermogen van het toestel uitgedrukt in kW(*) kcal/h kcal/min 0,13 0,000151 0,00907 0,11

0,000128

0,00767

(*) zie vuistregel voor de omzetting van het nominale vermogen in kw naar het debiet in m3/h. De waarden van de tabel zijn opgesteld op basis van 1 kW = 860 kcal/h = 14,33 kcal/min.

Voorbeeld: toestel met nominaal vermogen van 24 kW of 20 640 kcal/h of 344 kcal/min: • debiet voor L-gas: 3,12 m3/h • debiet voor H-gas: 2,64 m3/h

10.2 Gasdebiet van enkele aardgastoepassingen De vermelde waarden zijn gemiddelde waarden en houden rekening met een gemiddeld rendement van de toestellen. Verbruikstoestellen Komfoor (3,8 kW) Fornuis (11,5 kW) Oven (3,8 kW) Kachel en verwarmingstoestel (7 kW → 11kW) Warmwatertoestel tot 10,46 kW (150 kcal/min of 6 l/min) (*)

Debiet L-gas m3/h 0,5 1,2 à 1,7 0,5 0,9 à 1,4

Debiet H-gas m3/h 0,4 1 à 1,4 0,4 0,8 à 1,2

1,4

1,2

111


10. Bijlage B:uurdebieten aardgas [MTI]

Verbruikstoestellen Badverwarmer en generator tot 24 kW (325 kcal/min of 13 l/min) (*) Badverwarmer en generator tot 28 kW (400 kcal/min of 16 l/min) (*) Badverwarmer en generator tot 45 kW (650 kcal/min of 26 l/min) (*) Generator 70 kW Warmwatervoorraadtoestel (inhoud 155 liter – 9,7 kW)

Debiet L-gas m3/h 3,1

Debiet H-gas m3/h 2,6

3,6

3,1

5,9

5

9,1 1,3

7,7 1,1

(*) Vroegere gebruikelijke aanduiding van de warmwaterdoorstroomtoestellen (warmwatertoestel en badverwarmer), geeft het warmwaterdebiet aan per minuut bij een temperatuurstijging van 25 °C.

112



10.2 Uurdebiet aardgas volgens vermogen Vermogen kW 5 5,5 6 6,5 7 7,5 8 8,5 9 9,5 10 10,5 11 11,5 12 12,5 13 13,5 14 14,5 15 15,5 16 16,5 17 17,5 18 18,5 19 19,5 20 20,5 21 21,5 22 22,5

Debiet L-gas m3/h 0,7 0,7 0,8 0,8 0,9 1 1 1,1 1,2 1,2 1,3 1,4 1,4 1,5 1,6 1,6 1,7 1,8 1,8 1,9 2 2 2,1 2,1 2,2 2,3 2,3 2,4 2,5 2,5 2,6 2,7 2,7 2,8 2,9 2,9

Debiet H-gas m3/h 0,6 0,6 0,7 0,7 0,8 0,8 0,9 0,9 1 1 1,1 1,2 1,2 1,3 1,3 1,4 1,4 1,5 1,5 1,6 1,7 1,7 1,8 1,8 1,9 1,9 2 2 2,1 2,1 2,2 2,3 2,3 2,4 2,4 2,5

Vermogen kW 23 23,5 24 24,5 25 25,5 26 26,5 27 27,5 28 28,5 29 29,5 30 30,5 31 31,5 32 32,5 33 33,5 34 34,5 35 35,5 36 36,5 37 37,5 38 38,5 39 39,5 40

Debiet L-gas m3/h 3 3,1 3,1 3,2 3,3 3,3 3,4 3,4 3,5 3,6 3,6 3,7 3,8 3,8 3,9 4 4 4,1 4,2 4,2 4,3 4,4 4,4 4,5 4,6 4,6 4,7 4,7 4,8 4,9 4,9 5 5 5,1 5,2

Debiet H-gas m3/h 2,5 2,6 2,6 2,7 2,8 2,8 2,9 2,9 3 3 3,1 3,1 3,2 3,2 3,3 3,4 3,4 3,5 3,5 3,6 3,6 3,7 3,7 3,8 3,9 3,9 4 4 4,1 4,1 4,2 4,2 4,3 4,3 4,4

113


114


11. Bijlage c: Technische termen


11. Bijlage c: Technische termen 11.1 Eenheden van lengte / Oppervlakte en inhoud • • • •

m m2 m3 mn3

: eenheid van lengte : eenheid van oppervlakte : eenheid van inhoud; 1 m³ = 1000 dm³ = 1000 liter : normaal m³ : 1 mn3 = 1 m³ gemeten bij 0°C en 1013 mbar (1 atmosfeer)

11.2 Druk • • • • •

1 Pa = 1 N/m² 1 bar = 1.000 mbar 1 bar = 105 Pa =100.000 Pa 100 Pa = 1 mbar 1 atm (atmosfeer) = 760 mmHg (mm kwikkolom) = 1013 mbar = 1,013 bar

11.3 Temperatuur • • • •

K Kelvin; eenheid van temperatuur °C graad Celsius; eenheid van temperatuur 273,15 K = 0 °C 100 °C = 373,15 K

11.4 Dichtheid • • • •

aardgas lucht propaan butaan

d = 0,62 tot 0,64 d=1 d = 1,56 d = 2,09

115



11.5 Volumedebiet • • •

l/h liter per uur m³/h kubiek meter per uur 1 m³/h = 1 000 l/h

11.6 Scheikundige symbolen • • • • • • • • •

C CO CO2 CH4 H2 O2 H2O N2 NOx

: koolstof / “roet” : koolstofmonoxide : koolstofdioxide : methaan (aardgas) : waterstof : zuurstof : water / waterdamp : stikstof : stikstofoxides

11.7 Afkortingen / Letterwoorden • • • • • • • • • • • •

116

d A DN L-gas H-gas

: dichtheid (van een gas); onbenoemd getal : oppervlakte : nominale diameter (steeds in mm) : Laag calorisch aardgas; bijv. Slochteren-aardgas : Hoog calorisch aardgas; bijv. Noordzee-aardgas, aardgas uit Qatar HS : calorische vermogen bovenwaarde (S van supérieure = bovenste) Hi : calorische vermogen onderwaarde (i van inferieure = onderste) RHT : weerstand tegen hoge temperatuur (Résistance aux Hautes Températures – voor aardgas 650°C) LPG : Liquified Petroleum Gas; verzamelnaam voor commercieel propaan- en butaangas LEL : Low Explosion Limit = onderste ontstekingsgrens MOP : Maximum Operating Pressure – maximum werkdruk VMC : Ventilation Mécanique Contrôlée – gestuurde mechanische ventilatie



11.8 Energie / Warmte / Verbranding 1.8.1 Eenheden • • • •

J Joule; energieeenheid; eenheid voor warmtehoeveelheid; veelvoud: 1 MJ = 1.000 kJ = 1.000.000 J W Watt; eenheid van vermogen; 1W = 1 J/s; 1kW = 1000 W; 1 kW = 860 kcal/h kWh kilowattuur; energie; 1 kWh = 3,6 MJ; 1 MJ = 0,2778 kWh kWh/mn3 eenheid voor de calorische waarde van een gas – ook: MJ/mn3 KJ/kg de condensatiewarmte of verdampingswarmte van het chemisch gevormde water bij 273,15 K (0°C), bedraagt 2.501,6 kJ/kg

117


NOTITIES

118


De handboeken zijn tot stand gekomen dankzij de bijdrage van de volgende organisaties :

fvb•ffc Constructiv Koningsstraat 132/5, 1000 Brussel t +32 2 210 03 33 • f +32 2 210 03 99 constructiv.be • [email protected] © Fonds voor Vakopleiding in de Bouwnijverheid, Brussel, 2012. Alle rechten van reproductie, vertaling en aanpassing onder eender welke vorm, voorbehouden voor alle landen

MODULAIRE handboeken CEntrale verwarming •• Overzicht beschikbare handboeken •• 1.1 Inleiding tot de centrale verwarming en installatietekenen •• 1.2 Buismaterialen, buisbewerkingen, dichtingen en bevestigingsmaterialen •• 2.1 Warmtetransport: leidingaanleg •• 2.2 Warmtetransport: principe, bescherming, onderhoud van de installatie •• 2.3 Warmteafgifte: verwarmingslichamen en toebehoren •• 3.1 Warmteproductie: verwarmingsketels •• 3.2 Warmteproductie: installatietoebehoren en plaatsingsvoorschriften •• 7.1 Gasinstallaties: aardgasleidingen •• 7.2 Gasinstallaties: verbranding en toestellen •• 7.3 Gasinstallaties: bijlagen

Fonds voor Vakopleiding in de Bouwnijverheid

Fonds voor Vakopleiding in de Bouwnijverheid. modulair handboek centrale verwarming. module 7: gasinstallaties, Boekdeel 1

Recommend Documents