Familierecht (2) Academiejaar samenvatting familierecht (2) Jeroen De Mets 1

Familierecht (2) 1.

HUWELIJK ................................................................................................................................................ 3 ALGEMEEN .................................................................................................................................................... 3 §1 Begrip ................................................................................................................................................ 3 §2 Mensenrechtelijke bescherming ........................................................................................................ 3 §3 Statistieken ........................................................................................................................................ 3 B. GRONDVEREISTEN ........................................................................................................................................... 3 §1 Geslachtsneutraliteit ......................................................................................................................... 3 §2 Huwbare leeftijd ................................................................................................................................ 3 §3 Toestemming ..................................................................................................................................... 3 §4 Instemming van de ouders (bij een minderjarige) ............................................................................. 5 §5 Geen vorig niet-ontbonden huwelijk ................................................................................................. 5 §6 Geen huwelijksbeletselen .................................................................................................................. 5 C. VORMVEREISTEN............................................................................................................................................. 5 §1 Vooraf: de huwelijksaangifte ............................................................................................................ 5 §2 Formaliteiten bij de voltrekking......................................................................................................... 6 §3 Sancties ............................................................................................................................................. 6 D. BEWIJS.......................................................................................................................................................... 7 A.

2.

PRIMAIR HUWELIJKSSTELSEL ................................................................................................................... 8 A. B.

ALGEMEEN .................................................................................................................................................... 8 PRINCIPIËLE HUWELIJKSVERPLICHTINGEN ............................................................................................................. 8 §1 Algemeen........................................................................................................................................... 8 §2 Samenwoningsverplichting ............................................................................................................... 8 §3 Getrouwheidsverplichting ................................................................................................................. 8 §4 Hulpverplichting ................................................................................................................................ 9 §5 Bijstandsverplichting ......................................................................................................................... 9 §6 Bijdrage in de lasten van het huwelijk ............................................................................................... 9 C. ECHTELIJKE VERBLIJFPLAATS............................................................................................................................. 10 §1 Vaststelling ...................................................................................................................................... 10 §2 Bescherming van gezinswoning en huisraad................................................................................... 10 D. BEROEPSKEUZE ............................................................................................................................................. 11 §1 Het recht een beroep uit te oefenen zonder instemming van de andere echtgenoot ..................... 11 §2 Het recht de naam van de andere echtgenoot te gebruiken in beroepsbetrekkingen .................... 11 E. INNING EN BESTEDING VAN DE INKOMSTEN ........................................................................................................ 11 F. DE OPENING VAN EEN BANKREKENING OF HET HUREN VAN EEN SAFE ....................................................................... 12 G. LASTGEVING TUSSEN ECHTGENOTEN ................................................................................................................. 12 H. GERECHTELIJKE INDEPLAATSSTELLING ................................................................................................................ 12 I. HOOFDELIJKHEID VAN HUISHOUDELIJK SCHULDEN ................................................................................................ 12 J. DRINGENDE EN VOORLOPIGE MAATREGELEN....................................................................................................... 13 K. NIETIGVERKLARING VAN BEPAALDE HANDELINGEN ............................................................................................... 14 L. VORDERINGEN BETREFFENDE HET HUWELIJKSVERMOGENSSTELSEL .......................................................................... 14 3.

SECUNDAIR HUWELIJKSSTELSEL ............................................................................................................. 15 A. B.

ALGEMEEN .................................................................................................................................................. 15 ACTIEF ........................................................................................................................................................ 15 §1 Baten van eigen vermogens ............................................................................................................ 15 §2 Baten van het gemeenschappelijk vermogen.................................................................................. 17 §3 Twee bijzondere problemen ............................................................................................................ 17 C. PASSIEF ....................................................................................................................................................... 18 §1 Algemeen......................................................................................................................................... 18 §2 Het definitief passief........................................................................................................................ 18 §3 Het voorlopig passief ....................................................................................................................... 20 §4 Schulden tussen echtgenoten .......................................................................................................... 21 D. BESTUUR ..................................................................................................................................................... 21

Academiejaar 2008-2009 – samenvatting familierecht (2)– Jeroen De Mets

1

§1 Overzicht ......................................................................................................................................... 21 §2 Bestuur van het gemeenschappelijk vermogen ............................................................................... 22 §3 Bestuur van het eigen vermogen ..................................................................................................... 24 §4 Beveiligingsmaatregelen en sancties .............................................................................................. 24 E. ONTBINDING, VEREFFENING EN VERDELING ........................................................................................................ 25 §1 De oorzaken en het ogenblik van ontbinding .................................................................................. 25 §2 De post-communautaire onverdeeldheid ........................................................................................ 26 §3 Boedelbeschrijving........................................................................................................................... 28 §4 De vereffening (art. 1430 BW)......................................................................................................... 28 §5 De verdeling van de netto-baten ..................................................................................................... 31 F. OVERGANGSMAATREGELEN............................................................................................................................. 31 §1 Algemeen......................................................................................................................................... 31 §2 Echtgenoten getrouwd onder het oude stelsel ................................................................................ 32 4.

ECHTSCHEIDING ..................................................................................................................................... 34 A.

ALGEMEEN .................................................................................................................................................. 34 §1 Inleiding ........................................................................................................................................... 34 §2 Historiek .......................................................................................................................................... 34 §3 De krachtlijnen van de nieuwe echtscheidingswet .......................................................................... 34 B. ECHTSCHEIDING OP GROND VAN ONHERSTELBARE ONTWRICHTING VAN HET HUWELIJK................................................ 35 §1 Gronden ........................................................................................................................................... 35 §2 Procedure ........................................................................................................................................ 36 §3 Gevolgen.......................................................................................................................................... 37 C. ECHTSCHEIDING DOOR ONDERLINGE TOESTEMMING ............................................................................................. 39 §1 Grondvereisten ................................................................................................................................ 39 §2 Procedure ........................................................................................................................................ 41 §3 Gevolgen.......................................................................................................................................... 43

5.

SCHEIDING VAN TAFEL EN BED, WETTELIJKE EN FEITELIJKE SAMENWONING ......................................... 45 A.

SCHEIDING VAN TAFEL EN BED.......................................................................................................................... 45 §1 Inhoud ............................................................................................................................................. 45 §2 Gronden ........................................................................................................................................... 45 §3 Procedure ........................................................................................................................................ 45 §4 Gevolgen.......................................................................................................................................... 45 §5 Beëindiging ...................................................................................................................................... 45 B. WETTELIJKE SAMENWONING ........................................................................................................................... 45 §1 Algemeen......................................................................................................................................... 45 §2 Grondvoorwaarden ......................................................................................................................... 46 §3 Statuut ............................................................................................................................................. 46 §4 Dringende en voorlopige maatregelen ............................................................................................ 46 §5 Beëindiging ...................................................................................................................................... 46 C. FEITELIJKE SAMENWONING.............................................................................................................................. 47 §1 Algemeen......................................................................................................................................... 47 §2 Verhouding tussen de feitelijk samenwonende partners ................................................................ 47 §3 Verhouding tussen de feitelijk samenwonende partners en derden ............................................... 48


2

1.

Huwelijk

A.

Algemeen

§1

Begrip

Het huwelijk is een burgerrechtelijke instelling, waartoe twee personen toetreden door middel van een vormgebonden overeenkomst, met als kern het tot stand brengen van een duurzame levensgemeenschap. Essentieel in deze definitie is enerzijds dat het gaat om een gesloten instelling (een totaalpakket aan regels, dat grotendeels te nemen of te laten is), en anderzijds dat het doel steeds moet zijn om een duurzame levensgemeenschap tot stand te brengen.

§2

Mensenrechtelijke bescherming

Het recht om te huwen wordt o.m. gewaarborgd door art. 12 EVRM. Dat recht komt wel toe aan ‘mannen en vrouwen’. Het homohuwelijk wordt nog steeds niet door het EHRM beschermd. Wel omvat art. 12 EVRM o.a. het recht om onmiddellijk te hertrouwen (al strooien lange echtscheidingsprocedures wel eens roet in het eten) en het recht om zelf een partner te kiezen.

§3

Statistieken

In 2006 waren er 44 850 huwelijken (4,27 per duizend inwoners). Er is de laatste jaren een stijgende trend merkbaar. Er zijn 2,78 echtscheidingen per duizend inwoners, maar het gaat voornamelijk om oudere koppels.

B.

Grondvereisten

§1

Geslachtsneutraliteit

Het huwelijk is geslachtsneutraal. Art. 143 BW bepaalt expliciet dat twee personen van hetzelfde geslacht kunnen trouwen. Wel speelt de vaderschapsregel in dat geval niet. Voor homokoppels is dat logisch, maar voor lesbische koppels is de situatie niet zo goed geregeld. De wetgever wilde de afstamming laten aansluiten bij de biologische werkelijkheid. Een oplossing is partneradoptie.

§2

Huwbare leeftijd

Niemand mag trouwen voor hij de leeftijd van 18 jaar bereikt heeft (art. 144 BW) (wat ergens logisch is, want daarvoor is er geen handelingsbekwaamheid). De jeugdrechtbank kan evenwel om ‘gewichtige redenen’ ontheffing verlenen van deze leeftijdsvereiste. Een gewichtige reden vereist dat de minderjarige (die uiteraard wel een zekere leeftijd moet bereikt hebben) een duurzame levensgemeenschap wil opbouwen. Financiële motieven, of de bedoeling een verblijfsvergunning te aanvaarden, worden dan ook niet aanvaard. Zwangerschap werd vroeger wel meestal aanvaard, gezien de slechte positie van buitenhuwelijkse kinderen. Tegenwoordig gebeurt dat minder.

§3

Toestemming

(1)

Algemeen


3

Beide echtgenoten moeten toestemmen met het huwelijk (art. 146 BW). Een toestemming heeft tot gevolg dat iemand toetreedt tot een rechtshandeling, terwijl een instemming een louter fiat is van iemand die een derde is bij de rechtshandeling. Vereist is dat de beide toekomstige echtgenoten lijfelijk aanwezig zijn. Het marriage by proxy (huwelijk met de handschoen) is niet geldig. Ook een postuum huwelijk is niet mogelijk. Aan een prenataal huwelijk wordt zelfs niet gedacht. Wel mogelijk (en zelfs aangemoedigd, cf. art. 165, §2, lid 1 BW) is een huwelijk in extremis, waarbij iemand op zijn sterfbed trouwt. Ook is vereist dat de toekomstige echtgenoten over het vereiste onderscheidingsvermogen beschikken. Gerechtelijk onbekwamen kunnen dus niet trouwen, maar ook een tijdelijke intoxicatie kan tot een gebrekkige toestemming leiden. (2)

Verloving

De toestemming gebeurt op het moment van het voltrekken van het huwelijk. De verloving (de loutere belofte te trouwen) is louter een feitelijke toestand. De verbintenis om te zullen trouwen is nietig (want gaat in tegen de openbare orde). De verbreking van de verloving is dan ook een recht, maar kan een fout uitmaken in de zin van art. 1382 BW. De verbreking is bijvoorbeeld foutief als ze op beledigende wijze gebeurt of pas op het laatste nippertje gebeurt. De schade kan bestaan uit de kosten die al gemaakt zijn voor het huwelijk, of uit de morele schade. Ook wordt aanvaard dat art. 1088 BW kan ingeroepen worden om de trouwringen terug te vorderen. Die zijn een ‘schenking ten voordele van het huwelijk’. Het moet gaat om een schenking (dus ten bezwarende titel). Een garagist die de auto van zijn verloofde gratis repareert, kan zich niet op art. 1088 BW beroepen. (3)

Schijnhuwelijken

Ook bij een schijnhuwelijk is de toestemming problematisch. Bij een schijnhuwelijk geven de echtgenoten wel hun formele toestemming, maar hebben ze toch niet als doel een duurzame levensgemeenschap tot stand te brengen (art. 146bis BW). De echtgenoten trouwen enkel om verblijfsrechtelijke redenen. Dat impliceert niet dat illegalen niet kunnen trouwen. Ze moeten wel (minstens ook) de bedoeling hebben om een duurzame levensgemeenschap tot stand te brengen. Art. 146bis BW moet ook niet zo gelezen worden dat een huwelijk wel geldig is als de vreemdeling ook een ander voordeel (zoals sociaalrechtelijk) wil verkrijgen. Een schijnhuwelijk is geen verstandshuwelijk (waarbij geen liefde is). Deze laatste zijn wel geldig. De werkelijke intentie van iemand herhalen is evenwel moeilijk. Daarom worden in een circulaire enkele indicaties gegeven. Als er meerdere van die indicaties aanwezig, is de kans op een schijnhuwelijk groot. Het gaat bijvoorbeeld om een koppel die elkaars taal niet spreekt, een koppel waarvan één iemand duurzaam samenwoont met een ander, een koppel met een groot leeftijdsverschil,… De ambtenaar van de burgerlijke stand kan weigeren het huwelijk te voltrekken (art. 167, lid 1 BW). Tegen die weigering is een verhaal (niet beroep, zoals de wet vermeldt) mogelijk (art. 167, lid 6 BW). De sanctie is de nietigheid van het huwelijk (art. 184 BW). Tot slot zijn er ook enkele strafrechtelijke sancties. (4)

Gedwongen huwelijken

Er is sprake van een gedwongen huwelijk als niet de beide echtgenoten vrij instemmen met het huwelijk, en minstens één van hen gedwongen wordt tot toestemming door geweld of bedreiging (art. 146ter BW). Zonder dwang mocht er geen huwelijk geweest zijn. Een gearrangeerd huwelijk valt som niet altijd gelijk te stellen met een gedwongen huwelijk.


4

(5)

Wilsgebreken

De wilsgebreken vinden in het huwelijksrecht maar een beperkte toepassing (ook in de praktijk), om de stabiliteit van het huwelijk te vrijwaren. • Het bedrog wordt (vreemd genoeg) niet aanvaard inzake het huwelijk: en marriage il trompe qui peut. • Dwaling in de persoon (met de verkeerde persoon trouwen is lastig), wordt wel aanvaard, als het gaat om een dwaling inzake de fysieke of burgerlijke identiteit. Iemand die trouwt met een persoon die een andere naam blijkt te hebben (bijvoorbeeld de tweelingzus van zijn geliefde), kan zich op dwaling beroepen. Dwaling inzake de burgerlijke staat wordt niet aanvaard (bv. iemand blijkt een weduwe te zijn). Toch lijkt er een tendens te zijn om dwaling over ‘essentiële bestanddelen van de zaak’ meer te aanvaarden (zoals een man die impotent blijkt). • Geweld wordt slechts aanvaard als er morele druk is, maar dan kan het evenzeer gaan om een gedwongen huwelijk (art. 146ter BW).

§4

Instemming van de ouders (bij een minderjarige)

Een minderjarige kan slechts trouwen met instemming van zijn ouders (art. 148, lid 1 BW). Tegen een weigering is verhaal mogelijk bij de jeugdrechtbank. Weigert één ouder, kan de rechter de instemming toch geven als hij oordeelt dat de weigering niet gegrond is (art. 148, lid 4 BW). Weigeren beide ouders, dan kan hij maar als de weigering een misbruik uitmaakt (art. 148, lid 3 BW). Het gaat bijvoorbeeld om een weigering omdat de huwelijkspartner een ander geloof of etnische afstamming heeft.

§5

Geen vorig niet-ontbonden huwelijk

Iemand kan geen tweede huwelijk aangaan voor het vorige ontbonden is (art. 147 BW). Bigamie en polygamie zijn verboden en strafrechtelijk gesanctioneerd (art. 391 BW). Het tweede huwelijk kan worden nietig verklaard. Dat iemand in het land van afkomst polygaam mocht zijn, is van geen tel.

§6

Geen huwelijksbeletselen

Tussen de beide echtgenoten mag geen huwelijksbeletsel bestaan. Er zijn algemeen twee absolute en twee relatieve huwelijksverboden. • Tussen ascendenten en descendenten bestaat een absoluut huwelijksverbod (art. 161 BW). Dat geldt ook tussen broers en zussen. • Tussen aanverwanten in de rechte lijn en tussen ooms/tantes en hun nichten/neven bestaat een relatief huwelijksverbod (art. 161 en 163 BW). De koning kan per KB ontheffing verlenen ‘om gewichtige redenen’ (na een brief naar de FOD justitie). Volgens het Arbitragehof schond een absoluut huwelijksverbod het gelijkheidsbeginsel en art. 12 EVRM. Daarnaast bestaan er een aantal specifieke huwelijksbeletsel (cf. supra), na adoptie of een alimentatievordering tegen de vermoedelijke verwekker.

C.

Vormvereisten

§1

Vooraf: de huwelijksaangifte

(1)

Algemeen


5

De huwelijksaangifte heeft als doel verzet tegen het huwelijk mogelijk te maken. Om ‘gewichtige redenen’ (zoals een huwelijk in extremis) kan de procureur des Konings ontheffing van de aangifteplicht verlenen (art. 165, §2, lid 1 BW). (2)

Plaats

De huwelijksaangifte gebeurt in de regel door een of beide echtgenoten (art. 63, §2, lid 1 BW) bij de ambtenaar van de burgerlijke stand van een gemeente waarin in een van de echtgenoten ingeschreven is in de bevolkingsregisters (art. 63, §1, lid 1 BW). Het kan ook gaan om een inschrijving in de vreemdelingenregisters of de wachtregisters (voor asielzoekers). Is geen van beide echtgenoten ingeschreven in een register (illegalen), of stemt de actuele verblijfplaats ‘om gegronde redenen” niet overeen met de plaats van inschrijving (daklozen, foorkramers, patiënten,…), kan de aangifte ook gebeuren bij de ambtenaar van de burgerlijke stand van de actuele verblijfplaats (art. 63, §2, lid 2 BW). (3)

Papierwerk

De echtgenoot die de aangifte doet, brengt een reeks documenten mee (art. 64 BW). Dat was vroeger een enorme papiermolen, maar is nu slechts datgene wat de ambtenaar van de burgerlijke stand niet uit het rijksregister kan halen. Er zijn geen zegelrechten verschuldigd. De ambtenaar beschikt over een termijn van twaalf dagen voor het opmaken van de akte. Blijft hij in gebreke, dan is zelfs een vordering ex art. 1382 BW mogelijk. Leggen de echtgenoten niet de nodige documenten voor, kan de ambtenaar (enkel om die reden) de aangifte weigeren (art. 63, §4 BW). Verhaal is mogelijk bij de rechtbank van eerste aanleg (art. 587, lid 1, 9° Ger. W. jo. art. 63, § 4, lid 2 BW). (4)

Wachttermijn

Na de aangifte start een wachttijd van 14 dagen. Pas daarna kan het huwelijk voltrokken worden (art. 165, §1 BW). Na zes maanden vervalt de aangifte en moet zo nodig een nieuwe aanvraag worden ingediend (art. 165, §3, lid 1 BW).

§2

Formaliteiten bij de voltrekking

De voltrekking van het huwelijk gebeurt in het openbaar voor de ambtenaar van de burgerlijke stand die de akte van aangifte heeft het opgemaakt (art. 166 BW). De partijen moeten fysiek aanwezig zijn en vergezeld zijn van twee getuigen (art. 75 BW). In principe moet aan de partijen een reeks artikels uit het BW worden voorgelezen (art. 75 BW), maar dat gebeurt de facto maar voor enkele artikelen. De ambtenaar vraagt aan beide echtgenoten om hun toestemming. Het huwelijk is voltrokken op het moment dat de tweede partner het ja-woord geeft. Het ‘ik verklaar u in de echt verbonden’ is louter ceremonieel. De huwelijksakte is louter een instrumentum, waardoor het ondertekenen ervan voor het overige geen constitutieve gevolgen heeft.

§3

Sancties

(1)

Algemeen

In principe zijn er twee soorten sancties. Vooreerst zijn er enkele ‘verbiedende’ (die preventief werken), zoals het verzet tegen het huwelijk (art. 66 e.v. BW), maar die zijn puur theoretisch, omdat ze in de praktijk omzeggens nooit voorkomen. Daarnaast zijn er een reeks repressieve sancties, die tot nietigheid leiden. Het gaat steeds om een (onverjaarbare) absolute nietigheid (art. 184 BW). Ook art. 191 BW bevat een absolute nietigheid: clandestiene huwelijken (met een bedrieglijke intentie) zijn absoluut nietig. Er


6

is één relatieve nietigheid: de dwaling in de persoon (art. 180 BW). Die vordering wordt evenwel onontvankelijk als de echtgenoten zes maanden samenwonen (art. 181 BW). (2)

Gevolgen

Het huwelijk blijft geldig tot het vernietigingsvonnis in kracht van gewijsde is getreden (dus na de beroepstermijn van 30 dagen). Het vonnis werkt erga omnes en ex tunc en ex nunc. Het huwelijk wordt geacht nooit bestaan te hebben en heeft ook geen gevolgen voor de toekomst meer. Dat is in de praktijk bijna niet te realiseren. Op dit principe bestaan dan ook twee milderingsprincipes. • Bij een putatief huwelijk (art. 201 BW) worden aan een nietig huwelijk toch bepaalde gevolgen toegekend, ten voordele van de echtgenoot te goeder trouw. Als uitzondering op het algemene principe moet de goede trouw wel bewezen worden. De nietigverklaring werkt dus enkel ex nunc. Een fictie wordt gemilderd met een andere fictie (pendelbeweging). Een toepassing van het putatief huwelijk is bijvoorbeeld dat een echtgenoot toch het recht op alimentatie behoudt als het huwelijk vernietigd wordt nadat het reeds ontbonden was. • De nietigverklaring heeft geen gevolgen ten voordele van de kinderen, ook al was geen van de ouders te goeder trouw (art. 202 BW). Dat impliceert onder meer dat de vaderschapsregel blijft spelen.

D.

Bewijs

Het huwelijk wordt bewezen door middel van de huwelijksakte (art. 194 BW) of, subsidiair, door getuigen (art. 194 jo. art. 46 BW). Er zijn een aantal uitzonderingen, zoals bezit van staat (cf. art. 195 e.v. BW).


7

2.

Primair huwelijksstelsel

A.

Algemeen

Het primair huwelijksstelsel is het geheel van wederzijdse rechten en verplichtingen van de echtgenoten dat op elk huwelijk van toepassing is (en dus van dwingend recht is, art. 212, lid 1 BW)). Het komt tot stand door het loutere feit van het huwelijk (art. 212, lid 2 BW). Het heeft als doel de essentie van het huwelijk te verwezenlijken: het tot stand brengen van een duurzame levensgemeenschap. Het secundair stelsel ent zich op het primair stelsel. De relatie met andere samenlevingsvormen is de volgende: • Slechts enkele bepalingen zijn ook van toepassing op de scheiding van tafel en bed • De bepalingen zijn niet van toepassing op de feitelijke samenwoning (al wordt daar de lege ferenda wel voor gepleit) • Sommige bepalingen zijn niet van toepassing op de wettelijke samenwoning. Zo is er geen samenwoningsplicht. Er is bijvoorbeeld wel hoofdelijke gehoudenheid voor huishoudelijke schulden. Het primair huwelijksstelsel is louter dwingend recht. Dat het niet van openbare orde is, vloeit impliciet voort uit Cassatierechtspraak waarbij een echtgenoot van een overspelige vrouw toch schadevergoeding kon krijgen voor zijn door een verkeersongeluk overleden partner waarmee hij feitelijk samenwoonde. Het miskennen van zijn huwelijksplichten voorkwam de schadevergoeding niet, waaruit besloten kan worden dat ze niet van openbare orde zijn. De principiële handelingsbekwaamheid van de echtgenoten wordt niet gewijzigd, (art. 212, lid 3 BW) tenzij voor ontvoogde minderjarigen (art. 476 BW).

B.

Principiële huwelijksverplichtingen

§1

Algemeen

Art. 213 BW legt de echtgenoten vier wederzijdse verplichtingen op: de samenwoningverplichting, de getrouwheidsverplichting, de hulpverplichting en de bijstandsverplichting. Art. 221 BW bevat nog vijfde verplichting: die om bij te dragen aan de lasten van het huwelijk.

§2

Samenwoningsverplichting

De echtgenoten zijn verplicht samen te wonen: ze moeten tafel en bed delen (het om recht samen te liggen = geslachtsgemeenschap hebben). Dat neemt niet weg dat het recht op persoonlijke vrijheid primeert. Verkrachting tussen echtgenoten blijft mogelijk (i.t.t. tot vroeger). Echtgenoten kunnen overeenkomsten sluiten tot feitelijke scheiding (al is dat betwist) (art. 223, lid 2 BW). De vrederechter kan daar ook machtiging toe geven (art. 223, lid 1 BW). Er zijn geen directe sancties bij miskenning van de samenwoningsverplichting. Dwang op de persoon is verboden en het oplegging van een schadevergoeding of een dwangsom is zuivere theorie. Wel is verlating een feit dat tot ectscheiding kan leiden als aanwijzing voor onherstelbare ontwrichting (art. 229, §1 BW).

§3

Getrouwheidsverplichting

De echtgenoten moeten zich onthouden van geslachtsgemeenschap met een andere persoon dan hun echtgenoot. Vroeger was overspel een misdrijf, maar tegenwoordig is het


8

slechts een civielrechtelijke fout in de zin van art. 1382 BW en een grond voor echtscheiding op basis van onherstelbare ontwrichting.

§4

Hulpverplichting

Tussen echtgenoten speelt een specifieke onderhoudsplicht. Deze moet in principe worden uitgevoerd in natura, in de echtelijke woning, maar is ook een voorlopige maatregel in het kader van een echtscheidingsprocedure. Bij feitelijke scheiding (als uitvoering in natura dus niet mogelijk is) speelt het schuldcriterium. Op de echtgenoot die feitelijk gescheiden leeft (dus buiten de echtelijke verblijfplaats) rust een weerlegbaar vermoeden van schuld. Als hij zich op de hulpverplichting beroept, moet hij bewijzen dat de feitelijke scheiding te wijten is aan de andere echtgenoot. De hulpverplichting speelt zolang het huwelijk bestaat. Hij eindigt dus als het echtscheidingvonnis in kracht van gewijsde is getreden, maar blijft bestaan bij scheiding van tafel en bed. De hulpverplichting primeert op die uit art. 205 BW. Als sanctie geldt enerzijds de echtscheiding, anderzijds het misdrijf familieverlating.

§5

Bijstandsverplichting

De bijstandsverplichting is een plicht tot het verlenen van niet-financiële bijstand. Het gaat om de materiële zorgen en de morele genegenheid die echtgenoten elkaar verplicht zijn, door bijvoorbeeld elkaar te verzorgen bij ziekte. Het miskennen van de bijstandsverplichting is een grond voor EOO.

§6

Bijdrage in de lasten van het huwelijk

(1)

Algemeen

Elke echtgenoot draagt ‘naar eigen vermogen’ bij in de ‘lasten van het huwelijk’ (art. 221, lid 1 BW; cf. ook art. 217, lid 1 BW en infra). De ‘lasten van het huwelijk’ zijn de kosten van het dagelijkse huwelijksleven. Dat moet in concreto bekeken worden aan. Een auto die slechts door één echtgenoot gebruikt wordt, is soms geen last. Er moet gekeken worden naar de gebruiksmogelijkheden. Ook inkomstenbelastingen zijn geen lasten van het huwelijk, maar de aankoop van de gezinswoning daartegen wel. Wat onterecht betaald is, kan worden teruggevorderd. ‘De bijdrage naar eigen vermogen’ houdt geen verdeling in helften in. Het gaat om een proportionele verplichting. Wie meer heeft, moet meer bijdragen. De verplichting om bij te dragen kan niet worden uitgesloten per huwelijkscontract. Wel is het mogelijk (en dat wordt meestal zo gedaan) te bedingen dat elke echtgenoot wordt vermoed (iuris tantum) elke dag zijn bijdrage te hebben geleverd. De bijdrageverplichting geldt ook na feitelijke scheiding, maar wie zich erop beroept, moet aantonen dat de feitelijke scheiding enkel aan de andere echtgenoot te wijten is. (2)

Sommendelegatie

Voor de bijdrageverplichting geldt een bijzondere uitvoeringssanctie: de sommendelegatie. Een echtgenoot kan zich laten machtigen om de inkomsten van de andere echtgenoot (eigen inkomsten, inkomsten uit het gemeenschappelijk vermogen en schuldvorderingen op derden) te ontvangen (art. 221, lid 2 BW). De vrederechter (vrederechter van de laatste echtelijke verblijfplaats (art. 628, 2° Ger.W.) is daarvoor bevoegd zolang geen andere rechter uitspraak heeft gedaan in het kader van een echtscheidingsprocedure (de machtiging blijft tot op dat moment doorwerken). Hij wordt gevat per verzoekschrift op tegenspraak (art. 1034bis e.v. Ger.W.) Hij kan wel niet meer gevat worden als al een verzoekschrift tot echtscheiding werd


9

neergelegd bij de rechtbank van eerste aanleg (art. 221, lid 2 jo. lid 6 BW). De sommendelegatie werkt ex nunc, maar kan opgelegd worden voor lasten van het verleden (tot 5 jaar terug) waaraan niet voldoende is bijgedragen. Wordt het vonnis in hoger beroep tenietgedaan of verminderd, dan kan de echtgenoot terugvorderen wat te veel is gevorderd. De tenuitvoerlegging gebeurt op risico van de tenuitvoerlegger. Het vonnis wordt op verzoek van de eisers betekend aan de derden-schuldenaars (heden of toekomstig) en is vervolgens aan hen tegenwerpelijk (art. 221, lid 3 BW). Weigert een derde-schuldenaar gevolg te geven aan het vonnis, wordt deze procedure voor de rechtbank van eerste aanleg gebracht (art. 569, 1° Ger. W.). De positie van derden-schuldeisers is onduidelijker. Volgens art. 221,lid 2 BW gebeurt de sommendelegatie ‘onverminderd de rechten van derden‘. Art. 1412, lid 2 Ger. W. vermeldt evenwel dat derden maar beslag kunnen leggen op het beslagbare deel van het loon, verminderd met de sommendelegatie. Sowieso is er de facto meestal toch benadeling, omdat de echtgenoot beschikt over het supervoorrecht (art. 1412, lid 1, 2° Ger. W.). Derden-schuldeisers worden wel beschermd doordat een akkoord tussen echtgenoten om via sommendelegatie onvermogen te bewerkstellingen, aanleiding kan geven tot strafrechtelijke sancties (art 490bis Sw.) en eventueel een Pauliaanse vordering (art. 1167 BW)

C.

Echtelijke verblijfplaats

§1

Vaststelling

De echtelijke verblijfsplaats is de plaats waar de samenwoningsplicht wordt uitgeoefend (en hoeft dus niet noodzakelijk de woonplaats te zijn). De echtelijke verblijfplaats wordt in overeenkomst bepaald, of bij gebrek daaraan, door de vrederechter in het belang van het gezin (art. 214 BW). Op die manier wordt de verlaten echtgenoot beschermd. Ook de territoriaal bevoegde rechter voor heel wat familiale zaken wordt op deze manier bepaald (art. 628, 1° en 2° Ger. W.).

§2

Bescherming van gezinswoning en huisraad

(1)

Algemeen

De gezinswoning (het onroerend goed als voornaamste woning dienst doet) en de huisraad (de functionele roerende goederen aanwezig in de gezinswoning) zijn beschermd vanuit art. 215 BW. Twee scenario’s zijn denkbaar. (2)

Minstens één van de echtgenoten heeft een zakelijk recht op de gezinswoning •

•

Gaat het om het eigen goed van en van de echtgenoot (zelfs exclusieve eigendom), geldt een principieel verbod om te beschikken over de gezinswoning zonder instemming van de andere echtgenoot (art. 215, §1, lid 1 BW). ‘Beschikken’ gaat verder dan ‘daden van beschikken’. Het zijn alle daden die het wonen moeilijk of onmogelijk maken. Sommige daden van beheer vallen er dus ook onder. Derden kunnen zich niet op deze bescherming beroepen, tenzij het gaat om een rechtspersoon waarvan de andere echtgenoot hoofdaandeelhouder is en waarin het goed wordt ingebracht. De rechtbank van eerste aanleg kan de echtgenoot toch machtigen om alleen op te treden (art. 215, §1, lid 3 BW jo. art. 1253ter e.v. Ger. W), als de verkoop niet geweigerd is om ‘actuele gewichtige redenen, die betrekking hebben op gezinsbestemming van de woning’. Gaat het om een gemeenschappelijk goed, is toestemming van de andere echtgenoot vereist (immers, de regels van het bestuur van het gemeenschappelijk


10

• (3)

vermogen spelen eveneens) (art. 1418-1419 BW). De rechter kan machtigen om ‘wettige redenen’ (wat in feite hetzelfde is als gewichtige redenen) (art. 1420 BW). Gaat het om een onverdeeld goed, moeten alle mede-eigenaars toestemmen (cf. art. 577-2 BW), naast de instemming van de echtgenoot. De gehuurde gezinswoning

Ook als slechts één van de echtgenoten de gezinswoning huurt (het gaat enkel om woninghuur, art. 215, §2, lid 4 BW), komt het goed aan beide echtgenoten toe (art. 215, §2, lid 1 BW). De echtgenoot die de woning huurt, kan de andere niet uitzetten. Als de verhuurder weet heeft van het huwelijk, moet hij opzeggingen, kennisgevingen en exploten in beginsel naar beide echtgenoten zenden (art. 215, §2, lid 2 BW). Toch volstaat het daarbij dat er werkelijke kennisname van beide echtgenoten was. Verkoopt de verhuurder de woning aan een nieuwe verhuurder, moet opnieuw gekeken worden of de verhuurder kennisheeft van het huwelijk. De werkelijke kennis primeert. (4)

Bescherming van de huisraad

Eenzelfde regeling geldt voor het huisraad. Een echtgenoot kan niet onder instemming van de andere echtgenoot beschikken over de huisraad, of het in pand geven (art. 215, §1, lid 2 BW). Over de vraag of er door één beslag kan gelegd worden op het huisraad in het raam van een onderhoudsvordering, bestaat discussie. De rechtspraak volgt strikt de wet, maar de rechtsleer is van oordeel dat de hoedanigheid als onderhoudsschuldige primeert op die van echtgenoot (primum vivere, deinde philosophari). Bovendien stelt art. 1408, §1 Ger. W. een hele hoop huisraadgoederen buiten het beslag.

D.

Beroepskeuze

§ 1 Het recht een beroep uit te oefenen zonder instemming van de andere echtgenoot In beginsel kan elke echtgenoot het beroep uitoefenen dat hij wil, zonder instemming van de andere echtgenoot (art. 216, §1, lid 1 BW). De andere echtgenoot kan echter naar de rechter stappen als hij meent zijn zedelijke of stoffelijke belangen (of die van de kinderen) ernstig in het gedrang komen (bijvoorbeeld door het uitbaten van een bordeel of openen van een gokkantoor) (art. 216, §1, lid 2 BW). De rechter kan een beroepsverbod opleggen of zijn toelating afhankelijk maken van een wijziging van het huwelijksvermogensstelsel (meestal naar scheiding van goederen) (art. 216, §1, lid 3 BW). Openbare (politieke) mandaten kunnen nooit aan beroepsverbod onderworpen worden (art. 216, §1, lid 4 BW).

§ 2 Het recht de naam van de andere echtgenoot te gebruiken in beroepsbetrekkingen Mannen en vrouwen (maar de facto vooral mannen) kunnen de familienaam van hun echtgenoot (of een combinatie) gebruiken in beroepsbetrekkingen (art. 216, §2, lid 1 BW), met instemming van hun echtgenoot. In de praktijk is de toepassing breder. De rechter kan dit slechts om ‘gewichtige redenen’ overrulen (zoals het feit dat er al vaak een faillissement was).

E.

Inning en besteding van de inkomsten

Iedere echtgenoot ontvangt zijn inkomsten (sensu lato) alleen (art. 217, lid 1 BW), maar bij de verdeling van de nalatenschap vallen ze in het gemeenschappelijk vermogen (bij


11

gemeenschap van goederen). Dit impliceert dat een systeem van scheiding van goederen enorm nadelig is voor een echtgenoot die geen inkomsten heeft. Die inkomsten moeten in de eerste plaats besteed worden aan de lasten van het huwelijk (art. 217, lid 1 BW). Wat overblijft kan gebruikt worden voor de aanschaf van beroepsgoederen (art. 217, lid 2 BW). Wat daarna nog overblijft, is onderworpen aan de normale regels van het huwelijksstelsel (alleenbestuur of concurrentieel bestuur).

F.

De opening van een bankrekening of het huren van een safe

Iedere echtgenoot kan, zonder de instemming van de andere, op zijn naam een depositorekening voor geld of effecten doen openen of een brandkast huren (art. 218, lid 1 BW). De titularis heeft alle vrijheid: op hem rust een vermoeden van exclusieve bestuursbevoegdheid (art. 218, lid 2 BW). Slechts de rechter kan dit beperken (ex art. 221 of 223 BW). Het vermoeden van exclusieve bestuursbevoegdheid geldt ook na de ontbinding van het huwelijk (althans volgens Gerd, de collegae zijn het er niet mee eens), maar de gelden worden na overlijden geblokkeerd tot de fiscus de tegoeden toegekend heeft (successierechten). De bank en de bewaarnemer moeten de mede-echtgenoot ter kennis stellen van de opening (art. 218, lid 3 BW). Deze verplichting die voortvloeit uit het BW is geen schending van het bankgeheim. De bewijslast rust bij de bank. In de praktijk worden dan ook de identiteitskaart en een bevestiging van het adres van de echtgenoot gevraagd. Volgens sommige auteurs moet de bank zelf het adres opsporen. Op de echtgenoot die deze verplichtingen miskent, zijn de gewone sancties van toepassing (cf. infra). De bank is aansprakelijk ex art. 1382 BW.

G.

Lastgeving tussen echtgenoten

Lastgeving tussen echtgenoten is mogelijk onder de voorwaarde dat hij gebeurt binnen het huwelijk (en dus niet bij huwelijkscontract) (art. 219, lid 1 BW). De lastgeving is bovendien steeds herroepbaar (art. 219, lid 2 BW). De lastgeving kan algemeen of bijzonder zijn en zowel op eigen goederen als op gemeenschapsgoederen slaan. Daden van beschikking vereisen steeds een bijzondere lastgeving.

H.

Gerechtelijke indeplaatsstelling

Als een van de echtgenoten om de een of andere reden zich in de onmogelijkheid bevindt om zijn wil te kennen te geven, kan de andere echtgenoot zich door de rechter laten machtigen om een aantal specifieke handelingen toch alleen te stellen: • Het vervreemden of hypothekeren van een onroerend goed (rechtbank van eerste aanleg) (art. 220, §1 BW). • Het ten behoeve van het huishouden ontvangen van sommen die derden verschuldigd zijn aan de andere echtgenoot (art. 220, §3 BW). Ook kan de echtgenoot vragen aan de rechtbank van eerste aanleg, om de inplaatsstelling uit te spreken voor het geheel of een gedeelte van de bevoegdheden van de wilsonbekwame echtgenoot. Er mag dan wel geen wettelijke vertegenwoordiger of lasthebber zijn. (art. 220, §2 BW).

I.

Hoofdelijkheid van huishoudelijk schulden

Ongeacht het huwelijksvermogensstelsel is elke echtgenoot hoofdelijk aansprakelijk voor huishoudelijke schulden (art. 222, lid 1 BW). De echtgenoot die betaalt kan het aandeel van de andere echtgenoot wel terugvorderen ex art. 221, lid 1 BW. De hoofdelijkheid speelt niet:


12

•

•

J.

Bij buitensporige huishoudelijke uitgaven. Zij zijn gemeenschappelijk, maar kunnen niet verhaald worden op het eigen vermogen van de andere echtgenoot (art. 1414, lid 2, 1 BW). Bij feitelijke scheiding. Het artikel veronderstelt immers dat er een huishouden is. Anders kan het gaan om schulden inzake de opvoeding. De toestand van feitelijke scheiding is evenwel niet tegenwerpelijk aan derden te goeder trouw (die niet wisten dat er een toestand van feitelijke scheiding was). Om te beoordelen of een derde bate had bij de solvabiliteit van de andere echtgenoot, moet gekeken worden naar het tijdstip van het sluiten van het contract.

Dringende en voorlopige maatregelen

Bij grof (persoonlijk of patrimoniaal) plichtsverzuim van een echtgenoot, of bij ernstige verstoring van de verstandhouding, kan al voor de echtscheidingsprocedure een procedure bij de vrederechter gestart worden (art. 223, lid 1 en 2 BW). De ratio legis is de bedoeling om een verzoening mogelijk te maken. Het gaat om maatregelen die ‘dringend’ zijn, los van het feit hoelang de feitelijke scheiding al duurt. De maatregelen regelen een ‘voorlopige’ situatie ten gronde (<-> kort geding). Het begrip ‘voorlopig’ houdt volgens Cassatierechtspraak in dat de vrederechter de situatie niet ‘bestendig mag organiseren’. Dat betekent niet dat de maatregelen tijdelijk moeten zijn, of dat een tijdelijke organisatie niet bestending kan zijn. De rechtspraak is op dit punt onduidelijk. Een maatregel kan bestendig worden als hij verscheidene keren verlengd wordt. De vrederechter kan een hele reeks maatregelen opleggen (in art. 223, lid 4-6 BW staat een niet-limitatieve opsomming), maar mag niet ultra petita toekennen (cf. art. 1253quater, e) Ger. W.). Hij kan wel suggesties doen, of proberen om tot een akkoord te komen. Concrete maatregelen kunnen zijn: • Een machtiging tot afzonderlijk verblijf (eventueel met een storingsverbod, al dan niet vergezeld van een dwangsom). Bij het beslissen wie in de echtelijke verblijfplaats mag blijven, moet de vrederechter in beginsel voorrang geven aan het (vermoedelijke) slachtoffer van partnergeweld (art. 223, lid 3 BW). Ernstige aanwijzingen volstaan daarvoor: een veroordeling is niet vereist. De rechter kan afwijken in ‘uitzonderlijke omstandigheden’. Dat begrip wordt ruim geïnterpreteerd, omdat de regel anders wel erg streng is. • De vrederechter kan ook een onderhoudsgeld of een ontvangstmachtiging toestaan. Dat staat in principe los van het schuldcriterium, maar wie moet betalen, kan zich bevrijden door te bewijzen dat de feitelijke scheiding aan de andere echtgenoot te wijten is. • De terbeschikkingstelling van voertuigen. • Blokkering of terbeschikkingstelling van gelden (het eerste om te voorkomen dat zou verduisterd worden, het tweede bv. om schulden te kunnen afbetalen). • Het laten opmaken van een boedelbeschrijving of de verzegeling van een onroerend goed. • Het ouderlijk gezag en het recht op persoonlijk contact regel (zie eerder) De vrederechter mag daarentegen niet: • Maatregelen nemen inzake het beheer van een handelszaak of vennootschap (hij mag zich niet in de rechtspersoon inmengen, ook al wordt die bestuurd door een echtgenoot). Hij kan bv. wel verbieden om de aandelen te verkopen. • Een geschil inzake de persoon regelen. Dat behoort tot de bevoegdheid van de rechtbank van eerste aanleg (art. 331, §2 BW).


13

K.

Nietigverklaring van bepaalde handelingen

Een reeks limitatief in art. 224 BW opgesomde handelingen is relatief nietig. De nietigheid kan binnen het jaar worden ingeroepen door de echtgenoot (of diens erfgenamen) die benadeeld is door de handeling (art. 224, §2 BW). Een uitzondering is de opzegging van de huur die maar één echtgenoot betekend is. Die gaat uit van een derde, maar is toch zonder gevolgen. Hoewel het gaat om een relatieve nietigheid, kan er toch niet op voorhand aan verzaakt worden. Het gaat om een facultatieve nietigheid (art. 224, §1, aanhef BW). Schadevergoeding is mogelijk voor een derde te goeder trouw, maar die is soms moeilijk aan te nemen (cf. art. 224, §1, 1° en 2° BW). Er is een termijn van één jaar vanaf de kennisname van de handeling of na het overlijden van de echtgenoot (art. 224, §2 BW).

L.

Vorderingen betreffende het huwelijksvermogensstelsel

Er is een bijzondere rechtspleging tussen echtgenoten voor vorderingen betreffende hun huwelijksvermogensstelsel (art. 1253ter e.v. Ger. W.). De rechtbank van eerste aanleg is in principe bevoegd, tenzij de vrederechter specifiek bevoegd is (art. 569, 1° Ger. W.). Toch zijn er soms ook nog bepalingen van het BW of inzake bijzondere rechtsplegingen (zoals scheiding van goederen) in het spel. De bepalingen in art. 1253ter e.v. Ger. W. vallen uiteen in drie categorieën: • Art. 1253ter en 1253quater Ger. W. bevatten de procedurevoorschriften. De procedure is soepel. Ze wordt ingeleid op een verzoekschrift en er is een snelle uitspraak. Art. 1253quater, d) Ger. W. werd evenwel ongrondwettig bevonden omdat de termijn niet verlengd wordt tijdens de gerechtelijke vakantie. Als oplossing werd art. 50, lid 2 Ger. W. gewijzigd, dat een termijn die in de gerechtelijke vakantie valt, verlengt tot de vijftiende dag van het nieuwe gerechtelijke jaar. • Art. 1253quinquies Ger.W. bevat de informatiemogelijkheden van de vrederechter • Art. 1253sexies-octies Ger.W. bevatten bijzondere regels in ver band met het verbod tot vervreemden, hypothekeren of verpanden


14

3.

Secundair huwelijksstelsel

A.

Algemeen

Het secundair stelsel wordt maar relevant bij ontbinding van het huwelijksvermogen, door overlijden of door echtscheiding. Over de aard van het secundair wettelijk huwelijksstelsel bestaat discussie. Volgens de ene is het een gemeenschap beperkt tot de aanwinsten, volgens de andere een zuivere gemeenschap. Die tweede optie gaat er evenwel ietwat foutief van uit dat er geen geld is bij het begin van het huwelijk (wat tegenwoordig nog zelden zo is). Het secundair wettelijk stelsel berust op drie vermogens (art. 1398 BW): • Twee eigen vermogens • Een gemeenschappelijk vermogen, dat een loutere feitelijke situatie is. Het is geen onverdeeldheid en heeft geen rechtspersoonlijkheid (het is geen vennootschap). Het is een patrimonium sui generis. Bij de indeling van het huwelijksvermogen moet enerzijds gekeken worden wat eigen en wat gemeenschappelijk is, anderzijds wat actief (vordering) en wat passief (schuld) is. Pas daarna kan overgegaan worden tot de verdeling.

B.

Actief

§1

Baten van eigen vermogens

(1)

Goederen eigen omwille van hun oorsprong (art. 1399 BW) •

• (2)

Goederen van voor het huwelijk (art. 1399, lid 1 BW). Het gaat bijvoorbeeld om schuldvorderingen met vaste dagtekening voor het huwelijk of om goederen die gekocht zijn voor het huwelijk (niet: een koopoptie) (opm.: de koop komt solo consensu tot stand). Alles wat een echtgenoot om niet krijgt (art. 1399, lid 1 BW): erfenissen, schenkingen, legaten (schenkingen bij testament). Goederen eigen omwille van hun aard (art. 1400-1401 BW)

•

Accessoria, ongeacht het tijdstip van verkrijgen en behoudens vergoeding indien daartoe aanleiding bestaat (als de gemeenschap voor een goed betaalt dat eigen wordt) (art. 1400): 1. het toebehoren van eigen onroerende goederen of onroerende rechten, op basis van het recht van natrekking. Het gaat bijvoorbeeld om een huis dat gebouwd wordt op een grond die om niet verkregen is. Tenzij er een beding van aanhorigheid is, zal een bijkomend huis ook eigen worden. Verzaking aan het recht van natrekking is nietig, als de verzaking niet gebeurt in het kader van een wijziging aan het huwelijksvermogensstelsel. 2. het toebehoren van eigen waardepapieren, zoals het stemrecht in de algemene vergadering of het recht op nieuwe aandelen die kosteloos worden uitgedeeld. Dividenden (uitkering) zijn daarentegen aanwinsten (en dus gemeenschappelijk), evenals een winnend loterijticket. 3. de goederen aan een der echtgenoten overgedragen door een van zijn bloedverwanten in de opgaande lijn, hetzij om te voldoen wat hij hem verschuldigd is, hetzij onder verplichting een schuld van die bloedverwant aan een derde te betalen (familiebeschikkingen als voorschot op een erfenis). Dit vindt eerder weinig praktische toepassing.


15

4. het aandeel door een der echtgenoten verkregen in een goed waarvan hij reeds mede-eigenaar is (door het uitkopen van een andere mede-eigenaar). Dit heeft als doel om nodeloze onverdeeldheden te vermijden. Gebeurt het inkopen met gemeenschapsgeld, kan een vergoeding verschuldigd zijn. 5. de goederen en rechten die ten gevolge van zaakvervanging in de plaats treden van eigen goederen, alsook de goederen verkregen uit belegging of wederbelegging zaakvervanging vindt bijvoorbeeld plaats bij ruil. Als een eigen goed geruild wordt, is het ontvangen goed ook eigen, zelfs bij ruil met opleg. Andere voorbeelden zijn het inbrengen van een handelszaak in een vennootschap, in ruil voor aandelen, of het krijgen van een onteigeningsvergoeding. Belegging is het verwerven van een goed met eigen gelden Bij wederbelegging wordt een goed verworven na vervreemding van een eigen goed. Er zijn drie vormen: • Onroerende wederbelegging (art. 1402 BW), zolang er in de aankoopakte vermeld wordt dat het gaat om een wederbelegging en dat het goed voor minstens de helft met eigen vermogen betaald wordt. Zo niet is de verkoop niet tegenwerpelijk aan derden, inclusief de andere echtgenoot. Het goed valt dan in de gemeenschap. • Bij vervroegde onroerende wederbelegging (art. 1403 BW) wordt een goed gekocht met gemeenschappelijk vermogen, waarna een goed uit het eigen vermogen vervreemd wordt om het gebruikte gemeenschapsgeld terug te betalen. Dit moet in de verkoopakte vermeld worden en de helft van het gebruikte geld moet binnen de twee jaar terugbetaald zijn. De toestemming (niet instemming) van de echtgenoot is ook vereist. Het gaat immers om een zwaarwichtige handeling (art. 1418, 1., a) BW) inzake een gemeenschappelijk goed. Het aangekochte onroerende goed wordt immers maar eigen op het moment van de terugbetaling. • Voor roerende wederbelegging (art. 1404 BW) gelden geen formaliteiten. Het volstaat dat bewezen is dat het roerend goed met eigen gelden is aangekocht. • Vervroegde roerende wederbelegging is niet wettelijk geregeld, maar waarschijnlijk wel mogelijk met dezelfde formaliteiten als bij vervroegde onroerende wederbelegging) 6. de gereedschappen en werktuigen die dienen tot het uitoefenen van het beroep. Elke echtenoot kan immers zijn inkomsten (zij het secundair) besteden aan de aanschaf van verantwoorde beroepsgoederen (art. 217 lid 2 BW). Hij bestuurt die ook zelf. Worden deze goederen aldus met gemeenschapsgeld betaald, is een vergoeding verschuldigd die niet kleiner mag zijn dan de uitgegeven som (art. 1435 BW), ook al is het beroepsgoed niets meer waard. De notariële praktijk lost dit op door het goed toch als gemeenschappelijk vermogen aan te merken, met evenwel een voorrang voor de echtgenoot die het beroepsgoed gebruikt. 7. de rechten verbonden aan een personenverzekering door de begunstigde zelf gesloten, die hij verkrijgt bij het overlijden van zijn echtgenoot of na de ontbinding van het stelsel (levensverzekering of termijnverzekering). Deze bepaling is impliciet opgeheven door het ruimere art 127 LVOW (lex posteriori…), dat bepaalt dat alle aanspraken tegenover een verzekering, eigen goederen zijn. Een vergoeding is bovendien slechts mogelijk als de premies de financiële draagkracht van gemeenschappelijk vermogen te


16

•

§2

boven gaan (art. 128 LVOW). Deze regeling werd door het Arbitragehof ongrondwettig bevonden wat de gemengde levensverzekeringen betreft. Het gaat bijvoorbeeld om de situatie waarbij een man een levensverzekering afsluit, met gewaarborgde terugbetalingen van gemeenschappelijke leningen na zijn dood en de uitkering van een kapitaal als hij 65 wordt. Deze aanspraken zijn eigen. Hoewel de premies met gemeenschapsgeld worden betaald, is de kapitaalsuitkering toch eigen en is vergoeding niet altijd mogelijk. Dat schendt het gelijkheidsbeginsel. Het (prejudiciële) arrest gaf geen aanleiding tot een wetswijziging, waardoor er in de praktijk een onderscheid moet worden gemaakt. Voor een gewone levensverzekering gelden de gewone regels (eigen). Voor een gemengde levensverzekering moet gekeken worden naar de finaliteit. Is het doel om geld te sparen, dan is de uitkering gemeenschappelijk. Vijf soorten persoonlijke goederen zijn eigen (art.1401 BW). 1. de klederen en voorwerpen voor persoonlijk ‘gebruik’. Het gaat bijvoorbeeld om diploma’s, hoorapparaten, brillen, maar ook om bijvoorbeeld juwelen, al kunnen die soms als belegging worden gekwalificeerd. Over verzamelingen bestaat vaak discussie. 2. het literaire, artistieke of industriële eigendomsrecht. Het recht om deze te exploiteren is eigen (bijvoorbeeld om de uitgever te kiezen), maar de inkomsten zijn aanwinsten en dus gemeenschappelijk. 3. het recht op herstel van persoonlijke lichamelijke of morele schade. Opnieuw is het recht eigen, maar de vergoeding is dat niet steeds. Morele schadevergoeding is steeds eigen (want verknocht aan de persoon). Ook het recht op schadevergoeding voor blijvende lichamelijke ongeschiktheid is eigen. 4. het recht op een pensioen, lijfrente of soortgelijke uitkering, dat een der echtgenoten alleen bezit (maar de uitkeringen zelf zijn gemeenschappelijk). 5. de lidmaatschapsrechten verbonden aan gemeenschappelijke aandelen in vennootschappen waarin alle aandelen op naam zijn, indien die toebedeeld zijn aan of ingeschreven zijn op naam van één echtgenoot alleen. De vermogenswaarde van de aandelen is daarentegen gemeenschappelijk.

Baten van het gemeenschappelijk vermogen

Gemeenschappelijk zijn (art. 1405 BW): 1. de inkomsten uit de beroepsbezigheden van elk der echtgenoten, alle inkomsten of vergoedingen die ze vervangen of aanvullen, evenals de inkomsten uit openbare of particuliere mandaten. ‘Inkomsten’ moet dus breed geïnterpreteerd worden. 2. de vruchten, inkomsten, interesten van hun eigen goederen 3. de goederen geschonken of vermaakt aan de twee echtgenoten samen of aan een van hen onder beding dat die goederen gemeenschappelijk zullen zijn 4. alle goederen waarvan niet bewezen is dat zij aan een der echtgenoten eigen zijn ingevolge enige wetsbepaling. Dit is een restcategorie. Alle goederen worden vermoeden gemeenschappelijk te zijn tot bewezen is dat ze eigen zijn. Daarom is het secundair wettelijk stelsel een gemeenschappelijk stelsel. Zo geldt voor gelden op een gemeenschappelijk rekening dat ze gemeenschappelijk zijn tot het eigen karakter bewezen is door het bewijs van de oorsprong van een som. Sommige rechtsleer meent dat dit niet mogelijk is tijdens het huwelijk.

§3

Twee bijzondere problemen

(1)

Handelszaak


17

Een handelszaak moet bij het bepalen van haar aard bekeken worden als een feitelijke algemeenheid. Dat impliceert onder meer dat de aanwezige beroepsgoederen slechts als deel van de handelszaak moeten gezien worden. Voor de rest moeten de gewone regels worden toegepast. Is de handelszaak tijdens het huwelijk gestart, behoort ze tot het gemeenschappelijk vermogen. Is ze geërfd of tijdens voor het huwelijk gestart, is ze eigen. Dat geldt evenwel niet als de zaak zo veranderd is dat het de facto bijna een nieuwe zaak geworden is. Ook behoren de schulden en schuldvorderingen van de handelaar niet tot de handelszaak. (2)

Het cliënteel bij een vrij beroep

Bij het cliënteel bij een vrij beroep moet een onderscheid worden gemaakt tussen het recht op cliënteel (dat eigen is) en de vermogenswaarde ervan (die gemeenschappelijk is). Toch is er bepaalde andersluidende rechtspraak. De ene stroming meent dat deze opsplitsing niet mogelijk is, omdat cliënteel strikt persoonlijk is. Een andere stroming is van mening dat er geen opsplitsing mogelijk is, omdat de opsplitsing materieelimmaterieel artificieel is. Maar de deontologie van o.m. geneesheren aanvaardt dat cliënteel overdraagbaar is.

C.

Passief

§1

Algemeen

De vraag naar het definitief passief is de vraag naar het statuut van een goed dat tot het passief behoort (dus over een bijdrage tussen de echtgenoten), tot het eigen of gemeenschappelijk vermogen behoort (dus bij de vereffening). Het voorlopig passief daarentegen is de vraag tot welk vermogen een schuldeiser (dus een verbintenis van de echtgenoten) van een of beide echtgenoten zich moet richten (dus vooral tijdens het stelsel, maar is in principe afhankelijk van de vraag naar het definitief passief en staat dus erna in de wet). Algemeen gezien geldt: • Gaat het om een eigen schuld, moet die in principe op het eigen vermogen verhaald worden (art. 1409 BW). Uitzonderlijk kan een schuldeiser ook het gemeenschappelijk vermogen aanspreken (cf. art. 1410 e.v. BW). • Een gemeenschappelijke schuld kan in beginsel op de drie vermogens worden verhaald. Slechts uitzonderlijk is één eigen vermogen beschermd (art. 1414 BW).

§2

Het definitief passief

(1)

Eigen schulden •

•

Schulden die dateren van voor het huwelijk, en schulden die voortvloeien uit eigen goederen omwille van hun aard, zijn eigen (art. 1406 BW). Lasten uit een erfenis zijn dus eigen, alsook het regres dat een verzekeraar uitoefent wegens een opzet dat van voor het huwelijk dateert. Dit is een toepassing van het principe ubi emolumentum, ibi onus (waar het voordeel is, daar is ook de last). Eigen omwille van hun aard zijn (art. 1407 BW, limitatief want gemeenschappelijk karakter wordt vermoed): 1. de schulden door een der echtgenoten aangegaan in het uitsluitend belang van zijn eigen vermogen. Een voorbeeld is een schuld die aangegaan is voor de verbouwing van een eigen goed (dat niet de gezinswoning is). Volgens de parlementaire voorbereidingen omvat dit zelfs de kosten die gemaakt worden voor het onderhoud of de instandhouding van een eigen goed, maar dat is waarschijnlijk onterecht. Als het goed verhuurd wordt, zijn de


18

inkomsten daarvan immers ten bate van gemeenschappelijke vermogen. We kunnen i.c. dan ook moeilijk spreken van een ‘uitsluitend belang’. 2. de schulden ontstaan uit een persoonlijke of zakelijke zekerheid door een der echtgenoten gesteld in een ander belang dan dat van het gemeenschappelijk vermogen 3. de schulden behorende tot een door een der echtgenoten uitgeoefend beroep dat hem verboden of ontstaan uit handelingen die een der echtgenoten niet mocht verrichten zonder de medewerking van de andere echtgenoot of zonder rechterlijke machtiging (zoals een lening die is aangegaan zonder toestemming). 4. de schulden ontstaan uit een strafrechtelijke veroordeling of uit een onrechtmatige daad begaan door een der echtgenoten (zelfs een parkeerboete). Contractuele schulden vallen hier dus niet onder. Geeft iemand als beleggingsadviseur uitermate slecht advies, kan hij hiervoor contractueel worden aangesproken. Deze schulden zijn gemeenschappelijk. (2)

Gemeenschappelijke schulden

Gemeenschappelijk zijn (art. 1408 BW, niet-limitatief): 1. de schulden aangegaan door beide echtgenoten, gezamenlijk (door beide echtgenoten ondertekend) of hoofdelijk (niet perse door beide ondertekend, wel samen aansprakelijkheid, cf. 222 BW), ook al zijn ze in het belang van één vermogen aangegaan. 2. de schulden aangegaan door een der (of beide) echtgenoten ten behoeve van de huishouding en de opvoeding van de kinderen. Buitensporige huishoudelijke schulden, die niet hoofdelijk zijn en dus niet onder punt 1 vallen, zijn op deze manier toch gemeenschappelijk (maar zie art. 141, lid 2, 1. BW). 3. de schulden door een der echtgenoten aangegaan in het belang van het gemeenschappelijk vermogen (ubi emolumentum,…). Voorbeelden zijn onderhoudsschulden van een eigen goed (cf. supra), beroepsschulden (want de inkomsten zijn gemeenschappelijk. Cf. evenwel art. 1414, lid 2, 3 BW) of belastingsschulden. 4. de schulden ten laste van giften, aan de twee echtgenoten gezamenlijk of aan een van hen gedaan onder beding dat de gegeven of vermaakte goederen gemeenschappelijk zullen zijn (want de gift komt toe aan de gemeenschap) 5. de (moratoire, niet compensatoire) interesten die een bijzaak vormen van de eigen schulden van een der echtgenoten (accessorium sequitur..). 6. de onderhoudsschulden jegens bloedverwanten in de nederdalende lijn van een der echtgenoten. Het gaat om kinderen die niet tot het gezin behoren. Anders gaat het om opvoedingsschulden (art. 1408, tweede streepje BW). 7. de schulden waarvan niet bewezen is dat zij aan een der echtgenoten eigen zijn ingevolge enige wetsbepaling (cf. art. 1405, 4 BW). Er zijn drie twistpunten: • Onderhoudsvorderingen van ascendenten (art. 207 BW) zijn gemeenschappelijk op basis van art. 1408, zevende streepje BW). o De onderhoudsvordering van een schoonouder is verhaalbaar op de drie vermogens (art. 1414, lid 1 BW), maar na een nieuw huwelijk van de schoonouder nog slechts op twee vermogens (dat van het kind en het gemeenschappelijk vermogen) (art. 1414, 4 jo. art. 206, 1° BW). o Over de aard van een onderhoudsvordering van een (groot)ouder bestaat enige betwisting. Een argument voor het eigen karakter is dat het gaat om een schuld die al voor het huwelijk bestaat. Maar die schuld wordt pas geëffectueerd op het moment dat de behoeftigheid ontstaat. Het lijkt dan ook het meest logische om op basis van art. 1408, zevende streepje BW te


19

•

•

besluiten dat het om een gemeenschappelijke schuld gaat. Deze schuld is maar verhaalbaar op twee vermogens (art. 1414, 4 BW). Een onderhoudsvordering (bij EOO) van een vorige echtgenoot is volgens Cassatie een eigen schuld. Cassatie acht het niet billijk dat de gemeenschap moet betalen en wijst erop dat die schuld al voor het huwelijk bestaat. De rechtsleer wijst er evenwel op dat het gaat om een last van de inkomsten en dus om een gemeenschappelijke schuld (ubi emolumentum…). Bovendien wijst de doctrine op de dramatische praktische gevolgen. In casu had een man 2,8 miljoen BEF aan onderhoudsgelden betaald, waarvan 80% (1,35 miljoen BEF) evenwel fiscaal recupereerbaar was. Cassatie ging ervan uit dat de schuld eigen was, maar betaald werd met inkomsten (gemeenschappelijk). Er was dus een vergoeding verschuldigd, en dat was volgens Cassatie de werkelijke betaalde schuld. Er moest dus nog eens 2,8 miljoen vergoed worden aan het vermogen, dat maar 20% van dat bedrag had moeten betalen. Bij EOT daarentegen is de onderhoudsuitkering vrijwillig. Aangezien er geen wettelijke verplichting is, gaat het hier om een eigen schuld. De schuld stamt immers uit een overeenkomst die gesloten is vóór het huwelijk. Een debetsaldo op een eigen rekening is een schuld aan de bank. Sommige rechtspraak past art. 1408, zevende streepje BW toe, waardoor het om een gemeenschappelijke schuld gaat. Het is evenwel niet billijk om de andere echtgenoot te laten betalen. Daarom wordt het debetsaldo soms gekwalificeerd als een lening zonder toestemming (want er zijn interesten), die dan ook eigen is (cf. art. 1407, 3 BW). De bank kan de schuld dan slechts op het gemeenschappelijk vermogen verhalen als ze bewijst dat de gemeenschap baat had (art. 1410 BW).

§3

Het voorlopig passief

(1)

Verhaalrecht van schuldeisers met betrekking tot eigen schulden

Schuldeisers kunnen eigen schulden in principe slechts verhalen op het eigen vermogen en de inkomsten van de echtgenoot-schuldenaar (art. 1409 BW). Wat als inkomsten te kwalificeren valt, is niet steeds even duidelijk. Strikt gezien zijn inkomsten alles wat nog vatbaar is voor beslag bij de WG (loon). In een (te verkiezen) ruimere interpretatie zijn inkomsten alles wat een echtgenoot verkrijgt dat nog niet belegd en nog individualiseerbaar is. Zo bevat een zichtrekening inkomsten, maar een spaarrekening niet meer. In een aantal gevallen beschikken de schuldeisers over een uitgebreider verhaalsrecht en hebben ze ook verhaal op het gemeenschappelijk vermogen: • Indien de schuldeiser kan bewijzen (art. 1410, lid 2 en art. 1411, lid 2 BW) dat het gemeenschappelijk vermogen door de aangegane schuld verrijkt werd. Dat kan o Rechtstreeks (‘verrijking’) (art. 1410, lid 1 BW), door opname van eigen goederen in de gemeenschap (wanneer het bewijs van eigen karakter niet wordt geleverd). o Onrechtstreeks (‘voordeel’) (art. 1411, lid 1 BW), door voordeel (ongeveer hetzelfde als verrijking) uit verboden beroepen of handelingen. In beide gevallen kan maar verhaal worden uitgeoefend ten belope van de verrijking. • In het geval een quasi-delictuele schuld (art. 1412, lid 1 BW) (boetes,…), los van de vraag of het gemeenschappelijk vermogen voordeel heeft gehad. Dat kan evenwel slechts ten belope van de helft van het netto-baten van de gemeenschap. Er moet dus een inventaris worden opgemaakt, maar de schuldeisers kunnen de verdeling niet vorderen (kan slechts op de gronden opgesomd in de wet). Bovendien moet in elk geval eerst het eigen vermogen van de schuldige echtgenoot aangesproken worden. Op die manier wordt de onschuldige echtgenoot verregaand beschermd.


20

•

(2)

In het geval van een schuld aangegaan door beide echtgenoten in verschillende hoedanigheden (art. 1413 BW). Hier is maar één toepassingsgeval van: een echtgenoot koopt iets, en andere stelt zich borg. Aangezien twee keer het eigen vermogen kan aangesproken worden, kan ook het gemeenschappelijk vermogen worden aangesproken. Verhaalrecht van schuldeisers met betrekking tot gemeenschappelijke schulden

Gemeenschappelijke schulden kunnen in beginsel op de drie vermogens worden verhaald (art. 1414, lid 1 BW). De schuldeisers mogen kiezen welk vermogen ze aanspreken. Tussen de echtgenoten kan vergoeding verschuldigd zijn (cf. infra). Het verhaalrecht verschilt evenwel naar gelang de oorsprong van de schuld: • Werd ze door één echtgenoot aangegaan, is ze verhaalbaar voor het hele bedrag. • Werd ze door beide echtgenoten aangegaan, kan ze slechts voor ½ op één echtgenoot verhaald worden. De volledige schuld moet dus op de beide echtgenoten verhaald worden. • Gaat het om een hoofdelijke schuld, is ze verhaalbaar op één of op de beide echtgenoten. In vier limitatieve gevallen, opgesomd in de wet, kan het eigen vermogen van de nietcontracterende echtgenoten niet worden aangesproken (art. 1414, lid 2 BW): 1. de schulden door een der echtgenoten aangegaan ten behoeve van de huishouding en de opvoeding van de kinderen, wanneer zij lasten meebrengen die, gelet op de bestaansmiddelen van het gezin, buitensporig zijn 2. de interesten die een bijzaak vormen van de eigen schulden van een der echtgenoten 3. de schulden door een der echtgenoten aangegaan bij de uitoefening van zijn beroep. Deze omvatten de handelsschulden, maar niet de belastingsschulden. 4. de onderhoudsschulden jegens bloedverwanten in de nederdalende lijn van een der echtgenoten (en de ouders en grootouders van een echtgenoot).

§4

Schulden tussen echtgenoten

Voor schulden tussen echtgenoten geldt een aparte regeling. Er wordt geen onderscheid gemaakt tussen bijdragen en verbintenissen, omdat ze buiten de vereffening-verdeling blijven. Tijdens bet stelsel kunnen ze slechts verhaald worden op het eigen vermogen van de echtgenoot-schuldenaar (art. 1450 BW). Na de verdeling kunnen ze verhaald worden op de goederen van de andere echtgenoot. Bovendien is interest verschuldigd, die vanaf de ontbinding van het stelsel te rekenen is (dus vanaf de uitspraak retroactief terug tot aan de inleiding van de echtscheidingsprocedure). Deze schulden kunnen ook niet verjaren (art. 2253 BW).

D.

Bestuur

§1

Overzicht

Er zijn drie vormen van bestuur (het beheren, genieten en beschikken van een vermogen) van de vermogens mogelijk: • Alleenbestuur (geen instemming of toestemming vereisst) • Concurrentieel bestuur (‘gelijktijdig bestuur’) (wat de regel is: diegene die de rechtshandeling niet stelt, is toch gebonden) • Gezamenlijk bestuur (‘gemeenschappelijk bestuur’) (er is geen rechtshandeling mogelijk zonder instemming of toestemming) (cf. ook de gerechtelijke indeplaatsstelling)


21

§2

Bestuur van het gemeenschappelijk vermogen

(1)

Begrip

Het bestuur van het gemeenschappelijk vermogen omvat de daden van beheer (beogen de normale toekomstige vruchtdraging van het vermogen te verzekeren), van genot genot (impliceren het genieten van de vruchten van een goed) en van beschikking (rechtshandelingen waarbij de samenstelling van het vermogen wordt gewijzigd en een vermogensbestanddeel definitief of voor een langere periode het vermogen verlaat) over het gemeenschappelijk vermogen (art. 1415, lid 1 BW). Bijna alle handelingen vallen hieronder. Over het algemeen geldt dat hoe zwaarwichtiger een handeling is, hoe meer de wet neigt naar een afwijking van de regel (concurrentieel bestuur). Dit bestuur is doelgebonden: de echtgenoten mogen het slechts in het belang van het gezin (de mede-echtgenoot en de kinderen) aanwenden (art 1415, lid 2 BW). Zo niet zijn er vergoedingen en sancties voorzien. (2)

De regel: concurrentieel bestuur

Bij concurrentieel bestuur kan één van de echtgenoten optreden en de andere echtgenoot binden (art. 1414 BW). Concurrentieel bestuur is de regel. De andere vormen van bestuur vinden slechts toepassing als de wet dat expliciet bepaalt. Voorbeelden van handelingen die hieronder vallen zijn: • Handelingen ten behoeve van de huishouding en de opvoeding van de kinderen. Deze categorie omvat ook de koop op afbetaling (die in principe redelijk zwaarwichtig is en gezamenlijk bestuur vereist), als die noodzakelijk is voor de opvoeding of de huishouding (art. 1418, e) BW). • Handelingen met betrekking tot roerende goederen zoals geld afhalen van een gemeenschappelijke rekening (waar wel problemen kunnen rijzen als dit net voor de echtscheiding gebeurt, cf. supra), het aanschaffen van een wagen,… • Legaten maken (schenkingen bij testament), al kan een echtgenoot niet meer legateren dan zijn aandeel in het gemeenschappelijk vermogen (zoals dat blijkt na de verdeling, in principe de helft) (art. 1424, lid 1 BW). Daarnaast mag ook de beschikbare reserve niet worden aangetast. • Bepaalde schenkingen. Schenkingen van goederen van het gemeenschappelijk vermogen zijn in beginsel onderworpen aan het gezamenlijk bestuur (art. 1419, lid 1 BW), maar schenkingen aan de langstlevende echtgenoot (contractuele erfstelling) en de giften die vrijgesteld zijn van inbreng in de fictieve massa (opgesomd in art. 852 BW). Er is discussie over de vraag of een echtgenoot een goed van het gemeenschappelijk vermogen aan het eigen vermogen van de andere echtgenoot kan schenken. Dat is waarschijnlijk mogelijk, maar kan niet zonder toestemming van de andere echtgenoot (art. 1419, lid 1 BW, maar cf. ook art. 932, lid 1 BW). Bovendien moet er een middelgrote wijzigingsprocedure plaatsvinden, omdat het duidelijk gaat om een onmiddellijke wijziging van de vermogens. • Verhuringen voor maximum 9 jaar en andere daden van bewaring of beheer. • Daden van beheer bij gemeenschappelijke beroepsuitoefening (a contrario art. 1417, lid 2 BW), zelfs al zijn niet beide echtgenoten ingeschreven in de handelsregisters. Dit zijn daden van economisch beheer, zoals het verkopen van de stock van een kleinhandelszaak. De andere echtgenoot is gehouden: hij moet deze handelingen ‘eerbiedigen’. Een probleem stelt zich bij de dubbele verkoop: wat als beide echtgenoten eenzelfde roerend goed verkopen? In principe is de tweede koop nietig (art. 1583 BW jo. art. 1599 BW), tenzij de tweede koper eerst in het bezit werd gesteld en te goeder trouw is (art. 1141 en 2279, lid 1 BW). Gaat het daarentegen om het tweemaal verhuren van een goed, zijn beide


22

echtgenoten evenwel gebonden. Om deze redenen (‘het probleem van de twee tv’s’) waren vrouwen tot 1976 niet handelingsbevoegd. (3)

Eerste uitzondering: alleen bestuur

Het alleenbestuur geldt in het kader van beroepsuitoefening door een echtgenoot alleen (art. 1417, lid 1 BW). Het kan gaan om alle goederen (cf. ook art. 217, lid 2 BW). Een handelszaak kan evenwel niet alleen verkregen worden, zelfs al is de verkrijging noodzakelijk voor de beroepsuitoefening. Art. 1418, 1, b) BW bepaalt dat het verkrijgen van een handelszaak aan het gezamenlijk bestuur onderworpen is, terwijl de aanhef van art. 1418 BW verduidelijkt dat dit ‘onverminderd het bepaalde in art. 1417 BW’ is. De rechtspraak aanvaardt evenwel niet dat het verkrijgen van een handelszaak valt onder het ‘uitoefenen’ van een beroep. Inzake inpandgeving wordt dat wel aanvaard. (Art. 1417, lid 1 heeft het wel over ‘noodzakelijk voor de uitoefening’, dus het is toch maar een vreemde redenering.) (4)

Tweede uitzondering: gezamenlijk bestuur

Toestemming (ook a posteriori) van de andere echtgenoot is vereist bij (art. 1418): • Daden van beschikking in het raam van een gezamenlijke beroepsuitoefening (art. 1417, lid 2 BW). Deze zijn rechtens nietig (a contrario art. 1422, lid 1, 1° in fine BW). • Bepaalde gewichtige handelingen, die rechtens nietig zijn als ze gesteld werden door een echtgenoot en er geen bekrachtiging is (art. 1418, 1 BW jo. a contrario art. 1422, lid 1, 1° in fine BW). De toestemming van beide echtgenoten is vereist om a. voor hypotheek vatbare goederen te verkrijgen, te vervreemden of met zakelijke rechten te bezwaren b. een handelszaak of enig bedrijf te verkrijgen, over te dragen of in pand te geven (cf. supra). c. een huurovereenkomst voor langer dan negen jaar te sluiten, te vernieuwen of op te zeggen en een handelshuur of pachtovereenkomst toe te staan (vanuit het standpunt van de verhuurder. Zelf een handelszaak huren valt onder alleenbestuur). • Bepaalde minder zwaarwichtige handelingen, die nietig zijn wegens benadeling (art. 1418, 2 BW jo. art. 1422, lid 1, 1° BW). Er is benadeling als de handeling niet gesteld is in het belang van het gezin. De toestemming van beide echtgenoten is vereist om: a. een hypothecaire schuldvordering over te dragen of in pand te geven. b. de prijs van een vervreemd onroerend goed of de terugbetaling van een hypothecaire schuldvordering in ontvangst te nemen en opheffing te verlenen van hypothecaire inschrijvingen. c. een legaat of een schenking te aanvaarden of te verwerpen, wanneer bedongen is dat de vermaakte of geschonken goederen gemeenschappelijk zullen zijn. d. een lening aan te gaan. Het gaat om ontlenen van geld. Het uitlenen van geld valt onder het concurrentieel bestuur. e. een kredietovereenkomst, bedoeld door de wet van 12 juni 1991 op het consumentenkrediet te sluiten, behalve wanneer die handelingen noodzakelijk zijn voor de huishouding of de opvoeding van de kinderen. Zoals al aangegeven zijn er twee uitzonderingen (noodzakelijke huishoudelijke uitgaven en goederen die nodig zijn voor de beroepsuitoefening). • Schenkingen van gemeenschapsgoederen (art. 1419 BW) (cf. supra).


23

§3

Bestuur van het eigen vermogen

De eigen vermogens worden door de respectievelijke echtgenoten beheerd (art. 1425 BW), met uitzondering wat de gezinswoning betreft (cf. art. 215, lid 1 BW), zowel wat de gehuurde als de gekochte huurwoning betreft. Hier is instemming vereist.

§4

Beveiligingsmaatregelen en sancties •

•

•

•

De rechterlijke machtiging (art. 1420 BW) is mogelijk bij gezamenlijk bestuur, in twee gevallen: als de echtgenoot zonder wettige reden weigert, of niet in staat is zijn wil te kennen te geven. Ze is niet mogelijk voor ontvoogde minderjarigen, omdat dit de bevoegdheden van de curator zou miskennen. De rechterlijke machtiging moet per verzoekschrift worden gevorderd bij de rechtbank van eerste aanleg (art. 569, 1° Ger. W. en art. 1253ter e.v. Ger. W.). Het rechterlijk verbod (art. 1421 BW) is een preventieve sanctie, die moet vermijden dat een (voor de andere echtgenoot of voor het gezin) rechtshandeling nadelige rechtshandeling wordt gesteld. Dit staat los van het bestuursregime (art. 1421, lid 2 BW). Het verbod wordt per verzoekschrift gevraagd aan de vrederechter (art. 1421, lid 2 BW en art. 1253ter e.v. Ger. W.). Die kan echter ook de andere echtgenoot machtigen om de handeling te stellen, al dan niet onder voorwaarden (art. 1421, lid 2 BW). De nietigverklaring (art. 1422-1423 BW) kan worden uitgesproken op vraag van een echtgenoot die een wettig belang aantoont. De vordering (art. 1422, lid 1 BW). De nietigheid is mogelijk voor elke handeling die de andere echtgenoot heeft verricht (zelfs na machtiging van de vrederechter): 1. in strijd met de bepalingen van de artikelen 1417, tweede lid, 1418 en 1419; de nietigverklaring van de handelingen genoemd in artikel 1418 onderstelt bovendien een benadeling. 2. in strijd met een verbod of met de voorwaarden die de rechter heeft gesteld. 3. met bedrieglijke benadeling van de rechten van de eiser (zoals het plunderen van een bankrekening de dag voor een echtscheidingsvordering wordt ingeleid). De contracterende echtgenoot moet, in afwijking van de algemene regel, aantonen dat hij te goeder trouw was (art. 1422, lid 2 BW). De nietigverklaring heeft tot gevolg dat de echtgenoten in de oorspronkelijke toestand worden hersteld. De nietigverklaring werkt ex tunc. De nietigverklaring moet door middel van een verzoekschrift (art. 1253ter e.v. Ger. W.) ingeleid worden binnen het jaar na de kennisname van de handeling en voor de definitieve vereffening (art. 1422 BW) bij de rechtbank van eerste aanleg (art. 1422, lid 1 BW en art. 569, 1° Ger. W.). Heeft het gemeenschappelijk vermogen schade geleden door een nietig verklaarde handeling en is die schade op het moment van de vereffening nog niet vergoed (of is de nietigheid niet gevorderd of verkregen), dan kan te allen tijde een vergoeding worden gevorderd, die evenwel slechts opeisbaar wordt op het moment van de vereffening (art. 1433 BW). De rechter kan de bestuursbevoegheden van een echtgenoot (al dan niet tijdelijk) beperken (art. 1426 BW), als die blijkt geeft van ongeschiktheid om het bestuur uit te oefenen, of als hij de belangen van het gezin in gevaar brengt (art. 1426, §1, lid 1 BW). De rechter oordeelt soeverein over de mate waarin hij de bestuursbevoegdheden beperkt. De rechter beslist ook vrij wie hij aanwijst om de bestuursbevoegdheden in de plaats van de echtgenoot uit te oefenen. Dit kan dus ook een derde zijn (art. 1426, §1, lid 2 BW). Deze sanctie is dan redelijk verregaand.


24

•

Er is een drievoudige publiciteit (art. 1426, §§2 en 3 BW). De gerechtelijke scheiding van goederen (art. 1470-1474 BW) is de zwaarste sanctie. Wanneer de belangen van de andere echtgenoot in gevaar komen, of de andere echtgenoot blijk geeft van slecht beheer, kan de rechter het wettelijk stelsel ontbinden (art. 1470 BW). Dit vereist dan ook een vereffening. De gerechtelijke scheiding kan worden gevorderd (voor de rechtbank van eerste aanleg (art. 569, 1° Ger. W.)) door de echtgenoten, maar niet door hun schuldeisers (art. 1471 BW).

E.

Ontbinding, vereffening en verdeling

§1

De oorzaken en het ogenblik van ontbinding

Het wettelijk stelsel wordt ontbonden door (art. 1427 BW): 1. het overlijden van een der echtgenoten. De ontbinding vindt dan plaats op de datum van het overlijden. De huwelijksgemeenschap moet eerst worden vereffend en verdeeld alvorens de nalatenschap kan worden afgewikkeld. 2. de echtscheiding of de scheiding van tafel en bed. In dat geval zijn twee data mogelijk wat de goederen betreft, maar ook nog andere data wat de persoon betreft (die hier evenwel niet relevant zijn). Wat echtscheiding en scheiding van tafel en bed (cf. art 311 BW: geen ontbinding huwelijk, wel ontbinding gemeenschap; cf. art. 1305, lid 1 Ger. W.: zelfde vormen als echtscheiding) op grond van onherstelbare betwisting betreft, is de datum van ontbinding: o ten aanzien van derden wordt de ontbinding geacht gebeurd te zijn op de dag van de overschrijving van het vonnis in de registers van de burgerlijke stand (art. 1278, lid 1, in fine Ger. W.) of op de dag van het overlijden als een ex-echtgenoot voor de overschrijving overlijdt (art. 1278, lid 3 Ger. W.). o Tussen echtgenoten de dag waarop de eerste vordering tot echtscheiding werd ingeleid (de facto soms jaren), los van het feit of ze al dan niet werd toegewezen (art. 1278, lid 2 Ger. W.). Cassatie vereist wel dat als er meerdere vonnissen waren, er op een bepaald moment co-existentie van de vorderingen bestaan heeft. De vorderingen moet op een bepaald moment samen aanhangig geweest zijn, zelfs al gaat het slechts om een dag. o In uitzonderlijke omstandigheden, de dag van de feitelijke scheiding. De rechter kan dit voor bepaalde goederen of schulden (die verkregen zijn tussen de feitelijke scheiding en de inleiding van het echtscheidingsvordering) toestaan als hij het niet billijk acht dat deze toch gemeenschappelijk zijn (art. 1278, lid 4 Ger. W.). De rechter oordeelt soeverein over wat billijk is, rekening houdend met de duur van de feitelijke scheiding en de reden van de verlating. Het resultaat van een geslaagde vordering is dat deze goederen beschouwd worden als eigen. Een voorbeeld is een man die zijn vrouw voor zijn minnares verlaat, maar lang nalaat om de echtscheiding in te leiden. Het zou in zo’n geval niet billijk zijn dat de gemeenschap moet bijdragen aan de schulden die de man voor zijn minnares maakt. Wat de echtscheiding en scheiding van tafel en bed door onderlinge toestemming betreft, geldt: o Voor derden dezelfde regeling (art. 1304, lid 1 Ger. W.). o Tussen echtgenoten dat de datum van de ontbinding de dag van de eerste verschijning is (art. 1304, lid 2 Ger. W.). 3. de gerechtelijke scheiding van goederen, die kan gevorderd worden in het geval van wanbeheer of verkwisting van een echtgenoot (art. 1470 in fine BW). Daarvoor


25

is wel vereist dat het wanbeheer verregaand is. Een louter faillissement volstaat niet. De vordering kan ingeleid worden door een echtgenoot of diens wettelijke vertegenwoordiger (art. 1470 BW), maar niet door de schuldeisers van een echtgenoot (art. 1471, lid 1 BW) (die ter vrijwaring van hun belangen wel kunnen tussenkomen in het geding (art. 1471, lid 2 BW) of gewoon derdenverzet kunnen aantekenen). De vordering wordt ingeleid bij de rechtbank van eerste aanleg (art. 569, 1° Ger. W.) door middel van een dagvaarding (art. 700 Ger. W.). De vordering heeft tot gevolg dat de dag van inleiding de dag is waarop het stelsel geacht wordt ontbonden te zijn (art. 1472 BW). Er is ook een dubbele publiciteit (art. 1312 en 1316 Ger. W.): zowel de vordering (voor de schuldeisers die zouden willen tussenkomen) als het vonnis worden ten dele gepubliceerd in het Belgisch Staatsblad. De vereffening moet bij authentieke worden opgemaakt binnen het jaar na de publicatie van het vonnis. Zo niet wordt er geacht geen ontbinding te zijn (art. 1473 BW). 4. de overgang naar een ander huwelijksvermogensstelsel (meestal van gemeenschap van goederen naar scheiding van goederen). De datum van de ontbinding is: o ten aanzien van derden: dag van de publicatie van een uittreksel van de wijzigingsakte in het Belgische staatsblad, tenzij de overeenkomst tussen de echtgenoten en derden verwees naar de wijziging van het stelsel (art. 1396, lid 1 BW, zoals gewijzigd in juni 2008). o Tussen echtgenoten: de datum van de ondertekening van de akte (art. 1396, lid 2 BW). Er zijn ook drie gronden die niet in art. 1427 BW vermeld zijn: 5. Afwezigheid van de echtgenoot. Het huwelijk is ontbonden vanaf de overschrijving van het vonnis houdende verklaring van afwezigheid (ten vroegste vijf jaar na de verdwijning (art. 118, §1)) (art. 121, §1, lid 2 en art. 121, §2, lid 2 BW). Na terugkeer blijft het stelsel ontbonden, maar de terugkeerde echtgenoot heeft recht op zijn deel van de goederen van het gemeenschappelijk vermogen (of op een gelijkwaardige geldsom als de goederen niet meer in natura aanwezig zijn) (art. 124, lid 2 BW). 6. De gerechtelijke verklaring van overlijden, die wordt toegepast als iemand in levensbedreigende omstandigheden verdween (zoals iemand die in een vliegtuigcrash zat, maar wiens lichaam niet is teruggevonden) (art. 126 BW). Het stelsel wordt geacht ontbonden te zijn op de dag die gerechtelijke beslissing aanwijst (art. 133, lid 2 BW), vanaf het moment dat de uitspraak in kracht van gewijsde is getreden (art. 133, lid 1 BW). 7. De nietigverklaring van het huwelijk. Over de datum van ontbinding bestaan twee visies. Een eerste stelling meent dat de nietigverklaring ex nunc werkt, en er dus aangenomen moet worden dat er nooit een huwelijksstelsel geweest is. Het gevolg is dat er een soort feitelijke onverdeeldheid ontstaat die moet verdeeld worden. Een tweede stelling wijst erop dat de echtgenoot te goeder trouw kan genieten van de voordelen van het putatief huwelijk (art. 201 BW). Volgens deze visie kan de echtgenoot te goeder trouw kiezen tussen de ontbinding van een feitelijke onverdeeldheid of het toepassen van de gewone regels inzake de ontbinding van het wettelijk stelsel.

§2

De post-communautaire onverdeeldheid

(1)

Algemeen

Na de ontbinding wordt het wettelijk stelsel ‘bevroren’. Er ontstaat een onverdeeldheid van gemeen recht, waarop de regels van mede-eigendom van toepassing zijn. Deze toestand kan de facto vaak enorm lang duren.


26

De inkomsten zullen dan ook niet langer gemeenschappelijk zijn, en schulden zijn eigen blijven. De regels van het bestuur gemeenschappelijk vermogen spelen niet meer. Er ontstaan problemen doordat de ontbinding tegenover derden op een ander moment ontstaat dan ten aanzien van derden (cf. supra). Een beroepsschuld die aangegaan is na de inleiding van de echtscheidingsvordering maar voor de overschrijving van het vonnis, kan door de derden op het gemeenschappelijk vermogen verhaald worden, maar is eigen tussen echtgenoten. Er is dan ook een vergoeding verschuldigd. (2)

Bijzondere problemen •

•

•

•

Inzake bestuurshandelingen o Een afhaling van tegoeden door één echtgenoot van een gemeenschappelijke rekening, de dag voor het inleiden van een echtscheidingsvordering, valt in beginsel onder het concurrentieel bestuur. De andere echtgenoot kan slechts de nietigheid wegens bedrieglijke benadeling vorderen (art. 1422, lid 1, 3° BW). Sommige lagere rechtspraak kwalificeert deze tegoeden evenwel als een voorafname op het gemeenschappelijk vermogen, die gecompenseerd kan worden tijdens de vereffening. Deze visie werd evenwel al verworpen door Cassatie. o De aankoop van nieuw onroerend goed tijdens de procedure kan problematisch zijn. De bedoeling van de aankoper om dit eigen te maken, maar in principe is het gemeenschappelijk, waardoor schuldeisers van de gemeenschap er aanspraak op kunnen maken. Toestemming van de echtgenoot is evenwel vereist (art. 1418 BW), tenzij er zuiver eigen gelden werden aangewend. In de notariële praktijk zijn wel pogingen om dergelijke goederen eigen te maken, maar die zijn juridisch in feite niet correct. Aanrekening van tijdens de procedure betaalde onderhoudsgelden. De behoeftige echtgenoot kan tijdens de procedure via kort geding onderhoudsgelden vorderen (cf. infra). Dat staat los van de helft van de inkomsten op gemeenschapsgoederen waarop de echtgenoot recht heeft (c. art 1280 Ger. W). Soms is er dan ook te veel betaald. Wat te veel is betaald, moet worden aangerekend bij de verdeling, op de inkomsten van de gemeenschapsgoederen. Onderhoudsgeld moet evenwel nooit worden terugbetaald (wordt geacht nodig te zijn). Stel dat de man €7000 huurgelden int, dan heeft de vrouw recht op €3500 (want het zijn vruchten van de gemeenschap). Maar de man heeft tijdens de procedure €3000 onderhoudsgeld betaalt, terwijl de vrouw retroactief niet behoeftig was. De vrouw heeft dan nog slechts recht op €500 huurgelden. Stel dat de man €5000 huurgelden int en veroordeeld wordt tot €3000 onderhoudsgeld. Dat is €500 meer dan de helft van de huurgelden. De vrouw is dan retroactief behoeftig en moet van de man nog €500 krijgen (een eigen schuld). Een van de echtgenoten blijft vaak in het gemeenschappelijk goed wonen. Daarvoor is dan een woonstvergoeding verschuldigd aan de onverdeelde massa. Het goed is onverdeeld, maar slechts één van de echtgenoten heeft het genot. Dit is een toepassing van de vermogensverschuiving zonder oorzaak. In het kader van de voorlopige maatregelen kent de voorzitter soms het genot van de gezinswoning toe. Hij moet dan de woonstvergoeding incalculeren bij de verschuldigde onderhoudsgelden, zodat bij de vereffening geen woonstvergoeding meer verschuldigd is. Hij moet dit zelfs doen als de som van de onderhoudsgelden en de woonstvergoeding groter is dan het aandeel van de onderhoudsgerechtigde in de vruchten van de gemeenschap. Betaalt één echtgenoot een hypothecaire lening terug, kan hij de helft daarvan terugvorderen van de andere echtgenoot, tenzij de voorzitter de aflossing beschouwt als een hulpverplichting of een bijdrage van het huwelijk. Onderhoudsgeld wordt immers geacht opgebruikt te zijn.


27

§3

Boedelbeschrijving

Een boelbeschrijving is een in de regel notariële “beschrijving en schatting van de gemeenschappelijke roerende goederen en schulden” (cf. art. 1428, lid 1 in fine BW en art. 1394, §2 BW). Het doel is te bepalen wat deel uitmaakt van het gemeenschappelijk vermogen en de eigen vermogens. Een boedelbeschrijving is facultatief bij een echtscheiding onder onderlinge toestemming. Ze is verplicht vóór de ontbinding bij de overgang van huwelijkvermogensstelsel (art. 1394, §2 BW), en verplicht na de ontbinding voor de andere vormen van ontbinding (art. 1428, lid 1 BW). Er is evenwel geen sanctie bij gebrek aan boedelbeschrijving. De omvang van het gemeenschappelijk vermogen kan door wettelijke middelen bewezen worden.

§4

De vereffening (art. 1430 BW)

(1)

Samenstelling van de boedels

In een eerste stap wordt gekeken wat in de respectievelijke vermogens zit: • Het actief o Van het gemeenschappelijk vermogen o Van de eigen vermogens • Het passief o Van het gemeenschappelijk vermogen o Van de eigen vermogens Dit wordt vaak weergegeven in een T-structuur. (2)

Opmaken van de vergoedingsrekeningen

Telkens als een eigen vermogen voordeel uit het gemeenschappelijk vermogen gehaald heeft (art. 1432 en 1433 BW), of omgekeerd (art. 1434 BW), is een vergoeding verschuldigd. Die bepalingen zijn van dwingend recht. Bij huwelijkscontract kan niet van verplichte vergoedingen worden afgeweken. Afstand is niet mogelijk. Een beding dat bepaalt dat de bijdragen geacht worden dag per dag geleverd te zijn, is daarentegen wel geldig. Er is een vergoeding aan het gemeenschappelijk vermogen verschuldigd: • telkens een echtgenoot persoonlijk voordeel heeft getrokken uit het GV (art. 1432 BW), zoals bij het betalen van een parkeerboete met gemeenschapsgeld. • Als er een schadevergoeding verschuldigd is omdat er residuaire schade is na een nietigverklaring ex art. 1422 BW (art. 1433 BW). Er is een vergoeding aan het eigen vermogen verschuldigd als gemeenschappelijke goederen met eigen gebeld betaald zijn (art. 1434 BW). De vergoeding bedraagt minstens de helft van de bestede som (art. 1435 BW), zelfs als het goed ondertussen waardeloos geworden is. Als de uitgegeven gediend heeft tot het verkrijgen, het in stand houden of het verbeteren van een goed, is de vergoeding gelijk aan de waarde of waardevermeerdering. Art. 1435 voorziet in drie gevallen: • Het verkregen, in stand gehouden of verbeterde goed bevindt zich nog in het vergoedingsplichtige vermogen op het ogenblik van de ontbinding van het stelsel. De vergoeding is dan gelijk aan de waarde of de waardevermeerdering op het moment van de ontbinding. De waardevermeerdering wordt berekend door de formule (‘verarming van het vergoedingsgerechtigde vermogen’ x ‘waarde goed op moment ontbinding’)/’waarde goed ogenblik van verwerving’. De situatie wordt ingewikkelder als het recht van natrekking in het spel komt, en bijvoorbeeld een huis met gemeenschappelijk geld op een eigen grond wordt gebouwd. Dan wordt in de praktijk ook gewoon de bovenstaande formule toegepast, terwijl het evenwel juister zijn om de waardevermeerdering van het huis los te schatten. Stel dat huis


28

en grond op 100 000 worden geschat, en de grond op 50 000. Dan is de waardevermeerdering 50 000. Deze oplossing is misschien wel correcter, maar vereist een dubbele schatting en is dus duurder. • Het verkregen, in stand gehouden of verbeterde goed is vóór de ontbinding van het stelsel vervreemd en niet vervangen door een ander goed. De vergoeding is dan de waarde of de waardevervreemding op moment van de vervreemding (maar dat valt natuurlijk lastig te bewijzen). Daarna wordt dezelfde formule toegepast, met dien verstande dat hier de waarde op het moment van de vervreemding wordt ingecalculeerd. • Het verkregen, het in stand gehouden of verbeterde goed, is vóór de ontbinding van het stelsel vervreemd, doch vervangen door een ander goed. In dit geval wordt de waarde van het nieuwe goed (op het moment van de ontbinding) in rekening gebracht. Het bewijs van het recht op een vergoeding kan door alle wettelijke middelen bewezen worden (art. 1436, lid 1 BW). Het principe actori incumbit probatio is daarbij van toepassing. Wie een vergoeding eist, moet bewijzen daar recht op te hebben. Vanaf de dag van de ontbinding van het stelsel is van rechtswege interest verschuldigd (art. 1436 BW). Door de retroactieve werking zijn de facto vaak enorm hoge bedragen verschuldigd. Cassatie oordeelde bovendien nog dat zelfs interest verschuldigd is als de vergoeding bijdroeg tot de verkrijging, verbetering of instandhouding van een gemeenschappelijk goed. Dat lijkt onbillijk, omdat de bewuste echtgenoot twee keer profiteert: eerst van de meerwaarde van het goed, dan nog eens van de interesten. De lege ferenda zou het misschien beter zijn de interest te laten lopen vanaf de datum van de vereffening. Tot slot wordt een eindrekening opgemaakt in twee stappen: • Tussen elk van de echtgenoten en de gemeenschap vinden de principes van de schuldvergelijking en de compensatie plaats (art. 1437 BW) (‘grootste bedrag’‘kleinste bedrag’). Een man die van de gemeenschap €5000 krijgt, maar zelf €2000 moet betalen, zal slechts €3000 krijgen maar de €2000 zal niet langer verschuldigd zijn. • Daarna wordt gekeken of beide echtgenoten nog respectievelijke schulden hebben tegen de gemeenschap, waarna een tweede compensatie plaatsvindt. Stel dat de man €10 000 aan het vermogen moet en de vrouw €15 000, dan is de vrouw nog slechts €5 000 verschuldigd. Een bijzonder probleem stelt zich inzake de handelszaak. De vraag stelt zich in welke mate de meerwaarde die een eigen handelszaak verkregen heeft tijdens het huwelijk moet worden gecompenseerd door een vergoeding aan de gemeenschap. Het antwoord is niet eenduidig en is afhankelijk van de wijze van totstandkoming van de meerwaarde. • Is de meerwaarde ontstaan door herinvestering van inkomsten van de handelszaak (die gemeenschappelijk zijn), dan is het eigen vermogen een vergoeding verschuldigd aan de het gemeenschap, die minimaal het nominale bedrag en maximum de meerwaarde bedraagt. • Is de meerwaarde ontstaan door persoonlijke verdienste van de handelaar of door een zuivere herwaardering, is er geen vergoeding verschuldigd. • Is de meerwaarde mee tot stand gekomen door de hulp van de andere echtgenoot, dan is een persoonlijke vergoeding verschuldigd, als de hulp de normale bijdrage in de lasten van het huwelijk overschrijdt. (3)

Verrekening van de lasten (= betaling van de gemeenschappelijke schuldeisers)

Hierna moeten de gemeenschappelijk schuldeisers betaald worden. Vóór de verdeling gebeurt dat volgens de rangorde in art. 1439 BW: 1. Bevoorrechte schuldeisers (bv. fiscus, onbetaalde verkoper van onroerend goed…)


29

2. Hypothecaire schuldeisers, volgens de datum van hun hypothecaire inschrijving (de banken) 3. Gemeenschappelijke schuldeisers met verhaal op drie vermogens 4. Gemeenschappelijke schuldeisers met verhaal op twee vermogens Aangezien de verdeling nog niet gebeurd is, er is geen samenloop met de vergoedingsgerechtigde echtgenoot. De schuldeisers hebben voorrang. Soms blijven ook na de verdeling nog schulden over, omdat de gemeenschap niet afdoende was, of omdat de schuld pas na de verdeling opeisbaar werd. Er gelden dan drie regels: • Elke echtgenoot staat met al zijn goederen (dus zijn eigen vermogen en het verkregen aandeel in het gemeenschappelijk vermogen) in voor de gemeenschappelijke schulden die overblijven na de verdeling (art. 1440, lid 1 BW). De gemeenschappelijke goederen zijn immers vermengd. • Elke echtgenoot moet slechts instaan ten belope van hetgeen hij uit het gemeenschappelijk vermogen ontvangen heeft (art. 1440, lid 2 BW). Dit is het beneficium emolumentum. De echtgenoot die er zich op beroept draagt de bewijslast. Hij moet aantonen hoeveel hij ontvangen heeft en eventueel hoeveel gemeenschappelijke schulden hij daar reeds mee afgelost heeft. • De echtgenoot die, na de verdeling, een gemeenschappelijke schuld betaalt, kan de helft van hetgeen hij betaald heeft, verhalen op de andere echtgenoot (art. 1441 BW en art. 1253ter e.v. Ger. W.), voor zover de akte van verdeling niets anders bepaalt. In de praktijk wordt er vaak een dading gesloten. (4)

Verrekening van de vergoedingen (= betaling van vergoedingen)

Vervolgens worden de vergoedingen verrekend. Twee scenario’s zijn mogelijk: • Een echtgenoot is vergoeding verschuldigd aan het gemeenschappelijk vermogen (art. 1443 BW). In dat geval moet de schuld in principe in geld voldaan worden, tenzij de andere echtgenoot bereid is om andere goederen van de gemeenschap vooraf te nemen. Stel dat de man €10 000 aan de gemeenschap verschuldigd is. Dan kan de vrouw akkoord zijn om de auto ter waarde van €10 000 uit het gemeenschappelijk vermogen vooraf te nemen, waarna de schuld van de man verdwijnt. Ook inbreng door minderontvangst is mogelijk als berekening. Dan wordt bij de verdeling de vergoeding fictief bij de gemeenschap gerekend. De vrouw krijgt de helft daarvan, waarna de man de helft krijgt min de vergoeding. ((‘omvang GV’+‘verschuldigde vergoeding’)/2 = aandeel vrouw; aandeel man = aandeel vrouw - ‘verschuldigde vergoeding’). • Het gemeenschappelijk vermogen is vergoeding verschuldigd aan een echtgenoot. Opnieuw zijn er twee mogelijkheden: o Vertoont het gemeenschappelijk vermogen een batig saldo, dan moet de vergoeding in principe in geld worden voldaan, tenzij de echtgenoten overeenkomen dat de vergoedingsgerechtigde echtgenoot goederen voorafneemt (art. 1442, lid 1 BW). Ook de rechter kan de echtgenoot daartoe machtigen. Deze voorafname mag evenwel geen afbreuk doen aan de voorrangsregels van de langstlevende echtgenoot of de ex-echtgenoot (art. 1442, lid 2 BW). De berekening is dan gelijkaardig als hierboven al aangegeven, met dien verstande dat het in de tweede mogelijkheid gaat om een aftrek van meerwaarde ((‘omvang GV’-‘verschuldigde vergoeding’)/2 = aandeel man; aandeel vrouw = aandeel man + ‘verschuldigde vergoeding’). o Is het gemeenschappelijk vermogen deficitair, wordt de echtgenoot een schuldeiser van de andere echtgenoot, ten belope van de helft van wat hij niet ontvangen heeft (art. 1444 BW).


30

§5

De verdeling van de netto-baten

(1)

Beginsel van de verdeling bij helften

Indien het gemeenschappelijk vermogen een batig saldo heeft, wordt het bij helften verdeeld (art 1445 BW). De omvang van de gemeenschap (wat zit er allemaal in) wordt bepaald op het moment van de ontbinding, maar de waarde van de goederen (hoeveel is dat allemaal waard) wordt bepaald op het moment van de verdeling. Die heeft een declaratief karakter en werkt dus retroactief. Het deel dat een echtgenoot krijgt, wordt geacht steeds aan hem toebehoord te hebben. Dit beginsel geldt ook wanneer het gemeenschappelijk vermogen deficitair is, tenzij er bedingen van ongelijke verdeling zijn (cf. art. 1461 e.v. BW), er heling is, of een recht van toewijzing bij voorrang. (2)

Het recht van toewijzing bij voorrang •

•

(3)

De langstlevende echtgenoot kan, eventueel tegen een vergoeding (ter waarde van 1/2 volle eigendom van de verkregen goederen), de volle eigendom verkrijgen over een aantal gemeenschapsgoederen: de gezinswoning, de huisraad, het onroerend goed dat voor zijn beroep gebruikt wordt, en alle beroepsgoederen die daar aanwezig zijn (art. 1446 BW). De rechter beslist over de toekenning. De rechtspraak vereist in principe dat de opleg betaald kan worden, maar is hier zeer mild in. Dezelfde regeling geldt in het geval van echtscheiding (art. 1447, lid 1 BW). De rechter beslist met inachtname van de maatschappelijke en gezinsbelangen, en de vorderings- en vergoedingsrechten van de andere echtgenoot (art. 1447, lid 3 BW). Dat mag er niet leiden tot een opbod tussen echtgenoten. De rechter mag de toezegging niet laten afhangen van de vraag welke van de echtgenoten het meest kan betalen. Ook hier is de rechtspraak mild voor de echtgenoot die de opleg niet kan betalen. Bij dat alles geldt wel dat als een echtgenoot het slachtoffer is geworden van partnergeweld (en de andere echtgenoot daarvoor veroordeeld is in een in kracht van gewijsde getreden vonnis), zijn aanvraag moet toegewezen worden (cf. ook art. 223 BW). Dat neemt niet weg dat ook hier in principe een opleg verschuldigd is. Heling

Een echtgenoot die een gemeenschappelijk goed heeft verdonkeremaand (het is verdwenen of was verborgen), verliest zijn aandeel in dat goed (art. 1448 BW).Hij mag het wel voorafnemen in het kader van een vergoeding waar hij recht op heeft (cf. supra). (4)

Kosten van vereffening en verdeling

Iedere echtgenoot draagt voor de helft bij in de kosten van de verdeling (zoals de kost van een boedelbeschrijving), tenzij anders is bedongen (art. 1449 BW).

F.

Overgangsmaatregelen

§1

Algemeen

Hoewel het huidige huwelijksvermogensrecht al van 1976 dateert, zijn er nog steeds overgangsproblemen. Huwelijk die ontbonden worden door overlijden, zijn gemiddeld 40 à 50 jaar oud. Bovendien komen steeds meer echtscheidingen in lange huwelijken (> 30 jaar) voor. Op deze huwelijk zijn soms nog complexe overgangsbepalingen van toepassing. Deze worden geregeld door de art. 3 en 4 van de wet van 14 juli 1976 (codex p. 179-180).


31

Als algemeen principe inzake overgangsbepalingen geldt (art. 2 BW) dat de wet geen terugwerkende kracht heeft, maar dat is slechts een wettelijk beginsel. Toch kunnen we een aantal beginselen afleiden: • Een nieuwe wet heeft onmiddellijk uitwerking op alle rechtshandelingen of rechtsfeiten (en hun gevolgen) die zich voordoen na de inwerkingtreding en op de toekomstige gevolgen van onder de vroegere wet ontstane rechtsverhoudingen. • Een nieuwe wet is niet toepasselijk op reeds verwezenlijkte rechtsgevolgen van eerdere rechtsfeiten of rechtshandelingen. • Een nieuwe wet is principieel niet van toepassing op de toekomstige gevolgen van contracten gesloten onder de vroegere wet. • Een nieuwe wet is wel van toepassing op de toekomstige gevolgen van contracten gesloten onder de vroegere wet indien ze de openbare orde raakt, imperatief is of uitdrukkelijk van toepassing is verklaard op de lopende gevolgen van vroeger gesloten contracten. • Deze algemene beginselen zijn evenwel slechts van toepassing voor zover de nieuwe wet er niet uitdrukkelijk of impliciet maar zeker van afwijkt. In elk geval is duidelijk: • De nieuwe wet trad in werking op 28 september 1976. • Alle huwelijken die daarna gesloten werden vallen dan ook dit onder het systeem. • Het primair stelsel is van dwingend recht en dus ook van toepassing op huwelijk die gesloten werden vóór 28 september 1976. • Op huwelijken die ontbonden werden vóór 28 september 1977 is het oude recht van toepassing (zelfs al gebeurt de verdeling later), tenzij voor de regels van loutere tenuitvoerlegging. Deze regels hebben immers geen betrekking op de inhoud van het recht. Het gaat om 1977, omdat echtgenoten gedurende één jaar de tijd kregen om een verklaring af te leggen tot behoud van het oude stelsel (art. 3, art. 1, 1° wet van 14 juli 1976). Dat kwam evenwel niet zo veel voor.

§2

Echtgenoten getrouwd onder het oude stelsel

(1)

Met verklaring tot handhaving

Verklaarden de echtgenoten het oude stelsel te handhaven, blijft het oude stelsel met de bijhorende bestuursregeling van toepassing (art. 4, art. 47, §§ 1 en 2 wet van 14 juli 1976). (2)

Zonder verklaring tot handhaving

Was er geen verklaring, is het nieuwe huwelijksvermogensrecht van toepassing (art. 3, art. 1, aanhef en 2° wet van 14 juli 1976), meer bepaald de art. 1389-1450 BW. Over wat dit in concreto betekent, zijn drie theorieën. • Volgens de retroactiviteitstheorie werkt het nieuwe stelsel terug tot het moment dat huwelijk gesloten werkt. Dat is echter pure theorie, aangezien de gevolgen veel te verregaand zijn. • Volgens de ontbindingstheorie werd het oude stelsel ontbonden op 28 september 1977 en ontstond op die dag een nieuw stelsel. Het probleem is dat op deze manier twee huwelijksstelsels van toepassing zijn op één huwelijk. • De continuïteitstheorie is een compromis tussen de beide andere. Volgens deze theorie is er geen retroactiviteit en verglijdt het oude stelsel in het nieuwe. Cassatie volgt deze theorie. Ze werd in een aantal arresten verduidelijkt: o In een arrest van 6 januari 1989 was een man in 1938 getrouwd, en had nog een verzekeringsportefeuille van voor het huwelijk. Volgens Cassatie ging het om een gemeenschappelijk goed omdat het roerend was. Dit is een toepassing van het oude recht.


32

In een arrest van 28 september 1989 had een man een schuld bij een architect. Aangezien de schuld aangegaan was voor 28 september 1977, paste Cassatie het oude recht toe voor het definitief passief en oordeelde dat het over een gemeenschappelijk goed ging. Wat het voorlopig passief betreft, moest volgens Cassatie het nieuwe recht worden toegepast om de schuld maar werd opgeëist na 28 september 1977. De schuldeiser kreeg dan ook een vorderingsrecht op drie vermogens, en niet op twee, zoals vroeger het geval was. o In een arrest van 26 juni 1992 was een quasi-delictuele schuld aan de orde, die dateerde van voor 28 september 1977. Cassatie oordeelde volgens het oude recht dat deze schuld gemeenschappelijk was, maar volgens het nieuwe recht (de schuld was maar opgeëist na 28 september 1977) dat de schuld op drie vermogens kan verhaald worden. Uit het voorgaande kunnen we een aantal regels afleiden: • Voor de bepaling van het eigen of gemeenschappelijk karakter van een goed: toepassing van het recht geldend op het ogenblik van de verwerving. • Voor de bepaling van het eigen of gemeenschappelijk karakter van een schuld: toepassing van het recht geldend op het ogenblik van het aangaan. • Voor de bepaling van de vermogens waarop verhaal mogelijk is: toepassing van het recht geldend op het ogenblik van de uitoefening van verhaal. • Voor de controle van de geldigheid van een bestuurshandeling: toepassing van het recht geldend op het ogenblik van de verrichting. • Voor de vereffening en verdeling: toepassing van het recht geldend op het ogenblik van de ontbinding. • Voor de bepaling van het bedrag van een vergoeding: toepassing van het recht geldend op het ogenblik waarop het feit zich voordeed aanleiding gaf tot vergoeding. Voor de modaliteiten en verrekening geldt echter het nieuwe recht. o


33

4.

Echtscheiding

A.

Algemeen

§1

Inleiding

Het aantal echtscheidingen fluctueert. Waar het aantal echtscheidingen jarenlang gestaag steeg, is de laatste jaren een lichte neerwaartse knik merkbaar. Opvallend is een steeds groter aandeel van de echtscheidingen wordt ingeleid door de vrouw (momenteel 4/7). Het merendeel van de echtscheidingen gebeurt op basis van onderlinge toestemming.

§2

Historiek

Hoewel de echtscheidingsprocedure tijdens de Franse revolutie enorm soepel was (zelfs een eenvoudige aangifte volstond, wat tot gevolg had dat in Parijs op een bepaald moment ½ een scheiding aanvraag), draaide Napoleon de klok terug. Hij stelde erg strenge voorwaarden. Deze werden daarna steeds soepeler. Ook vereenvoudigde het aantal gronden. Van vijf gronden en drie procedures blijven vandaag nog twee gronden en twee overeenkomstige procedures over. De laatste echtscheidingwet dateert van 2007 en ging vergezeld van een aantal overgangsbepalingen, omdat hij van eerbiedigende werking is voor vorderingen die nog niet beslecht zijn met een eindvonnis. Sommige auteurs meenden daarom dat in hoger beroep de nieuwe wet moest worden toegepast. Dit is absurd, en Cassatie oordeelde dan ook terecht dat ‘eindvonnis’ een generieke term is.

§3

De krachtlijnen van de nieuwe echtscheidingswet

(1)

Invoering van een recht van echtscheiding (liberalisering)

Het huwelijk wordt steeds meer aanzien als een private aangelegenheid. Het werd in de parlementaire voorbereidingen omschreven als een soort privaat pact sui generis, dat dag na dag verlengd wordt omwille van de liefde. Is er geen liefde meer, mag niemand gedwongen worden in het huwelijk te blijven. (2)

Invoering van de “schuldloze” echtscheiding (deculpabilisering)

Hoewel de schuldgedachte niet volledig is verdwenen in de nieuwe echtscheidingswet, is er toch een zekere deculpabilisering. Er is een tendens om een echtscheiding niet langer te zien als een sanctie voor het niet naleven van een huwelijksplicht. De facto is dat evenwel nog steeds zo. Er is geen sanctie voor overspel meer, overspel is een aanwijzing voor onherstelbare ontwrichting. Er is ook geen stigmatisering meer. De rechter wijst in zijn vonnis geen schuldige meer aan. Daardoor verdwijnt louterende effect van de erkenning van de schuld van de andere, maar de wetgever was van mening dat de rechter geen psychotherapeut mocht zijn. Toch is een volledig schuldloos huwelijk onwerkbaar. Het zou onrechtvaardig zijn als de schuld niet verrekend wordt bij de gevolgen van de echtscheiding, zoals de alimentatievordering. Deze idee is nog steeds impliciet aanwezig in de nieuwe wet. (3)

Versnelling en humanisering van de procedure (modernisering)

De procedure moest sneller en menselijker worden. Sommige doctrine heeft het over ‘Lucky-Lukesyndroom’, waarbij je sneller uit de echt kan scheiden dan je schaduw. Voor 1994 moesten echtgenoten nog minstens vier keer voor de rechter verschijnen, tegenwoordig is dat soms nog maar één keer. Toch kan het sneller, bijvoorbeeld via een aangifte aan de burgerlijke stand.


34

(4)

Vrijheid vs. verantwoordelijkheid (responsabilisering)

De responsabilisering komt tot uiting in een aantal zaken: • Een verplichte persoonlijke verschijning voor de rechter, al is die in de praktijk vaak bandwerk. Een argument voor de verplichte persoonlijke verschijning is dat de echtscheiding belangrijke gevolgen heeft, waardoor er toch enige bezinning nodig is. • Wie zijn huwelijksplichten nalaat, moet na het huwelijk nog enige solidariteit vertonen. • Bemiddeling wordt aangemoedigd.

B. Echtscheiding op grond van onherstelbare ontwrichting van het huwelijk §1

Gronden

(1)

Positief bewijs van onherstelbare ontwrichting

De rechter spreekt de echtscheiding uit wanneer met alle aangetoond wordt dat het huwelijk onherstelbaar ontwricht is (art. 229, §1 BW). De wettelijke definitie is slecht omdat de te definiëren term in de definitie voorkomt. De essentie van ontwrichting is dat verder samenleven onmogelijk wordt. Het bewijs van ontwrichting kan met alle wettelijke middelen geleverd orden. De facto kunnen dus ook alle oude schuldgronden bewezen worden (overspel, grove beledigingen, gewelddaden,…). Toegelaten zijn onder meer processen-verbaal (waarin de deurwaarder overspel vaststelt), brieven en foto’s (als de privacy niet geschonden is), getuigen en de bekentenis van concrete feiten (als dit niet afgesproken is tussen de echtgenoten). De gedingbeslissende eed wordt niet aanvaard. Is de onherstelbare ontwrichting aangetoond, kan de rechter meteen de echtscheiding uitspreken zonder wachttermijn (art. 1255, §5 Ger. W.). (2)

Na een bepaalde periode (gewilde) feitelijke scheiding

Na een bepaalde periode van gewilde feitelijke scheiding, kan de rechter de echtscheiding uitspreken. Er is dus zowel een materieel element (de scheiding) als een intentioneel element (de scheiding moet gewenst zijn). De periode verschilt naar gelang de aanvraag tot echtscheiding eenzijdig of gezamenlijk is: • Bij een gezamenlijke aanvraag moeten de echtgenoten gedurende zes maanden feitelijk gescheiden geleefd hebben (dit is een ‘EOT light’) (art. 229, §2 BW). De rechter kan dan bij de eerste verschijning al de echtscheiding uitspreken (art. 1255, §1, lid 2 Ger. W.). Het nadeel van deze procedure is dat er nog niets geregeld is over de gevolgen van de echtscheiding, waardoor achteraf vaak toch nog conflicten ontstaan. • Bij een eenzijdige aanvraag (‘verstoting’) is er één jaar feitelijke scheiding vereist (art. 229, §3 BW en art. 1255, §2, lid 1 BW), tenzij de andere echtgenoot zich tijdens de procedure akkoord verklaard. Dan wordt de echtscheiding uitgesproken na zes maanden feitelijke scheiding of drie maanden na de eerste verschijning (art. 1255, §3 Ger. W.). (3)

Na herhaalde aanvraag

Als de echtgenoten al voor respectievelijk zes maanden of een jaar feitelijke scheiding de echtscheiding vorderen zonder het bewijs te leveren, stelt de echter een tweede zitting vast nadat die termijn verstreken is, en spreekt daar de echtscheiding uit (art. 229, §§2 en


35

3 BW en art. 1255, §1, lid 3-6 en §2, lid 2-3 Ger. W.). De rechter kan echter ook een datum kiezen die zes maanden of één jaar na de inleiding van de vordering valt (als er toen nog geen feitelijke scheiding was). Dat is nogal mistig geregeld in de wet.

§2

Procedure

(1)

Gedinginleidend stuk

Een eenzijdige vordering wordt ingeleid met een verzoekschrift op tegenspraak (art. 1254, §1, lid 1 Ger. W.). • Een gezamenlijke vordering wordt ingeleid met een eenzijdig verzoekschrift (art. 1254, §1, lid 1 Ger. W.). • Bij het positief bewijs van onherstelbare ontwrichting is toch een dagvaarding vereist (art. 1254, §1, lid 1 Ger. W.) om de rechten van de verdediging te vrijwaren. Dat is ook het geval als voorlopige maatregelen worden gevorderd (art. 1280 jo. art. 1035 jo. art 700 Ger. W.). Er is permanente saisine tot het echtscheidingsvonnis in kracht van gewijsde is getreden (art. 1280, lid 9 Ger. W.). •

(2)

Persoonlijke verschijning

De eisers moeten persoonlijk verschijnen (art. 1255, §6, lid 1 Ger. W.). De rechter moet een verplichte verzoeningspoging ondernemen (art. 1255, §6, lid 3 Ger. W.), die de facto uiteraard meestal al te laat komt en in de praktijk dan ook een farce is. Hij moet ook bemiddeling aanbevelen. Hetgeen bij de verschijning gezegd wordt, mag niet in de pers verschijnen (art. 1270 Ger. W.). (3)

Gerechtskosten

Wat de gerechtskosten betreft, maakt de wet een onderscheid: • Bij een vordering op basis van art. 229, §1 BW worden de kosten verdeeld tussen de partijen (art. 1258, lid 1 Ger. W.). • Bij een vordering op basis van art. 229, §2 BW worden de kosten in beginsel verdeeld tussen de partijen, maar kan de rechter anders beslissen (art. 1258, lid 1 Ger. W.). • Bij een vordering op basis van art. 229, §3 BW vallen de kosten ten laste van de eiser (art. 1258, lid 2 Ger. W.). Dit onderscheid is ingegeven door medelijden met de verstoten echtgenoot. Volgens het Grondwettelijk Hof gaat deze redenering niet op omdat ze niet in overeenstemming is met de idee van de schuldloze echtscheiding. Bovendien kan ook in de context van het positief bewijs unilateraal gevorderd worden. De situatie is dan ook niet grondwettig. (4)

Voorlopige maatregelen

Vaak vordert een echtgenoot voorlopige maatregelen inzake onderhoudsgeld, een gezagsregeling,… De voorzitter van de rechtbank is bevoegd tijdens de procedure en doet uitspraak in kort geding (art. 1280, lid 1 Ger. W.). Vóór de inleiding van de echtscheidingsprocedure is de vrederechter bevoegd (art. 221, lid 2 jo. lid 6 BW jo. art. 569, 1° Ger. W.) Spoedeisendheid wordt dus vermoed. De voorzitter beschikt over veel appreciatiebevoegdheid en kan onder meer de volgende maatregelen toekennen, maar mag daarbij geen nadeel toebrengen aan de zaak zelf (art. 1257, lid 1 jo. art. 1039, lid 1 Ger. W.): • Het toestaan van verblijf in het aangewezen huis (immers, de samenwoningsplicht is geschorst door het inleiden van de echtscheidingsvordering). De rechter kan vrij


36

oordelen wie gebaat is bij de maatregel. Hij moet evenwel voorrang verlenen aan het slachtoffer van partnergeweld, zelfs als er slechts ernstige aanwijzingen daartoe zijn (art. 1280, lid 7 Ger. W.). Leeft een echtgenoot de regeling inzake verblijf niet na (en wou hij dus enkel de andere echtgenoot een hak zetten), zijn er sancties: hij kan het recht op onderhoud verliezen of vervallen verklaard worden van zijn echtscheidingsvordering (art. 1281 Ger. W.). • Het toekennen van een onderhoudsvordering. Dit is een voortzetting van de hulpen bijstandsverplichting. De voorzitter mag daarbij niet vooruitlopen op de behandeling ten gronde. In beginsel is de fout van geen belang. Hij mag slechts rekening houden met een schuld als die vaststaand is (zoals een PV tot vaststelling van overspel). Dus er moet geen fout van de andere worden aangetoond, maar het bewijs van een fout is wel een manier om zich te bevrijden van een voorlopige maatregelen. De voorzitter kent een bedrag toe dat toelaat eenzelfde levensstandaard te houden als voor de echtscheidingsprocedure. • Maatregelen met betrekking tot te kinderen (waarbij de grootouders kunnen tussenkomen om proceseconomische redenen). De voorzitter kan de kinderen horen (art. 1280, lid 2 jo. art. 931 Ger. W.) of een maatschappelijk onderzoek bevelen (art. 1280, lid 4 Ger. W.). Hij kan dan voorlopige beslissingen nemen inzake het ouderlijk gezag, verblijf en persoonlijk contact, of alimentatie. In beginsel hebben de maatregelen uitwerking tot het in kracht van gewijsde treden van het vonnis (art. 1280, lid 1 Ger. W.). Maatregelen met betrekking tot de kinderen werken evenwel door na de echtscheiding, tot een bevoegde rechter erover beslist (art. 302 BW) Voor maatregelen inzake gezag is dat de jeugdrechtbank (art. 387bis BW), voor maatregelen inzake alimentatie de vrederechter (art. 591, 7° Ger. W.). De maatregelen gelden evenwel ook rebus sic stantibus. Gewijzigde omstandigheden kunnen nieuwe of gewijzigde maatregelen rechtvaardigen. Deze nieuwe maatregelen kunnen per conclusie worden aangevraagd, omdat er permanente saisine is. De rechter ten gronde kan vervolgens: • Als er een akkoord is tussen de echtgenoten over de voorlopige maatregelen, dat akkoord homologeren (art. 1256 Ger. W.). • De voorlopige maatregelen van de voorzitter bekrachtigen, zodat ze doorwerken na de echtscheiding (art. 1257, lid 2 Ger. W.). Dat is evenwel nutteloos, omdat maatregelen inzake de kinderen toch al doorwerken, en maatregelen inzake goederen toch geregeld worden bij de vereffening-verdeling.

§3

Gevolgen

(1)

Algemeen

Art. 1257 Ger. W. (cf. ook supra) bepaalt wanneer de gevolgen van de echtscheiding tot stand komen. Dat is (nogal onzinnig) verschillend voor de persoon en de goederen, en nog eens anders naargelang het gaat om derden of de echtgenoten zelf. • Wat de goederen betreft (art. 1278, lid 2 Ger. W., met een lacune voor de derden), ontstaan de gevolgen o Tussen echtgenoten, op het moment dat de vordering werd ingeleid (retroactief op het moment dat het vonnis in kracht van gewijsde treedt). o Tussen derden, op het moment dat het vonnis wordt overgeschreven. Tussen beide tijdstippen kan de facto dus soms erg veel tijd zitten. • Wat de persoon betreft (art. 1278, lid 1 Ger. W.), ontstaan de volgen o Tussen echtgenoten, op het moment dat het vonnis in kracht van gewijsde treedt. o Tussen derden, op het moment dat het vonnis wordt overgeschreven.


37

De praktijk mildert dit. Voor de toepassing van de vaderschapsregel wordt het moment genomen waarop het vonnis in kracht van gewijsde. Voor het huwelijk met een nieuwe echtgenoot (een derde) aanvaardt de burgerlijke stand (een derde) dat het bewijs wordt geleverd dat het vonnis in kracht van gewijsde is getreden. (2)

Lot van huwelijksvoordelen en contractuele erfstellingen

In principe vervallen de huwelijksvoordelen en de contractuele erfstellingen door echtscheiding (niet door overlijden), tenzij bedongen is dat ze toch blijven bestaan (art. 299 BW en supra). (3)

Uitkering voor de ex-echtgenoot na echtscheiding

Een uitkering voor de ex-echtgenoot komt principieel op twee manieren tot stand: • Consensueel: de echtenoten kunnen steeds overeenkomsten sluiten over een het toekennen van een uitkering, de modaliteiten en het bedrag (art. 301, §1 BW). Deze moeten dan wel bekrachtigd worden door de rechter (art. 1256 en 1257, lid 2 Ger. W.). Bovendien kan een echtgenoot niet a priori verzaken aan zijn recht van uitkering (art. 309, §9 BW). • Door de rechter (de echtscheidingsrechter tijdens de procedure (art. 569, 1° Ger. W.), daarna de vrederechter (art. 591, 7° Ger. W.), op eenzijdig verzoek van een echtgenoot (art. 309, §2 BW). Vereist is dat de echtgenoot behoeftig is. Dat wordt uitermate breed geïnterpreteerd. Een echtgenote is behoeftig zodra hij minder heeft dan de andere echtgenoot. Slechts in drie gevallen kan of moet de rechtbank de uitkering weigeren: o Facultatief: als de andere echtgenoot bewijst dat de behoeftige echtgenoot een zware heeft gemaakt die tot ontwrichting leidde (art. 301, §2, lid 2 BW). Als de behoeftigheid het gevolg is van een eenzijdige beslissing die niet werd ingegeven door de belangen van het gezin (art.301, §5 BW). Dan is ook een verminderde uitkering mogelijk. Dit is bijvoorbeeld het geval als een echtgenoot uit luiheid niet werkte. Bleef de echtgenoot voor de kinderen thuis, is wel een uitkering mogelijk. o Verplicht: als de behoeftige echtgenoot partnergeweld pleegde (art. 301, §2, lid 2 BW). Vereist is een vonnis dat in kracht van gewijsde is getreden. Het bedrag van de uitkering wordt in drie stappen begroot: • Eerst wordt de referentiestandaard bepaald. De uitkering moet minstens de behoeftigheid dekken (art. 301, §3, lid 1 BW), maar kan soms hoger zijn. Der rechter houdt daarbij rekening met de criteria in art. 301, §3, lid 2 BW zoals de leeftijd van de partijen (hou ouder, hoe minder kans op werk). • De rechter houdt rekening met de draagkracht van de onderhoudsgerechtigde (art. 301, §3, lid 2 BW – ‘inkomsten en mogelijkheden’) • De rechter houdt rekening met de draagkracht van de onderhoudsplichtige (art. 301, §3, lid 2 BW) en mag niet hoger liggen dan een derde van diens inkomen (art. 301, §3, lid 3 BW). Het gaat om zijn nettoloon, dus na aftrek van de fiscale en sociale lasten. Als er gewijzigde omstandigheden zijn (ook door, bij EOO, de vereffening verdeling) die losstaan van de wil van de bewuste partij (zoals een ziekte, maar niet een huwelijk, al bestaat daar discussie over), kan de rechter steeds de uitkering wijzigen of afschaffen (art. 301, §7 BW). De uitkering kan in beginsel niet langer verschuldigd zijn dan de duur van het huwelijk (art. 301, §4, lid 1 BW). Daarbij is de voorhuwelijkse samenwoning niet relevant, maar de


38

echtscheidingsprocedure wordt er wel bij inbegrepen (als toepassing van het algemene principe). Het absurde is dat hoe langer een partij de procedure rekt, hoe langer hij uitkering kan krijgen. Uit de parlementaire voorbereidingen blijkt dat het startpunt van de termijn de dag is dat het huwelijk ontbonden wordt (de uitkering is een kwestie van de persoon) en niet die van de inleiding van de uitkeringsvordering. Het gevolg zou anders kunnen zijn dat 20 jaar na een huwelijk nog 20 jaar uitkering verschuldigd is. In buitengewone omstandigheden is verlenging mogelijk (art. 301, §4, lid 2 BW). De rechter kan de termijn verlengen nadat de eerste verlopen is. De verlenging is eerder schamel: er wordt alleen toegekend wat nodig is om de toestand van (ongewilde) behoeftigheid te dekken. Deze bepalingen zijn van toepassing op oude uitkeringen (art. 45, §§2-5 wet 27 april 2007). Voor uitkeringen van onbeperkte duur startte een nieuwe beperkte termijn op 1 september 2007. De termijn van uitkeringen voor beperkte duur bleef lopen, maar kan niet langer duren dan de nieuwe wettelijke termijn. Deze bepaling werd onlangs evenwel vernietigd door het Grondwettelijk Hof. Het Hof oordeelde dat de rechtszekerheid in het gedrang kwam: aan definitieve rechterlijke vonnissen niet geraakt mag worden, omdat er een rechtmatige verwachting bestond bij de personen die recht hadden op een uitkering. Het is afwachten wat de praktische consequenties zijn, maar waarschijnlijk impliceert het arrest dat uitkeringen van onbepaalde duur weer onbeperkt worden en dat oude uitkeringen slechts wijzigbaar zijn volgens de voorwaarden van het oude recht. De rechter moet ambtshalve de uitkering aan de index van consumptieprijzen koppelen (art. 301, §6, lid 1 BW). Ook de gezondheidsindex of andere mechanismen zijn evenwel mogelijk (art.301, §6, lid 4 BW). De rechter kan op verzoek van een partij de uitkering vervangen door een kapitaal (art. 301, §8 BW). Als de partijen daarover een akkoord bereiken, moet de rechter het akkoord homologeren. De uitkering eindigt (maar dat overlapt met §7): • Behoudens andersluidende overeenkomst, als de onderhoudsgerechtigde trouwt of wettelijk gaat samenwonen (art. 301, §10, lid 2 BW). • Bij feitelijke samenwoning, na beslissing van de rechter (art. 301, §10, lid 3 BW). • Door verzaking van de gerechtigde • Door afschaffing (art. 301, §7 BW) • Overlijden van de onderhoudsgerechtigde, omdat het gaat om een plicht intuitu personae in hoofde van de onderhoudsgerechtigde. • Overlijden van de onderhoudsplichtige, waarna wel een vordering ex art. 205bis BW openstaat (art. 301, §10, lid 1 BW). De uitvoering wordt zowel burgerrechtelijk (beperkte beslagbaarheid, kennisgeving aan derden-schuldenaars (art. 301, §11, lid 2 BW), voorlopige uitvoering (art. 301, §12 BW) als strafrechtelijk (familieverlating, art. 391bis Sw.) afgedwongen. (4)

Ouderlijk gezag

Inzake ouderlijk gezag (art. 302 BW en supra) gelden drie regels: • In principe is er gezamenlijke gezagsuitoefening • Voorlopige maatregelen betreffende de kinderen werken door na de echtscheiding • Tenzij de jeugdrechtbank of de vrederechter anders beslissen

C.

Echtscheiding door onderlinge toestemming

§1

Grondvereisten

(1)

Algemeen

Echtgenoten kunnen eveneens uit de echt scheiden door onderlinge toestemming (art. 203 BW). Daarvoor zijn twee basisvereisten:


39

• •

(2)

De echtgenoten hebben voor de procedure over alle punten een akkoord bereikt, en houden dat vol gedurende de hele procedure (<-> ‘EOO light’). De partijen hebben die akkoorden vastgelegd in een regelingsakte en een familierechtelijke overeenkomst. In de praktijk zijn die vaak in één akte verenigd. Facultatief is ook een boedelbeschrijving mogelijk (art. 1287, lid 2 Ger. W.). De regelingsakte

De regelingsakte regelt, inzake de goederen, de wederzijdse rechten van de echtgenoten waarover een vergelijk mogelijk is (art. 1287, lid 1 Ger. W.). Het gaat dus om een dading: een soort conventionele vereffening-verdeling. De regelingsakte moet alle twistpunten oplossen (is er een vergetelheid, is een aanvullende akte mogelijk, ook na de echtscheiding). Dit omvat verplicht: • De vermelding van alle goederen, die ofwel toegewezen worden aan een echtgenoot, ofwel in onverdeeldheid blijven. • Een anticipatieve regeling voor het al dan niet spelen van het erfrecht en de reserve van de langstlevende echtgenoot, mocht de andere echtgenoot overlijden tijdens de procedure (art. 1287, lid 3 Ger. W.). Over het tijdstip van uitwerking van dit beding bestaan twee stellingen: o Een eerste visie (vooral van notarissen, maar ook van de meeste auteurs) meent dat de uitwerking begint op het ogenblik van de ondertekening van de regelingsakte. Dit is omwille van art. 915, §3 BW, dat bepaalt dat onterving van een echtgenoot per testament niet mogelijk is na een regelingsakte. Anders zou er een juridisch vacuüm ontstaan na het tekenen van de regelingsakte, waarin de echtgenoot niet onterfd kan worden. o Een tweede visie (die door bepaalde gezaghebbende rechtspraak wordt gevolgd) geeft het beding uitwerken vanaf de neerlegging van het verzoekschrift tot EOT. Een dergelijk beding is immers een verboden overeenkomst over een niet-opengevallen nalatenschap en moet dus uiterst restrictief geïnterpreteerd worden. De ‘procedure’ start dus op het moment dat de vordering wordt ingeleid. Bovendien houdt het loutere tekenen van de regelingsakte an sich geen verplichting in om de procedure ook effectief te starten. Daarnaast kunnen de echtgenoten ook: • Afstand doen van huwelijksvoordelen en contractuele erfstellingen, die sowieso al vervallen na echtscheiding. Deze regeling is dan ook slechts van belang als een van de echtgenoten tijdens de procedure overlijdt. • De begunstigde van een levensverzekering weigeren (de facto meestal naar de kinderen). • Een beding inlassen over de proceskosten. Vaak worden deze gedeeld, of wordt bepaald dat de kosten ten laste komen van degene die ervoor zorgt dat de EOTprocedure niet kan verder gezet worden. Een dergelijk beding is geldig, zolang het geen strafbeding wordt (dat een bijkomende som oplegt). Dat zou in strijd zijn met het recht om uit de echt te scheiden. De regelingsakte mag onderhands worden opgemaakt, maar moet per notariële akte gebeuren als er zakelijke rechten van onroerende goederen worden overgedragen (art. 1287, lid 4 Ger. W. jo. art. 1 Hyp. W.). Toch is het aangewezen steeds een authentieke akte op te maken, omdat een onderhandse akte minder bewijskracht heeft en niet van rechtswege uitvoerbaar is (met uitzondering van wat de regeling inzake de kinderen betreft, omdat die wordt gehomologeerd in het vonnis, cf. infra). Vaak steken bij de tenuitvoerlegging dan ook alsnog kosten de kop op. Bovendien geeft de notaris juridisch advies. (3)

Familierechtelijke overeenkomst


40

De familierechtelijke overeenkomst regelt minstens de volgende punten (art. 1288, lid 1 Ger. W.): 1. de verblijfplaats van elk van beide echtgenoten gedurende de proeftijd. Het is niet vereist dat het gaat om verschillende adressen. Beide echtgenoten kunnen in de echtelijke verblijfsplaats blijven wonen. 2. het gezag over de persoon en het beheer van de goederen van de kinderen en het recht op persoonlijk contact. Daarbij is het niet toegelaten om in ruil voor een verminderde alimentatie af te zien van het recht op persoonlijk contact of het verblijfsrecht. Deze raken immers de openbare orde. 3. de bijdrage van elk van beide echtgenoten in het levensonderhoud, de opvoeding en de passende opleiding van de kinderen. Het is niet mogelijk om af te zien van de plicht (obligatio) om bij te dragen in het onderhoud van de kinderen (art. 203 BW raakt de openbare orde), maar wel mogelijk om het bedrag van de bijdrage (contributo) te bepalen. Zelfs een nihil-beding (ik draag € 0 bij) is mogelijk, als de andere echtgenoot voor de kinderen kan zorgen. Het beding moet wel gewijzigd worden als de andere echtgenoot door gewijzigde omstandigheden toch niet meer voor de kinderen zorgen. De bijdrageplicht gaat niet over op de erfgenamen, die in principe de kinderen zelf zijn. 4. een eventuele uitkering voor een echtgenoot. Deze wordt beheerst door het algemeen verbintenissenrecht, omdat ze louter vrijwillig is. Het gevolg is dat ze overgaat op de erfopvolgers van de echtgenoot. Is er geen dergelijk beding opgenomen, kan volgens sommige auteurs de EOT niet worden uitgesproken, omdat de wet de vermelding verplicht stelt. Dit is wel een erg formalistische benadering, waardoor andere auteurs gewoon aannemen dat er geen uitkering is als er niets vermeld is. Overeenkomsten zijn tot slot in beginsel wijzigbaar op basis van art. 301, §7 BW, maar partijen kunnen anders bedingen (wat gevaarlijk is, want zelfs overmacht geldt niet meer). Voor overeenkomsten ondertekend voor 1 september 2007 blijft de oude regeling gelden: deze kunnen niet gewijzigd worden, tenzij anders werd bedongen.

§2

Procedure

(1)

Inleiding

De procedure wordt ingeleid per eenzijdig verzoekschrift (art. 1288bis, lid 1 Ger. W.) bij de rechtbank van eerste aanleg. De echtgenoten mogen de territoriaal bevoegde rechtbank kiezen, om de discretie te verzekeren (art. 1288bis, lid 2 Ger. W.). Als bijlage worden onder meer de twee overeenkomsten bijgevoegd (art. 1288bis, lid 4, 1° en 2° Ger. W.). (2)

Eerste verschijning

Binnen de maand volgt dan een eerste verschijning (art. 1289, lid 1 BW). De echtgenoten moeten persoonlijk verschijnen, tenzij er uitzonderlijke omstandigheden zijn (zoals ziekte) (art. 1289bis Ger. W.). Daarna brengt de procureur des Konings schriftelijk verslag uit over de vormvereisten, de verenigbaarheid met de openbare orde en de inhoud van de overeenkomsten met betrekking tot de kinderen. Daarbij wordt bijvoorbeeld gecontroleerd of er geen onmogelijk verblijfsregeling is, of uitsluitende gezagsuitoefening wordt gekozen als gezamenlijke mogelijk is. In theorie moet de voorzitter zijn ‘bedenkingen en vermaningen’ overmaken aan de echtgenoten en hun wijzen op de gevolgen van hun beslissingen (art. 1290, lid 1 BW). In de praktijk is dat evenwel een formaliteit. Eventueel kan de rechter beslissen om de kinderen te horen (art. 1290, lid 3 Ger. W.). Hij kan sowieso aan de echtgenoten voorstellen om hun overeenkomst inzake de kinderen te wijzigen (art. 1290, lid 2 Ger. W.). Hij kan echter niet ambtshalve veranderingen aanbrengen aan de overeenkomst. Volharden de echtgenoten, dan wordt een proces-


41

verbaal van eerste verschijning opgemaakt en naar het parket verstuurd, waarna de rechter een bijkomende zitting vaststelt (art. 1290, lid 4 Ger. W.). Op die zitting kan hij de bepalingen die strijdig zijn met het belang van de kinderen laten schrappen of wijzigen (art. 1290, lid 5 Ger. W.). Volharden de echtgenoten (op de eerste of bijkomende zitting), wordt aan de echtgenoten akte verleend en wordt opnieuw een proces-verbaal naar het parket verstuurd (art.1291 en 1292 Ger. W.). (3)

Tweede verschijning

Daarna volgt in principe een tweede verschijning in de loop van de vierde maand na verzending van het proces-verbaal naar het parket. De partijen moeten deze keer niet persoonlijk verschijnen, en kunnen zich laten vertegenwoordigen door een advocaat of een notaris (art. 1294, lid 1 Ger. W.). Er is discussie over de vraag of een notaris een bijzondere volmacht nodig heeft, maar dat is waarschijnlijk niet het geval. Art. 1294, lid 1 Ger. W. geeft immers al een mandaat aan de notaris. Advocaten putten hun bevoegdheid uit art. 440, lid 2 Ger. W. Een tweede verschijning is niet vereist als de echtgenoten al gedurende minstens zes maanden feitelijk gescheiden zijn (art. 1291bis Ger. W.). (4)

Uitspraak

Drie dagen na de verschijning brengt de voorzitter verslag uit aan de rechtbank (art. 1296 Ger. W., op schriftelijke conclusie van de procureurs des Konings, die adviseert of de wet een EOT toelaat, dan wel (gemotiveerd) of de vordering ontoelaatbaar is (art. 1297 Ger. W.). Daarna wordt een EOT-vonnis geveld, waarin, als de EOT wordt toegestaan, de overeenkomsten met betrekking tot de kinderen worden gehomologeerd (art. 1298 Ger. W.). De wet bepaalt dat de weigering tot EOT moet gemotiveerd worden, maar dat is uiteraard voor alle vonnissen zo. (5)

Wijzigingen van de overeenkomst tijdens de procedure

Partijen kunnen voor de tweede verschijning in onderling akkoord wijzigen voorleggen aan de rechter, als er nieuwe en gewijzigde omstandigheden zijn (art. 1293, lid 1 Ger. W.). Is er geen akkoord, moet de procedure worden stopgezet omdat er geen overeenstemming meer is over alle punten. De wet voorziet niet wat er moet gebeuren als er maar één verschijning was. Waarschijnlijk zijn er dan geen wijzigingen mogelijk. (6)

Afstand van de procedure

De procedure wordt stopgezet: • Bij onenigheid over een bepaald punt • Bij afstand van geding bij akte • Bij beroep op een bepaling uit het primair stelsel. Vroeger moest in dat geval de hele procedure worden heropgestart. Dat is niet langer zo in de nieuwe echtscheidingswet. Er is voorlopige binding: de familierechtelijke overeenkomst Ger. W. werkt door tot er beslissingen worden genomen in het kader van een EOO (art. 1294bis, §2 Ger. W.). Het kan gaan om bekrachtiging van akkoorden na echtscheiding (art 1275 Ger. W.) of om voorlopige maatregelen (art. 1280 Ger. W.). Is er een authentieke akte, moet eerst een voorlopige beschikking van de rechter worden gevraagd (art. 1294bis, §2 Ger. W.). Na de stopzetting van de procedure is een procedurele brug naar de EOO mogelijk. Als een partij niet opdaagt tijdens de tweede verschijning of te kennen geeft de procedure te willen stoppen, kan de andere partij vragen dat de EOO-procedure wordt gestart (art. 1294bis, §1 Ger. W.). Als de echtgenoten meer dan één jaar feitelijk gescheiden zijn, wordt de EOO uitgesproken (art. 1294bis, §2 jo. art. 1255, §2, lid 1 Ger. W.). Zijn de


42

partijen minder dan een jaar feitelijk gescheiden, stelt de rechter een nieuwe zitting vast (onmiddellijk na één jaar feitelijke scheiding of één jaar na de inleiding van de vordering) en spreekt daar de echtscheiding uit (art. 1294bis, §2 jo. art. 1255, §2, lid 2 en 3 Ger. W.). (7)

Rechtsmiddelen

Strikt wettelijk gezien kunnen de echtgenoten slechts hoger beroep instellen tegen een vonnis waarin de echtscheiding wordt geweigerd (slechts het OM kan dat, art. 1299-1300 Ger. W.). Toch bestaat er rechtspraak over gevallen waarin beroep wordt ingesteld tegen een vonnis dat de EOT uitspreekt. Het gaat om echtgenoten die uiteindelijk toch niet willen scheiden, omdat er verzoening is en ze een nieuwe trouw willen vermijden. Sommige rechtspraak aanvaardt contra legem evenwel dat dit mogelijk is, teneinde de verzoening vast te stellen. (8)

Overschrijving

Het vonnis wordt overgeschreven in de registers van de burgerlijke stand (art. 1303 Ger. W.), maar dat is een loutere administratieve aangelegenheid.

§3

Gevolgen

(1)

Algemeen •

•

(2)

Wat de goederen betreft, ontstaan de gevolgen o Tussen echtgenoten, vanaf de dag van de eerste verschijning (retroactief op het moment dat het vonnis in kracht van gewijsde treedt) (art 1304, lid 2 Ger. W.). o Tussen derden, op het moment dat het vonnis wordt overgeschreven (art. 1304, lid 1 Ger. W.). Wat de persoon betreft, ontstaan de volgen o Tussen echtgenoten, op het moment dat het vonnis in kracht van gewijsde treedt (art. 1304, lid 3 Ger. W.). o Tussen derden, op het moment dat het vonnis wordt overgeschreven (art. 1304, lid 1 Ger. W.). Wijzigbaarheid van voorafgaande overeenkomsten na echtscheiding

In principe kunnen de overeenkomsten gewijzigd worden na echtscheiding in onderling akkoord. Het gaat om een loutere toepassing van de principes van het algemeen verbintenissenrecht. Met betrekking tot de kinderen is wel discussie. Over de vraag of de overeenkomsten over de kinderen zomaar kunnen gewijzigd worden, bestaat meer discussie: • Volgens een eerste visie moet de nieuwe overeenkomst eerst gehomologeerd worden (door de jeugdrechtbank) alvorens ze tegen een gehomologeerde overeenkomst kan ingaan. • Een tweede visie stelt dat dit facultatief is, maar wel vereist voor de tenuitvoerlegging. Deze visie gaat wellicht voorbij aan de ratio legis van de homologatie: bescherming van de kinderen tegen onredelijke overeenkomsten van de ouders. Wijzigingen van de regelingsakte op eenzijdig verzoek zijn mogelijk als er een wilsgebrek is. Dat blijkt uit een Cassatiearrest uit 2000. In casu had een man uit schuldgevoel een onderhoudsgeld toegekend aan zijn echtgenote. Wat hij niet wist, was dat zijn vrouw een minnaar had en dat zijn zoon eigenlijk het kind van die minnaar was. Na de EOT trouwde


43

de vrouw met haar minnaar en bekende wie de echte vader is. De man vordert de nietigverklaring op basis van bedrog en krijgt gelijk. De regelingen over de kinderen (inzake gezag en alimentatie) zijn wijzigbaar tenzij anders bedongen is. Wel is vereist dat ‘nieuwe omstandigheden buiten de wil van de partijen hun toestand ingrijpend wijzigen’ (art. 1288, lid 2 Ger. W.). De rechterspraak hanteert evenwel een soepeler criterium: wijzigingen zijn mogelijk als ze in het voordeel van het kind zijn. De wijziging gebeurt door de bevoegde rechter. Dat kan de jeugdrechtbank zijn (voor het ouderlijk gezag), de vrederechter (voor de alimentatie) of de voorzitter van de rechtbank van eerste aanleg (in spoedeisende gevallen).


44

5. Scheiding van tafel en bed, wettelijke en feitelijke samenwoning A.

Scheiding van tafel en bed

§1

Inhoud

De scheiding van tafel en bed is een weinig voorkomende (ca. 200 toepassingen per jaar) instelling die een tussenvorm is tussen het huwelijk en de echtscheiding. Het huwelijks wordt niet ontbonden. De scheiding van tafel en bed kan eindigen in een herleving van het huwelijk of in een echtscheiding. De samenwonings- en bijstandsverplichting (die conceptueel samenhangen) verdwijnen, maar de getrouwheidsverplichting (vanuit de ratio legis) en de onderhoudsverplichting blijven bestaan (art. 308 BW). Op patrimoniaal vlak ontstaat een stelsel van scheiding van goederen (art. 311 BW).

§2

Gronden

De gronden voor scheiding en tafel bed moesten dezelfde zijn als voor echtscheiding (art. 311bis BW), maar de wetgever vermeldde slechts de onherstelbare en vergat de onderlinge toestemming. Die kan waarschijnlijk desalniettemin toch toegepast worden.

§3

Procedure

De procedure is dezelfde als bij echtscheiding (art. 1305, lid 1 Ger. W.). Een vordering tot scheiding van tafel en bed kan steeds worden omgezet in een echtscheidingsvordering, en omgekeerd (art. 1305, lid 2 en 3 Ger. W.).

§4

Gevolgen •

• •

§5

Ten aanzien van de persoon: een onderhoudsvordering ex art. 308 BW jo. art. 213 BW is steeds mogelijk en steeds wijzigbaar. Art. 301 BW kan evenwel niet toegepast worden. Ten aanzien van de goederen: er is geen erfrecht meer (art. 731 BW) en er ontstaat een stelsel van scheiding van goederen (art. 311 BW). Ten aanzien van de kinderen: zelfde gevolgen als bij echtscheiding (cf. art. 311bis BW).

Beëindiging

De scheiding van tafel en bed wordt beëindigd bij verzoening, overlijden of echtscheiding.

B.

Wettelijke samenwoning

§1

Algemeen

De wettelijke samenwoning werd in 1998 ingevoerd als een soort surrogaathuwelijk voor homokoppels. Nu het homohuwelijk is ingevoerd, stelt zich de vraag of de wettelijke samenwoning nog bestaansreden heeft. Het nut zit waarschijnlijk in de soepelheid en feit dat het instituut niet is voorbehouden voor koppels. De wettelijke samenwoning is niet gestoeld op een seksueel-affectieve relatie (daarom is art. 315 BW ook niet van toepassing). De wettelijke samenwoning werd compleet verkeerd geplaatst: in boek III van het BW.


45

§2

Grondvoorwaarden

De wettelijke samenwoning vereist: • Twee personen (art. 1475, §1 BW), los van hun geslacht of verwantschap. • Die bekwaam zijn om te contracteren (art. 1475, §2, 2° BW). • En die beiden niet gehuwd zijn of wettelijk samenwonen (art. 1475, §2, 1° BW). Deze personen leggen een verklaring van gemeenschappelijke woonplaats af bij de burgerlijke stand (art. 1476, §1, lid 1 BW). Het is des te vreemder dat er geen samenwoningsplicht is. Deze verklaring is géén samenwoningscontract.

§3

Statuut

Bepaalde stukken van het primair stelsel zijn van toepassing op de wettelijke samenwonenden (Art. 1477, §1 BW). Art. 1477, §2 somt enkele artikelen op en ook de volgende paragrafen houden, naar analogie, een aantal verplichtingen in. Er is geen onderhoudsplicht en geen getrouwheidverplichting. De wettelijke samenwoning heeft dan ook vooral patrimoniale gevolgen. Tussen de wettelijk samenwonende partners bestaat een systeem van scheiding van goederen (art. 1478, lid 1 BW). Goederen waarvan de exclusieve eigendom niet bewezen kan worden geacht in onverdeeldheid te zijn (art. 1478, lid 2 BW). Voor het overige kunnen de samenwonenden de samenwoning regelen zoals zij dat willen, al moeten ze regels inzake erfopvolging en ouderlijk gezag respecteren (art. 1478, lid 4 BW). Zo kan in theorie (want in de praktijk om logische redenen zeldzaam) een conventionele alimentatieplicht na beëindiging van de wettelijke samenwoning gevraagd worden, of kan een soort gemeenschappelijk vermogen gecreëerd worden (al dan niet vergezeld van verblijvingsbedingen), dat dan evenwel geen uitwerking heeft tegenover derden, die zich op de wettelijke regel kunnen beroepen. De wijziging wordt geregeld in een notariële akte en vermeld in het bevolkingsregister art. 1478, lid 4 in fine BW). Over de tegenwerpelijkheid aan derden bestaat discussie. Slechts een minderheid in de doctrine aanvaardt de tegenwerpelijkheid. Tot slot is er volledige gelijkschakeling met gehuwden wat de successierechten betreft (3%).

§4

Dringende en voorlopige maatregelen

Naar analogie met art. 223 BW maakt art. 1479 BW het mogelijk om bij de vrederechter beschermende maatregelen te vorderen. Gebeurt dat tijdens de wettelijke samenwoning, moet de geldigheidsduur door de vrederechter bepaald worden en eindigen de maatregelen sowieso bij de beëindiging van de wettelijke samenwoning (art. 1479, lid 2 BW). Na de beëindiging van de wettelijke samenwonen kunnen binnen de drie maanden voorlopige maatregelen worden gevorderd, maar die mogen niet langer lopen dan één jaar na de beëindiging van de wettelijke samenwoning (art. 1479, lid 3 BW).

§5

Beëindiging

De wettelijke samenwoning eindigt: • Bij een huwelijk (ook met een derde) (art.1476, §2, lid 1 BW) • Bij overlijden • Bij gezamenlijke beëindiging (art. 1476, §2, lid 1 BW) • door een simpele eenzijdige schriftelijke verklaring bij de burgerlijke stand, die aan de andere partner moet betekend worden (art. 1476, §2, lid 1 BW). De beëindiging heeft tot gevolg dat de langstlevende wettelijke samenwonende partner een erfrecht verkrijgt dat gelijk is aan dat van de langstlevende echtgenoot, tenzij de beide partners afstammelingen waren (art. 745octies, §1 BW). Ook is er een


46

onderhoudsplicht tegenover de kinderen (art. 1477, §5 BW) en op zijn nalatenschap rust een gelijkaardige plicht als die ex art. 205bis, §2 BW (art. 1477, §6 BW).

C.

Feitelijke samenwoning

§1

Algemeen

Feitelijke samenwoning (‘concubinaat’ en volgens Gerd ‘de jungle’) is elke vorm van duurzaam samenleven die geen huwelijk of wettelijke samenwoning is. Deze samenlevingsvorm is niet wettelijk geregeld in België (wel in de Scandinavische landen). De reden daarvoor is dat ongehuwd samenwonen vroeger werd gezien als in strijd met de openbare orde en de goede zeden. Ook uit art. 8 EVRM vloeit geen positieve verplichting voort om de feitelijke samenwoning wettelijk te regelen. Het gevolg is dat het gemeen recht moet toegepast worden op de feitelijke samenwoning, wat niet altijd even evident is.

§2

Verhouding tussen de feitelijk samenwonende partners

(1)

Met betrekking tot de persoon van de partners

Er is in beginsel geen samenwoningsplicht, geen getrouwheidsplicht en geen hulpen bijstandsverplichting. Een onderhoudsverplichting kan conventioneel geregeld worden, of ontstaan als een natuurlijke verbintenis wordt omgezet in een civielrechtelijk afdwingbare verbintenis. Er zijn geen voorlopige maatregelen mogelijk. Dit is volgens het Arbitragehof geen discriminatie, omdat de procedure in kort geding openstaat. Dat vereist wel een dagvaarding en het bewijs van de spoedeisendheid van de zaak. Desnoods kan ook via eenzijdig verzoekschrift gewerkt worden. (2)

Met betrekking tot de goederen van de partners

De patrimoniale verhoudingen kunnen geregeld worden in een ‘samenlevingscontract’, waarvoor geen vormvereisten vereist zijn. Is er geen contract, is er scheiding van goederen en onverdeeldheid voor goederen waarvan de eigendom niet bewezen wordt. Legaten worden vaak als lapmiddel voor het gebrek aan erfrecht gebruikt, maar daarop zijn enorm successierechten verschuldigd (27-75%). Daarom wordt vaak nog in extremis getrouwd of een wettelijke samenwoning aangegaan. Op fiscaal vlak is er wel een gunstregime voor personen die gedurende één jaar ononderbroken samenwonen, maar dat impliceert uiteraard geen erfrecht. Een testament is steeds vereist. Schenkingen tussen feitelijke samenwonenden werden vroeger niet aanvaard (ze werden geacht te dienen om seks te verkrijgen), maar zijn tegenwoordig wel geldig. Bovendien zijn er geen hogere registratierechten verschuldigd na één jaar ononderbroken samenwoning. (3)

Andere

Feitelijk samenwonende partners kunnen samen een huurcontract ondertekenen. Dat is aan te raden, omdat ze op die manier medehuurders zijn en enige bescherming genieten tegen uitzetting. Huurt één partner het gaat, kan hij in principe de andere gewoon buitenzetten. Sommige lagere rechtspraak (maar dat is zeer precair) aanvaardt evenwel een recht van bezetting ter bede, dat inhoudt dat duurzaam samenwonen een soort recht tot stand brengt om niet meteen uit de huurwoning gezet te worden. Er moet een redelijke opzeggingstermijn zijn, die afhankelijk is van de omstandigheden en de duur van de feitelijke samenwoning.


47

De feitelijk samenwonende partners kunnen ook samen een onroerend goed aankopen. Dat gebeurde vroeger via een tontinebeding. Dit is een koop onder twee voorwaarden: een ontbindende voorwaarde van overlijden en een opschortende voorwaarde van overleven. Op die manier wordt de eerst gestorvene geacht nooit eigenaar geweest te zijn, terwijl de andere geacht wordt steeds eigenaar geweest te zijn. Het nadeel hiervan is dat bij het beëindigen van de feitelijke scheiding, de verkoper moet tussenkomen. Die wil dat dan ook meestal niet. Daarom wordt tegenwoordig vaker gebruik van een beding van aanwas. Daarbij was het deel van de eerst gestorvene van rechtswege aan bij het deel van de overlevende. Hier is dus geen retroactiviteit.

§3

Verhouding tussen de feitelijk samenwonende partners en derden

Het verlies van voordelen uit een (zelfs overspelig) concubinaat kan aanleiding geven tot schadevergoeding voor de langstlevende partner (cf. supra). Wat zijn de gevolgen van beslag als geen van de partners zijn exclusieve eigendom aantont? Er zijn twee visies: • Cassatie neemt aan dat de schuldeisers zich kunnen beroep op art. 2279 BW en dus beslag leggen op alle goederen waarvan de eigendom niet bewezen is (en die niet roerend zijn?). • De doctrine meent daarentegen dat het gaat om een soort van gezamenlijk bezit, dat geen titel is voor onverdeelde eigendom. Er is dan ook slechts mogelijk op de helft van de betwiste goederen. Dat vereist dan ook vaak een verkoop.


48

Familierecht (2) Academiejaar samenvatting familierecht (2) Jeroen De Mets 1

Recommend Documents