Europees recht. Academiejaar notities Europees recht Jeroen De Mets 1

Europees recht 1.

HISTORISCHE INLEIDING .......................................................................................................................... 3 NIET-COMMUNAUTAIRE INITIATIEVEN (1945-1950) ............................................................................................. 3 §1 Europa in 1945 .................................................................................................................................. 3 §2 Het Marshallplan en de OEES (1948)................................................................................................. 3 §3 Reactie: de COMECON (1949) ........................................................................................................... 3 §4 De Raad van Europa (1949) ............................................................................................................... 4 §5 De EFTA (1960) en de Europese Economische ruimte (1992) ............................................................ 4 B. COMMUNAUTAIRE INITIATIEVEN ........................................................................................................................ 5 §1 EGKS (1951) ....................................................................................................................................... 5 §2 Euratom en de EEG (1958) ................................................................................................................ 6 §3 Kentering: de Europese Akte (1986) .................................................................................................. 6 §4 Het verdrag van Maastricht (1992) ................................................................................................... 7 §5 Het verdrag van Amsterdam (1996) .................................................................................................. 7 §6 Het verdrag van Nice (2001).............................................................................................................. 8 C. DE UITBREIDING VAN DE UNIE ........................................................................................................................... 8 §1 Algemeen........................................................................................................................................... 8 §2 De verschillende uitbreidingsgolven .................................................................................................. 8 D. DE TOTSTANDKOMING VAN DE INTERNE MARKT .................................................................................................. 11 §1 De interne markt ............................................................................................................................. 11 §2 De Schengen-zone ........................................................................................................................... 11 §3 De positie van niet-EU-burgers ........................................................................................................ 11 A.

2.

BRONNEN VAN HET EG-RECHT ............................................................................................................... 12 A. B.

OVERZICHT .................................................................................................................................................. 12 PRIMAIRE BRONNEN ...................................................................................................................................... 12 §1 Overzicht ......................................................................................................................................... 12 §2 De structuur van het EU-verdrag (‘gemeenschappelijke bepalingen’) ............................................ 12 §3 De structuur van het EG-verdrag ..................................................................................................... 13 C. SECUNDAIRE BRONNEN (ART. 249 EG) ............................................................................................................. 14 §1 Verordeningen ................................................................................................................................. 14 §2 Richtlijnen ........................................................................................................................................ 14 §3 Beschikkingen .................................................................................................................................. 14 §4 Aanbevelingen en adviezen ............................................................................................................. 14 §5 Andere vormen van secundaire bronnen en andere bronnen ......................................................... 14 §6 Niet-communautaire handelingen .................................................................................................. 15

3.

DE INSTELLINGEN VAN DE GEMEENSCHAP ............................................................................................. 16 A.

HET EUROPEES PARLEMENT ............................................................................................................................ 16 §1 Verkiezingen .................................................................................................................................... 16 §2 Bevoegdheden ................................................................................................................................. 16 B. DE RAAD VAN MINISTERS ............................................................................................................................... 16 §1 Samenstelling en besluitvorming .................................................................................................... 16 §2 Bevoegdheden ................................................................................................................................. 17 C. DE COMMISSIE ............................................................................................................................................. 17 §1 Samenstelling .................................................................................................................................. 17 §2 Bevoegdheden ................................................................................................................................. 17 D. HET HOF VAN JUSTITIE VAN DE EUROPESE GEMEENSCHAPPEN ............................................................................... 17 E. ANDERE INSTANTIES ...................................................................................................................................... 17 §1 Het gerecht van eerste aanleg ........................................................................................................ 17 §2 Het gerecht voor ambtenarenzaken ................................................................................................ 17 §3 Het Rekenhof ................................................................................................................................... 18

4.

RECHTSBESCHERMING ........................................................................................................................... 19 A.

DE RELATIE TUSSEN HET EHJ EN HET GERECHT VAN EERSTE AANLEG ........................................................................ 19

Academiejaar 2008-2009 – notities Europees recht – Jeroen De Mets

1

B.

TOEGANG TOT HET HOF EN HET GERECHT .......................................................................................................... 19 §1 Overzicht ......................................................................................................................................... 19 §2 Rechtstreekse toegang tot het Hof en het Gerecht ......................................................................... 19 §3 Prejudiciële procedure voor het EHJ ................................................................................................ 19 §4 Procedure ........................................................................................................................................ 20 C. SPECIFIEKE PROCEDURES VOOR RECHTSTREEKSE TOEGANG .................................................................................... 20 §1 Commissie t. lidstaat (art. 226 EG) .................................................................................................. 20 §2 Lidstaat tegen lidstaat (art. 237 EG) ............................................................................................... 22 §3 Beroep tot nietigverklaring (art. 230 EG) ........................................................................................ 22 §4 Beroep wegens nalatigheid (art. 232 EG) ........................................................................................ 23 §5 Beroep tot schadevergoeding (art. 235 jo. art. 282, lid 2 EG) ......................................................... 23 D. ONRECHTSTREEKSE TOEGANG TOT HET HOF VAN JUSTITIE (ART. 239 EG) ................................................................ 25 E. AANSPRAKELIJKHEID VOOR HET NIET UITVOEREN VAN COMMUNAUTAIRE VERPLICHTINGEN .......................................... 27 5.

DIRECTE WERKING ................................................................................................................................. 28 A. B. C.

ALGEMEEN .................................................................................................................................................. 28 VOORRANG.................................................................................................................................................. 28 DIRECTE WERKING VAN VERDRAGSBEPALINGEN ................................................................................................... 28 §1 Algemeen......................................................................................................................................... 28 §2 Arrest van Gend en Loos .................................................................................................................. 29 §3 Verdere ontwikkeling ...................................................................................................................... 29 D. DIRECTE VAN WERKING VAN COMMUNAUTAIRE HANDELINGEN............................................................................... 31 §1 Verordeningen ................................................................................................................................. 31 §2 Richtlijnen ........................................................................................................................................ 32 §3 Directe werking van bindende internationale akkoorden ............................................................... 33 E. UITZONDERINGEN OP DE DIRECTE WERKING........................................................................................................ 36 F. GRENZEN AAN DE DIRECTE WERKING ................................................................................................................. 37 6.

HET MATERIËLE RECHT........................................................................................................................... 38 A.

DE INTERNE MARKT ....................................................................................................................................... 38 §1 Vrij verkeer van goederen ............................................................................................................... 38 §2 Vrij verkeer van personen ................................................................................................................ 39 §3 Vrij verkeer van diensten ................................................................................................................. 41 §4 Vrij verkeer van kapitaal.................................................................................................................. 42 B. MEDEDINGING ............................................................................................................................................. 42 §1 Algemeen......................................................................................................................................... 42 §2 Art. 81 EG ........................................................................................................................................ 42 §3 Art. 82 EG ........................................................................................................................................ 44 §4 Bevoegdheden van de commissie.................................................................................................... 45 §5 Concentratiecontrole ....................................................................................................................... 47 C. STEUNMAATREGELEN VAN DE LIDSTATEN (ART. 87-89 EG) ................................................................................... 47 §1 Algemeen......................................................................................................................................... 47 §2 Controle ........................................................................................................................................... 47


2

1.

Historische inleiding

A.

Niet-communautaire initiatieven (1945-1950)

§1

Europa in 1945

In 1945 lag Europa in puin. Dat was niet alleen het geval voor de verliezer van de tweede wereldoorlog, Duitsland, maar ook voor veel andere landen. Zo waren er in Nederland tot zeker 1950 regelmatig hongersnoden. De grote vraag was dan ook hoe de wederopbouw en het herstel van de economie moesten georganiseerd worden. De VSA, de grote winnaar van de oorlog, zullen de reconstructie leiden. Daarbij spelen niet louter altruïstische motieven. Er bestaat een grote vrees dat het verwoeste Europa ten prooi zal vallen aan het bolsjewisme. Maar het is ook op dit moment dat de Amerikaanse producten hun weg vinden naar de Europese markt.

§2

Het Marshallplan en de OEES (1948)

Om die redenen zullen de VSA grote hoeveelheden financiële middelen in Europa pompen. Generaal Marshall krijgt de opdracht om het project in goeie banen te leiden, maar hij wordt al snel geconfronteerd met de interne verdeeldheid van het Europese continent. Om niet met elk land afzonderlijk te moeten onderhandelen en om te voorkomen dat Europa in zijn oude twisten zou vervallen, wordt onder impuls van de VSA de Organisatie voor Europese Economische Samenwerking (OEES) opgericht. Het Marshallplan en de OEES zijn een groot succes. De heropbouw van Europa gaat snel en de economie leeft weer op in een wonderbaarlijk tempo. De OEES verliest zijn nut, en evolueert naar de Organisatie voor Economische Samenwerking en Ontwikkeling. Deze internationale (niet langer louter Europese) organisatie schrijft tegenwoordig gezaghebbende economische rapporten.

§3

Reactie: de COMECON (1949)

Reeds korte tijd na het einde van de tweede wereldoorlog wordt duidelijk dat de VSA en de USSR, tijdens de oorlog nog bondgenoten, steeds meer afstevenen op een confrontatie. Terwijl de VSA zijn greep op West-Europa probeert te behouden met het Marshallplan, wil Stalin zijn invloedssfeer behouden en zelfs uitbreiden. West-Europa blijkt buiten zijn bereik, maar hij slaagt erin te voorkomen dat landen als Tsjechië-Slowakije toetreden tot het Marshallplan. Deze landen verenigen onder de vleugels van Moskou in de COMECON (‘Council of mutual economic aid’). Deze economische organisatie wilde de handel tussen de USSR en zijn sattelietstaten regelen. Anders dan de OEES was de COMECON gestoeld op de principes van de gelede economie. Staten kregen de opdracht om zich op bepaalde producten te concentreren. Er stond met andere woorden een soort ruilhandel tussen state. Dat leverde na 1991 problemen op in de omschakeling naar de vrije markt. Tussen de COMECON en West-Europa zouden grote spanningen bestaan. Als de EEG wordt opgericht (1958), ziet Moskou dat als een uitloper van het Marshallplan en dus als een bourgeoisie-initiatief. Het gevolg is dat de Oost-Europese landen de EEG niet zullen erkennen. De gevolgen daarvan worden problematisch als de EEG in de jaren ’70 zelf handelsakkoorden gaat afsluiten. Pas in 1988 erkennen de EEG en de COMECON elkaar, en wordt handel mogelijk. Dit heeft relatief weinig belang, omdat de COMECON in 1991 mee ten onder gaat met de USSR.


3

§4

De Raad van Europa (1949)

Een ander initiatief is wel zuiver Europees. Op voorstel van Churchill wordt de Raad van Europa in 1949 opgericht. Haar zetel ligt in Straatsburg. Deze organisatie, die nog steeds bestaat, was evenwel een klassieke intergouvernementele organisatie. Haar conventies hebben in beginsel geen directe werking. De Raad van Europa (die dubbel zo veel leden telt als de EU) heeft in principe onbeperkte bevoegdheden, maar dat leidt er ook toe dat ze soms weinig effectief is. Wel is ze enorm belangrijk om het vlak van mensenrechten. Immers, in 1950 werd in de schoot van de Raad het Europees Verdrag voor de Rechten van de Mens ondertekend. Dit verdrag heeft directe werking in de nationale rechtsorde. De controle op de naleving ervan ligt bij de Raad van Ministers. Er is een klachtrecht voor particulieren, eerst bij een commissie, later bij het Europees Hof voor de Rechten van de Mens. Omdat de beslissingen van het Hof geacht worden deel uit te maken van het verdrag zelf, hebben ze ook directe werking. Het EHRM moet niet verward worden met het Europees Hof voor Justitie, dat de rechtbank van de EU is. Over de relatie tussen de twee valt wel een boom op te zetten. De Raad van Europa moet ook niet verward worden met de Europese Raad. Deze laatste is een EUinstelling. Het is een bijeenkomst van regeringsleiders en staatshoofden, die de grote lijnen van het EU-beleid vaststelt.

§5

De EFTA (1960) en de Europese Economische ruimte (1992)

(1)

EFTA

Als reactie op de EEG (zie verder) werd in 1960 de European Free Trade Organisation opgericht door de landen die geen EEG-lid waren. Het ging vooral om het VK, dat op een njet van Frankrijk kon rekenen, maar ook om de Iberische en Scandinavische landen, om IJsland, Zwitserland,… Numeriek waren deze (geografische verspreide) landen dus in de meerderheid, maar de samenwerking ging niet zo diep. Het doel van de EFTA was om een vrijhandelszone te creëren. Daarbij moesten de hindernissen zoveel mogelijk worden weggewerkt, bijvoorbeeld door vermindering van de douanerechten. Dat alles blijft echter beperkt in omvang. In tegenstelling tot de EEG komt de EFTA niet tot een douane-unie en is er geen gemeenschappelijk handelsbeleid. Het gaat dus om vrij verkeer van eigen goederen, waarbij de oorsprong steeds gecheckt moet worden. De EFTA is geen succes. De meeste leden willen eigenlijk gewoon zo snel mogelijk lid worden van de EEG. Vanaf de jaren ’70 zullen de meeste EFTA-landen ook gewoon lid worden. Vandaag telt de organisatie dan ook slechts vier landen: Zwitserland, Noorwegen (die wel belangrijke partners van de EU zijn), Liechtenstein en IJsland. (2)

De EER

Na het verwezenlijken van de interne markt (zie verder) komen de EFTA-landen in een moeilijke positie. Om die reden wordt vanuit de EEG een systeem uitgewerkt waarbij deze landen deel kunnen uitmaken van de interne markt, zonder lid te worden van de EEG. Dit project wordt de Europese Economische Ruimte. Behalve Zwitserland treden alle EFTAlanden toe. De EER bestaat dus uit de EU-lidstaten, Noorwegen, IJsland en Liechtenstein. Dit betekent dat deze drie landen ongeveer de helft van het acquis communautaire (het geheel van wetgeving, rechtspraak en praktijk van het EG-recht) moeten overnemen. De interne markt en alles wat daarbij komt te maken, is immers misschien wel het belangrijkste deel van het EG-recht.


4

B.

Communautaire initiatieven

§1

EGKS (1951)

(1)

Voorafgaande gebeurtenissen

Nadat de heropbouw van Europa een aanvang had genomen, groeide het besef dat het noodzakelijk was om een stap verder te gaan in de Europese organisatie. Het failliet van de Volkenbond maakte duidelijk dat er nood was aan een organisatie met meer slagkracht. Het is opmerkelijk dat deze eerste stappen al enkele jaren na de oorlog werden genomen. In het voormalige Joegaslavië ligt zo’n samenwerking nog steeds erg moeilijk, hoewel de vredesakkoorden verder van ons afleggen dan in het Europa van 1950 het geval was. Nog opmerkelijker is dat Franse politici de motor achter de Europese integratie waren, en dat daarbij uitdrukkelijk werd gestreefd naar samenwerking met Duitsland. Na de eerste wereldoorlog had Frankrijk er alles aan gedaan om Duitsland economisch en militair klein te houden, maar de tweede wereldoorlog maakte het failliet van die benadering pijnlijk duidelijk. Hoewel Frankrijk enorme schade leed in de tweede wereldoorlog, beseften politici als Jean Monnet en Robert Schuman (uit Elzas-Lotharingen,dat in 80 jaar vier keer van eigenaar was veranderd) dat economische integratie tot een stabieler Europa zou leiden. Nadat de tandem (West-)Duitsland-Frankrijk was opgezet, werd ook toenadering gezocht tot Italië, dat toch tot 1943 een fascistisch regime had gekend. De nieuwe machthebbers waren echter meer pro-Europees. Ten slotte toonden ook de Benelux-landen zich bereidwillig om tot verdere Europese samenwerking te komen. Dat was zeker voor België met enige terughoudendheid. Ons land vreesde dat het de soevereiniteit over zijn kolen- en staalindustrie zou verliezen. (2)

Oprichting (1951)

In 1951 ondertekenden deze zes landen het EGKS-verdrag. Toen het verdrag in 1952 in werking trad, betekende dit de oprichting van de Europese Gemeenschap voor Kolen en Staal. Dit was om twee redenen een radicaal nieuw project. Ten eerste werd bewust gekozen voor sectorale integratie. Dat gekozen werd voor Kolen en Staal is niet toevallig. Deze sectoren waren economisch uitermate belangrijk. Bovendien waren het zeer arbeidsintensieve industrieën, die een groot deel van de beroepsbevolking tewerkstelden. Ten tweede was de structuur van de EGKS nieuw. Voor het eerst werd niet voor een intergouvernementele structuur gekozen. De EGKS werd een supranationaal orgaan, waarbij staten een deel van een soevereiniteit aan de organen van de EGKS overdroegen. Dit ging drastisch in tegen de nationalistische staatsopvattingen die dominant waren tot voor de tweede wereldoorlog. (3)

Verdere evolutie

De EGKS werd een succesverhaal. De aangesloten landen kenden een enorme economische groei, waarin de samenwerking zeker niet onbelangrijk was. Op die manier werd de EGKS een inspiratiebron voor latere Europese initiatieven. Het gaat zelfs zo ver dat enkele jaren na de oprichting een nieuw project wordt gelanceerd, de oprichting van Europese Defensie Gemeenschap en de Europese Politieke Gemeenschap. Dit project hield een politieke integratie in die zelfs vandaag nog niet bereikt is. Er werd zelfs een Europese defensie in het vooruitzicht gesteld. Maar een onwaarschijnlijke coalitie tussen communisten en Gaullisten zorgt ervoor dat Frankrijk het verdrag niet zal ondertekenen. Dit is een eerste kater voor het Europese project.


5

Ook de EGKS komt onder druk te staan. Het doel van de organisatie was in de eerste plaats om de productie te verhogen, maar de uitputting van de koolmijnen (door de economische groei was er een enorme vraag) en enkele grote mijnrampen zorgen ervoor dat de koolindustrie het minder goed doet. Beide oorzaken zorgen ervoor dat de nood aan een nieuwe Europese structuur groter werd. Dat zou aanleiding geven tot tweede nieuwe economische organisaties. De politieke samenwerking werd in de ijskast gezet. De EGKS, die was opgericht voor 50 jaar, houdt ook op te bestaan in 2002. Haar functies worden nu ook de iure opgeslorpt door de Europese Gemeenschap.

§2

Euratom en de EEG (1958)

(1)

Euratom

Omdat de koolindustrie het steeds slechter doet, wordt gezocht naar alternatieve energievormen. Daarbij werd in de eerste plaats gekeken naar kernenergie, dat tot dan een louter militaire toepassing had gekend. Het geloof in deze nieuwe vorm van energie was quasi grenzeloos. Het Atomium symboliseert dit optimisme. In dit kader wordt Euratom opgericht in 1958. Net zoals de EGKS ging het hier om een vorm van sectorale integratie. Al enkele jaren later is het optimisme voorbij. Het besef groeit dat er geen oplossing is voor het vele kernafval. De beginnende wapenwedloop, waaraan ook het Frankrijk van De Gaulle deelneemt, doet de angst voor de gevaren van kernenergie toenemen. (2)

EEG

In hetzelfde jaar wordt de Europese Economische Gemeenschap opgericht. De enorme economische groei zorgde voor een kader en het nodige vertrouwen in een nieuw economisch project. Er worden bilaterale verdragen afgesloten met niet-lidstaten om de nodige werkkrachten te importeren. Daarvoor waren het vooral de Italianen die over heel Europa toekwamen aan de enorme vraag naar werkkrachten. De EEG werd gebaseerd op de structuren van de EGKS, maar ging verder dan louter sectorale integratie. Het hele economische veld behoorde tot haar bevoegdheden. Een belangrijk gegeven was de gemeenschappelijke markt, waarbij intracommunautaire handel makkelijker werd gemaakt. (3)

Crisis

De nieuwe structuren draaiden goed zolang er economische oplevering was. De jaren ’70 betekenden evenwel crisis, vooral op energievlak. Kernenergie had de afhankelijkheid van olie niet doen afnemen. De gevolgen waren pijnlijk voor het Europese project. De lidstaten trekken zich terug in hun schelp in de hoop de crisis zelf de baas te kunnen. Er is een nieuwe opkomst van nationalisme, en een deel van de bevolking keert zich tegen de migranten. Het besef dat Europa zwak staat, vooral op het vlak van defensie en energie, zorgt dat er deuken komen in het Europese succesverhaal. Deze malaise zal tot in de jaren ’80 aanslepen.

§3 (1)

Kentering: de Europese Akte (1986) Totstandkoming en verwezenlijkingen

De EEG zal een nieuwe dynamiek vinden onder leiding van Jacques Delors, die het vertrouwen geniet van de tandem Duitsland-Frankrijk. Frankrijk is hier weer de motor, waar het onder De Gaulle de rem was. Deze twee landen willen samen verdere stappen


6

zetten in de Europese integratie. Het grootste project dat ze willen verwezenlijken is het realiseren van de ‘interne markt’ (cf. infra). Om de complexe overgang naar de interne markt werkbaar te maken, verandert ook de procedure voor besluitvorming. Voor een aantal materies is er niet langer unanimiteit vereist: een gekwalificeerde meerderheid volstaat. Dit is bijvoorbeeld zo voor de talloze harmonisatierichtlijnen die worden uitgevaardigd ter verwezenlijking van de interne markt. (2)

Veranderde situatie: de interne markt verdwijnt (even) naar de achtergrond

De Interne markt zou tegen 1992 moeten verwezenlijkt zijn, maar dat blijkt geen sinecure. Enerzijds komen de onvolmaaktheden van het systeem naar boven, anderzijds grijpen er op het internationale vlak enkele ingrijpende wijzingen plaats. Intern groeide het besef dat het een lacune was om de interne markt niet direct te linken aan het monetair beleid. Het geval was dat sommige lidstaten actief aan competitieve devaluatie deden: ze lieten hun munt in waard dalen om zo handel aan te trekken. Dit werd bijna misbruikt, wat tot zware spanningen leed, vooral tussen Frankrijk en Spanje (de zogenaamde tomatenoorlog). Het werd duidelijk dat deze vorm van oneerlijke concurrentie moest worden aangepakt. Andere zaken leiden echter de aandacht af. In 1985 kwam Gorbatsjov aan de macht in de USSR. Als een donderslag bij heldere hemel zal hij al snel de EEG erkennen. De COMECON op zijn beurt is op sterven na dood, net zoals de USSR als geheel. In de Oost-Europese satellietstaten vindt een (meestal) vreedzame transitie van staatseconomie naar markteconomie plaats. Deze landen zoeken ook al snel toenadering tot de EEG, wat de EEG nieuwe kansen en uitdagingen biedt. Niet alles is evenwel rozengeur en maneschijn. Het ineenstorten van onderwijs en gezondheidszorg zorgt voor een nieuwe opkomst van hypernationalisme. Als deze extreem-nationale gevoelens in Joegoslavië tot een bloedig culminatiepunt komen, wordt de EEG overvallen door een gevoel van externe machteloosheid. Hoewel in de achtertuin van de EEG een genocide plaatsvindt, kan de EEG niets ondernemen. De externe onmacht van de EEG doet het besef groeien dat een nieuw verdrag nodig is.

§4

Het verdrag van Maastricht (1992)

Hoewel de interne markt zijn vervolmaking bijna bereikte, werd al in 1992 een nieuw verdrag opgesteld. Er wordt een overkoepelende organisatie opgericht: de Europese Unie. Deze omvat naast een reeks gemeenschappelijke regels en instellingen (zoals het Europees Hof van Justitie) drie pijlers. • De eerste pijler is de economische pijler. De EEG, wordt de Europese Gemeenschap. Euratom en de EGKS vallen ook onder het EG-verdrag. In deze pijler is het EHJ ten volle bevoegd en gebeurt de besluitvorming volgens de communtaire principes. • De tweede pijler is daarentegen intergouvernementeel. Het gaat het om het buitenlandse (veiligheids)beleid. • De derde, intergouvernementele pijler is de samenwerking op justitieel en politioneel vlak. Er worden dus twee belangrijke verdragen gesloten, die duidelijk van elkaar onderscheiden moeten worden: het EG-verdrag en het EU-verdrag.

§5

Het verdrag van Amsterdam (1996)

De veranderde situatie in Oost-Europa en de vraag om toetreding van enkele Oost-Europese staten zorgden ervoor dat een amendering van de oorspronkelijke verdragen zich al snel


7

opdrong. Al in 1996 werd het nieuwe verdrag voorbereid in een intergouvernementele conferentie. Amsterdam blijkt echter een mislukking. De hoofddoelstelling, de EU klaarmaken voor een grote uitbreiding, wordt niet gehaald. Zo wordt nagelaten om ‘Europa’ te definiëren. Daarnaast zijn er enkele kleine verwezenlijkingen. • De verdragen worden hergenummerd (tot frustratie van juristen). • Een stuk van de derde pijler (voornamelijk migratiebeleid) wordt naar de EG overgeheveld en vereist dus geen unanimiteit meer. • De derde pijler wordt uitgebreid. • Er kwam een mogelijkheid voor de lidstaten, de commissie en het parlement om vragen te stellen aan het EHJ. • Het werd mogelijk voor lidstaten om voorbehouden te maken (bij verdragen), waardoor er meer flexibiliteit kwam. Er kwam een opening voor het ‘Europa van verschillende snelheden’. • Er kwam een procedure om het lidmaatschap van lidstaten die de mensenrechten niet respecteerden te schorsen. Dat artikel is nog nooit toegepast, hoewel het in 1999-2000 bijna zover was toen in Oostenrijk een extreemrechtse regering aan de macht kwam. Een ‘Raad van Wijzen’ besloot echter dat er nog geen actuele inbreuken op de mensenrechten waren.

§6

Het verdrag van Nice (2001)

Het verdrag van Nice, dat vandaag nog het meest actuele verdrag is, veranderde weinig aan de instellingen. Naast een aantal specifieke punten werd vooral bepaald welk gewicht de nieuwe lidstaten in de besluitvorming zouden krijgen. Bij het goedkeuren waren er problemen, omdat het verdrag aanvankelijk werd afgekeurd in een Iers referendum.

C.

De uitbreiding van de Unie

§1

Algemeen

Art. 49 EU-verdrag bepaalt hoe de uitbreiding verloopt. Aan nieuwe lidstaten worden twee primaire vereisten gesteld: • Het moet gaan om ‘Europese staten’. Wat ‘Europa’ is, wordt niet gespecificeerd. Het gaat om een combinatie van geografische, culturele en historische factoren. • De lidstaten moeten de mensenrechten (ex art. 6, lid 1 EU-verdrag) respecteren. Staten deze voorwaarden voldoen, kunnen een verzoek richten aan de Raad, dat beslist na advies van de commissie en na instemming van het parlement. Een negatief advies van de commissie blijkt in de praktijk slechts voor vertraging te zorgen. Daarna starten de onderhandelingen, die niet echt bilateraal verlopen. Het gaat eerder om een soort toelatingsexamen. Het gaat om moeilijke onderhandelingen, waar het moeilijk is om vaste toelatingsvoorwaarden vast te stellen. Sommige landen staan ver af van wat de EG-normen vereisen. Na de onderhandelingen volgt een verdrag: een toetredingsakkoord. Dit moet door alle lidstaten en de kandidaat-lidstaat worden geratificeerd. In 1993 werden de criteria van Kopenhagen opgesteld. Er werd beslist dat kandidaatlidstaten eerst en vooral moeten voldoen aan een reeks politieke en economische criteria, en dat er ten tweede eerst een associatieakkoord moet zijn.

§2

De verschillende uitbreidingsgolven

(1)

1972: Eerste golf (van 6 naar 9)


8

In een eerste golf willen vier EFTA-landen (het VK, Denemarken, Ierland, Noorwegen) toetreden. Het VK was lange tijd tegengehouden door De Gaulle, maar diens opvolger Pompidou ziet wel graten in een toetreding. Van deze vier landen zal enkel Noorwegen het niet halen: het toetredingsakkoord wordt in een Noors referendum afgewezen. (2)

1981: Tweede golf (van 9 naar 10)

Al in 1961 had de EEG met Griekenland een associatieverdrag (pre-toetredingsakkoord) gesloten. Het vooruitzicht op toetreding werd echter in de koelkast gezet toen de kolonels de macht grepen in Griekenland. Door de economische malaise brokkelt steun aan de kolonels al snel af. In een laatste poging het volk achter zich te krijgen, vallen de kolonels in 1974 Cyprus binnen. In 1960 was Cyprus (een voormalige Britse kolonie en daarvoor deel van het Ottomaanse rijk) echter door Griekenland, het VK en Turkije erkend als onafhankelijke staat. De schending van dit drielandenverdrag was een casus belli voor Turkije, dat al enkele dagen later Cyprus binnenvalt. Cyprus wordt in twee gesplitst, met een Turks-Cypriotisch en een Grieks-Cypriotisch deel. Enkel Turkije erkent echter het Turkse deel als autonome staat. De iure wordt de Grieks-Cypriotische regering geacht voor het hele eiland te spreken. De laatste jaren ontdooit de situatie in Cyprus enigszins. De kolonels vallen en de democratie in Griekenland wordt hersteld. Economisch is Griekenland een puinhoop. Toch wordt Griekenland tot de EEG toegelaten, in de hoop de fragiele economie te beschermen. Ook historische argumenten spelen een sterke rol. Griekenland werd, als ‘bakermat van de Europese geschiedenis’ gezien als een logisch lid. (3)

1985: Derde golf (van 10 naar 12)

In 1985 zullen Spanje en Portugal toetreden. Net zoals Griekenland waren zij een economische puinhoop. Maar omdat ze net als Griekenland net uit een dictatoriaal regime kwamen, werden ze op basis van gelijkaardige motieven toegelaten. De EEG zou voor deze landen de katalysator zijn van een enorme economische groei. (4)

1995: Vierde golf (van 12 naar 15)

In 1995 treden drie EFTA-landen toe. De ontdooiing van de Koude Oorlog zorgden ervoor dat deze traditioneel neutrale landen (Finland en Zweden door hun ligging, Oostenrijk omdat dat stond ingeschreven in de grondwet) nu wel tot de EU konden toetreden. Ook de Noren ondernemen een nieuwe poging, maar ook nu wordt het akkoord in een referendum afgewezen. (5)

2004 en 2007: Vijfde golf (van 15 naar 27)

Na de val van de USSR werd een toetreding van enkele Oost-Europese staten mogelijk. De transitie door naar democratie en vrije markt verloopt niet altijd even vlot (soms komen de communisten weer aan de macht), maar toch zoeken een rits Oost-Europese staten snel toenadering tot de EEG. Al in 1989 toont o.a. Polen al interesse. Maar de EEG is terughoudend en wil eerst en vooral een innige samenwerking. In totaal zullen 10 OostEuropese landen de toetreding aanvragen. Vijf onder hen krijgen een positief advies: Polen, Tsjechië, Slovenië, Hongarije en Estland. Vijf krijgen een negatief advies: Litouwen Letland, Slowakije, Roemenië, Bulgarije. Vooral de Baltische landen zijn not amused. De redenen van afwijzing zijn divers: de Baltische staten zitten met een grote Russische minderheid die gediscrimineerd werd, in Slowakije waren extremistische politici aan de macht. Na een tweede evaluatie werden enkel Roemenië en Bulgarije nog tegenhouden. Op de top van Kopenhagen (2002) werden de onderhandelingen formeel gesloten en werd de toetreding definitief in het vooruitzicht gesteld. Op 1 mei 2004 treden dus acht OostEuropese landen toe, in 2007 volgen Roemenië en Bulgarije.


9

Ook Cyprus en Malta wilden toetreden. Griekenland stelde de toetreding van Cyprus als een voorwaarde voor de toetreding van de Europese landen. Het probleem was echter dat Cyprus de facto nog steeds gesplitst was. Via een juridische fictie (het hele eiland is lid, maar het acquis communautaire geldt enkel voor het Griekse gedeelte) werd de kwestie Cyprus in de EU geïmporteerd. (6)

Een probleemkind: Turkije

Al in 1963 sloot Turkije een associatieverdrag met Turkije (cf. Griekenland. Hoewel dat verdrag al 44 jaar in werking is, is Turkije nog steeds niet toegetreden. Allerlei factoren zorgen ervoor dat de toetreding telkens uitgesteld werd. In de jaren ’70 waren de reactie tegen de migratie en de economische crisis stoorzenders. Ook de slechte economische en mensenrechtelijke situatie in Turkije zorgden ervoor dat de toetreding vaak uitgesteld werd. Tot slot was er nog de kwestie Cyprus, die als een zwart spook boven de toetreding hangt. In 1987, terwijl de EEG volop bezig was met de interne markt, dient Turkije een toetredingsverzoek in. De commissie geeft een terecht negatief advies: zowel de EEG als Turkije waren niet klaar. In 1993 doet ook Cyprus een toetredingsaanvraag, en krijgt wel een positief advies. Dit is een doorn in het oog van Turkije. Door de focus op Oost-Europa verdwijnt de toetreding van beide landen echter even naar de achtergrond. De toetreding van Turkije liet zich echter niet verdringen. Turkije dreigde geopolitiek zich op de Arabische wereld te richten. De VSA zag zich in zijn belangen geschaad (Turkije is een belangrijke bondgenoot) en drong er bij de EU op aan de onderhandelingen verder te zetten. Daarnaast was Turkije een belangrijke handelspartner van de EU, en was er sinds 1996 een douanie-unie. Tot slot was er ook een juridische factor: er was immers nog steeds een associatieakkoord. De enige oplossing zou zijn om dat akkoord unilateraal op te zeggen (‘denonceren’), maar dat was en is politiek ondenkbaar. In 1999 werd daarom op de Top van Helsinki unaniem en formeel beslist dat Turkije een kandidaat-lidstaat was. Turkije werd opgenomen in een pre-toetredingsstatuut. Toch waren er nog geen onderhandelingen, omdat er nog een aantal problemen waren in verband met de criteria van Kopenhagen (voornamelijk op het vlak van mensenrechten) en omdat Frankrijk en Duitsland tegenwerkten. Op de top van Kopenhagen (zie eerder) werd beslist om een nieuw rapport over Turkije op te stellen, dat er in 2004 zou komen. Dat rapport was eerder positief (het nieuwe bewind in Turkije had bijvoorbeeld een meer open houding tegenover de kwestie Cyprus). Nog in 2002 vraagt Turkije een kalender voor het toetredingsproces, maar zal die niet krijgen. In december 2004 wordt beslist om de onderhandelingen in oktober 2005 te starten. Opnieuw zijn er echter problemen. In Turkije grijpt de Islamitische partij AKP de macht (2002). In het seculiere Turkije zorgt dit voor grote interne spanningen, ook al doet Turkije het economisch goed. Ook in Europa zijn er problemen. Het debacle van de Europese Grondwet zorgt dat de EU een aantal interne katten te geselen heeft. Ook begint Oostenrijk lastig te doen over de toetreding van Turkije. Als zoenoffer zal de EU ook met Kroatië beginnen onderhandelen (hoewel de situatie in de Balkan een enorm wespennest is). De onderhandelingen konden uiteindelijk toch starten. Opnieuw kwamen de problemen met Cyprus weer roet in het eten gooien. De Grieks-Cypriotische regering is immers nooit erkend door Turkije. Turkije zou dus moeten onderhandelen met een land dat het niet erkend. Bovendien weigert Turkije nog steeds om Grieks-Cypriotische schepen toe te laten in Turkse havens. Dat is in het kader van de EU natuurlijk ondenkbaar. Het gevolg is dat de onderhandelingen in 2006 werden opgeschort. Omdat de intern-Cypriotische situatie verbetert, kunnen de relaties EU-Turkije misschien ook verbeteren.


10

D.

De totstandkoming van de interne markt

§1

De interne markt

De EEG kende aanvankelijk een gemeenschappelijke markt. Er waren nog grenzen, maar er werden een aantal maatregelen genomen om de vrijheid van goederen, personen, kapitaal en diensten te verbeteren (o.a. door het elimineren van douanerechten). In het arrest Schul (1982) sprak het EHJ voor het eerst over een ‘binnenlandse markt’. De commissie zal hier regelmatig naar verwijzen bij de voorbereiding van de interne markt. Het EHJ had over een markt die de interne markt benadert: het verwezenlijken van één markt, die de binnenlandse markt zo goed mogelijk benadert. De interne markt werd voor het eerst gedefinieerd in de Europese akte: een ruimte zonder grenzen waarin vrij verkeer van goederen, personen, diensten en kapitaal gevrijwaard is. De gemeenschappelijke markt had nog steeds grenzen en douanes. Het was de bedoeling om binnen de lidstaten te komen tot een vrij verkeer van goederen, personen, diensten en kapitaal. Er mochten geen grenzen meer zijn. De interne markt had ook horizontale gevolgen. Naast de grote vier vrijheden, waren er immers ook een reeks de facto barrières. Zaken als consumentenbescherming of kwaliteitsvereisten werden vaak als een middel voor neoprotectionische doeleinden gebruikt. Om die reden moest de EEG via richtlijnen tot een unificatie komen.

§2

De Schengen-zone

In 1985 werd op Frans en Duits initiatief een project uitgewerkt waarbij de grenscontroles op personen zouden worden opgeheven. Dit werd aanvankelijk buiten de EEG geregeld. Het VK, Ierland (nochtans samen in een paspoortunie) en Denemarken wilden niet meewerken. Zij zullen desalniettemin wel verplicht worden om een aantal stukken Schengen-acquis over te nemen. Naast de andere EU-lidstaten zullen ook een aantal andere landen deel uitmaken van de Schengenzone. Het gaat om Noorwegen, IJsland (die immers in een paspoortunie zaten met de Scandinavische landen), Zwitserland (binnenkort) en Lichtenstein (misschien). In het verdrag van Amsterdam zal het Schengenacquis communautariseren. Sinds 1999 behoort het tot de eerste pijler. Dat levert problemen op voor IJsland en Noorwegen, die immers geen EU-lid zijn.

§3

De positie van niet-EU-burgers

Op de conventie van Dublin van 1997 (die ook aanvankelijk niet communautair was, maar dat later wel werd), werd o.a. bepaald dat een asielzoeker verplicht is asiel aan te vragen bij de eerste lidstaat waar hij aankomt. Daarna kan hij geen asiel meer aanvragen bij een andere lidstaat. Op deze manier werd ‘asiel-shopping’ vermeden.


11

2.

Bronnen van het EG-recht

A.

Overzicht

De bronnen van het EG-recht kunnen het best begrepen worden door ze te vergelijken met het nationale recht. Nationaal

Europees

Primair

GW (+GW Hof)

Geconsolideerde basisverdragen (‘constitutionele handvest’) (+EHK)

Secundair

Wetten, KB’s..

Handelingen van de communautaire instellingen en niet-communautaire handelingen

B.

Primaire bronnen

§1

Overzicht

De primaire bronnen zijn de verdragen (zie cursus) en de toetredingsverdragen. Na het verdrag van Lissabon zouden er nog twee verdragen moeten zijn: het EU-verdrag, en het verdrag betreffende werking van de unie.

§2

De structuur van het EU-verdrag (‘gemeenschappelijke bepalingen’)

(1)

Artikel 1

Artikel 1 richt de EU op en bepaalt dat de besluiten van de EU in openheid moeten worden genomen (ze moeten dicht bij de burger staan). (2)

Artikel 2

Artikel 2 bepaalt de doelstellingen van de EU. Die zijn breder dan die van de EEG. Het gaat o.a. om duurzame ontwikkeling, werkgelegenheid en solidariteit tussen lidstaten (door financiële steun en projecten), een monetair beleid en het handhaven en ontwikkelen van een acquis communautaire. (3)

Artikel 4

Artikel 4 stelt de Europese Raad in. Dit orgaan werd in de jaren ’70 opgericht op Frans initiatief. Frankrijk wilde een informeel orgaan, waar regeringsleiders en staatshoofden beter zouden kunnen overleggen. In de Europese Akte werd de Europese Raad geïnstitutionaliseerd. De Europese Raad is een politieke instelling, die geen rechtshandelingen kan uitvaardigen. Ze legt de algemene politieke lijn vast en komt elke zes maanden samen. Ze bestaat uit de staatshoofden (bij caesarisme) en regeringsleiders. Ze wordt voorgezeten door een lidstaat, en dat wisselt elke zes maanden. Actueel is er een discussie over de vertegenwoordiging van Polen. De huidige president kan niet op een meerderheid in het parlement terugbuigen. Moet de regering of de president Polen vertegenwoordigingen?


12

(4)

Artikel 5

Artikel 5 somt de instellingen op. Het EHJ is het ‘Hof van Justitie van de Europese Gemeenschappen’ en is bevoegd in de eerste pijler en (beperk) in de derde pijler. (5)

Artikel 6

Artikel 6 verwijst naar de fundamentele vrijheden en rechten, die beginselen van communautair recht zijn. Het EVRM maakt deel uit van de rechtsorde. De EG is evenwel nog geen lid, omdat dat juridisch niet zo eenvoudig ligt. Zowel het EVRM als het EGverdrag moesten worden geamendeerd, maar dat is voor het EG-verdrag nog niet gebeurd. Maar zelfs na het lidmaatschap stelt zich de vraag naar de verhouding tussen het EHRM en het EHJ. (6)

Artikel 7

Artikel 7 bevat de schorsingsprocedure (zie eerder) (7)

Art. 47

Geen enkele bepaling van het EU-verdrag kan afbreuk doen aan de bepalingen van het EGverdrag.

§3

De structuur van het EG-verdrag

(1)

Artikel 1

Oprichting van de EG (2)

Artikel 2

Bevat de doelstellingen van de EG. Centraal staat de vrije markt en de duurzame ontwikkeling, maar de EG heeft ook een aantal sociale doelstellingen. (3)

Artikel 3

De actieterreinen voor het optreden van EG. (4)

Artikel 4

Artikel 4 handelt over het economische beleid van de EG. Er moet een nauwe coördinatie zijn, een interne markt en er moet gestreefd worden naar één munt en één monetair munt. Dit hoeft o.a. de prijsstabiliteit als doel. Lid 3 bevat de Maastrichtnormen, waaraan een land moet voldoen om deel te kunnen uitmaken van de Europese Monetaire Unie. België voldeed eigenlijk niet aan de vereiste inzake overheidsfinanciën, maar door goeie scores op andere vlakken en de afbouw van de overheidsschuld, mocht België toch deelnemen. (5)

Artikel 5

Artikel 5 bevat het subsidiariteitsbeginsel. Dit heeft twee consequenties. Vooreerst heeft de EG enkel toegewezen bevoegdheden. Ten tweede mag de EG maar (proportioneel) optreden op vlakken waar de lidstaten niet zelf efficiënt kunnen optreden, en op terreinen die tot de exclusieve bevoegdheid van de EG behoren (zoals handelspolitiek). De facto


13

heeft art. 5 EG weinig invloed. De commissie motiveert niet altijd afdoende waarom haar optreden noodzakelijk is. (6)

Het Europese Burgerschap

De artikelen 17-20 EG bepalen wie ‘Europees burger’ is, en dus onder het EG-recht valt. Daarbij wordt een nationaliteitscriterium gehanteerd. Wie de nationaliteit van een lidstaat heeft, is ook EU-burger. Art. 19 bepaalt dat wie een EU-burger die in een andere lidstaat verblijft, actief en passief kiesrecht heeft voor de lokale en Europese verkiezingen. Art. 20 bepaalt dat wie buiten de Unie verblijft, een beroep kan doen op de diplomatieke vertegenwoordigingen van alle lidstaten.

C.

Secundaire bronnen (art. 249 EG)

§1

Verordeningen

Een verordening (gaat uit van de Raad) is algemeen (bindt lidstaten en particulieren), bindend in alle onderdelen en rechtstreeks toepasbaar (vereist geen omzetting). Ze heeft directe werking: een particulier kan er zich rechtstreeks op beroepen voor de nationale rechter, zowel tegenover de overheid als tegenover andere particulieren. Omdat verordeningen verregaand ingrijpen in de soevereiniteit van de lidstaten, zijn ze enkel mogelijk in bepaalde afgelijnde domeinen (zie evenwel art. 308 EG voor een beperkte uitzondering).

§2

Richtlijnen

Richtlijnen (gaan uit van de Raad) zijn enkel bindend voor de lidstaat. De binding omvat het resultaat en de termijn. Hoe dat resultaat bereikt wordt, behoort tot de discretionaire bevoegdheid van de lidstaten. Richtlijnen worden vooral gebruikt om harmonisatie te bereiken. Ze moeten subsidiair zijn (slechts ingezet worden als er geen nationale middelen zijn) en proportioneel (niet verder gaan dan nodig). Richtlijnen hebben verticale, maar geen horizontale directe werking.

§3

Beschikkingen

Beschikkingen gaan uit van de commissie. Ze zijn bindend in al hun onderdelen, maar enkel tot degenen tot wie zij uitdrukkelijk gericht zijn (vb. naar een rechtspersoon inzake kartelvorming).

§4

Aanbevelingen en adviezen

Aanbevelingen en adviezen zijn niet bindend en hebben geen directe werking. Ze leveren wel interpretaties van communautaire regelgeving en zijn vaak een formele vereiste voor het opstellen van communautaire wetgeving.

§5

Andere vormen van secundaire bronnen en andere bronnen • • •

•

Besluiten van de Europese raad (niet bindend) Resoluties van de Europese raad (evenmin bindend) Bekendmakingen van de commissies zijn een vorm van zelfbinding van de commissie (‘soft law’). De commissie maakt bijvoorbeeld bekend onder welke voorwaarden hij zal optreden. Groenboeken zijn loutere reflectiedocumenten rond een bepaald thema


14

• •

•

§6

Een witboek is een soort draaiboek, en dus concreter dan een groenboek Akkoorden met derde landen zijn ook communautaire handelingen. Ze binden de gemeenschap (pacta sunt servanda) en hebben directe werking. Lidstaten moeten de akkoorden respecteren en uitvoeren. De rechtspraak van het Hof is een andere bron van Europees recht. Het Hof interpreteert het EG-recht.

Niet-communautaire handelingen

Inzake de 2e en 3e pijler zijn een gemeenschappelijk optreden of standpunt mogelijk, evenals kaderbesluiten, besluiten en overeenkomsten.


15

3.

De instellingen van de gemeenschap

A.

Het Europees Parlement

§1

Verkiezingen

Tot 1979 kozen de nationale parlementsleden de Europese parlementsleden. Sindsdien wordt het parlement elke vijf jaar rechtstreeks verkozen. De politieke ideologieën worden belangrijker geacht dan de nationaliteiten. Er wordt ook zo gezeteld in fracties.

§2

Bevoegdheden

Het Europees parlement kan adviseren, voorstellen doen en wetgeving opstellen. Er zijn twee procedures voor haar wetgevende bevoegdheid: • De samenwerkingsprocedure, waarin het parlement ondergeschikt is (het parlement mag doen wat het wil, maar De Raad van ministers neemt de eindbeslissing) • De medebeslissingprocedure (die steeds frequenter wordt), waarin het parlement het laatste woord heeft, maar de Raad wel akkoord moet zijn (dubbel vetorecht). De Raad kan niet overruled worden. Dit is een stap vooruit voor het parlement. Het parlement heeft ook een controlerende bevoegdheid: • Het kan de begroting verwerpen als daar gewichtige redenen toe bestaan. Daarna treedt een systeem van voorlopige twaalfden in werking, waarbij elke maand één twaalfde van het voorziene krediet voor dat jaar mag worden uitgegeven. • Het heeft de bevoegdheid over de ‘niet-verplichte uitgaven’ (waar het verdrag spreekt over ‘de EG mag’ en die dus minder gevoelig liggen), maar daarvan bestaat niet echt een definitie. • De akkoorden met derde landen (m.u.v. de handelsakkoorden) moeten voorbij het parlement passeren. Vaak heeft het parlement een vetorecht. • Het parlement kan de commissie integraal naar huis sturen via een motie van wantrouwen, al is dat nog nooit gebeurd (wel bijna: 1999; commissie Santer, maar die nam zelf ontslag).

B.

De Raad van Ministers

§1

Samenstelling en besluitvorming

De Raad bestaat uit een ministriële vertegenwoordiger van elke lidstaat. Deze vertegenwoordiger wordt bepaald naar gelang het onderwerp (vb. ‘landbouw’) van de besprekingen. Voor federale landen geeft dit problemen als het gaat om een onderwerp dat tot de bevoegdheden van de regio’s behoort, a fortiori als er bovendien onenigheid tussen de regio’s is. Elke zes maanden wordt de Raad door een ander land voorgezeten. In de besluitvorming is er een wisselwerking tussen Commissie en Raad. De raad heeft een voorstel van de commissie nodig om communautaire wetgeving af te vaardigen, maar kan hier vanaf wijken indien er unanimiteit is. Na het voorstel van de commissie wordt beslist met volstrekte meerderheid (1/2+1 van het aantal leden), tenzij anders bepaald is in het verdrag. Soms moet immers besloten worden bij unanimiteit of (vaak) bij gekwalificeerde meerderheid. Elke lidstaat heeft een bepaald gewicht in stemmen. Vereist is dat 73,5% van de stemmen, of 255/345, gehaald worden. Een onthouding is geen nee-stem. De wetgeving wordt voorbereid in het comité des répresentants permanents (COREPER). Elke lidstaat heeft hier een permanente ambassadeur. Dit orgaan doet de voorbereidingen en classificeert dossiers (bv. ‘A’ = in dit dossier wordt snel een beslissing verwacht’).


16

§2

Bevoegdheden

De Raad neemt gemeenschapsbesluiten, coördineert het economisch beleid van de EG en heeft het meeste gewicht in de externe betrekkingen (akkoord worden in principe gesloten door de Raad).

C.

De commissie

§1

Samenstelling

Er is één commissaris per lidstaat, die in principe om de vijf jaar gekozen worden om hun bekwaamheid. De facto gaat het natuurlijk om politieke benoemingen. Ook is het maximum aantal commissarissen eigenlijk al bereikt, waardoor bij het principe van één commissaris per lidstaat bij verdere uitbreiding misschien niet houdbaar is.

§2

Bevoegdheden

De commissie neemt wetgevende initiatieven, en kan in een aantal afgelijnde gevallen ook zelf wetgeving aannemen (art. 86, lid 3 EG). De Raad kan ook bevoegdheden naar de commissie delegeren. De commissie voert ook onderhandelingen met derde staten. De commissie heeft ook een belangrijke toezichthoudende taak. Ze controleert of de lidstaten conform het EG-recht handelen (en kan naar het EHJ stappen om dat af te dwingen), maar ze controleert ook particulieren (vooral ondernemingen) om de regels inzake mededinging af te dwingen. Daar kunnen geldboetes en dwangsommen worden opgelegd.

D.

Het Hof van Justitie van de Europese Gemeenschappen

Het EHJ speelt een grote rol bij de ontwikkeling van het acquis communautaire. Het bestaat uit 27 rechters, één per lidstaat. Meestal zetelt het Hof in kamers van 3 tot 5 rechters, maar uitzonderlijk kan er ook in grote kamers of in plenaire zitting gezeteld worden. Het Hof wordt bijgestaan door 8 advocaten-generaal (de grote lidstaten hebben een vaste advocaat-generaal, voor de kleine lidstaten er is er rotatie). Deze moeten in onafhankelijkheid met redenen omkleedde conclusies geven. Deze binden het Hof niet en dienen slechts tot inspiratie. Bij repetitieve zaken moeten er geen nieuwe conclusies zijn. De advocaten-generaal zijn geen openbaar ministerie. Ze hebben geen injunctierecht. De rechters en de advocaten generaal worden in principe gekozen “op basis van hun deskundigheid”.

E.

Andere instanties

§1

Het gerecht van eerste aanleg

Het gerecht van eerste aanleg bestaat uit 27 rechters en neemt een deel van de bevoegdheden van het EHJ over (zie verder).

§2

Het gerecht voor ambtenarenzaken

Alle zaken betreffende de ambtenaren van de EU komen voor dit hof, dat 7 rechters telt.


17

§3

Het Rekenhof

Het Rekenhof controleert de financiën van de EU/EG en van de lidstaten.


18

4.

Rechtsbescherming

A.

De relatie tussen het EHJ en het Gerecht van eerste aanleg

Ondanks zijn naam is het Gerecht van eerste aanleg niet voor alle zaken een eerste aanleg. Sommige procedures blijven in eerste en laatste aanleg tot de bevoegdheid van het Hof horen. Een procedure door de commissie, tegen een lidstaat komt bijvoorbeeld rechtstreeks voor het EHJ. Ook prejudiciële vragen worden rechtstreeks aan het Hof gesteld. Zaken die gericht zijn tegen een communautaire instelling komen in eerste instantie voor het Gerecht. Daarna kan beroep worden ingesteld bij het Hof (door elke benadeelde partij, of door instellingen en lidstaten die niet betrokken waren), binnen de twee maanden na de betekening van de uitspraak. Beroepsgronden zijn de onbevoegdheid van het gerecht, procedurele onregelmatigheden, maar vooral: de schending van Europees Recht. Het beroep heeft geen schorsende werking. Aanvaardt het Hof een schending, heeft het de keuze: de zaak terug naar het Gerecht verwijzen, dan wel de beslissing zelf hervormen.

B.

Toegang tot het Hof en het Gerecht

§1

Overzicht

Er zijn twee manieren van toegang het Hof en het Gerecht: een onrechtstreekse procedure. Bij een rechtstreekse procedure rechtstreeks voor de rechter, bij een onrechtstreekse procedure prejudiciële vraag (de partijen staan hier in beginsel buiten) tot Europees recht.

§2

rechtstreekse of een komen de partijen stelt de rechter een interpretatie van het

Rechtstreekse toegang tot het Hof en het Gerecht

Een aantal scenario’s zijn mogelijk: • Een beroep van de commissie tegen een lidstaat, dat rechtstreeks voor het EHJ komt (komt veel voor). • Een beroep van lidstaat tegen lidstaat (waarvan nog geen vijf voorbeelden bestaan) o Dit zijn de enige procedures die mogelijk zijn tegen een lidstaat! Particulieren kunnen lidstaten slechts aanklagen via de nationale rechter. • Communautaire instanties, lidstaten en particulieren (fysieke personen en rechtspersonen) kunnen voor het Gerecht een procedure instellen tegen een communautaire instelling tot vernietiging van een communautaire handeling na een wettigheidsprocedure. Een procedure van een instelling tegen een instelling heet een ‘interinstitutionele instanties’. • Dezelfde verzoekers kunnen tegen instellingen een vordering wegens nalatigheid instellen (wegens niet-besluiten) • Particulieren kunnen tegen communautaire instellingen een vordering instellen wegens niet-contractuele aansprakelijkheid.

§3

Prejudiciële procedure voor het EHJ

In de prejudiciële procedure stelt de nationale rechter een vraag aan het EHJ. Dat kan als • Er een interpretatieprobleem is inzake het Europees recht • Er twijfel bestaat over de geldigheid van een Europese rechtshandeling. Deze procedure gaat buiten de partijen om (en is daarom “onrechtstreeks”).


19

§4

Procedure

(1)

Rechtstreekse toegang • • • •

• • • • • • (2)

De verzoekschriften worden ingediend De procedure wordt bekendgemaakt in het publicatieblad van de EU Er wordt een advocaat-generaal aangewezen De verweerder wordt op de hoogte gebracht en kan concluderen, waarna de verzoeker kan repliceren en de verweerder daarop weer kan dupliceren (telkens binnen de maand). Er wordt besloten of een mondelinge zitting nodig is. Eventueel kunnen de rechter instructiemaatregelen bevelen (onderzoeksmaatregelen) Daarna wordt besloten welke kamer de zaak zal behandelen De conclusies van de advocaat-generaal worden voorgelezen in openbare zitting De rechters kunnen alle vragen stellen Na het beraad wordt het arrest in openbare zitting gewezen Onrechtstreekse toegang

• • •

De nationale rechter velt een verwijzingsarrest, dat vertaald wordt. Het arrest wordt betekend aan de partijen in het bodemgeschil, aan de lidstaten en aan de instellingen. Daarna is de procedure gelijkaardig aan die bij de rechtstreekse toegang.

C.

Specifieke procedures voor rechtstreekse toegang

§1

Commissie t. lidstaat (art. 226 EG)

(1)

Politiek-administratieve fase

Na een ambtshalve onderzoek of na een klacht van een particulier (waarop de commissie niet verplicht is in te gaan), kan de commissie een aanmaningsschrijven tot een lidstaat richten, met daarin een bepaalde termijn waarbinnen de lidstaat zijn bemerkingen kan geven over een vermeende schenden. De commissie richt daarna een met redenen omkleed advies aan de lidstaat. Daarmee eindigt de politiek-administratieve fase. (2)

Gerechtelijke fase

Als de commissie dat wenst, kan zij de zaak voor het Hof brengen, alwaar de zaak volgens de normale procedure wordt behandeld. (3)

Toepassing

De commissie treedt steeds vaker op (tegenwoordig zelfs bijna dagelijks), waar dat in de beginjaren van de EEG zelden gebeurde. De commissie en het Hof hebben weinig oren naar excuses van de lidstaten. Die roepen vaak interne situaties als verzachtende omstandigheden in. Zo ligt voor België de ingewikkelde staatsstructuur lastig. De commissie is echter eerder rechtlijnig, zelfs als de schending niet meer te remediëren valt. De commissie is evenwel terughoudender als het gaat over ‘slechte rechtspraak’. Juridisch gezien kan de commissie optreden, maar heeft dat nog slechts één keer gedaan (en toen kwam het niet tot een gerechtelijke fase). Vanuit de scheiding der machten is het moeilijk de overheid verantwoordelijk te houden.


20

Vaak is diplomatie de oplossing. Toch zijn er enkele (weinige) flagrante gevallen waarin het E(E)G-recht niet gerespecteerd werd: De zaak Cohn-Bendit (1980). Cohn-Bendit was een Parijse revolutionair van mei ’68. De Franse politie arresteert hem en stelt vast dat hij een Duitser is. Hij wordt uitgewezen per decreet. Cohn-Bendit vlucht naar Duitsland en blijft daar politiek actief. Enkele jaren louter vraagt een Franse uitgeverij aan Cohn-Bendit om in Parijs een reeks te komen leiden. Hij kan echter nog steeds het Franse grondgebied niet betreden. Voor de Franse Raad van State beriep hij zich daarom op een richtlijn van 1964 over de vrijheid van personen. De Franse Raad van State oordeelde evenwel onterecht (cf. infra) dat een particulier zich niet op een richtlijn kon beroepen. Een prejudiciële vraag hoefde volgens de Raad niet gevraagd te worden op basis van het principe van de acte clair. In de zaak Solange (1974) (naar de eerste woorden van het arrest) moest het Duitse Grondwettelijk Hof oordelen over de directe werking van een verordening. Het Hof oordeelde dat zolang er geen codex van de grondrechten was op Europees niveau, en zolang het Europees Parlement niet rechtstreeks verkozen, het Hof de verordeningen kan toetsen aan de fundamentele rechten. (4)

Gevolgen van de veroordeling

Stelt het Hof een overtreding vast, moet de lidstaat alles doen om het arrest uit te voeren. Doet zij dat niet, dan stuurt de commissie opnieuw een advies, waarop een nieuw arrest kan volgen. Door de vele procedures heeft een veroordeling evenwel veel van haar morele gezag verloren. Vele lidstaten zijn slechte leerlingen en voeren de veroordelingen slecht uit. Zo werd België in 1982 maar liefst zes keer op één dag veroordeeld inzake fundamentele problemen met het leefmilieu. Dat gebeurt zes jaar later opnieuw vier keer. Dergelijke calamiteiten zorgen niet alleen voor een wijziging in de rechtspraak van het Hof, maar leiden er op termijn toe dat in de verdragswijziging van 1992 bepaald wordt dat het Hof (op vordering van de commissie) een lidstaat tot een forfaitaire som of een dwangsom kan veroordelen bij een tweede veroordeling. De wijziging in de rechtspraak gebeurt in het arrest Waterkeyn (1982). Waterkeyn was een Frans bedrijf dat publiciteitscampagnes uitvoerde. Dat gebeurde ook voor een bedrijf dat whisky importeerde. De reclame werd echter aan banden gelegd, maar de beperkingen inzake alcoholreclame waren eigenlijk neoprotectionistisch van aard. De commissie leidde een procedure in die uitmondde in een veroordeling. Waterkeyn maakte publiciteit voor het importbedrijf, maar werd ondanks de veroordeling van Frankrijk, zelf strafrechtelijk veroordeeld. In hoger beroep stelt de Franse rechter een prejudiciële vraag aan het Hof over de impact van de veroordeling voor de procedure voor de Franse rechter. Het Hof oordeelde dat als een lidstaat veroordeeld is, de nationale rechter bij zijn beoordeling de arresten van het Hof moet betrekken. Dat vloeit voort uit het gezag dat aan die arresten kleeft. Als dat nodig blijkt, moet de rechter zelfs de bestreden regels buiten beschouwing laten. Arresten ex art. 226 EG hebben dus niet een declaratoir karakter, maar brengen gevolgen te weeg in de nationale rechtsorde. In 1992 wordt zoals aangegeven ook het verdrag aangepast. In het begin wordt weinig gebruikt gemaakt van de nieuwe mogelijkheden. In 2000 legt de commissie evenwel een aantal criteria vast op basis waarvan ze zal beslissen om al dan niet een som te vorderen. Een eerste toepassing volgt al in hetzelfde jaar, als Griekenland en Spanje tot een dwangsom worden veroordeeld. De laatste jaren wordt steeds vaker een dwangsom opgelegd. Die lopen soms erg hoog op. In 2005 werd Frankrijk veroordeeld voor het niet nalezen van de Europese regelgeving inzake visserij. Door de gevoeligheid van het onderwerp, was Frankrijk wel erg losjes met de controles. De commissie stelt in 2005 vast dat er inderdaad nauwelijks controle is, en dat die bovendien uiterst zelden gevolgd wordt door een sanctie. Na een veroordeling blijkt de situatie nauwelijks verbeterd te zijn. De commissie start een nieuwe procedure en vordert zowel een forfaitaire som als een


21

dwangsom. Het Hof kent een forfaitaire som van maar liefst 20 miljoen euro op, en een dwangsom van €316 500 per dag. Het gevolg is dat de andere lidstaten steeds meer vrees krijgen voor een veroordeling. Deze evolutie had ook gevolgen voor het Belgisch constitutioneel systeem. De federale overheid kan veroordeeld worden voor fouten van de regio’s. Om die reden kan de federale overheid (in theorie) optreden in de plaats van de regio’s als er een supranationale veroordeling is. Dat is nog niet toegepast, omdat het politiek enorm gevoelig ligt (gezien er vaak andere politieke constellaties zijn in de regio’s).

§2

Lidstaat tegen lidstaat (art. 237 EG)

Een lidstaat kan een procedure starten tegen een andere lidstaat omwille van het niet nakomen van verdragsverplichtingen. De lidstaat dient een klacht in bij de commissie, die binnen de drie maanden een advies uitbrengt. Oordeelt ze dat er een schending is, moet ze de lidstaat zelf voor het Hof dagen (zo niet kan de lidstaat zelf de procedure verder zetten). Laat ze na een advies uit te brengen of meent ze dat er geen inbreuk is, kan de aanklagende lidstaat toch nog zelf naar het Hof stappen. Deze procedure is eerder uitzonderlijk en werd slechts driemaal toegepast: • Frankrijk t. VK (1978): Het VK lapte volgens Frankrijk een reeks regels inzake visserij aan zijn laars. De commissie gaf Frankrijk gelijk, maar nam de procedure niet over. Frankrijk stapte zelf naar het Hof en kreeg daar gelijk. • België t. Spanje (1995): België beweerde dat Spanje de regelgeving inzake de oorsprong van producten niet naleefde. De commissie zag geen inbreuk, en ook het Hof gaf België ongelijk. • Spanje t. VK (2004): na een arrest van het EHRM over het gebrek aan Europese verkiezingen in Gibraltar, ging het VK over tot de organisatie ervan. Spanje betwistte dit. De commissie wou slechts bemiddelen, maar Spanje trok toch naar het Hof, alwaar het evenwel ongelijk kreeg.

§3

Beroep tot nietigverklaring (art. 230 EG)

Het beroep tot nietigverklaring is een soort wettigheidscontrole van communautaire handelingen. Een handeling in de zin van art. 230 EG is een bindende rechtshandeling. Het beroep kan worden ingesteld tegen alle instellingen van de EG, en de organen die belast zijn met het voorbereiden of uitvoeren van EG-recht. Het Hof interpreteert dit zeer ruim, vanuit de bekommermis om een effectieve rechtsbescherming. Het gaat ondermeer om de Raad, Het Parlement, de Raad en het Parlement samen, de Europese Centrale Bank,… Er is een beroepstermijn van twee maanden, te rekenen vanaf de dag van de bekendmaking van de handeling (voor handelingen met algemene strekking), of vanaf de dag van de kennisgeving aan de verzoeker (voor handelingen met individuele strekking) of vanaf de waarop de verzoeker kennisnam van de handeling. Daarnaast wordt de facto steeds een termijn van tien dagen voorzien wegens de afstand. Er zijn drie soorten partijen die het beroep kunnen instellen: • De bevoorrechte partijen: de lidstaten, het Parlement, de Raad, de commissie. Zij hoeven geen procesbelang aan te tonen. • De semi-bevoorrechte partijen: de rekenkamer en de Europese Centrale Bank. Zij kunnen optreden ter vrijwaring van hun doelstellingen. • De gewone partijen: elke particulier, los van het feit of hij al dan niet EG-burger is. Het moet wel gaan om handelingen die rechtstreeks tot particulieren gericht zijn (en dus een individuele strekking hebben, wat eerder zeldzaam is), of om handelingen gericht tegen lidstaten of instellingen, waardoor de particulier rechtstreeks (gevolgen voor de rechtspositie van de particulier) en individueel raken. Dit wordt strikt geïnterpreteerd. Het Hof definieerde ‘individueel raken’ via een juridische fictie in het arrest Plaumann (1963). Het moet gaan om een


22

situatie, waarin het door omstandigheden lijkt alsof de beschikking toch een individuele strekking heeft. Het gevolg van deze strikte definitie is dat particuliere vorderingen zelden ontvankelijk worden verklaard. In casu voelde een exporteur zich benadeeld omdat Duitsland bepaalde heffingen niet mocht verlagen. Zijn belang werd niet aanvaard. Hoewel deze definitie bekritiseerd werd, bleef ze lange tijd onaantastbaar. Pas in 2002 werd in een conclusie van de advocaat-generaal bij het arrest Unión de Pequeños Agricultores t. Raad een nieuwe oplossing voorgesteld. In casu was een hogere voorziening aan de orde tegen een uitspraak van het Gerecht, dat had geoordeeld dat de vordering van een Spaanse landbouwersvereniging tegen een verordening inzake olijfolie, niet ontvankelijk was. In de conclusie werd aangevoerd dat de strikte interpretatie leidde tot een gebrekkige rechtsbescherming. Er bestond immers geen omzettingsmaatregel die nationaal kon worden aangevochten. Bovendien was er zelfs een pervers kantje aan de Plaumann-formule: hoe meer mensen geraakt werden, hoe minder kans op ontvankelijkheid. Advocaat-generaal Jacobs stelde voor ‘individueel raken’ te definiëren als ‘het feit dat een particulier door bijzondere omstandigheden geraakt wordt of kan geraakt worden’. Ondertussen was voor het Gerecht de zaak JégoQuéré t. Commissie hangende. Het Gerecht verwees in haar uitspraak naar de brede definitie van de conclusie in de zaak Unión de Pequeños Agricultores t. Raad en achtte de voorziening van een visserijvereniging tegen een verordening inzake maaswijdte wel ontvankelijk. Het Gerechte oordeelde dat er een actueel zekere aantasting was door de handeling, omdat de rechten van een particulier beperkt werden en hem verplichtingen werden opgelegd (wat zelfs nog verder gaat dan de conclusie). Het Hof zal in beide zaken echter zijn oude koers blijven varen. In de zaak Unión de Pequeños Agricultores t. Raad gaf het Hof Jacobs gelijk in die zin dat de interpretatie van het verdrag moet gebeuren in het licht van een effectieve rechtsbescherming, maar het verdrag mag geen dode letter worden. Hoewel veranderingen misschien wenselijk waren, kon dat enkel via een verdragswijziging. De Plaumann-formule was dan ook de enige juiste. Jacobs was genoodzaakt zijn staart in te trekken en in zijn conclusie in de zaak Jégo-Quéré t. Commissie volgde hij het Hof. Toch had deze juridische discussie gevolgen: in het verdrag van Lissabon is een wijziging vooropgesteld, die een soortgelijke definitie als die van Jacobs in het verdrag inschrijft. Het gaat om handelingen die rechtstreeks tot de particulier zijn gericht, hem rechtstreeks en individueel raken of handelingen die de particulier rechtstreeks raken en die geen uitvoeringsmaatregelen met zich meebrengen. De nietigheidsgronden bij de wettigheidscontrole zijn: • De onbevoegdheid van de instelling die de handeling stelde • De schending van een wezenlijk vormvoorschrift (zoals het niet raadplegen van het comité van de regio’s door de commissie) • De schending van het verdrag en zijn uitvoeringsmaatregelen • Misbruik van bevoegdheid (machtafwending) De nietigheid heeft tot gevolg dat de bestreden handeling ex tunc en erga omnes verdwijnt uit de rechtsorde. Het Hof kan die gevolgen wel matigen (door ze bijvoorbeeld ex nunc te laten werken of slechts gedeeltelijk nietig te verklaren). De instellingen moeten het arrest uitvoeren en de noodzakelijke maatregelen nemen.

§4

Beroep wegens nalatigheid (art. 232 EG)

Het beroep wegens nalatigheid is een oude procedure, maar wordt zelden toegepast.

§5

Beroep tot schadevergoeding (art. 235 jo. art. 282, lid 2 EG)

(1)

Algemeen


23

Als er (hier: extra-contractuele) schade is veroorzaakt door optreden van de gemeenschap of door ambtenaren in functie, kan het Gerecht schadevergoeding toekennen. Daarbij oordeelt ze volgens de ‘algemene beginselen uit het nationale recht van de lidstaten’ (er moet dus fout-schade-causaal verband aangetoond worden). In de praktijk maken enkel particulieren van deze mogelijkheid gebruik, hoewel art. 288, lid 2 EG in principe de deur openlaat voor een vordering door een lidstaat. (2)

Schade veroorzaakt door een ambtenaar in functie

Particulieren kunnen de gemeenschap aanspreken voor dienstfouten van haar ambtenaren. Het bekende voorbeeld is de zaak Stanley Adams t. commissie (1985). Stanley Adams was een topmanager bij Hoffman-LaRoche (een Zwitserse multinational met zetel te Bazel (nota bene: buiten de EU)). Toch had hij moeite met een aantal praktijken van de onderneming, en speelde informatie door aan de Europese Commissie. Die zal uiteindelijk een beschikking uitvaardigen tegen Hoffman-LaRoche omwille van concurrentievervalsing. Het bedrijf krijgt een boete. De ondernemingstop merkt dat de commissie beschikt over een aantal geheime gegevens, en vreest voor industriële spionage (wat een halsmisdrijf is in Zwitserland). De commissie is evenwel gebonden door het beroepsgeheim. Na eliminatie heeft de bedrijfstop nog een drietal verdachten in het vizier, waarvan Stanley Adams de hoofdverdachte is. Hoffman-LaRoche trekt zijn stoute schoenen aan, belt een medewerker van de commissie en zegt ‘Het is Stanley Adams, hé’. Uit de reactie van de verbouwereerde medewerker blijkt dat te kloppen. De Zwitserse politie arresteert Stanley Adams, waarna zijn vrouw zelfmoord pleegt. De commissie – die vindt dat het kartelrecht moet worden gerespecteerd, maar zich ook wel wat schuldig voelt – oefent diplomatieke druk uit op Zwitserland, waarna Stanley Adams wordt vrijgelaten. Die klaagt de commissie aan voor de schending van het beroepsgeheim, en krijgt effectief ook een schadevergoeding, die evenwel wordt berekend door een deskundige (het Hof durft voor het eerst zelf niet de schade begroten, onder meer door de familiale gevolgen). (3)

Schade door wetgevende handelingen

Omdat een wetgevende handeling steeds een beleidskeuze impliceert, moet de particulier bereid zijn enige schade te aanvaarden. Een schadevergoeding is maar mogelijk als een hogere regel ter bescherming van de particulier wordt overtreden. Een voorbeeld is de zaak Bayrische Vermehrungsbetriebe (HNL) (1978), die zich afspeelde ten tijde van de zogenaamde ‘melkplassen’. Door de voedseltekorten in de jaren ’50 was de productie onevenredig de hoogte in geschoten. Als oplossing werden de overschotten gebruikt om boter of melkpoeder te maken, die evenwel te duur waren (door de vele subsidies) om te exporteren. Daarom werden deze gedumpt op de Afrikaanse markt, of gedenaturaliseerd en voor industriële toepassing aan dumpingprijzen geëxporteerd naar onder andere de USSR (waar er schoenpoets van gemaakt wed). Een andere oplossing was om veevoederproducenten in een verordening te verplichten om een bepaalde hoeveelheid melkpoeder te gebruiken in hun productieproces. Dat had als bijkomend voordeel dat de EEG niet meer afhankelijk was van de soyabonenimport uit de VSA, die tot dan in het veevoeder verwerkt werd. De veevoederproducenten die gebruik maakten van soyabonen voelden zich benadeeld, omdat de omschakeling een grote meerkost met zich meebracht. Er volgde dan ook een lawine van procedures. Het Hof had evenwel al beslist in het arrest Grenaria dat met deze verordening nietig was. Het Hof verwees evenwel naar de beginselen van de rechtssystemen van de lidstaten, en besloot dat, gezien de verordening de belangrijkste normatieve bepaling van de EG is, de particulier bereid moet zijn enige schade te aanvaarden, zelfs al is de verordening nietig verklaard. Schadevergoeding is pas mogelijk als de instelling de grenzen van zijn bevoegdheid manifest overschreden heeft.


24

D.

Onrechtstreekse toegang tot het Hof van Justitie (art. 239 EG)

(1)

Algemeen

De prejudiciële procedure is veruit de belangrijkste procedure. In 2007 werden er 408 prejudiciële vragen gesteld. De procedure wordt gestart door de nationale rechter, die ondertussen de nationale procedure schorst. De rechter stelt een vraag aan het Hof (in de toekomst zou ook het Gerecht bevoegd moeten worden). Hij is daartoe in beginsel verplicht in twee gevallen: • als er een vraag rijst over de interpretatie van EG-recht (sensu lato). Het kan gaan om de interpretatie van het EG-verdrag, van een communautaire handeling of van een akkoord met een derde land. • Als er twijfel bestaat over de geldigheid van een communautaire rechtshandeling Die verplichting geldt evenwel niet steeds. Sommige rechtscolleges mogen een prejudiciële vraag stellen, terwijl andere verplicht zijn dat te doen. De nationale rechter mag steeds een vraag stellen, maar hij is daartoe verplicht als er een vraag over EG-recht rijst in een geschil in laatste aanleg (daarbij inbegrepen het beroep bij het Hof van Cassatie). De principiële plicht om een vraag te stellen kwam aan de orde in het arrest Cilfit (1982). Het Hof preciseerde dat een rechter (ook de hoogste colleges) niet verplicht is om een prejudiciële vraag te stellen als: • De vraag van EG-recht niet relevant is voor de oplossing voor het geding (doel: voorkomen dat de procedure gebruikt wordt als middelen om te filibusteren) (en mag dan waarschijnlijk zelfs geen vraag stellen – cf. infra) • Als het Hof reeds een prejudiciële uitspraak deed over een kwestie (acte éclairé) • Als de kwestie kennelijk volledig duidelijk is (acte claire) Inzake asiel, visa, immigratie en andere beleidsterreinen die verband houden met het vrij verkeer van personen (Titel IV EG-verdrag), is het Hof beperkter bevoegd. Alleen rechters die in hoogste instantie uitspraak doen, mogen een prejudiciële vraag stellen (om proceseconomische redenen). Het Hof is bovendien niet bevoegd voor maatregelen ex art. 62 EG (maatregelen die als doel hebben de openbare orde of de nationale veiligheid te vrijwaren, die ertoe strekken te voorkomen dat iemand de binnengrens oversteekt. (2)

Procedure

De procedure voor het stellen van een prejudiciële vraag duurt enorm lang en vertraagt zo de nationale rechtspraak enorm. In 2005 duurde het gemiddeld 25 maanden alvorens het Hof een antwoord gaf, in 2007 was dat teruggebracht tot ‘slechts’ 19 maanden. Voor de materies in titel IV bestaat er sinds 2008 een spoedprocedure, die slechts enkele maanden vergt. (3)

Bevoegdheidsverdeling tussen het Hof en de nationale rechter

De nationale rechter heeft de procedure in handen. Hij beslist ambtshalve (maar de facto vaak op vraag van de partijen) en soeverein tot het stellen van een vraag. Het Hof mag de beweegredenen van de rechter van de nationale rechter niet in vraag stellen of oordelen dat de vraag niet relevant is voor het geschil. De taakverdeling is dus als volgt: • De nationale rechter schorst het geding en doet uitspraak • Het Hof beantwoordt de vraag in een prejudicieel arrest (=interpreteren) • De nationale rechter past het antwoord toe. Uitzonderlijk weigert het Hof om een uitspraak te doen. In het arrest Foglia t. Novello (1981) startten de partijen een artificieel geschil om zo een prejudicieel arrest te verkrijgen. Het ging om Italiaanse partijen, maar de vraag had betrekking op de toepassing van EG-recht door de Franse autoriteiten. Het Hof weigerde om te vermijden dat over


25

hypothetische situaties recht zou ontstaan. De rechter moet uitleggen waarom zijn vraag noodzakelijk is voor de oplossing voor het geding. Het Hof is in deze procedure (wel in een vernietigingsberoep commissie t. lidstaat) ook niet bevoegd om te toetsen of het nationale recht in overeenstemming is met het EGrecht. Het kan slechts EG-recht uitleggen en communautaire handelingen toetsen eraan toetsen. Toch zijn veel (ca. 70%) prejudiciële vragen wel geformuleerd in de zin van “is wet x in overeenstemming met verordening y”. Het is ook logisch dat de rechter (die een regel vaak wel kan vernietigen of buiten beschouwing laten) net dat wil weten. Hoewel het Hof dus enkel kan interpreteren en niet toepassen, kiest het voor een pragmatische oplossing. De prejudiciële procedure werkt al zo vertragend, dat het stellen van een tweede vraag ronduit nefast zou zijn. Het Hof zal daarom de vraag herformuleren. Conclusie: hoewel de rechter in principe niet kan vragen of een regel nietig is, kan de nietigheid wel het onvermijdbare gevolg zijn van de interpretatie. Enkel de nationale rechter kan die evenwel uitspreken. (4)

Interpretatie van gemeenschapsrecht

De bevoegdheid van het Hof om gemeenschapsrecht te interpreteren heeft aanleiding gegeven tot massale en belangrijke rechtspraak. Vele rechtsfiguren (zoals directe werking) vonden hier hun oorsprong. Wat ‘interpreteren’ is, is niet gedefinieerd in het verdrag. Er is wel meta-interpretatie over het begrip interpretatie. In het arrest Denkavit omschreef het Hof interpreteren als ‘het verklaren van een communautaire regel, hem een betekenis geven en een strekking geven, zoals de regel had moeten zijn toegepast sinds haar inwerkingtreding’. Interpreteren brengt dus in theorie geen nieuw recht voort. Het heeft bovendien een soort retroactiviteit. Het gevolg is dat regels die gebaseerd zijn op de geïnterpreteerde regel in het gedrang kunnen komen. De interpretatie moet dus uiterst omzichtig gebeuren. (5)

Geldigheidscontrole

Het Hof kan ook uitspraak doen over de geldigheid van communautaire handelingen. Deze procedure is nauwelijks geregeld in het EG-verdrag. Enkel het Hof mag besluiten dat een communautaire handeling ongeldig is. De nationale rechter kan slechts besluiten dat de geldigheid van een communautaire handeling kan worden aangenomen. Hij moet een prejudiciële vraag stellen als hij aanneemt dat de handeling ongeldig is. De facto is er weinig verschil tussen een geldigheidscontrole en een wettigheidscontrole, maar ze zijn verdragsrechtelijk wel anders. Toch wordt de lacune voor de geldigheidscontrole ingevuld naar analogie met de wettigheidscontrole. De gronden voor ongeldigheid zijn dezelfde als voor onwettigheid. Voor de wettigheidscontrole geldt een termijn van twee maanden. Voor geldigheidscontrole is er geen termijn bepaald. Het Hof beantwoordt de vraag maar gedeeltelijk, in de zaak Textilwerke Deggendorf (1994). Deze onderneming kreeg steun van de overheid, maar de commissie betwist dat vanuit het concurrentierecht. De Duitse overheid moet de subsidies terugvorderen. De onderneming vecht de wettigheid van de beschikking niet aan (waarschijnlijk omdat er weinig slaagkans was) binnen de twee maanden. Uiteindelijk vecht Textilwerke Deggendorf wel de rechtshandeling aan waarmee de Duitse overheid het geld terugvorderde. In die procedure komt de vraag naar de geldigheid van de beschikking naar boven en de rechter stelt een prejudiciële vraag. Het Hof oordeelt evenwel dat de onderneming maar had moeten optreden via de rechtstreekse procedure. Bovendien geldt een onwettigheid ex tunc en erga omnes, terwijl de ongeldigheid ex nunc en in principe inter partes werkt (bij bekende arresten volgen andere rechters, al weten ze soms niet dat er al een arrest was). In het arrest International Chemical Corporation breidde het Hof de werking echter uit tot een soort werking quasi-erga omnes. Als het Hof de ongeldigheid van een communautaire handeling reeds heeft uitgesproken, mogen


26

andere rechters de handeling ook als ongeldig beschouwen, tenzij er twijfel bestaat over het prejudiciële arrest (bijvoorbeeld omdat de feitelijkheden verschillen of foutief waren).

E. Aansprakelijkheid voor het niet uitvoeren van communautaire verplichtingen Een lidstaat kan aansprakelijk worden gesteld voor het niet uitvoeren van verplichtingen die voortvloeien uit gemeenschapsrecht. Dit staat los van de vraag naar de directe werking (cf. infra). Het basisarrest is het arrest Frankovich (1991). Italië had een richtlijn inzake collectief ontslag nog niet uitgevoerd. De richtlijn had geen directe werking, maar het Hof achtte Italië toch aansprakelijk voor de schade die uit haar nalatigheid voortvloeide.


27

5.

Directe werking

A.

Algemeen

De verhouding tussen het nationale recht en het communautaire recht wordt door twee figuren geregeld: de voorrang en de directe werking. Deze zijn ontwikkeld in de rechtspraak en zijn de belangrijkste elementen van de rechtsbescherming. De beide figureren interageren. De vraag naar directe werking stelt als een EG-norm wordt ingeroepen voor een nationale instantie. De vraag naar de voorrang stelt zich bij een conflict tussen nationaal recht en EG-recht.

B.

Voorrang

Het basisarrest inzake voorrang is het arrest Costa t. Enel (1964). Costa was een Italiaanse aandeelhouder in een aantal kleine energiebedrijven. Enel is de belangrijkste Italiaanse energieleverancier en een overheidsbedrijf met verregaande bevoegdheden. Enel wil een aantal energiebedrijven nationaliseren. Costa wil dat vermijden en beroept zich op het EEG-recht. De Italiaanse rechter stelt aan prejudiciële over de voorrang van het Europese recht op een wet die van na het EG-verdrag dateerde. Het Hof zet een aantal stappen in de richting van voorrang: • Het EEG-verdrag heeft een nieuwe rechtsorde in het leven geroepen, tussen nationaal en internationaal recht in • Door de bevoegdheidsoverdracht van de lidstaten naar de EEG • Binnen die structuur zijn instellingen gecreëerd die de bevoegdheidsoverdracht verder uitwerken via hun beslissingsbevoegdheid. • Als de EG optreedt binnen die bevoegdheid, dan kunnen de lidstaten binnen die bevoegdheid niet meer optreden. Er is dus voorrang van E(E)G-recht. Het Hof ziet nog twee bijkomende argumenten: • Uit de lezing het EEG-verdrag bleekt dat lidstaten slechts in noodsituaties in de plaats van de EEG kunnen optreden, en dan nog in overleg met de commissie. • Uit de definitie van de verordening (rechtstreeks toepasbaar in de lidstaten), blijkt dat de verordening voorrang heeft op strijdige nationale regels. Deze principes werden verder toegepast in het arrest Simmenthal (1978). Simmenthal was een importeur van Zwitserse kaas en had een conflict met de Italiaanse douane. De rechter wordt geconfronteerd met een vraag aan welk gerechtshof hij een prejudiciële vraag moet stellen. De rechtspraak van de het Italiaanse Grondwettelijk Hof was immers van die dat de nationale rechter die strijdigheid van een nationale wet met een verdrag vermoedde, eerst een vraag moest stellen aan het Grondwettelijk Hof, dat de vernietiging eventueel zou uitspreken. De rechter stelde zijn vraag evenwel aan het (Europese) Hof, dat bepaalde dat de voorrang direct werk en dat de rechter de nationale bepaling mag negeren, zonder dat daarvoor een vernietiging nodig is. De voorrangsregel mag niet in het gedrang komen.

C.

Directe werking van verdragsbepalingen

§1

Algemeen

De vraag naar de directe werking van een bepaling is de vraag of particulieren zich op een EG-regel kunnen beroep voor de nationale instanties. De directe kan op twee vlakken spelen: • Tussen particulieren: de vraag naar de horizontale directe werking. • Tussen een particulier en de overheid: de vraag naar de verticale directe werking.


28

§2

Arrest van Gend en Loos

In het arrest Van Gend en Loos (1963) (Nederlands transportbedrijf) was de vraag aan de orde of vragen over de directe werking binnen de prejudiciële bevoegdheid van het Hof vielen. Oud art. 12 EEG bepaalde dat in het verkeer tussen de lidstaten geen nieuwe douanerechten mochten geheven worden. Van Gend en Loos betaalden voor eenzelfde transactie van auto’s evenwel twee keer een verschillend bedrag (zelfs 20% meer). De Nederlandse overheid oordeelde dat het ging om een herstructurering en dat er globaal niets verandert. De zaak komt voor de tariefcommissie. Die verwees naar de Nederlandse grondwet, die bepaalde dat een eenieder verbindende internationale regel‘ voorrang had op het nationale recht. De vraag was dus of in casu over een ‘eenieder verbindende internationale regel’ ging. De tariefcommissie stelt daarom een prejudiciële vraag aan het Hof: ‘Heeft art 12 EEG interne werking in de Nederlandse rechtsorde’. In februari 1963 (dus al heel snel na de oprichting) velt het Hof een mijlpaalarrest. Maar liefst drie lidstaten (van de toenmalige zes) komen tussen in de procedure en voeren aan dat het gaat om een vraag van Nederlands constitutioneel recht. Het Hof is volgens hen bijgevolg niet bevoegd. Het Hof verwerpt deze redenering radicaal in twee stappen: • Vragen over de interne werking van gemeenschapsrecht zijn vragen over de interpretatie van gemeenschapsrecht. Van alle communautaire rechtshandelingen kan het Hof zich dus afvragen of ze directe werking hebben. • Het Hof besluit dat de ‘geest, structuur en bewoordingen‘ van het verdrag zich lenen tot directe werking. Immers, de verdragspartijen hadden de bedoeling een nieuwe rechtsorde te creëren, tussen nationaal en internationaal in. Bovendien volgt uit het feit dat er een prejudiciële procedure is, logischerwijs dat bepaalde artikels uit het EEG-verdrag rechtstreeks voor de nationale rechter moeten kunnen worden ingeroepen. Dat ging nochtans in tegen de constitutionele tradities van de meeste lidstaten (waaronder België). In casu besloot het Hof dat art. 12 EEG directe werking had, omdat het ging om een duidelijke, onvoorwaardelijke bepaling met een verplicht om iets niet te doen. De bepaling moet dan ook niet omgezet worden en is een ‘voor eenieder bindende bepaling’.

§3

Verdere ontwikkeling

(1)

Algemeen

Na Van Gend en Loos antwoordde het Hof nog slechts zelden negatief op de vraag of een bepaalde bepaling directe werking had. In tal van arresten werd de directe werking verder uitgewerkt. (2)

Arrest Lüticke

In het arrest Lüticke (1966) verfijnde het Hof zijn theorie. Lütticke, een importbedrijf, voerde voor de Duitse rechter aan dat de Duitse overheid art. 95 EEG schond, dat bepaalde dat op importgoederen geen hogere taksen mochten geheven worden dan op nationale tarieven. Nieuwe belastingen konden, maar er mocht geen discriminatie zijn. Tijdens de procedure werd een prejudiciële vraag gesteld over de directe werking van art. 95 EEG. De zaak werd was complex omdat er een overgangsbepaling was die de lidstaten de tijd gaf tot 1962 om de nodige aanpassingen te doen. Het Hof oordeelde dat aangezien die termijn verstreken was, de bepaling ‘juridisch perfect’ geworden was. Het gevolg is dat de bepaling die een verplichting om iets te doen inhield tegen een bepaalde datum, nu een bepaling was geworden die een onthoudingsplicht inhield. Het Hof ging nog verder op deze lijn in het arrest Reyners (1974). Reyners was een Nederlander die rechten studeerde in Brussel, maar daarna geen advocaat mocht worden. Naast Belgen mochten enkel inwoners van landen met wie een reciprociteitsovereenkomst


29

bestond toegelaten. Dat was met Nederland niet het geval. Voor de Raad van State beroept Reyners zich op het oud art. 52 EEG, dat bepaalde dat er geen discriminatie mocht zijn op basis van nationaliteit. Na een prejudiciële vraag oordeelde het Hof zonder veel moeite dat er directe werking was. (3)

Arrest Walrave-Koch

In het arrest Walrave-Koch (1974) aanvaardde het Hof voor het eerst dat de directe werking in beginsel ook tussen particulieren kan spelen (horizontale directe werking). Walrave (een Nederlander) was de beste gangmaker (iemand die bij baanwielrennen voor de fietser uitrijdt op een motor) van zijn tijd. Koch was een Duitser die een team wilde vormen met Walrave. De UCI had evenwel bepaald dat de gangmaker en fietser dezelfde nationaliteit moesten hebben. Bij een procedure voor de nationale rechter beriepen Walrave en Koch zich op het non-discriminatiebeginsel inzake nationaliteit. De UCI wierp op dat het over een particulier geschil ging en dat het bovendien over sport en niet over een economische activiteit ging. Het Hof verwierp beide argumenten. Aangezien het over professionele sporters ging en dus om een economische activiteit, was het Hof zonder meer bevoegd. Ook aanvaardde het Hof dat Walrave en Koch zich op het EG-recht konden beroepen in een particulier geschil. Dat valt wellicht te rechtvaardigen door het feit dat de rechter een overheidsorgaan is. Hoewel het Hof de term nog niet gebruikt, aanvaardde het in deze zaak voor het eerst de horizontale directe werking. (4)

Arrest Defrenne

In het arrest Defrenne (1976) beklaagde een stewardess zich over het feit dat stewardessen op 40 jaar ontslag moesten nemen, terwijl dat voor stewards 55 jaar was. Dit werd verklaard door het feit dat de klanten liever jongere stewardessen hadden. Defrenne naderde de 40 en voerde een verbeten juridische strijd. Ze beriep zich tegen de Belgische staat op art. 119 EEG (huidig art. 141 EG), dat bepaalde dat de lidstaten tegen 1962 de gelijke beloning voor gelijk werk moesten voorzien. Er werd dan ook een prejudiciële vraag gesteld over de directe werking van dit artikel. De Belgische staat voerde aan dat: • De bepaling zich tot de lidstaten richt, waardoor een particulier er zich niet op kan beroepen • Het gaat om een beginsel en dus te vaag is om directe werking te hebben. • De lidstaten vaardigden in 1962 een resolutie in waarin ze de einddatum verlegden. • De commissie had nog geen enkele procedure met betrekking tot art. 119 EEG ingeleid. Het Hof had het eerste argument al in Van Gend en Loos van tafel geveegd. Wat het tweede argument betreft, keerde het Hof de argumentatie van de Belgische staat om. Art. 119 had volgens het Hof in de eerste plaats een economische betekenis. Het moest voorkomen dat er economische discriminatie bestond tussen lidstaten die wel of niet gelijke beloning toepassen. ‘Beginsel’ duidt hier dus op een fundamenteel principe en is dus eerder een argument vóór directe werking. Het derde argument werd evenmin aanvaard door het Hof, dat de resolutie niet rechtsgeldig achtte. Ook het vierde argument hield volgens het Hof geen steek. Er zijn duidelijk onderscheiden rechtstreeks en onrechtstreekse procedures, waardoor het al dan niet optreden van de commissie voor een prejudiciële procedure geen relevantie heeft. Het Hof aanvaardde niet alleen de (verticale) directe werking, maar ging zelfs opnieuw zo ver dat het horizontale directe werking aanvaardde. Defrenne kon zich tegen Sabena op art. 119 EEG beroepen. Het hof besefte wel dat het erg ver ging, en zet daarom twee stappen terug: • De werking van art. 119 EEG wordt beperkt tot ‘open discriminatie’: discriminatie in de wet, in CAO’s of bij gelijke beloning voor gelijk werk in eenzelfde onderneming.


30

•

(5)

De gevolgen van het arrest worden beperkt in de tijd (cf. werking ex tunc). Dat was al eerder gebeurd in een Britse zaak. Omdat veel volgens het Britse recht eeuwen kan worden teruggaan om herstel te vorderen, zou dat voor een hele reeks Britse bedrijven het bankroet tot gevolg hebben gehad. Daarom beperkte het Hof de gevolgen van zijn interpretatie en gaf aan dat het arrest ex nunc werkte, omwille van de rechtszekerheid en de grote financiële gevolgen. Arrest Gravier

In het arrest Gravier (1985) kreeg ook art. 7 EEG (non-discriminatie op basis van nationaliteit) inzake beroepsopleidingen directe werking. Gravier was een Franse studente die zich wilde bekwamen in het tekenen van stripverhalen. In Frankrijk bestond een dergelijke opleiding niet, waardoor ze naar België moest trekken. Daar bleek dat ze 25 000 frs. moest betalen, terwijl een Belg maar 500 frs. hoefde te betalen. Op die manier wou de Belgische overheid een aanzuigeffect voorkomen. Veel gefleste buitenlandse studenten kwamen immers naar België. Gravier voerde naar aanleiding van een prejudiciële vraag twee argumenten aan: • De vrijheid van diensten verhindert dat een dienstverstrekker discrimineert op basis van de nationaliteit van de dienstgenieter. • Het verhoogde inschrijvingsgeld houdt een discriminatie op basis van nationaliteit in. Daarvoor is enerzijds vereist dat die discriminatie aanwezig is (wat zo is) en anderzijds dat de situatie binnen de werkingssfeer van het EEG-verdrag valt. Volgens Gravier was dat het geval, enerzijds door de vrijheid van diensten, anderzijds omdat het EEG-verdrag het over ‘beroepsopleidingen’ had. Gravier voerde aan dat het in casu om een professionele vorming ging, waardoor het in de feiten over een beroepsopleiding ging. De Belgische staat werpt simpelweg op dat onderwijs niet onder de werkingssfeer van het EEG-verdrag valt. Het Hof aanvaardt evenwel quasi letterlijk het tweede argument van Gravier en geeft aan dat ze zich op art. 7 EEG kan beroepen. Dat artikel krijgt daardoor impliciet directe werking. Het Hof gaat uit van een erg brede definitie van het begrip ‘beroepsopleiding’ (zie syllabus), terwijl het daarvoor de definitie louter tot vakscholen beperkte. De financiële gevolgen waren voor België potentieel gigantisch, gezien de interpretatie in beginsel retroactief terugwerkt. De zaak Gravier gaf dan aanleiding tot andere zaken zoals het arrest Blaizot (1988). Een groep studenten van de UCL wilde hun inschrijvingsgeld terugvorderen op basis van het arrest Gravier. Het Hof redeneerde in twee stappen: • In principe kan ook universitair onderwijs een beroepsopleiding zijn • Maar gezien de rechtszekerheid en de enorme financiële gevolgen, werkt deze interpretatie slechts ex nunc. Recent startte de commissie om gelijkaardige redenen tegen België en Oostenrijk. Deze landen worden respectievelijke overspoeld door gefleste Franse en Duitse studenten (zo maken de Franse studenten in de dierengeneeskunde maar liefst 86% uit). Omdat de staat niet wil betalen voor buitenlandse studenten, proberen ze quota op te leggen. Deze quota werden echter niet aanvaard. Oostenrijk probeert actueel te verkrijgen dat Duitsers moeten bewijzen dat ze in het thuisland toegang hadden tot de richting die ze in Oostenrijk wilden volgen, maar het is maar de vraag of dat criterium wel stand houdt.

D.

Directe van werking van communautaire handelingen

§1

Verordeningen

Het Hof aanvaardde zonder veel aarzeling dat de verordeningen directe werking hebben omwille van hun definitie. Die directe werking geldt zowel verticaal als horizontaal (als de


31

verordening zich daartoe leent). Verordeningen hebben expressis verbis directe werking, omdat zo gewild werd door de verdragspartijen.

§2

Richtlijnen

(1)

Verticale directe werking

De directe werking van richtlijnen ligt veel moeilijker. Richtlijnen verbinden de lidstaten voor het te bereiken resultaat (na een bepaalde uitvoeringstermijn). Het is niet zo duidelijk of de verdragspartijen wel directe werking voor ogen hadden, en dat werd aanvankelijk ook niet aanvaard door het Hof. Een eerste kentering kwam er in de arresten Graz en Sanchez. Het Hof liet een opening, die opgevuld werd in het arrest van Duyn (1974). Een Nederlandse ging in Engeland werken voor de Church of Scientology, maar kreeg geen verblijfsvergunning omdat Scientology slecht stond aangeschreven bij de Britse regering. Van Duyn stapte naar de rechter en voerde aan dat het VK de richtlijn inzake vrij verkeer van personen niet respecteerde. Na een prejudiciële oordeelde het Hof dat deze richtlijn verticale directe werking had. De rechtspraak kabbelde rustig verder, waarna het Hof in het arrest Ratti (1978) een status quaestionis inzake directe werking maakte. Ratti was een producent van verven & vernissen. Hoewel er over deze gevaarlijke stoffen veel discussie was over de wenselijkheid van harmonisatierichtlijnen, kwamen die er toch. Ratti mocht van de Italiaanse overheid om ‘veiligheidsredenen’ zijn verf niet meer naar Italië exporteren. Het Hof redeneert in deze zaak in twee stappen: • De definitie van een richtlijn sluit directe werking niet uit (waar het Hof bij de verordening net een omgekeerde redenering toepast). • Aangezien een richtlijn een dwingend resultaat voorschrijft, dat gerespecteerd moet worden, moet het afdwingbaar zijn. Het Hof oordeelt dat als de richtlijn onvoorwaardelijk en duidelijk is, er verticale directe werking is. Inzake de termijn oordeelt het Hof dat de directe werking pas begint als de uitvoeringstermijn verstreken is. Later zal het Hof wel aanvaarden dat tijdens de uitvoeringstermijn een standstillbepaling geldt. Er mogen geen maatregelen genomen worden die het omgekeerde beogen van wat de richtlijn voorschrijft. Het arrest Kolpinghuis (1987) betrof de vraag of de overheid zich tegen een particulier kan beroepen op een richtlijn (werkt de verticale werking in twee richtingen?). Kolpinghuis was een cafébaas die bewerkt kraantjeswater als mineraalwater verkocht. Daarover bestond een richtlijn, maar die was nog niet uitgevoed door Nederland. De wareninspectie ontdekt het bedrog van Kolpinghuis en beroept zich op de directe werking van de richtlijn (die duidelijk en onvoorwaardelijk was). Het Hof oordeelde evenwel dat lidstaten zich in een geschil met een particulier niet kunnen beroepen op een richtlijn die ze zelf niet hebben uitgevoerd. Dat zou afbreuk doen aan de principiële plicht van de lidstaten om de richtlijnen uit te voeren. In het arrest Costanzo (1989) moest het Hof zich uitspreken over de vraag of een lokale overheid een richtlijn moet toepassen als de wetgever dat nog niet gedaan heeft. Costanzo was een Milaans bedrijf dat een grote openbare aanbesteding wou binnenrijven, maar daar niet in slaagde. Het bedrijf daagde de stad voor de rechter en beriep zich op een aantal Europese richtlijnen. De stad wierp hier tegenin dat zij louter gedaan had wat van haar verwacht werd: de (nog niet aangepaste) Italiaanse wetgeving toepassen. Het Hof oordeelde evenwel dat een lokale overheid rekening moet houden met richtlijnen die onvoorwaardelijk en duidelijk zijn, zelfs al heeft de toezichthoudende overheid de richtlijn nog niet omgezet. (2)

Horizontale directe werking


32

In het arrest Marshall (1986) kwam de horizontale directe werking voor het eerste aan bod. Een diëtiste werkte bij de NHS van Southampton, maar moest op een bepaalde leeftijd ontslag nemen. Dat was voor mannen niet zo. Marshall beriep zich op een richtlijn inzake de gelijkheid van mannen en vrouwen. De Britse rechter zag de gelijkenis met de zaak Defrenne, maar in casu ging het om een richtlijn. Het Hof aanvaardde evenwel niet dat er hier sprake kon zijn van horizontale directe werking. Immers, als argument voor de verticale directe werking had het Hof net aanvaard dat de richtlijn dwingend voor de staat is. (De vraag stelt zich dan in hoeverre de rechter ‘staat’ is, cf. Waterkeyn.) Het Hof week ook in latere arresten niet van deze stelling af. Een belangrijke nuancering volgde wel in het arrest Marleasing (1990). Een partij wou in een geschil tussen vennootschappen voor de Spaanse rechter de nietigheid van een andere partij verkregen. Hij beroep zich daarvoor op een aantal Europese richtlijnen, die nog niet waren omgezet in Spaans recht. Het Hof oordeelde dat de directe werking gold voor alle overheidsinstanties, en dus ook de rechter. Bij de toepassing van het nationale recht (of het nu dateert van voor of na de richtlijn) moet de nationale rechter het nationale recht zoveel mogelijk uitleggen in de zin en de bewoordingen van de richtlijn. Het Hof aanvaardt dus een heel beperkte horizontale werking. In casu was het gevolg daarentegen wel redelijke verregaand. De Spaanse rechter moet de richtlijn toepassen, wat impliceert dat hij strijdige nationale bepalingen buiten beschouwing moet laten (voorrang?). In feite slaat het Hof hier (in elk geval gedeeltelijk) de weg naar horizontale directe werking in. Dat leidde tot de vraag of het onderscheid richtlijn – verordening nog relevant is. Richtlijnen zijn in de praktijk vaak immers enorm gedetailleerd. Enkel de uitvoeringstermijn zorgt nog voor een duidelijk onderscheid met de verordening. Er was ook een sterke roep om een duidelijk standpunt van het Hof. Het Hof kreeg daartoe de kans in het arrest Faccini Dori (1994), maar liet toch na de redenering inzake horizontale directe werking volledig door te trekken. Faccini Dori was een Italiaanse studente. In het station wordt ze in alle haast aangesproken door een verkoper van een cursus Engels, die haar een papier laat ondertekenen. Op de trein merkt ze dat de cursus veel meer omvatte dan ze gedacht had. Voor de Italiaanse rechter beroept ze zich op een richtlijn inzake de bescherming van de consument bij verkoop buiten de gebouwen van de onderneming. De consument heeft het recht het contract, zonder motivatie, op te zeggen binnen een week. De richtlijn was evenwel nog niet uitgevoerd hoewel de termijn al verstreken was. In tegenstelling tot de zaak Marleasing was hier simpelweg geen nationaal recht. Het Hof oordeelde dat aangezien er geen nationaalrechtelijke aanknooppunten waren, er geen horizontale directe werking zou zijn. Dat aanvaarden zou immers tot gevolg hebben dat het onderscheid richtlijn-verordening de facto wordt opgeheven, en dat is iets wat Hof niet kan doen. Enkel de verdragsauteurs kunnen een dergelijke verregaande ingreep realiseren.

§3

Directe werking van bindende internationale akkoorden

(1)

Toetsing van communautaire handelingen aan bindende verdragen

Kan het Hof bij zijn geldigheidscontrole een communautaire handeling aftoetsen aan de internationale verplichtingen van de gemeenschap? Die vraag kwam aan bod in het arrest International Fruit Company 1972). Deze fruitimporteur voert aan dat hij benadeeld wordt omdat Nederland de internationale verplichtingen van de gemeenschap (vanuit de GATT – General Agreement of Tariffs and Trade) niet naleeft. Nederland volgde evenwel gewoon een verordening. De rechter stelde een prejudiciële vraag over de geldigheid van de verordening. Het Hof oordeelde dat voor een geldigheidscontrole geen beperkingen gelden, en dat is dus ook de internationale verdragen in de controle kunnen betrokken worden. Daarvoor is wel vereist dat: • De internationale verplichting bindend is voor de E(E)G • En directe werking heeft.


33

In casu was aan de eerste voorwaarde voldaan. De GATT was wel nooit ondertekend door de EEG, maar de EEG was lid van de GATT en had de GATT eenzijdig aanvaard. De tweede voorwaarde was wel problematisch. Het Hof oordeelde dat de GATT zich door haar structuur en bewoordingen niet leende tot directe werking. De juridische structuur is te flexibel, omdat de GATT vooral diplomatieke conflictprocedures had. Het Hof onderzocht de zaak dan ook niet verder. De zaak kwam nogmaals voor het Hof het arrest Portugal t. Raad (1999). De WTO had in 1994 de GATT geïncorporeerd in een nieuwe structuur, die veel meer gejuridiseerd was. Er was zelfs een beroepsprocedure. Toch volstond dat volgens het Hof niet. Het diplomatieke aspect primeerde nog steeds. Bovendien had de VSA, de belangrijkste handelspartner, bij de ondertekening het voorbehoud gemaakt dat het verdrag (en dus de uitspraken van de rechtsorganen) geen directe werking hadden. Het zou voor de EG dramatisch zijn om onder die omstandigheden wel directe werking te aanvaarden. Zo mag de EG volgens de WTOregels eigenlijk niet het met hormonen bewerkte vlees uit de VSA weigeren. Directe werking was dan ook bijna niet denkbaar, zonder reciprociteit en zonder verdere juridisering. Dat werd nog eens bevestigd in het arrest Van Parys (2005). In casu was er een veroordeling van WTO inzake de quota die sommige lidstaten oplegden voor LatijnsAmerikaanse bananen. Van Parys, een bananenimporteur, voerde aan dat er wel directe werking kon zijn als er een einduitspraak van het hoogste orgaan van de WTO was (het dispute settlement body). Het Hof verwierp deze regeling. Ook de directe werking van het EVRM kwam aan de orde. De EG is voorlopig nog geen partij, maar de lidstaten zijn dat allemaal wel. Daarom zal het Hof het EG-recht steeds interpreteren in het licht van het EVRM. Voor de rest is er vaak kruisbestuiving tussen het Hof en het EHRM. (2)

Toetsing van nationaal recht aan bindende internationale verdragen

Het Hof oordeelt dat een verdrag dat de EG sluit, rechtstreeks toepasbaar kan zijn in de lidstaten, als de bewoordingen, doel en aard zich lenen tot directe werking en als er een duidelijke en nauwkeurige (onvoorwaardelijke) verplichting is, die geen verdere uitvoering vereist. Het startarrest voor deze redenering is het arrest Haegeman (1974). Het Hof moest zich uitspreken over een associatieovereenkomst met Griekenland. Het stelde dat akkoorden met derde landen gelijk te stellen waren met communautaire rechtshandelingen, waardoor het Hof bevoegd was om ze te interpreteren. Daaruit vloeit voort (cf. Van Gend en Loos) dat het Hof zich mag uitspreken over de directe werking. Het Hof liet dat echter nog na in dit arrest. Het Hof onderzocht de directe werking voor het eerst duidelijk in het arrest Bresciani (1976). Een Italiaanse importeur van Senegalese goederen beriep zich op een bilateraal akkoord (o.a. over douanerechten) met Senegal bij zijn betwisting van een aantal Italiaanse douanerechten. Het EHJ besloot dat er directe werking was zoals voor andere communautaire handelingen na een onderzoek in twee stappen: • De aard, structuur en bewoordingen van de ingeroepen bepaling lenen zich tot directe werking (voldoende nauwkeurig etc.) • Dat de overeenkomst eenzijdig was speelt in casu geen rol (<-> GATT) omdat het over ontwikkelingssamenwerking ging. De rechtspraak kwam in een stroomversnelling in 1982, toen op enkele maanden tijd drie belangrijke arresten werden geveld. Het eerste was het arrest Polydor t. Harlequin (1982). Polydor UK mocht als enige LP’s van The Bee Gees verspreiden in Engeland. Harlequin was een befaamde platenzaak in Londen, die zich vooral op lage prijzen richtte. Daarom willen ze de Polydor-platen buiten het VK kopen. Ze kopen een massa (goedkopere) platen aan bij Polydor Portugal. Portugal was toen nog geen EEG-lid. Polydor UK verliest een belangrijke klant en stapt naar de Britse rechter. De producent beroept zich op de coypright act. Harlequin beroept zich daarentegen op een vrijhandelsakkoord


34

tussen de EEG en Portugal, dat bepaalde dat er geen kwantitatieve beperkingen mochten worden opgelegd en dat er geen maatregelen van gelijke werking mochten worden genomen. Inzake de kwantitatieve beperkingen verwees Harlequin naar een gelijkaardige zaak: het arrest Deutsche Grammophon Gesellschaft (1971). Het DGS had een quasi-monopolie op de Duitse markt wat klassieke muziek betreft. Ze veroveren ook andere lidstaten, maar slagen er niet voet aan land te krijgen op de Italiaanse markt. Ze maken daarom gebruik van een Italiaanse tussenmaatschappij, waarna de verkoop enorm stijgt. De prijs in Italië was lager dan in andere landen, waardoor derden de platen in andere landen gaan doorverkopen en DGS met zijn eigen platen moet concurreren. Ze beroepen zich op hun intellectuele eigendomsrechten. De verkopers verweren zich door op te werpen dat de vrijheid van goederen zich verzet tegen een verkoopverbod. Het Hof oordeelde dat een beding dat export binnen de EEG verbood, in strijd was met de eenheid van de gemeenschappelijke markt. Intellectuele eigendomsrechten mogen de vrije export niet verhinderen. Dit is de zogenaamde uitputtingsleer. Eenmaal een beschermd product in een lidstaat is uitgebracht, kan de rechthebbende niet verhinderen dat het verder verhandeld wordt in de E(E)G. In Polydor t. Harlequin ging deze redenering volgens het Hof echter niet op, omdat het over een derde land ging. Tussen Portugal en de EEG bestond geen gemeenschappelijke markt, maar slechts een zekere liberalisering. Het doel van de bepaling leende zich niet tot directe werking. In het arrest Kupferberg (1982) was hetzelfde vrijhandelsakkoord met Portugal aan de orde. Duitsland had een belasting op Portugese port die volgens importeur Kupferberg een protectionistisch kantje had. In Polydor t. Harlequin had het Hof om de directe werking heen gefietst, maar dat was hier niet meer mogelijk, hoewel een reeks lidstaten tussenkwam om de directe werking te vermijden. Het Hof besloot dat: • Een verdrag de gemeenschap bindt (logisch, pacta sunt servanda). • Dat de lidstaten ook gebonden zijn, zelfs al tekent enkel de EEG. De lidstaten moeten die overeenkomsten te goeder trouw uitvoeren. • Het niet relevant is of er procedures voor geschilbeslechting zijn of dat het al dan niet gaat om reciprociteit. • Het doel en de aard van de bepalingen zich niet tegen directe werking verzetten. • Dat het betreffende artikel duidelijk en onvoorwaardelijk was, en dat dus ook de bewoordingen van het artikel zich niet tegen directe werking verzetten. Aangezien Kupferberg evenwel niet kon aantonen dat er een discriminatie tussen ‘gelijksoortige’ producten was, was de directe werking van geen belang. In het arrest Pabst & Richarz (1982) stelde zich de vraag naar de directe werking van het associatieakkoord dat de gemeenschap had gesloten met Griekenland. Het Hof oordeelde dat er gezien de aard, bewoordingen en het doel van de bepalingen weldegelijk directe werking kon zijn. In het arrest Demirel (1987) boog het Hof zich over een associatieverdrag met Turkije over Turkse werknemers. Er mocht voor hen geen discriminatie op basis van nationaliteit zijn, en ze hadden recht op vrij verkeer van personen in een bepaalde periode, al werden de vereiste uitvoeringsbesluiten nooit genomen door de associatieraad. Demirel was de echtgenote van een Turkse gastarbeider die legaal in Duitsland tewerkgesteld is. Demirel kon evenwel geen verblijfsvergunning verkrijgen, wat voor de echtgenoten van EEGwerknemers wel mogelijk was. Demirel voerde aan dat dit in strijd was met het associatieverdrag. Het Hof bevestigde, in tegenstelling tot in de zaak Polydor t. Harlequin, dat een artikel uit een associatieverdrag directe werking kon hebben, als het duidelijk en onvoorwaardelijk is (en dus niet moet uitgevoerd worden). Dat was volgens het Hof in casu niet geval. De ingeroepen bepalingen waren eerder programmatisch van aard. Gezien er geen uitvoeringsbesluiten waren, kon Demirel zich niet op deze bepalingen beroepen. Het arrest Sevince (1990) behandelde de zaak van een Turkse werknemer in Nederland, wiens werkvergunning hem bijna niet toeliet van werkgever te veranderen. Als Sevince dat


35

op een bepaald moment toch doet, wordt zijn werkvergunning hem ontnomen. Voor de Nederlandse rechter beroept hij zich op het associatieakkoord met Turkije. Dat bepaalde in een uitvoeringsakkoord onder meer dat een legaal tewerkgestelde Turkse werknemer, de mogelijkheid moest hebben om van werknemer te veranderen. Het Hof oordeelde in een prejudicieel arrest dat de uitvoeringsbepalingen directe werking hadden, omdat ze voldoende duidelijk en onvoorwaardelijk waren. Dat de artikelen uit het verdrag zelf geen directe werking hadden, was daarbij volgens het Hof niet relevant. In het arrest Kziber (1991) wou een dochter van een legale Marokkaanse gastarbeider zich beroepen op een aantal bepalingen uit het associatieverdrag met Marokko, die handelden over non-discriminatie inzake sociale zekerheid. Zij wou dezelfde rechten als een Belgische werkloze. Het Hof oordeelde dat Kziber zich inderdaad op deze bepalingen kon beroepen in haar geschil met de RVA. Dit leidde tot groot protest van de lidstaten, die aanvoerden dat de verdragspartijen deze directe werking nooit gewild hadden. Ten gevolge van het arrest Kziber werden de bewuste bepalingen in het associatieverdrag dan ook geschorst. Het arrest Kazim Kus (1992) behandelde de zaak van een Turk die getrouwd was met een Duitse, maar na de echtscheiding krachtens het Duitse recht het risico liep zijn verblijfsvergunning te verliezen. Er was geen Europese regeling inzake het recht op een verblijfsvergunning. Wel werd in een besluit van de associatieraad EG-Turkije bepaald dat eenmaal een verblijfsvergunning verkregen was, er recht op verlening was. Het Hof besloot dat dit besluit in deze situatie directe werking had. Zelfs bij ontstentenis van een Europese regeling kunnen de bindende verdragen dus nog subtiele invloeden hebben. In het arrest Kondova (2001) verfijnde het Hof zijn theorie eens te meer. Kondova was een Bulgaarse studente die in Engeland een vakantiejob wilde uitoefenen. Zij vroeg een visum aan voor enkele maanden, en kreeg dat ook. Haar bedoeling was evenwel om permanent in het VK te blijven wonen. Daarvoor was echter een voorafgaande controle bij de Britse consulaten vereist, en die had Kondova omzeilt. Bij haar uitwijzing beriep zij zich op het associatieakkoord tussen Bulgarije, dat een non-discriminatiebeginsel bevatte. Het Hof bevestigde de principiële directe werking was, maar aanvaardde dat de voorafgaande controle legitiem was, gezien de associatieovereenkomst zich op zelfstandige werknemers richtte. Het VK moest dus de doelstellingen van de immigranten kunnen nagaan. Bovendien verhinderde het bedrog van Kondova dat zij zich op deze bepalingen kon beroepen. Een laatste illustratie is het arrest Simutenkov (2005). Simutenkov was een Russische profvoetballer die in Spanje een contract kreeg aangeboden. Hij raakte daar echter niet van de bank, onder andere door een bepaling een club verbood meer dan 2 niet-EGonderdanen op te stellen. Nochtans was er een partnerschapsovereenkomst met Rusland, dat onder andere stelde dat er geen discriminatie mocht zijn van legaal tewerkgestelde Russische werknemers, inzake loon, ontslag en arbeidsvoorwaarden (waarover het hier ging). Het Hof aanvaardde de directe werking, hoewel het niet ging om een associatieakkoord.

E.

Uitzonderingen op de directe werking

Er zijn een aantal uitzonderingen op de directe werking. Een eerste werd geformuleerd in het arrest Casati (1981). Casati probeerde de strenge Italiaanse regels inzake export van kapitaal te omzeilen door deviezen te smokkelen. Hij werd daarvoor opgepakt. Hij beriep zich op het vrij verkeer van kapitaal, maar het Hof aanvaardde die redenering niet omdat de betreffende bepaling te vaag was. De relevantie van het arrest Cassati is beperkt na de invoering van de Europese Monetaire Unie. Er is tegenwoordig wel directe werking. Ook inzake steunmaatregelen is er nog geen directe werking (cf. infra).


36

F.

Grenzen aan de directe werking

In een aantal gevallen is er wel directe werking, maar is die beperkt (waar er bij een uitzondering gewoon geen directe werking is). In het arrest Comet (1976) was een procespartij niet zorgvuldig geweest en had een termijn niet gerespecteerd. De vraag stelde zich of de directe werking hierdoor uitgeschakeld kon worden. Het Hof gaf aan dat de directe werking wordt geëffectueerd via het nationale procesrecht, en dus de nationale procesrechtelijke regels niet kan uitschakelen, tenzij een lidstaat andere regels voor Europees recht dan voor nationaal recht zou voorzien.


37

6.

Het materiële recht

A.

De interne markt

§1

Vrij verkeer van goederen

(1)

De douane-unie

Tussen de lidstaten bestaat een douane-unie. Voor goederen uit een derde land geldt in principe dat in het land van aankomst worden ‘gededouaneerd’ en dat ze na het betalen van de rechten zich in het vrij verkeer van goederen bevinden. Een uitzondering zijn goederen ‘in transit’ (een goed komt toe in Antwerpen maar is bestand voor Italië). De dedouanering vindt plaats in het land van bestemming en is voor die tijd niet commercialiseerbaar. De douane-unie impliceert een verbod op douanerechten en op heffingen van gelijke werking voor intracommunautair goederenverkeer. Het verbod op douanerechten is ondubbelzinnig, maar het is minder duidelijk wat heffingen van gelijke werking zijn. Het Hof definieerde dit begrip in het arrest Denkavit (1979). De hygiëne in de Franse slachthuizen was abominabel. Als gevolg daarvan voerde Frankrijk een heffing in op elk dier, waarmee dan inspecteurs zouden worden bekostigd. Denkavit importeerde vlees uit Duitsland. Omdat dit gezien werd als concurrentie voor het Franse vlees, werd ook op deze dieren een heffing ingevoerd. Dit is een heffing van gelijke werking, die het Hof omschreef als (zie syllabus) een eenzijdige geldelijke last (los van de benaming) wegens het grensoverschrijdend karakter van producten, die geen douanerecht is. Het begrip ‘grens’ moet breed geïnterpreteerd worden. Er zijn in de rechtspraak ook een aantal uitzonderingen. Retributies vallen niet onder het verbod. Daarnaast komt de douane-unie ook tot uiting in een gemeenschappelijk douanetarief voor soortgelijke producten (in een douanecodex). De classificatie van ‘soortgelijke producten’ is evenwel niet steeds evident. Is sangria wijn? Er is dan ook veelvuldige rechtspraak van het Hof over deze kwesties. (2)

Verbod van kwantitatieve beperkingen en maatregelen van gelijke werking

Kwantitatieve beperkingen zijn (in beginsel) verboden maatregelen waarbij een lidstaat quota oplegt ten aanzien van een bepaald product. Ook een nulquotum is een kwantitatieve beperking. In het arrest Henn & Darby (1979) mocht een importeur zijn opblaaspoppen niet naar Engeland uitvoeren, omdat ze ‘obsceen’ waren. Britse poppen waren daarentegen wel toegelaten. Het Hof moest zich uitspreken over de vraag of het om een verboden beperking ging. Daarbij moest het zich afvragen of de beperking diende ter bescherming van de goede zeden. Dat was het geval, maar dan nog mocht er geen discriminatie zijn met nationale producten. Maatregelen van gelijke werking (<-> heffingen ~) is een maatregel die dezelfde gevolgen heeft als een kwantitatieve beperking, zonder er één te zijn. Er is ter zake veelvuldige rechtspraak, vooral over het al dan niet geoorloofde beroep op de uitzonderingen op het principiële verbod op kwantitatieve beperkingen. Een eerste definitie kwam in het arrest Dassonville (1974). Dassonville was een Belgische groothandelaar in dranken. Er was ook een gelijknamige winkel in Parijs. Op een bepaald moment wil Dassonville Frankrijk een lading Schotse Whiskey aan Dassonville België verkopen. Die lading wordt in België echter onderschept, omdat Schotse Whiskey in België een beschermde merknaam was en er een certificaat van oorsprong vereist was. Dat was niet het geval in het Frankrijk. Het Hof geeft hierop voor het eerst een definitie (zie syllabus). Deze definitie is zeer algemeen en dus zeer strikt voor de lidstate. Het Hof oordeelde dat het verbod in casu dus ook speelde, maar oordeelde eveneens dat zolang Europa geen maatregelen nam om de consument te beschermen, de lidstaten ‘redelijke’


38

maatregelen mochten nemen. Een maatregel is redelijk als hij geen verkapt protectionisme inhoudt en als hij geen willekeurige discriminatie inhoudt (bijvoorbeeld omdat enkel geïmporteerde producten geraakt worden), noch op juridisch, noch op feitelijk vlak. In het arrest Cassis De Dijon (1979) werd een volgende stap gezet. Een Duitse importeur van Franse Cassis mocht zijn drank niet als ‘Cassis’ verkopen, omdat ze naar Duitse normen te weinig alcohol bevatte. Duitsland beriep zich hiervoor op de gezondheidsmaatregelen. Het voerde aan dat Duitsers veeldrinkers waren, en dat een hoog alcoholgehalte ervoor zorgde dat er minder gedronken zou worden. In haar arrest formuleerde het Hof een reeks nieuwe uitzonderingen op het principiële verbod. Als er geen communautaire regeling is, kunnen de lidstaten dringende en noodzakelijke maatregelen nemen. Het kon onder meer gaan om de doeltreffendheid van fiscale controles, de volksgezondheid, de eerlijke handelspraktijken en de consumentenbescherming. In casu kon van de bescherming van de volksgezondheid geen sprake. De onzinnige Duitse argumentatie werd door het Hof van tafel geveegd. In het arrest De Smedt (1982) mocht een Belgische importeur van margarine geen Duitse margarine verkopen omdat ze in cilindervorm verkocht werd. In België moest margarine in kubusvorm verkocht worden, om het onderscheid met boter voor de consument duidelijk te maken. Het Hof oordeelde dat dit een maatregel van gelijke werking was. Er waren volgens het Hof immers minder verregaande maatregelen mogelijk. De maatregel was dan ook niet ‘proportioneel’. Een gelijkaardig arrest is het arrest Reinheitsgebot (1987) waar de enorm strenge Duitse kwaliteitseisen voor bier gekwalificeerd werden als een maatregel van gelijke werking. Ook hier werd het proportionaliteitscriterium aangehaald. Daarnaast bestaan er gelijkaardige zaken over het verbieden van graanazijn of van Gentse jenever. In het arrest Keck en Mithouard (1993) voerde het Hof een beperkte koerscorrectie door op haar brede definitie uit het arrest Dassonville. Wat koopmethodes betreft (verplichte zondagssluiting, verkoop met verlies,…) oordeelde het Hof dat de Franse maatregelen toegelaten waren.

§2

Vrij verkeer van personen

(1)

Werknemers

Discriminatie op van werknemers op basis van nationaliteit is verboden wat betreft het werkgelegenheidsbeleid, de beloning en de overige arbeidsvoorwaarden. Daarvoor is wel vereist dat het om een migrerende werknemer gaat, die van een lidstaat naar een andere verhuist. Dat bleek uit het arrest Moser (1984). Moser was een Duitse leraar en lid van de communistische partij. Door repressieve maatregelen (ten tijde van een aantal aanslagen van linkse groeperingen) verliest Moser zijn betrekking als leerkracht, terwijl een Franse college (ook een communist) wel zijn baan mag houden. Moser beroept zich daarom op het non-discriminatiebeginsel, maar het Hof aanvaardt dat niet. Maner is immers geen migrerende werknemer. De discriminatie van eigen inwoners is dus in principe toegelaten volgens EG-recht. Op dit principe bestaan de klassieke uitzonderingen (openbare orde, openbare veiligheid en volksgezondheid), die evenwel strikt moeten geïnterpreteerd worden. Dat volgt uit het arrest Rutili (1975). Deze Italiaanse syndicalist organiseerde stakingen in Frankrijk. Zijn bewegingsvrijheid werd daarom ingeperkt door de Franse overheid, die aanvoerde dat ze de openbare orde wou beschermen. Het Hof gaf aan dat een opgeworpen uitzondering telkens in concreto moest worden bekeken. In casu gaf het Hof aan dat er geen ernstige bedreiging uitging van Rutili. Ook voor bepaalde overheidsdiensten (zoals het leger) kan een lidstaat bepalen dat enkel eigen onderdanen toegelaten zijn. Ook deze uitzondering moet strikt geïnterpreteerd worden, wat in België niet gebeurde. Zelfs de NMBS had een aantal beperkingen in die zin. Uit de NMBS-arresten (1980/1982) bleek dat het Hof een enge interpretatie aan het begrip


39

overheidsdienst gaf. Het moet gaan om diensten die deelnemen aan de uitoefening van het openbaar gezag. De NMBS valt daar niet onder. Tot slot moet opgemerkt worden dat het vrij verkeer van werknemers ook via bilaterale akkoorden met derde landen wordt geregeld. Er zijn akkoorden met de landen van de EER en met Zwitserland (met een beperkte restrictie tot 2014). (2)

Familieleden van werknemers

Ook de gezinsleden van werknemers kunnen zich beroepen op het vrij verkeer van personen. Het gaat om de echtgeno(o)t(e) van de werknemer, om zijn kinderen en zelfs om zijn ouders, zelfs als er personen in het gezin zitten zonder EG-nationaliteit. Dat blijkt het arrest Deak (1985). Deak was de zoon van Italiaanse die in Brussel werkte en met een Hongaar getrouwd was. Deak had zelf ook de Hongaarse nationaliteit. Hij kan geen wachtuitkering krijgen bij de RVA, en beroept zich succesvol op het vrij verkeer van werknemers. Er is een element van migratie (Italiaanse werkt in Brussel) en hij is een gezinslid van een EG-onderdaan. In het arrest Kermaschek (1976) was dat niet het geval. Het ging om een Joegoslavische verpleegster die in een Amsterdams ziekenhuis werkt en daar een relatie met een Duitser begint. Ze trouwt met hem en het paar vertrekt naar Duitsland. Daar kon Kermascheck echter geen werk vinden door haar nationaliteit. Het Hof oordeelde dat er geen Europese regel was die zich tegen die discriminatie verzette. Haar man was een Duitser die in Duitsland werkte, waardoor er geen element van migratie was. (3)

Recht op vestiging

Zowel natuurlijke personen als rechtspersonen hebben het recht zich in een andere lidstaat te vestigen om er op zelfstandige basis, of als vennootschap, economische activiteiten uit te oefenen. Opnieuw mag er geen discriminatie op basis van nationaliteit zijn. Dit principe heeft directe werking (cf. eerder, arrest Reyners) en kan dus door particulieren worden ingeroepen. Het gaat om de eerste plaats om rechtstreekse discriminatie op basis van nationaliteit, maar vaak is er ook verkapte nationaliteitsdiscriminatie, bijvoorbeeld door te eisen dat een diploma gelijkgesteld is met een nationaal diploma. Deze principes werden verder genuanceerd in het arrest Vlassopoulou (1991). Een Griekse juriste was als adviseur aangeworven in een Duits advocatenkantoor met veel Griekse klanten. De Duitse regelgeving vereiste evenwel een tiental equivalentie-examens. Het EGrecht verzette zich niet tegen balie-examens, maar de vraag stelde zich of dit ook gold voor mensen die een functie als adviseur uitoefenen. Het Hof redeneerde: • Zelfs als er geen juridische discriminatie is (iedereen moet hetzelfde diploma hebben), kan het zijn dat de uitoefening van een beroep door inwoners van andere lidstaten beperkt wordt, als er geen rekening wordt gehouden met de bekwaamheid en kennis die al verworven is in de andere lidstaat. • Een lidstaat moet bij een beroep dat een diploma vereist, dus de vereiste algemene bekwaamheden vergelijken met de bekwaamheden die blijken uit het diploma van de inwoner uit een andere lidstaat. Bijkomende specifieke voorwaarden konden slechts als ze strikt noodzakelijk waren. De praktische betekenis van het arrest Vlassopoulou is echter beperkt. In het verleden werden voor specifieke sectoren immers al richtlijnen uitgevaardigd die voor een gelijkschakeling moesten zorgen, en sinds 2005 is er een algemene gelijkschakeling. (4)

Niet-economisch actieve burgers

Voor andere burgers dan zij die een economische activiteit uitoefenen, regelt een richtlijn van 2004 een aantal praktische problemen. Elke burger van de EG mag tot drie maanden verblijven in een andere lidstaat. Daarvoor volstaat zijn identiteitskaart. Wil hij langer dan drie maanden verblijven, moet hij aantonen een ziektekostenverzekering te hebben en


40

over voldoende bestaansmiddelen te beschikken. Onder een aantal voorwaarden kan hij een duurzaam verblijfsrecht krijgen. Dezelfde richtlijn regels ook de situatie van de familieleden van deze burgers. (5)

Invloed van het Europees Burgerschap

Het Europees Burgerschap, zoals vastgelegd in het EG-verdrag, wint aan belang in het kader van de Interne markt. Zowel in rechtspraak als in communautaire handelingen wordt er steeds vaker naar verwezen. In het arrest Baumbast (2002) stelde de vraag zich wat het statuut is van een migrerende werknemer die in het land waarin hij zich bevindt niet langer het statuut van werknemer heeft. Het Hof voerde aan dat iemand die situatie zich kan beroepen op de bepalingen inzake Europees Burgerschap, op voorwaarde dat hij beschikt over een ziektekostenverzekering (hoe breed of beperkt ook) en over voldoende bestaansmiddelen. In het arrest Chen (2004) wilde een Chinees gezin een verblijfsvergunning krijgen door te zorgen dat hun tweede kind in Ierland geboren werd (waar het ius soli geldt). Het VK voerde aan dat dit een vorm van wetsontduiking was. Het Hof achtte dat evenwel niet van toepassing, omdat de lidstaten de nationaliteitswetgeving regelen. Aangezien het kind over een ziektekostenverzekering beschikte en ten laste was van ouders met voldoende bestaansmiddelen, was er verblijfsrecht. Ook voor niet-EG burgers kan het Europees burgerschap dus gevolgen hebben. Het arrest Metock (2008) verduidelijkte dat het niet relevant is op welke wijze een nietEG-burger in de EG verblijft. In casu was een niet-EG-burger getrouwd met een Britse die in Ierland werkte en verbleef. Omdat hij een asielzoeker was, kreeg hij geen verblijfsvergunning. Volgens de Ierse wetgeving speelden de EG-regels niet voor illegalen, tenzij de illegaal al in Ierland aanwezig was op het moment dat de EG-burger er toekwam. Het Hof besluit dat deze voorwaarde niet in overeenstemming was met het vrij verkeer van personen.

§3

Vrij verkeer van diensten

Het begrip diensten staat gedefinieerd in het verdrag. Het gaat om ‘dienstenverrichtingen die gewoon tegen vergoeding geschieden’. Gratis diensten, of tegen een disproportioneel lage prijs (zoals het universitair onderwijs in België) vallen niet onder de werking van het verdrag. Aan het vrij verkeer van diensten zijn twee aspecten: • Wie is de dienstverlener? • Wie is de dienstgenieter? Een illustratie is het arrest Vander Elst (1994). Vander Elst was een Belgische onderneming gespecialiseerd in de restauratie van monumenten. Hij nam ook opdrachten aan in andere lidstaten (dit is geen vestiging, dat een zekere stabiliteit vereist). Op een bepaald moment werkt het bedrijf in de Loirestreek. De Franse arbeidsinspectie komt langs en ontdekt dat Vander Elst Marokkaanse werknemers heeft die meegekomen zijn uit België. Zij hadden in Frankrijk wel een verblijfsvergunning, maar geen werkvergunning. Het gevolg is dat Vander Elst opgezadeld wordt met een gigantische boete, die het bedrijf zal betwisten. Het Hof oordeelt dat het niet gaat over een probleem van vrijheid van werknemers of van vestiging, maar over de vrijheid van diensten. Het vrij verkeer van diensten impliceert niet alleen dat er geen discriminatie op basis van nationaliteit mag zijn, maar ook dat er zo weinig mogelijk belemmeringen mogen zijn. Gezien er een verblijfsvergunning was en de Marokkaanse werknemers een werkvergunning in België hadden, kon de Franse overheid geen bijkomende werkvergunning vragen. De Marokkanen werkten immers niet voor een Franse onderneming. Ook kan de overheid niet vragen dat er lokale werknemers worden aangenomen. Deze maatregelen zouden het vrij verkeer van diensten volledig uithollen.


41

Het vrij verkeer van diensten moet zoals gezegd ook van de kant van de dienstgenieter bekeken worden. Daarbij is het arrest Society for the protection of unborn children (1991) relevant. Een studentenvereniging gaf informatie over het ondergaan van een abortus in andere lidstaten. Abortussen zijn immers illegaal in Ierland. Een katholieke vereniging probeerde via juridische weg dit te verbieden. Het Hof aanvaardde dat echter niet. Het ging over informatie over diensten in de zin van het EG-verdrag. Hoewel de lidstaten dus soeverein over het al dan niet legaliseren van abortus beslissen, moeten ze wel toestaan dat het onderdanen in andere lidstaten van deze diensten genieten (als abortus in die lidstaat legaal is).

§4

Vrij verkeer van kapitaal

Sinds de invoering van de EMU is het vrij verkeer van goederen ingebakken in de EG. De bepalingen hebben directe werking. Er zijn bijna geen uitzonderingen.

B.

Mededinging

§1

Algemeen

De regels inzake mededinging willen de gemeenschappelijke markt verwezenlijken en de vrij concurrentie vrijwaren. De algemene principes van het mededingingsrecht staan in het EG-verdrag, en zijn uitgewerkt in rechtspraak en in het beleid. De structuur van de bepalingen is: • Art. 81 (direct werking) bevat de regels inzake kartelvorming. o Lid 1 bevat de verbodsbepaling o Lid 2 bevat de sanctieregeling o Lid 3 bevat de uitzondering op lid 1 • Art. 82 houdt een verbod in voor ondernemingen om misbruik te maken van hun machtspositie • Art. 87 richt zich naar de overheid en reguleert de overheidssteun.

§2

Art. 81 EG

(1)

Lid 1

Lid 1 van artikel 81 bepaalt drie handelingen die verboden zijn onder twee cumulatieve materiële voorwaarden: • De handel tussen de lidstaten moeten ongunstig worden beïnvloed (er is wel taalverwarring: de Franse versie heeft het louter over ’beïnvloeden’ en dat is waarschijnlijk juister) • De betrokken handeling moet tot gevolg hebben dat de mededinging geraakt wordt. Lid 1 bevat voor het overige geen definities. De eerste potentieel verboden handeling is ‘een overeenkomst tussen ondernemingen’. Daarbij moet het begrip ‘onderneming’ in zijn normale, niet-formalistische betekenis gezien worden. Een overeenkomst komt solo consensu tot stand. Het begrip ‘onderneming’ moet gezien worden in de betekenis van een economische entiteit, en niet in de juridische zin. Ook fysieke personen kunnen een onderneming zijn. De vraag naar de onafhankelijkheid van een dochteronderneming kwam aan bod in de zaak Christiani & Nielsen (1969). Een Deense onderneming (toen Denemarken nog geen lidstaat was) richtte in de EEG een dochteronderneming op naar Nederlands recht. De vraag stelde zich of afspraken tussen moeder en dochter, die een weerslag hadden op de handel tussen lidstaten en de mededinging beperkten, ook als ‘overeenkomst tussen ondernemingen’ te kwalificeren viel. Juridisch gezien ging het over twee ondernemingen, maar de commissie


42

was van mening dat gezien er de facto instructies van de moedermaatschappij waren, er geen overeenkomst kon zijn. Er is immers geen wilsautonomie van de dochteronderneming. De tweede potentieel verboden handeling is een ‘onderling afgestemde feitelijke gedraging’ (concerted practices), waarbij ondernemingen, in plaats van te concurreren, gaan samenwerken. Dat is evenwel vaak enorm moeilijk te bewijzen. Ondernemingsverenigingen zijn daarentegen wel kartels. Hun besluiten kunnen de mededinging beperken. Dit is de derde potentieel verboden handeling. Naast de twee reeds genoemde materiële voorwaarde geldt nog een derde: de merkbaarheidsvereiste. Een voorbeeld is de zaak Völk t. Vervaecke (1969). Vervaecke had een afnameovereenkomst met Völk voor 25 koelkasten per jaar. Vervaecke wil van dat contract af en beroept zich op art. 81 EG. Hoewel de interstatelijke handel geraakt werd, aanvaardde het Hof toch niet dat er een sanctie nodig was, omdat het ging een om overeenkomst de minimis ging, waarvan de impact te verwaarlozen was. Het Hof vereiste dat er een merkbare beïnvloeding was. De commissie (zie syllabus) omschreef en kwantificeerde deze vereiste in een bekendmaking van 2001. Daarbij maakt ze een onderscheid tussen horizontale overeenkomsten (tussen ondernemingen die concurrenten zijn) en verticale overeenkomsten (partijen die geen concurrent zijn, bijvoorbeeld een producent en een leverancier). Voor deze twee categorieën gelden minder strenge regels. Art. 81, lid bevat verder nog een niet-limitatieve opsomming van verboden handelingen. De belangrijkste zijn price setting, marktverdeling en het bewust manipuleren van de productie met het hoog op hogere prijzen. (2)

Lid 2

Art. 81, lid 2 bepaalt dat elke overeenkomst die onder lid 1 valt, van rechtswege nietig is. Deze nietigheid kan enkel worden uitgesproken door de nationale rechter en werkt ex tunc. De precieze gevolgen zijn dan ook afhankelijk van het nationale recht. Daarnaast beschikt de commissie (buiten het verdrag om) over uitgebreide (onderzoeks)bevoegdheden om te controleren of de kartelreglementering wordt nageleefd. Ze kan ook boetes opleggen om de regelgeving af te dwingen, maar ze kan de nietigheid van de overeenkomst niet uitspreken. (3)

Lid 3

Art. 81, lid 3 plaatst een aantal overeenkomsten die eigenlijk onder lid 1 vallen, toch buiten de werking van art. 81. Daarvoor moet voldaan zijn aan vier cumulatieve voorwaarden: • Het moet gaan om een overeenkomst die de productie, distributie of economische vooruitgang verbetert. • De gebruikers moet aan het kartel aan billijk voordeel hebben. • De concurrentie mag niet meer dan nog beperkt worden. • Er moet een rest aan mededinging mogelijk blijven. De ratio legis van deze bepaling is dat bepaalde kartels ook positieve effecten kunnen hebben. Een voorbeeld is de alleenverkoopovereenkomst, waarbij een bepaalde verdeler de exclusiviteit voor een bepaald territorium krijgt (verdelers willen uiteraard enige bescherming). Deze overeenkomst beperkt vanzelfsprekend de concurrentie, maar is volgens het arrest Grundig t. Consten (1966) toch geldig. Grundig verkoopt elektrische apparaten, maar door het anti-Duitse sentiment dat in de jaren ’50 nog bestaat, heeft het bedrijf het niet makkelijk op de Europese markt. Uiteindelijk lukt dat toch, behalve voor Frankrijk. Grundig sluit daarom een exclusief contract met Consten, die de producten zal verdelen onder Franse vlag. Ook de Franse markt wordt zo veroverd. Het Hof oordeelde na


43

betwisting van de commissie dat deze bepaling onder de uitzondering art. 81, lid 3 valt. Ze had immers batige gevolgen. In een aantal verordeningen zijn ook groepsvrijstellingen gegeven (opsomming zie syllabus), vergezeld van een aantal voorwaarden. Daar vallen de alleenverkoopovereenkomsten onder, maar bijvoorbeeld ook de specialisatieovereenkomst, waarbij verschillende bedrijven elk een segment van de productie op zich nemen. Dat is vaak beter voor de consument, omdat er efficiënter geproduceerd kan worden. Voor 2004 waren er naast deze groepsvrijstellingen ook individuele vrijstellingen mogelijk, na aanmelding bij de commissie. De commissie gaf dan vrijstelling van boetes, ook al werd later alsnog een inbreuk vastgesteld. Na 2004 besloot de commissie niet meer op te treden na aanmelding en geen immuniteiten meer te verlenen. De reden was dat de commissie letterlijk overspoeld werd met aanmeldingen (op een bepaald moment waren er zelfs 30 000 aanvragen hangende). Toen 10 nieuwe lidstaten tot de unie toetraden, besloot de commissie nog slechts repressief op te treden. Ze ging dat wel strenger doen. Het nadeel van deze aanpak is dat er minder rechtszekerheid is. Bedrijven zijn minder zeker over de geldigheid van hun kartels, die aan hun eigen beoordeling is onderworpen. Momenteel wordt de procedure dan ook geëvalueerd. Bovendien worden er ook op nationaal niveau kartelautoriteiten opgericht, die de commissie moeten ontlasten.

§3

Art. 82 EG

(1)

Algemeen

Art. 82 houdt een verbod in van misbruik van een machtspositie op de interne markt of een wezenlijk deel daarvan. Hiervan is geen vrijstelling mogelijk. (2)

Machtspositie

Om het begrip machtspositie af te bakenen wordt vertrokken van de ‘relevante markt’. Het kan gaan om een bepaald territorium of om een bepaalde productenmarkt. Een voorbeeld is de Michelin-zaak (1984). Michelin had in Nederland een machtspositie voor een bepaalde type banden voor vrachtwagens (bijna 90% van de vrachtwagens had Michelinbanden). Op de totale EG-markt had Michelin evenwel nog geen 20% in handen. Volgens de commissie maakte Nederland desalniettemin een wezenlijk deel van de markt uit en na het vaststellen van misbruik werd aan Michelin een boete opgelegd. Michel trekt naar het Hof met als argument dat het geografisch criterium te eng is. Het Hof volgt echter bijna woordelijk de commissie. Het Hof acht Nederland ‘groot genoeg en voldoende geïndividualiseerd’. Het productenmarktcriterium wordt afgebakend aan de hand van substitutiegoederen. De vraag stelt zich wanneer een consument een bepaalde behoefte met verschillende producten kan bevredigen. Zo is de markt voor fototoestellen te breed, omdat ze in verschillende segmenten is opgedeeld waartussen geen concurrentie bestaat. Het is dus steeds zoeken naar een relevantie referentiepunt. Wat dat referentiepunt is, moet steeds in concreto bekeken worden. Een voorbeeld is de zaak United Brands (1976). United Brands is een verdeler van de Latijns-Amerikaanse Chiquita-bananen. De commissie vermoedde op een bepaald misbruik van machtspositie. Nadat de Scandinavische landen bij de EEG gekomen waren, werd verwacht dat hoge banaanprijzen in deze landen snel zouden dalen, omdat verdelers van bananen hun koopwaar in andere landen (voornamelijk Duitsland) konden aanschaffen. De prijs bleek echter niet te dalen, omdat United Brands de Duitse groothandelaars had verboden om bananen te verkopen buiten Duitsland. Er kwamen dus een soort privégrenzen tot stand. De commissie beboet United Brands voor het schenden van het principe van de interne markt, waarna het bananenbedrijf naar het Hof trok. Daar voerde het aan dat de relevante productenmarkt niet de bananenmarkt, maar de fruitmarkt was. Daar had United Brands nauwelijks 1% in handen. Het Hof volgde


44

in een kleurrijk arrest de redenering van de commissie: er was wel degelijk een bananenmarkt, door een permanent productieniveau, de eigenheid (smaak, kleur,…) van de banaan en de specifieke vraag vanuit bepaalde bevolkingsgroepen (ouderen, kinderen,…). (3)

Misbruik

Voor de toepassing van art. 82 EG is een misbruik vereist. Art. 82 EG somt (zoals art. 81 EG) een aantal voorbeelden op van misbruiken. Het gaat bijvoorbeeld om price setting, om het beperken van de productie of technologische ontwikkeling ten nadeel van de consumenten of om een ongelijke behandeling van vergelijkbare handelspartners.

§4

Bevoegdheden van de commissie

(1)

Boetes

De bevoegdheden van de commissie zijn per verordening geregeld. Slechts bij toepassing art. 81-82 EG kan de commissie een boete (die naar de schatkist gaat) of een dwangsom opleggen aan de producent. Die boetes kunnen zeer hoog oplopen. Een boete mag tot 10% van de wereldwijde omzet van de wereldomzet van een bij een kartel betrokken partij bedragen. Zo werd in de Microsoft-zaak maar liefst €899 miljoen boete opgelegd. De commissie zal rekening houden met de zwaarte en de duur van de inbreuk en de vraag of er recidive is, maar dat is maar soft law. Zware inbreuken zijn onder meer die in art. 82 EG staan opgesomd, maar ook exportverboden. Een voorbeeld is de zaak Gravindex (1980). De Gravindex was de eerste zwangerschapstest, die werd geproduceerd door de Amerikaanse multinational Johnson & Johnson. Het product maakte furore. Het werd in Duitsland via een tussenimporteur verdeeld, waardoor de prijs hoog bleef. In het VK was er door de NHS evenwel een sterke rem op de prijs van geneesmiddelen. Duitse groothandelaars gingen zwangerschapstesten kopen in het VK om in Duitsland door te verkopen. Johnson & Johnson ziet zijn belangen geschaad, en verbiedt zijn Britse verkopers om aan Duitse klanten te verkopen. Dit is een exportverbod en een aanslag op het vrij verkeer van goederen. De commissie heeft met haar boetebeleid vooral de bedoeling om af te schrikken. Daarom treedt ze vooral op voor de fundamentele inbreuken, maar treedt daarbij wel streng op. Een voorbeeld is de zaak Microsoft (1998-2008). In december 1998 diende softwareontwikkelaar Sun Microsystems een klacht in bij de commissie. Het bedrijf voerde aan de Microsoft misbruik maakte van haar machtspositie door te weigeren om concurrenten informatie over de ‘interoperability’ te verschaffen. Dit is informatie over de technische specificaties waaronder een programma op een bepaald besturingssysteem kan draaien. Bij haar onderzoek stootte de commissie op het programma Windows Media Player, dat standaard bij het besturingssysteem Windows gevoegd was. De commissie vond dat een inbreuk. Na een enorm lastige procedure legde commissie per beschikking (2004) ten slotte een boete van €470 miljoen op, wegens schending van art. 82 EG. Het misbruik zat in het gebrek aan transparantie, dat gebruikt werd om concurrenten te verhinderen om software voor Windows te ontwikkelen. Microsoft begon een procedure voor het Gerecht, maar dat volgde op 17 september 2007 de commissie bijna woordelijk. Microsoft stelde dan ook geen hogere voorziening in. In 2008 volgde opnieuw een boete, deze keer van maar liefst €894 miljoen, omdat Microsoft haar beleid niet had aangepast. Microsoft wierp daartegenin dat ze al jaren honderden werknemers tewerkstelt om de interoperability te verbeteren, maar dat zoiets technisch geen eenvoudige zaak is. In de zaak Nederlandse biermarkt (2007) legde de commissie hoge boetes op aan drie grote Nederlandse brouwerijen; In de zaak Vitaminekartel (2006) werden hoge boetes uitgesproken tegen een kartel van 8 ondernemingen uit de farmaceutische sector. Deze bedrijven, waarvan Hoffman-Laroche


45

de ergste was, schakelen de concurrentie uit om de prijzen kunstmatig hoog te houden. De consument werd benadeeld en de winsten waren oneerlijk. In de zaak Volkswagen (2000) werd een boete opgelegd omdat Volkswagen exportverboden had opgelegd. Volkswagen kon de Italiaanse markt niet veroveren, en deed daarom haar prijzen in Italië enorm dalen. Dat had enig succes, maar het gevolg was vooral dat Duitsers en Oostenrijkers hun Volkswagen in Italië gingen kopen. Volkswagen bepaalt dat zijn verkopers geen bonussen krijgen als ze aan Duitsers of Oostenrijkers verkopen. De facto komt dit neer op een exportverbod. De commissie legt een zware boete op, die na een voorziening bij het Gerecht slechts enigszins verminderd werd. In de Autoglaszaak (2008) werd de hoogste boete ooit opgelegd. Een kartel van autoglasproducenten, dat 90% van de markt controleerde, kreeg een boete van €1 383 000 opgelegd. Een van de leden, Saint-Gobain, kreeg de hoogste individuele boete ooit: €896 miljoen. De commissie wou Saint-Gobain straffen omdat ze al eerder veroordeeld was. Het kartel bezondigde zich aan ongeoorloofde contacten over price setting, marktverdeling en de toewijzing van afnemers. De informatie werd gegeven door een anonieme informant. In deze zaak maakte de commissie gebruik van de clementieregel. Spijtoptanten en klokkenluiders kunnen zachtere maatregelen krijgen. In casu werd de boete van het Japanse bedrijf ASAGI gehalveerd nadat ze bijkomende informatie had verschaft aan de commissie. Individuen die schade leiden, kunnen naar de nationale rechter stappen en daar schadevergoeding vorderen. Volgens de commissie volstaat de beschikking om de fout aan te tonen, maar de vraag is maar of dat zomaar zal aanvaard worden. Tegen de boete staat hogere voorziening open binnen de twee maanden. De ontvankelijkheid is geen probleem aangezien het gaat om een individuele beschikking. Naar aanleiding van de voorziening kan de boete geweigerd of gewijzigd worden. In theorie kan het Gerecht de boete zowel verlagen als verhogen, maar dat tweede is in de praktijk nog nooit gebeurd. (2)

Structurele maatregelen

De commissie kan verregaande structurele maatregelen opleggen, zoals het splitsen van een bedrijf om te voorkomen dat er verdere inbreuken zijn. (3)

De opsporingsbevoegdheid

De commissie kan ambtshalve of na een (al dan niet anonieme) klacht een onderzoek openen, en daarbij informatie opsporen en opvragen. Bedrijven die niet meewerken of vervalste informatie doorgeven, kunnen een procedurele boete krijgen. De commissie kan ook plaatsonderzoeken uitvoeren, zelfs zonder voorafgaande waarschuwing. Dat gebeurde bijvoorbeeld in de zaak AM & S (1982). De commissie viel binnen in de kantoren van AM & S in Londen en vindt daar een bezwarend document. De bedrijfsjuristen weigeren evenwel het document vrij te geven en beroepen zich op het oude Angelsaksische principe van het legal privilege, dat zegt dat correspondentie tussen advocaat (‘lawyer’) en cliënt strikt geheim is. De vraag is echter of bedrijfsjuristen ook onder het legal privilege vallen. Dezelfde dag nog beveelt de commissie per beschikking inzage in het document. AM & S op haar beurt stelt dezelfde dag nog een procedure voor het Hof in. In een spoedzitting oordeelt de voorzitter over de vraag of het EG-recht moet wijken voor de algemene beginselen van recht, die al van oudsher in het rechtssysteem van een lidstaat zijn ingebakken. De voorzitter oordeelt dat hoewel de commissie met deze beginselen rekening moet houden, de discussie over de beginselen slechts door het Hof kan beslecht worden. De voorzitter oordeelde in casu dat de bedrijfsjuristen van AM & S geen ‘lawyers’ waren en dus niet onder het legal privelige vielen, dat strikt geïnterpreteerd moet worden omdat het tot misbruiken aanleiding kan geven (zoals het laten verzenden van documenten door een advocaat om ze zo geheim te houden).


46

§5

Concentratiecontrole

Concentratie vindt plaats als verschillende ondernemingen opgaan in één onderneming. Dat valt strikt genomen buiten de werking van art. 80-81 EG, en werd dan ook per verordening geregeld. Deze verordening organiseert een preventieve controle waarbij een bepaalde drempel (een bepaald procent van de markt) waarboven bedrijven zich moeten aanmelden bij de commissie, die over bepaalde bevoegdheden beschikt. Een uitzondering doet zich voor als de concentratie zich slechts in één lidstaat voordoet.

C.

Steunmaatregelen van de lidstaten (art. 87-89 EG)

§1

Algemeen

(1)

Overzicht

Alle lidstaten geven op de een of andere manier steun aan ondernemingen. Omdat dit de mededinging kan beïnvloeden, zijn ook deze steunmaatregelen aan Europese controle onderworpen. Art. 87, lid 1 bepaalt dat overheidssteun die de mededinging vervalt, ‘onverenigbaar’ (cf. ‘verboden’ bij kartels) is met de gemeenschappelijke markt, als de het handelsverkeer tussen de lidstaten belemmerd wordt. Deze maatregelen moeten aangemeld worden bij de commissie. (2)

Overheid

Een ‘overheid’ is elk overheid, zowel lokaal, regionaal als nationaal. (3)

Steunmaatregel

Het begrip ‘steunmaatregelen’ omvat niet alleen de subsidies (het geven van financiële middelen), maar ook maatregelen van sociale en fiscale aard, die op de een of andere manier de mededinging raken. Een voorbeeld is de zaak Ryanair (2004). Het Waalse gewest steunde Ryanair opdat ze Charleroi zou aandoen. Zo kreeg Ryanair kortingen op ladingsrechten, die volgens de commissie onverenigbaar waren met de gemeenschappelijke markt. Overheidssteun voor het lanceren van nieuwe vluchtverbindingen was dan wel weer aanvaardbaar. (4)

Onverenigbaarheid

Niet alle steunmaatregelen zijn onverenigbaar met de gemeenschappelijke markt. Een aantal daarvan staan opgesomd in het verdrag. Het gaat bijvoorbeeld om sociale maatregelen voor individuen en om steun na natuurrampen. Art. 87, lid 3 somt een aantal steunmaatregelen op die verenigbaar kunnen zijn. De commissies heeft een stel guidelines (indicatieve bepalingen) waarin ze bepaalt wanneer ze zal optreden. Het gaat om een reeks ‘groepsvrijstellingen’, zoals opleidingssteun, steun voor KMO’s, steun voor regionale investeringen en steun omwille van de werkgelegenheid. In deze gevallen moet de steun niet meer worden aangemeld bij de commissie.

§2

Controle

(1)

Op bestaande steun

Bestaande steun is overheidssteun die al bestaat op het moment dat een EG-verdrag in werking trad in een bepaalde lidstaat. Hierop oefent de commissie een voortdurende controle uit en neemt de nodige maatregelen. Als ze strijdigheid met art. 87 EG vermoedt,


47

zal ze de betrokken lidstaat aanmanen om opmerkingen te formuleren. Daarna beslist de commissie of de maatregel moet ingetrokken worden. Geeft de lidstaat geen gevolg aan de beschikking, kan de commissie de lidstaat rechtstreeks voor het Hof dagen, aangezien er een soort politieke-administratieve fase is doorlopen. De bepalingen over bestaande steun hebben geen directe werking en kunnen dan ook niet door particulieren worden ingeroepen. (2)

Op voorgenomen steun

Voorgenomen steun is geplande overheidssteun. Als de overheid een steunmaatregel in het vooruitzicht stelt, moet ze die aanmelden bij de Europese commissie (wat vaak (al dan niet bewust) vergeten wordt). Vermoedt de commissie een schending, dan kan ze een procedure starten. Gedurende de procedure kan de lidstaat de voorgenomen maatregel niet uitvoeren. Krijgt de lidstaat geen antwoord binnen de twee maanden, moet ze de commissie aanmanen. Krijgt ze dan nog geen antwoord binnen de 15 dagen, kan ze maatregelen uitvoeren, die dan geacht wordt een bestaande maatregelen te zijn. Deze bepalingen hebben wel directe werking. Een voorbeeld is de zaak Beaulieu (1983). België gaf een subsidie van maar liefst BEF 750 miljoen aan tapijtengigant Beaulieu, en negeerde daarbij zowat alle Europese regelgeving die ze meer kon negeren. Er was geen aanmelding en over de verenigbaarheid was ook niet nagedacht. Een Franse concurrent van Beaulieu dient klacht in en de commissie beslist dat illegale overheidssteun moet worden teruggevorderd. Beaulieu probeert met alle legale en extralegale middelen om de subsidies te behouden. Zo werd zelfs de onderneming geherstructureerd, in de hoop het geld niet langer traceerbaar te maken. Na een hogere voorziening waarin de uitspraak bevestigd werd, werd uiteindelijk een nationaal vonnis geveld waarin Beaulieu veroordeeld werd tot het terugbetalen van de subsidie, inclusief interest. Uiteindelijk kreeg de overheid op die manier zelfs BEF 1 miljard in handen.


48

Europees recht. Academiejaar notities Europees recht Jeroen De Mets 1

Recommend Documents