Doorwerking van Europees recht De verhouding tussen directe werking, conforme interpretatie en overheidsaansprakelijkheid
Jolande M. Prinssen
KLUWER Deventer - 2004
INHOUD
Lijst van gebruikte afkortingen Hoofdstuk 1 Inleiding 1.1 Introductie en probleemstelling 1.2 Afbakening 1.3 Aanpak 1.4 Begripsomschrijvingen en terminologie DEEL I
XI
1 3 4 5
DRIE VORMEN VAN DOORWERKING VAN EUROPEES RECHT
Hoofdstuk 2 Directe werking 2.1 Inleiding 2.2 Grondslag: de eigen rechtsorde en de beginselen van directe werking en voorrang 2.3 Voorwaarden 2.4 Versoepeling en verschillende verschijningsvormen van de directe werking 2.5 Karakteristiek van de directe werking 2.5.1 Aanloop 2.5.2 Nationale benaderingen 2.5.2.1 Duitsland 2.5.2.2 Nederland 2.5.2.3 Verenigd Koninkrijk 2.5.2.4 Frankrijk 2.5.3 Gebruik van 'rechten' in de rechtspraak van het Hof 2.5.4 Theorie van Hohfeld 2.5.5 Definiering 2.6 Rol van particulieren 2.6.1 Reikwijdte van de directe werking: bescherming van rechten of belangen van particulieren? 2.6.2 Verticale, horizontale en omgekeerde directe werking 2.7 Rol van de nationale rechter 2.7.1 Effectieve en uniforme toepassing van Europees recht 2.7.2 Aanwijzing: het verplicht buiten toepassing laten 2.7.3 Nationale procesrechtelijke autonomie 2.7.4 Europese eisen aan het nationale procesrecht 2.8 Directe werking; uitgangspunten
9 9 11 14 16 16 18 18 18 19 20 20 23 23 25 25 28 30 30 31 33 33 36
DOORWERK1NG VAN EUROPEES RECHT
Hoofdstuk 3 Conforme interpretatie 3.1 Inleiding 3.2 Grondslag van de verplichting 3.3 Omvang van de verplichting 3.4 Uiteenlopende toepassingswijzen 3.5 Ruimte voor begrenzing 3.6 Grenzen in de rechtspraak van het Hof van Justitie 3.7 Reikwijdte: begrensde inspanningsverplichting 3.8 Gecontroleerde bevoegdheid tot conforme interpretatie 3.9 Conforme interpretatie; uitgangspunten
39 39 41 44 47 48 51 52 54
Hoofdstuk 4 Europeesrechtelijke overheidsaansprakelijkheid 4.1 Inleiding 4.2 Grondslag: het Francovich-arrest 4.3 Ontwikkeling van het leerstuk in de rechtspraak 4.4 Parallel met de aansprakelijkheid van de EG 4.5 Voorwaarden 4.5.1 Toekenning van rechten aan particulieren 4.5.2 Voldoende gekwalificeerde schending van gemeenschapsrecht 4.5.3 Causaal verband 4.6 Verhouding tussen Europees en nationaal recht 4.7 Aansprakelijkheid van decentrale overheden 4.8 Europeesrechtelijke overheidsaansprakelijkheid; uitgangspunten
57 57 58 61 62 62 64 67 69 71 73
DEEL II DE VERHOUDING TUSSEN DE DOORWERKINGSMECHANISMEN; EEN VERGELIJKENDE ANALYSE Hoofdstuk 5 Drie doorwerkingsmechanismen; wisselwerking 5.1 Inleiding A 5.2 5.3 5.4
5.5
VI
Doorwerking van niet direct werkend Europees recht Aanloop Betekenis van het ontbreken van directe werking voor de grenzen van de verplichting tot conforme interpretatie Aansprakelijkheid voor schending van communautaire normen zonder directe werking 5.4.1 Reikwijdte van de Europeesrechtelijke overheidsaansprakelijkheid 5.4.2 Voldoende duidelijk bepaalbare rechten in niet direct werkende bepalingen 5.4.2.1 'Rechten van particulieren'in de rechtspraak 5.4.2.2 Voldoende bepaalbaarheid van rechten voor particulieren versus de eisen van voldoende nauwkeurigheid en onvoorwaardelijkheid 5.4.3 Vergelijking met de overige voorwaarden voor aansprakelijkheid Conclusie
77
78 78 84 84 86 86 91 96 98
INHOUD
B 5.6 5.7 5.8 5.9
Doorwerking van richtlijnen tijdens de omzettingstermijn Algemeen: verplichtingen van lidstaten tijdens de omzettingstermijn van richtlijnen Richtlijnconforme interpretatie tijdens de omzettingstermijn Overheidsaansprakelijkheid voor gebeurtenissen tijdens de omzettingstermijn Conclusie
C 5.10 5.11 5.12
'Meerwaarde' van de doorwerkingsmechanismen Inleiding Conforme interpretatie; verdringing van de directe werking? Europeesrechtelijke overheidsaansprakelijkheid; verdringing van de directe werking? 5.12.1 Inleiding 5.12.2 Reikwijdte van het systeem van Europeesrechtelijke overheidsaansprakelijkheid 5.13 Europeesrechtelijke overheidsaansprakelijkheid; verdringing van conforme interpretatie? 5.14 Conclusie
99 101 104 105
106 106 109 109 110 117 118
D
Europeesrechtelijke overheidsaansprakelijkheid; aanvullende en corrigerende werking 5.15 Vergoeding van additionele schade na directe werking of conforme uitleg 5.16 Aansprakelijkheid voor onrechtmatige rechtspraak 5.16.1 Inleiding 5.16.2 Grondslag: omvang van de overheidsaansprakelijkheid 5.16.3 Schending van een Europeesrechtelijke verplichting door de nationale rechter 5.16.4 Invloed op het nationale aansprakelijkheidsrecht 5.16.5 Intermezzo: behoefte aan een speciale voorziening voor schending van de verwijzingsplicht? 5.16.6 Conclusie 5.17 Afsluiting
129 130 131
Hoofdstuk 6 Doorwerking van Europees recht ten laste van particulieren 6.1 Inleiding
133
A 6.2 6.3
6.4 6.5
Horizontale doorwerking van EG-Verdragsbepalingen Aanloop Horizontaal directe werking van EG-Verdragsbepalingen 6.3.1 Horizontaal direct werkende verdragsbepalingen 6.3.2 Horizontale directe werking voor de andere verdragsvrijheden? Verdragsconforme uitleg tussen particulieren De lidstaat aanspreken?
119 122 122 122 123 128
134 134 134 138 140 141
VII
DOORWERKING VAN EUROPEES RECHT
6.6
6.7 B 6.8 6.9 6.10 6.11
6.12 6.13
6.14
6.15 6.16
'Horizontale werking' van het leerstuk van de Europeesrechtelijke overheidsaansprakelijkheid; aansprakelijkheid van particulieren voor schending van EG-Verdragsbepalingen? Conclusie Horizontale doorwerking van richtlijnen Aanloop Geen horizontale directe werking voor richtlijnen; Marshall & Faccini Dori Ontkenning van de horizontale directe werking ter discussie Horizontale effecten van de doorwerking van richtlijnen 6.11.1 Inleiding 6.11.2 Verticale directe werking met horizontale gevolgen 6.11.3 Incidentele effecten in de rechtspraak van het Hof; CIA Security etc. 6.11.4 Tegenstelling 6.11.5 Richtlijnconforme interpretatie? 6.11.6 Analyses 6.11.7 Het Unilever-anest de bijzondere aard van de notificatierichtlijn Reikwijdte van de ontkenning van de horizontale directe werking van richtlijnen Richtlijnconforme interpretatie ten laste van particulieren 6.13.1 Inleiding: richtlijnconforme interpretatie tussen particulieren 6.13.2 Grenzen aan richtlijnconforme interpretatie in horizontale rechtsrelaties: parallel met de directe werking? 6.13.3 Aanpak van de nationale rechter 6.13.4 Evaluatie 6.13.5 Intermezzo: verplichting tot richtlijnconforme interpretatie van rechtshandelingen? 6.13.6 Richtlijnconforme interpretatie en het verbod van omgekeerde directe werking 6.13.7 Richtlijnconforme interpretatie in driehoeksverhoudingen 6.13.8 Conclusie Overheidsaansprakelijkheid in horizontale context 6.14.1 Schade door het ontbreken van de opties directe werking en conforme interpretatie 6.14.2 Schade ten gevolge van de doorwerking van Europees recht Doorwerking van richtlijnen ten laste van particulieren; een perspectief Conclusie
Hoofdstuk 7 Rangschikking van de doorwerkingsmechanismen 7.1 Inleiding A 7.2 7.3
VIII
Directe werking of conforme interpretatie? Samenloop Europeesrechtelijke voorkeur voor de directe werking of conforme interpretatie?
142 145
146 146 148 151 151 151 154 156 158 160 165 167 169 169 171 174 178 180 181 185 187 188 189 190 191 194
197
197 198
INHOUD
7.3.1 7.3.2
Rangorde in de rechtspraak van het Hof? Europese eisen aan de rechtshandhaving & rechtsbescherming; gelijkwaardigheid van de directe werking en conforme interpretatie 7.3.3 Directe werking versus conforme interpretatie Tussenbalans Directe werking; effecten Conforme interpretatie; effecten Relativering van de keuzevrijheid Aanpak van de Nederlandse bestuursrechter 7.8.1 Toetsingswijzen 7.8.2 Verwantschap met de prioriteitsvraag 7.8.3 Analyse van de Nederlandse rechtspraak 7.8.4 Evaluatie Beoordeling; rangschikking
199 200 202 203 207 211 214 214 218 219 223 225
B Positie van de Europeesrechtelijke overheidsaansprakelijkheid 7.10 Inleiding 7.11 Rol van het leerstuk van de Europeesrechtelijke overheidsaansprakelijkheid 7.11.1 Overheidsaansprakelijkheid en de toerekening van eigen schuld 7.11.2 Reikwijdte van de schadebeperkingsplicht 7.12 Conclusie
226 226 228 230 235
7.4 7.5 7.6 7.7 7.8
7.9
DEEL HI
198
AFSLUITING
Hoofdstuk 8 Slotbeschouwing 8.1 Introductie 8.2 Doorwerking; coherence? 8.3 De nationale rechter en het Hof van Justitie
239 239 243
Summary
247
Aangehaalde literatuur
253
Rechtspraakregister
267
Trefwoordenregister
275
IX
