Faculteit Psychologie en Pedagogische Wetenschappen Academiejaar Eerste Examenperiode INHIBITIE VAN STEREOTYPES

Faculteit Psychologie en Pedagogische Wetenschappen Academiejaar 2011-2012 Eerste Examenperiode

INHIBITIE VAN STEREOTYPES ONDERZOEK NAAR DE BEWUSTE EN ONBEWUSTE EFFECTEN

Masterproef neergelegd tot het behalen van de graad: Master of Science in de Psychologie Afstudeerrichting: theoretische en experimentele psychologie Door Sarah Beurms

Promotor/ Begeleider: Dr. Filip Van Opstal Vakgroep Experimentele psychologie Universiteit Gent

Ondergetekende Sarah Beurms geeft toestemming aan derden tot het raadplegen van de scriptie.

Inhoudstafel Voorwoord........................................................................................................................5 Abstract ............................................................................................................................6 Inleiding ............................................................................................................................7 Subliminale effecten ..................................................................................................... 8 Problemen met de zichtbaarheidsmaten ..................................................................... 12 Kwalitatieve dissociatie tussen subliminale en supraliminale effecten ...................... 14 Automatische effecten na subliminale aanbieding. ................................................. 16 Controlemechanismen pas na supraliminale aanbieding. ...................................... 16 Stereotypes .................................................................................................................. 20 Automatische activatie van stereotypes................................................................... 22 Onderdrukken van stereotypes. ............................................................................... 23 Huidige studie ............................................................................................................. 25 Pilootstudie 1 ..................................................................................................................27 Methode ...................................................................................................................... 27 Participanten. .......................................................................................................... 27 Materiaal. ................................................................................................................ 27 Procedure. ............................................................................................................... 27 Resultaten.................................................................................................................... 27 Experiment 1 ..................................................................................................................28 Methode ...................................................................................................................... 28 Participanten. .......................................................................................................... 28 Materiaal. ................................................................................................................ 28 Design...................................................................................................................... 28 Procedure. ............................................................................................................... 29 Resultaten.................................................................................................................... 30 Accuraatheid. .......................................................................................................... 30 Reactietijd................................................................................................................ 30 Prime zichtbaarheid. ............................................................................................... 32 Discussie ..................................................................................................................... 33 Hoofdeffect van target. ............................................................................................ 34 Activatie van het stereotype door supraliminale primes. ........................................ 34

Experiment 2. .......................................................................................................... 35 Pilootstudie 2 ..................................................................................................................36 Methode ...................................................................................................................... 36 Participanten. .......................................................................................................... 36 Materiaal. ................................................................................................................ 36 Procedure. ............................................................................................................... 36 Resultaten.................................................................................................................... 36 Experiment 2 ..................................................................................................................39 Methode ...................................................................................................................... 39 Participanten. .......................................................................................................... 39 Materiaal. ................................................................................................................ 39 Design...................................................................................................................... 39 Procedure. ............................................................................................................... 39 Resultaten.................................................................................................................... 40 Accuraatheid. .......................................................................................................... 40 Reactietijd................................................................................................................ 40 Reactietijd van beide experimenten samen. ............................................................ 42 Discussie ..................................................................................................................... 42 Algemene Discussie ........................................................................................................44 Geen effect van subliminale primes ............................................................................ 44 Effect van supraliminale primes in de korte SOA conditie ........................................ 47 Geen interactie met target. ...................................................................................... 47 Geen effect van supraliminale primes in de lange SOA conditie ............................... 48 Correlatie met subtiel racisme .................................................................................... 50 Vergelijking van beide experimenten ......................................................................... 51 Hoofdeffect van target. ............................................................................................ 51 Hoofdeffect van experiment. .................................................................................... 51 Conclusie .................................................................................................................... 51 Referenties ......................................................................................................................52 Bijlage 1 ..........................................................................................................................60 Bijlage 2 ..........................................................................................................................61

Voorwoord Ik wil graag Prof. Tom Verguts en Dr. Filip Van Opstal bedanken voor de vele interessante brainstormen en om me genoeg vrij te laten om rond een onderwerp te werden dat me echt interesseerde. In het bijzonder zou ik mijn begeleider Dr. Filip Van Opstal nog eens extra willen bedanken omdat ik steeds bij hem terecht kon met problemen. Verder wil ik ook mijn ouders bedanken om me de kans te geven om te studeren, maar me vooral te steunen in elke beslissing die ik nam, ongeacht wat dat was. Daarnaast wil ik ook zeker Kobe bedanken om te blijven luisteren op de momenten dat ik vast zat en om de vele verhelderende inzichten die hij me gegeven heeft. Ten slotte wil ik ook mijn leuke klasgenootjes bedanken voor de boeiende gesprekken niet alleen over dit thesisonderwerp, maar ook over de algemene relevantie van de experimentele psychologie voor onze maatschappij.

Abstract Er werd reeds overtuigend aangetoond dat gedrag kan beïnvloed worden door stimuli waar men niet bewust van is. Zo vinden de meeste studies dat onbewuste stimuli hetzelfde, maar vaak verzwakte, effect veroorzaken als bewuste stimuli. Er zijn echter indicaties dat men stimuli bewust moet waarnemen om de automatische effecten ervan te kunnen inhiberen. De huidige scriptie gaat na of stereotypes onbewust geactiveerd worden en wat de voorwaarden zijn om deze te onderdrukken. Dit werd onderzocht in twee priming experimenten waarbij foto’s van Marokkaanse en Kaukasische mannen als prime werden gebruikt. In Experiment 1 werd de invloed van de zichtbaarheid van de prime nagegaan. In Experiment 2 werd de tijd die nodig is om het stereotype te onderdrukken, verder onderzocht. De resultaten geven een indicatie dat de zichtbaarheid van de prime geen voldoende voorwaarde is om het stereotype te onderdrukken.

Inhibitie van stereotypes. Onderzoek naar de bewuste en onbewuste effecten.

Inleiding Reeds lang is men geboeid door de vraag of bewustzijn een noodzakelijke vereiste is om stimuli te verwerken. Voor velen is het een intrigerende vraag of stimuli die men niet bewust gezien heeft, toch een invloed kunnen hebben op het gedrag. Zo willen mensen bijvoorbeeld weten of reclame (Pratkanis, 1992) of politieke propaganda (Weinberger & Westen, 2008) hen onbewust kan beïnvloeden. Om dit te onderzoeken, kan men stimuli onder de drempel van de bewuste waarneming presenteren. Dit doet men door stimuli zo te presenteren dat ze niet bewust worden waargenomen, zelfs niet als er aandacht op gericht wordt. Dit noemt men subliminale aanbieding (Erdelyi, 2004). In de huidige scriptie wordt gefocust op subliminale aanbieding in de visuele waarneming, aangezien over deze modaliteit consensus bestaat dat subliminale effecten mogelijk zijn (Urban, 1992). Hoe kan men er nu voor zorgen dat een stimulus enkel onbewust verwerkt wordt? Om visuele stimuli subliminaal te presenteren, worden deze slechts enkele milliseconden getoond. De kortste aanbiedingstijd (van minimaal 1 ms) kan bereikt worden door een tachistoscoop (Benschop, 1998). Tegenwoordig gebruikt men om praktische redenen echter meestal computers met een CRT-scherm. Bij dit soort schermen kan de aanbiedingsduur gecontroleerd worden omdat het beeld geprojecteerd wordt door een elektronenkanon. Er moet echter rekening gehouden worden met de verversingsfrequentie van het scherm en daardoor kan minimaal een aanbiedingstijd van ongeveer 10 ms bereikt worden. Naast het feit dat de stimuli slechts heel kort worden gepresenteerd, maakt men meestal gebruik van maskering om stimuli onbewust aan te bieden. Hierbij wordt de stimulus die men wenst subliminaal aan te bieden onmiddellijk gevolgd door een andere stimulus (i.e., de maskering). Dit zorgt ervoor dat de eerste stimulus meteen uit het sensorisch geheugen verdwijnt en daardoor nooit het bewustzijn bereikt. Indien dergelijke maskering niet gebruikt zou worden, dan kan het nabeeld de presentatieduur onbedoeld verlengen (Tse , Martinez-Conde, Schlegel, & Macknik, 2005) . De maskering kan verschillende vormen aannemen. Bij woorden gebruikt men meestal hekjes (e.g., #####), letterreeksen (e.g., AJDRHG) of nonwoorden (e.g., bekalp; Taylor

7

& Chabot, 1978). Voor afbeeldingen gebruikt men meestal door elkaar gehaalde prenten of een random ruispatroon (e.g., Yang, Xu, Du, Shi, & Fang, 2011; Van den Bussche, Notebaert, & Reynvoet, 2009a). Dehaene en Naccache (2001) ontwikkelden een theorie over bewustzijn. In hun ‘global neuronal workspace’ theorie geven ze een verklaring hoe subliminale info toch verwerkt kan worden, ondanks dat deze niet bewust wordt waargenomen. Volgens deze theorie wordt sensorische informatie pas bewust vanaf het moment dat er een zichzelf onderhoudende activatie lus ontstaat tussen de sensorische gebieden en de ‘workspace’ neuronen in de prefrontale cortex (zie ook: Dehaene, Changeux, Naccache, Sackur, & Sergent, 2006). Er bestaan volgens deze theorie dus twee drempels bij de menselijke informatieverwerking. Ten eerste moet de stimulus een minimale sterkte hebben om neurale activiteit teweeg te brengen. Ten tweede is er een langere waarnemingsperiode nodig om de bewustheidsdrempel te overschrijden en top down versterking te krijgen van verder gelegen neuronen. Een stimulus die beide drempels overschrijdt, resulteert in supraliminale perceptie. Dit zijn stimuli die we bewust waarnemen. Anderzijds, een stimulus die de eerste drempel overschrijdt, maar niet de tweede kan resulteren in subliminale perceptie. Deze stimuli blijven dus onzichtbaar voor ons.

Subliminale effecten Het debat over welke effecten subliminale aanbieding kan teweegbrengen is reeds lang aan de gang. James Vicary beweerde in 1957 dat mensen meer cola en popcorn kochten nadat ze een film hadden bekeken waarin de subliminale zinnen “Drink Coca Cola” en “Eat Popcorn” getoond werden. Deze studie had een groot effect op maatschappelijk niveau. Zo werden bijvoorbeeld in Amerika, Australië en GrootBrittannië subliminale boodschappen gebannen (Rogers, 1993). Echter, nadat verschillende onderzoekers faalden om Vicary’s resultaten te repliceren, gaf hij toe dat hij deze vervalst had (Pratkanis, 1992). Hierdoor kenterde het geloof in subliminale beïnvloeding en daalde het onderzoek naar subliminale fenomenen drastisch gedurende de daaropvolgende 20 jaar (Dijksterhuis, Aarts, & Smith, 2005). Recent is er echter terug een omgekeerde trend waar te nemen, waarbij onderzoekers steeds meer evidentie vinden voor subliminale effecten, gegeven bepaalde omstandigheden. Zo blijkt bijvoorbeeld dat het effect van een subliminale stimulus het

8

sterkst is binnen een korte tijdspanne (Ortells, Daza, & Fox, 2003) en dat de hoeveelheid subliminale informatie beter beperkt kan worden om betrouwbare resultaten te verkrijgen (Abrams & Greenwald, 2000). Een invloedrijke studie van Kunst-Wilson en Zajonc (1980) toonde aan dat stimuli positiever geëvalueerd worden indien deze reeds subliminaal waargenomen werden. In deze studie werden tien veelhoeken vijf maal subliminaal aangeboden gedurende één ms. Er werd tegen de deelnemers verteld dat er flitsen te zien zouden zijn en gevraagd om deze aandachtig te bekijken. Hierna kregen de participanten verschillende paren veelhoeken te zien, waarvan er telkens één tijdens de eerste fase van het experiment subliminaal was getoond. Wanneer de participanten moesten aangeven welke veelhoek subliminaal was aangeboden, scoorden ze niet boven kansniveau. Niettemin, wanneer de participanten moesten aangeven welke veelhoek ze het mooist vonden, dan kozen ze wel significant vaker voor diegene die subliminaal was aangeboden. Deze bevinding dat men stimuli positiever gaat beoordelen omdat men deze al eens gezien heeft, noemt men het ‘mere exposure’ effect. Dit effect werd vele malen gerepliceerd met supraliminale (Bornstein, 1989) en subliminale stimuli (Bornstein, 1992). Bovendien werd dit effect ook aangetoond met stimuli waar we niet neutraal tegenover staan. Zo toonden Zebrowitz, White en Wieneke (2008) aan dat gezichten van een andere etniciteit dan de onze positiever geëvalueerd worden na subliminale presentatie. Naast mere exposure, worden subliminale effecten vaak onderzocht door middel van priming. Bij priming wordt een target, waar men op moet reageren, voorafgegaan door een andere stimulus (i.e., de prime). Wanneer de prime onder de bewustzijnsdrempel aangeboden wordt, noemt men dit subliminale priming. De target kan voorafgegaan worden door een prime die dezelfde respons activeert. Dit noemt men een congruente trial. Daarnaast kan de target ook voorafgegaan worden door een prime die een tegengestelde respons vereist. Dit noemt men een incongruente trial. Participanten reageren meestal sneller op congruente trials en trager op incongruente trials. Het verschil in performantie tussen incongruente en congruente trials wordt gebruikt als een maat voor priming effecten. Dit wordt het congruentie-effect genoemd (Schmidt, Haberkamp, & Schmidt, 2012).

9

Met behulp van deze methode werd overtuigend aangetoond dat er orthografische en lexicale verwerking van subliminale primes plaats vindt (Masson & Isaak, 1999). In een lexicale decisietaak moeten participanten bepalen of er een bestaand woord of een nonwoord aangeboden wordt. Uit de studie van Masson en Isaak (1999) blijkt dat participanten sneller beoordelen dat een reeks van letters een bestaand woord vormen ze geprimed werden met hetzelfde woord (i.e., repetitie priming), een ander bestaand woord (i.e., lexicale priming) of een nonwoord dat voor een deel hetzelfde gespeld wordt (i.e., orthografische priming). Uit de meta-analyse van Rastle en Brysbaert (2006) blijkt dat er daarenboven ook fonologische priming (e.g., priming van rijmwoorden) optreedt in lexicale decisietaken wanneer gecontroleerd wordt voor orthografie (e.g., Lukatela, Frost, & Turvey, 1998). Of men ook de betekenis van een subliminaal woord kan verwerken, was langer het onderwerp van debat. Nochtans toonde Marcel in 1983 reeds aan dat men in een lexicale decisie taak sneller reageert op de bestaande woorden wanneer deze voorafgegaan worden door subliminale, semantisch gerelateerde woorden. Echter, op deze studie kwam al snel kritiek. Voornamelijk Holender (1986) beweerde dat alle gemaskeerde priming experimenten tot die tijd onderhevig waren aan methodologische problemen. Zijn belangrijkste punt was dat onvoldoende nagegaan werd of de prime wel degelijk onbewust was. Tot die tijd werd namelijk meestal enkel een subjectieve maat gebruikt, waarbij aan de participanten gevraagd wordt of ze een prime gezien hadden. Wanneer de participanten de primes niet konden benoemen, werd aangenomen dat deze werkelijk onzichtbaar waren. Eerder argumenteerde Eriksen (1960) reeds dat een dergelijke maat onvoldoende is om de zichtbaarheid na te gaan. Of een kort aangeboden stimulus het bewustzijn bereikt, is namelijk afhankelijk van individuele verschillen, contexteffecten en de doelen en behoeften van dat moment (Dijsterhuis et al., 2005). Bovendien onderrapporteren participanten vaak op de vraag of ze de stimulus al dan niet gezien hebben omdat ze meer zekerheid willen (Bjorkman, Juslin, & Winman, 1993). Om deze redenen opperde Eriksen (1960) dat er een objectieve maat moest komen voor onbewuste perceptie waarbij de participanten in een keuzetaak over de identiteit van de prime op kansniveau scoren. De objectieve test (i.e., directe maat) gaat na of een stimulus wel degelijk enkel onbewust waargenomen werd. Volgens Eriksen (1960) is het geval wanneer participanten in deze test niet boven kansniveau kunnen

10

aangeven welke prime aangeboden werd. Daarnaast meet de indirecte maat (e.g., priming) de invloed van de onbewuste informatie. Op deze maat wordt er dus wel een effect van de subliminale prime verwacht. Subliminale perceptie wordt via deze methode dus aangetoond wanneer de subliminale informatie wel de indirecte test beïnvloedt, maar geen effect heeft op de directe test. Een tweede kritiek van Holender (1986) was dat wanneer er wel een objectieve zichtbaarheidstest gedaan werd, deze meestal plaatsvond voor het eigenlijke experiment. Op dat moment hebben de ogen van de participanten zich nog niet aangepast aan de verminderde lichtintensiteit. Dit kan ertoe leiden dat de primes tot 70 % minder worden waargenomen (Purcell, Stewart, & Stanovich, 1983). De (partiële) zichtbaarheid vergroot bovendien nog wanneer de primes vaker herhaald worden en door retroactieve priming wanneer de target semantisch gerelateerd is aan de prime (Bernstein, Bissonnette, Vyas, & Barclay, 1989). Een oplossing hiervoor is dus om de detectietaak pas na het eigenlijke experiment te laten plaatsvinden. De laatste kritiek van Holender (1986) was dat veel studies tot dan toe te weinig trials bevatten waardoor de resultaten onbetrouwbaar zijn (Merikle, 1982). Rekening houdend met deze kritieken werden een aantal studies gepubliceerd die meer overtuigend de semantische verwerking van subliminale stimuli aantoonden. Zo voerden Dehaene et al. (1998) een experiment uit waarbij participanten moesten aangeven of een bepaald getal groter of kleiner was dan vijf. Dit getal werd steeds voorafgegaan door een ander getal dat subliminaal werd aangeboden. Er werden versnelde reactietijden gevonden op congruente in vergelijking met incongruente trials. De onderzoekers besloten hieruit dat de subliminale primes semantisch verwerkt werden. Echter, aangezien er slechts een beperkt aantal stimuli gebruikt werden en de stimuli zowel als prime en target voorkwamen, werd later de kritiek gegeven dat dit resultaat het gevolg zou zijn van stimulus-respons (S-R) links die gevormd werden tussen de stimuli. Volgens deze verklaring worden alle stimuli die in het experiment voorkomen, geassocieerd met een bepaalde respons (Damian, 2001). Een tweede alternatieve verklaring is dat participanten ‘action triggers’ vormen (Kunde, Kiesel, & Hoffmann, 2003). Volgens deze theorie bereiden participanten, op basis van de instructies en de taak context, verwachtingen voor over de stimuli en de vereiste responsen in een experiment. Een perceptuele match tussen de aangeboden stimuli en de voorbereide responsen zou dan resulteren in facilitatie van de overeenkomstige respons.

11

Er werden enkele vervolgexperimenten gedaan om deze alternatieve verklaringen uit te sluiten in het experiment van Dehaene et al. (1998). Zo werd gevonden dat de resultaten standhouden wanneer prime en target in een ander format werden aangeboden (i.e., de prime als woord en de target als getal). Daarnaast bleek dat er ook subliminale priming optrad op nieuwe getallen die nog niet als target waren voorgekomen (Naccache & Dehaene, 2001a; Naccache & Dehaene, 2001b). Deze effecten bieden sterke evidentie dat subliminale stimuli wel degelijk tot op een semantisch niveau verwerkt kunnen worden. Daarenboven boden Dell’Acqua en Grainger (1999) sterke evidentie dat ook de semantiek van subliminale prenten geactiveerd kan worden. De participanten moesten in een classificatietaak aangeven of de betekenis van een target woord levend of niet levend was. Er bleek dat participanten deze woorden sneller classificeerden wanneer vlak ervoor een semantisch gerelateerde prent getoond werd (zie ook: Van den Bussche et al. (2009a) voor een gelijkaardig experiment). Het vormen van S-R relaties werd uitgesloten als alternatieve verklaring doordat alle stimuli slechts eenmaal gebruikt werden. Bovendien konden de participanten volgens Kouider en Dehaene (2007) geen action-triggers vormen omdat de targetset uit grote categorieën bestond waarop de participanten geen mentale responsen konden voorbereiden. Samengevat, na enige problemen met het uitsluiten van alternatieve verklaringen, konden enkele experimenten toch overtuigend de semantische verwerking van subliminale stimuli aantonen.

Problemen met de zichtbaarheidsmaten Er zijn echter een aantal auteurs die de methodes om zichtbaarheid te meten, aanvechten. Het is namelijk een moeilijke opgave om te na gaan of de participanten de prime zelfs niet gedeeltelijk gezien hebben. Eerder werden reeds de problemen van een subjectieve maat besproken. Daarnaast blijkt ook de objectieve maat niet vrijuit te gaan. Als objectieve of directe maat gebruikt men meestal de methode van Greenwald, Klinger en Schuh (1995). Deze auteurs stelden voor om d’ te gebruiken als zichtbaarheidsmaat, gebaseerd op de signaaldetectietheorie van Green en Swets (1966). In deze maat wordt het verschil tussen het aantal ‘hits’ (i.e., het aantal keer dat een bepaalde respons correct werd gekozen) en ‘false alarms’ (i.e., het aantal keer dat een

12

bepaalde respons verkeerdelijk werd gekozen) berekend. Deze maat is beter dan de zichtbaarheid puur te baseren op het aantal hits door ook de specificiteit in rekening te brengen. Bovendien suggereerden Greenwald et al. (1995) om als standaard methode een regressie uit te voeren van het effect waarin men geïnteresseerd is op de d’. Wanneer het intercept dan significant van nul verschilt, betekent dit dat er statistisch gezien een indirect effect (e.g., subliminale priming) is bij volledige afwezigheid van het directe effect (i.e., de objectieve maat). In dat geval kan men concluderen dat er een effect was van de subliminale prime bij volledige onzichtbaarheid. Desondanks werden er dus toch enkele problemen over deze objectieve maat van zichtbaarheid geponeerd. Een eerste probleem met de objectieve maat is dat deze maat statistisch onbetrouwbaar zou zijn omdat deze gebaseerd werd op de nulhypothese (Ortells et al., 2003). Bij alle bovenstaande studies is het (verwachte) onbewuste effect steeds hetzelfde als het bewuste effect. Om deze reden kan volgens Ortells et al. (2003) niet uitgesloten worden dat het effect veroorzaakt werd door bewuste restanten. Gedeeltelijke zichtbaarheid kan volgens deze auteurs nooit volledig uitgesloten worden als alternatieve verklaring wanneer de prime dezelfde reactie als de target uitlokt, ook niet als de herkenningsprestatie op kansniveau ligt. Echter, dit probleem wordt opgelost door de methode van Greenwald et al. (1995) te gebruiken waarbij nagegaan wordt of de lineaire regressie van het subliminale effect op d’ een significant van nul verschillend intercept heeft. Hoewel, zelfs wanneer dit het geval is, kan nog geargumenteerd worden dat er range restrictie is opgetreden wanneer de range van d’ te klein is en te veel afwijkt van nul om correct het intercept te berekenen. Ten tweede schrijven een aantal auteurs dat de waarde van de objectieve maat via de klassieke methode verkeerd geschat wordt. Volgens Pratte en Rouder (2009) wordt de d’ onderschat omdat de taak om op de prime te reageren veel moeilijker is dan de taak om op de target te reageren. Deze auteurs toonden aan dat door supraliminale en dus makkelijkere trials in de objectieve test op te nemen, ook de prestatie op de moeilijke, subliminale trials omhoog gaat. Wanneer er via deze methode voor gezorgd werd dat de prime classificatie op kansniveau lag, werd er geen effect meer op de indirecte test (hier: priming) gevonden. Volgens Pratte en Rouder (2009) zijn de meeste subliminale priming effecten dus een artefact gecreëerd door taakmoeilijkheid. Daarnaast toonden Vermeiren en Cleeremans (2012) aan dat de d’ significant verhoogd

13

wordt door participanten twee seconden te laten wachten voordat ze op de prime mogen reageren. Deze auteurs beweren dat dit komt omdat participanten wel bewust zijn van de prime, maar dat de target hiermee interfereert als ze snel moeten antwoorden. Daarom is de d’ volgens hen geen goede maat om de zichtbaarheid van de prime te testen. Ten slotte werd aangetoond dat de objectieve maat ook afhankelijk is van verschillende taakkenmerken zoals het aantal trials en het aantal participanten (Hannula, Simons, & Cohen, 2005). Omgekeerd en ten derde, is volgens sommige auteurs het gebruik van een objectieve maat om de zichtbaarheid te meten waarbij men slechts op kansniveau mag presteren, een extreem conservatieve maat van bewuste toegankelijkheid. Dijksterhuis et al. (2005) betogen dat een definitie over bewustzijn moet refereren naar een actief bewustzijn in plaats van passieve detectie. Gelijkaardig, redeneerden Cheesman en Merikle (1986) dat de objectieve methode een overschatting van de bewuste perceptie geeft omdat onbewuste perceptie ook kan bijdragen tot het juiste antwoord (en het bewuste antwoord meestal hetzelfde is als het onbewuste antwoord). Daarom zouden een aantal onbewuste effecten volgens deze auteurs niet opgemerkt worden met de gangbare objectieve methode. Samengevat, om bovenstaande redenen zijn een aantal auteurs het oneens met het objectief criterium dat gepostuleerd werd door Eriksen (1960). Ortells et al. (2003) schreven dat men nooit zeker kan zijn dat een onbewust effect geen gevolg is van bewuste restanten wanneer het effect gelijkaardig is aan het bewuste effect. Bovendien wezen Pratte en Rouder (2009) en Vermeiren en Cleeremans (2012) op meer fundamentele problemen met het bepalen van de d’. Daartegenover beweerden onder andere Cheesman en Merikle (1986) dan weer dat een directe objectieve test te stringent is waardoor onbewuste effecten onderschat worden. Een oplossing voor bovenstaande problemen is om experimenten op te zetten waarin kwalitatief verschillende resultaten worden verkregen na subliminale en supraliminale aanbieding (Daza, Ortells, & Fox, 2002).

Kwalitatieve dissociatie tussen subliminale en supraliminale effecten De vraag stelt zich nu of subliminale en supraliminale aanbieding steeds gelijkaardige effecten veroorzaken. De meeste studies vinden dezelfde (verzwakte)

14

effecten na onbewuste aanbieding als na bewuste aanbieding. Dijksterhuis et al. (2005) vermoeden zelfs dat onze hersenen in 99 % van de gevallen op dezelfde manier reageren bij supraliminale en subliminale aanbieding omdat volgens hen de mentale representatie die automatisch geactiveerd wordt bij beide dezelfde is. Hierdoor zou subliminale aanbieding hetzelfde effect moeten teweegbrengen als supraliminale aanbieding. Deze auteurs gaan zelfs zo ver dat ze vanuit effecten die supraliminaal gevonden werden, generaliseren naar mogelijke subliminale effecten. Echter, volgens Dijksterhuis et al. (2005) zouden toch er enkele uitzonderingen zijn waarbij subliminale en supraliminale aanbieding tegengestelde effecten uitlokken. Mensen zouden namelijk controlestrategieën kunnen toepassen na supraliminale aanbieding als men zich bewust is hoe een stimulus hen kan beïnvloeden. Wanneer bijvoorbeeld racistische stereotypes geactiveerd worden, kunnen participanten gemotiveerd zijn om deze te onderdrukken (Monteith, Sherman, & Devine, 1998). Naar analogie met deze bewering stelt de theorie van Dehaene en Naccache (2001), die reeds eerder besproken werd, dat het onmogelijk is om cognitieve controle uit te oefenen op de effecten die onbewuste stimuli teweegbrengen (zie Figuur 1). Daardoor zou men dus een kwalitatieve dissociatie van supraliminale en subliminale effecten moeten kunnen vinden.

Figuur 1. Figuur overgenomen uit Dehaene en Nacache (2001).

In overeenstemming met de theorie van Dehaene en Nacache (2001) onderzoekt de huidige scriptie of er een verschil in effect tussen subliminale en supraliminale aanbieding kan gevonden worden dat gerelateerd is aan controle. Meer specifiek wordt onderzocht of mentale representaties automatisch geactiveerd worden en pas onderdrukt 15

kunnen worden door een specifiek controlemechanisme dat enkel bij supraliminale aanbieding kan optreden. Alvorens in te gaan op het onderzoek van de huidige scriptie, wordt eerst besproken welke effecten subliminale stimuli kunnen hebben, en welke evidentie voor een kwalitatieve dissociatie er reeds bestaat. Automatische effecten na subliminale aanbieding. Er werd reeds meermaals aangetoond dat subliminale stimuli automatische effecten kunnen teweegbrengen. Enkele studies die gebruik maken van subliminale stimuli worden verder uitgediept. Zo toonden Kawakami, Dovidio en Dijksterhuis (2001) aan dat mensen conservatiever antwoordden op een attitudeschaal wanneer ze subliminaal geprimed werden met woorden die gerelateerd waren aan het stereotype van ouderen (e.g., grijs). Subra, Muller, Bègue, Bushman en Delmas (2010) boden daarenboven evidentie dat subliminale stimuli verregaande automatische reacties in het gedrag kunnen uitlokken. In deze studie moesten participanten een lexicale decisietaak uitvoeren. Uit de resultaten bleek dat subliminale alcohol-gerelateerde woorden de reactie op agressie-gerelateerde woorden faciliteerden. Dit betekent volgens de auteurs dat subliminale alcoholcues automatisch agressieve gedachten opwekken. Vervolgens toonden Subra et al. (2010) aan dat participanten die geprimed waren met alcohol gerelateerde woorden de proefleider een negatievere beoordeling gaven om hem of haar in de toekomst opnieuw in te huren als proefleider. De auteurs concludeerden hieruit dat alcoholcues automatisch agressief gedrag verhogen. Samengevat, deze studies geven dus een indicatie dat subliminaal aangeboden woorden mentale concepten oproepen, die vervolgens gerelateerde concepten kunnen activeren, wat uiteindelijk tot specifiek gedrag kan leiden. Een interessante vraag met betrekking tot de huidige scriptie is of participanten deze automatische reacties kunnen onderdrukken en of deze controle afhankelijk is van de zichtbaarheid van de prime. Volgens Dehaene en Naccache (2001) zou dit wel het geval zijn. Zij beweren dat subliminale stimuli onbewuste responsen activeren die niet kunnen onderdrukt worden. Volgens hen kunnen dus enkel processen die teweeggebracht werden door stimuli waarvan we ons bewust zijn, onderdrukt worden. Controlemechanismen pas na supraliminale aanbieding. Ter evidentie van deze theorie zijn een aantal artikels verschenen die suggereren dat een controlemechanisme enkel kan optreden bij bewust waargenomen signalen.

16

Zo boden Tsushima, Sasaki en Watanabe (2006) in een fMRI-studie sterke evidentie, zowel op gedragsniveau als op neuraal niveau, dat inhibitie enkel op bewust waargenomen stimuli kan optreden. Participanten voerden een ‘rapid serial visual presentation’ taak uit, terwijl ze de irrelevante beweging van punten in de achtergrond negeerden. In deze taak kregen participanten opeenvolgend een aantal letters te zien, terwijl in de zone eromheen een aantal punten bewogen. Participanten moesten de twee cijfers rapporteren die tussen een serie van zes letters getoond werden. Wanneer in de achtergrond 5 % van de punten in dezelfde richting bewogen, waren participanten zich niet bewust van deze coherentie. Echter, wanneer 20 % van de punten in dezelfde richting bewoog, konden participanten de richting wel rapporteren. Uit de resultaten bleek dat het benoemen van de cijfers het meest verstoord werd bij 5 % coherentie in de bewegingen. Taakirrelevante beweging met meer dan 20 % coherente beweging beïnvloedde de prestatie niet, in vergelijking met 0 % coherentie. Dit betekent dat de prestatie het meest verstoord werd door de beweging waarvan ze de coherentie niet bewust konden waarnemen. Dit laatste resultaat is consistent met de attention-filtering hypothese van Friedman-Hill, Robertson, Ungerleider en Desimone (2003) die stelt dat irrelevante signalen waar men bewust van is, onderdrukt kunnen worden door aandacht filtering. De fMRI-analyse van Tsushima et al. (2006) bevestigde dat de lateraal prefrontale cortex (lPFC), die gerelateerd is aan het inhiberen van taakirrelevante signalen, significant minder activatie vertoonde voor signalen met 0 % of 5 % coherentie in vergelijking met signalen met 20 % coherentie. Verder vertoonde de MT+, die geassocieerd is met hoe sterk men de bewegingssignalen verwerkt, een significant hogere activatie bij 5 % coherentie in vergelijking met alle andere waarden. Volgens de auteurs wijst dit erop dat de lPFC directe of indirecte inhibitorische controle op de MT+ uitvoert. Zoals reeds aangehaald, trad deze vorm van controle enkel op bij bewust waargenomen coherente beweging. Bijgevolg toont deze studie aan dat de onbewuste coherentie een sterker effect veroorzaakte dan de coherentie die wel bewust werd opgemerkt. Er zijn daarnaast ook een aantal artikels verschenen die een kwalitatieve dissociatie tussen subliminale en supralimininale aanbieding aantonen met minder abstracte stimuli.

17

Zo deden Debner en Jacoby (1994) een aantal experimenten waarin participanten een woordstam bestaande uit twee letters moesten aanvullen tot een bestaan woord (e.g., ye …). Vlak voor deze woordstam verscheen steeds één van de mogelijkheden (e.g., yellow) subliminaal. Aan de participanten werd uitgelegd dat er voor de woordstam kort een woord zou getoond worden en er werd hen gevraagd om een ander woord te produceren. Wanneer de woorden supraliminaal werden aangeboden, slaagden de participanten goed in deze taak. Echter, wanneer de woorden daarentegen subliminaal werden gepresenteerd, noemden de participanten significant vaker het aangeboden woord in vergelijking met participanten die geen prime te zien kregen. Volgens Debner en Jacoby (1994) betekent dit dat subliminale aanbieding het woord automatisch activeert en men slechts na supraliminale aanbieding de neiging om het aangeboden woord uit te spreken, kan onderdrukken Echter, er zaten nog een aantal onnauwkeurigheden in dit experiment. Zo konden de resultaten bijvoorbeeld deels verklaard worden door gedeeltelijke zichtbaarheid van de prime. Hutchison, Neely, Neill en Walker (2004) toonden in een vervolgexperiment aan dat wanneer het nonwoord ‘billow’ werd aangeboden als prime, er een even grote kans was om ‘ye…’ aan te vullen tot ‘yellow’ in vergelijking met een situatie waar ‘yellow’ de prime was. Persaud en McLeod (2007) deden een poging om aan deze tekortkomingen tegemoet te komen door in plaats van woorden, letters (i.e., ‘b’ of ‘h’) aan te bieden. Participanten moesten dit maal de letter noemen die niet aangeboden werd. Opnieuw noemden de participanten in de subliminale conditie vaker de letter die aangeboden was. Als verklaring voor deze resultaten schrijven Persaud en McLeod (2007) dat de vroege verwerking van stimuli gelijk is, maar dat de latere verwerking die een transformatie van de stimulus toelaat, uniek is aan een langere aanbiedingsduur. Ook Merikle en Joordens (1997) vonden in hun studie een kwalitatieve dissociatie tussen subliminale en supralimininale aanbieding. Deze auteurs onderzochten predictieve strategieën in een variant van de Strooptaak (Stroop, 1935), waarin een kleurwoord (i.e., ‘RED’ of ‘GREEN’) telkens gevolgd werd door een reeks ampersands in een rode of groene kleur (e.g., &&&&&&&). De participanten moesten op een bepaalde toets drukken wanneer de target rood was en op een andere toets wanneer de target groen was. Normaal gezien reageren participanten trager wanneer de prime een andere respons uitlokt als de target. Echter, wanneer het aantal incongruente

18

trials veel groter is dan het aantal congruente trials, kunnen participanten predictieve strategieën ontwikkelen. In Figuur 2 is duidelijk te zien dat de participanten sneller reageerden op incongruente trials wanneer het percentage (i.e., 80 %) hiervan hoger lag dan het percentage congruente trials (i.e., 20 %). Echter, dit effect trad enkel op na supraliminale aanbieding van de prime. In de subliminale conditie trad een normaal congruentie-effect op. Deze studie biedt dus evidentie dat subliminale primes automatische effecten uitlokken en een controlestrategie slechts kan toegepast worden wanneer men de prime bewust heeft waargenomen.

Figuur 2. Reactietijd in de subliminale (33 ms) en supraliminale (167 ms) conditie bij 80 % incongruente trials. Figuur overgenomen uit Merikle en Joordens (1997).

Echter, bewuste perceptie blijkt niet noodzakelijk voor alle cognitieve controle (Desender & Van den Bussche, 2012). In een reeks studies toonden van Gaal en collega’s (van Gaal, Ridderinkhof, Fahrenfort, Scholte, & Lamme, 2008; van Gaal, Ridderinkhof, van den Wildenberg, & Lamme, 2009; van Gaal, Ridderinkhof, Scholte, & Lamme, 2010) aan dat ook onbewuste primes inhibitorische processen kunnen teweegbrengen in een stopsignaaltaak. Van Gaal en collega’s voerden een hele reeks experimenten uit waarbij stopsignalen en go-signalen zowel supraliminaal als subliminaal werden aangeboden. Wanneer participanten vertrouwd waren met de taak reageerden ze trager na een onbewust stopsignaal. Bovendien gaven participanten na voldoende training ook significant vaker geen respons na een subliminaal stopsignaal dan na een subliminaal go-signaal. Dit was zelfs het geval wanneer de mapping van de 19

stimuli (i.e., welke stimulus fungeerde als een stopsignaal) wisselde op elke trial (Wokke, van Gaal, Scholte, Ridderinkhof, & Lamme, 2011). De auteurs besloten hieruit dat subliminale stimuli de responsinhibitie onbewust kunnen uitlokken, maar stelden eveneens dat onbewust getriggerde inhibitorische controle minder efficiënt is dan inhibitorische controle na bewuste perceptie. Echter, deze laatste studies behandelen de vraag of een onbewuste stimulus controle kan uitlokken, terwijl de studies die ervoor besproken werden, focusten op de vraag of er controle mogelijk is op de effecten van onbewuste stimuli. Samengevat, een aantal studies tonen een dissociatie aan tussen subliminale en supraliminale effecten, gerelateerd aan de bevinding dat bepaalde controle mechanismen niet op onbewuste stimuli kunnen toegepast worden. Recent boden van Gaal en collega’s evidentie dat een onbewuste stimulus toch inhibitie kan uitlokken. Echter, de bevinding dat inhibitie door een subliminale stimulus mogelijk is, wil niets zeggen over de mogelijkheid tot inhibitie op de effecten van een onbewuste stimulus. Een cruciale vraag blijft wat de voorwaarden zijn om de effecten van een stimulus te controleren. Dit is de vraag die de huidige scriptie wil onderzoeken. Het eerste experiment zal nagaan of men zich bewust moet zijn van de prime om de effecten ervan te kunnen inhiberen. Het tweede experiment gaat na hoeveel tijd het kost om de inhibitie tot uiting te brengen. Deze onderzoeksvragen worden specifiek getest in de context van stereotype-activatie ten opzichte van vreemdelingen.

Stereotypes In de Belgische maatschappij bestaat een negatief beeld over vreemdelingen en meer specifiek over Turken en Marokkanen (Claerhout, 2008). In veel situaties is het echter ongepast om te handelen volgens dit stereotype. Dit wordt duidelijk in het volgende voorbeeld. Stel, een bedrijfspsychologe ontvangt een Marokkaanse man op sollicitatiegesprek. Aangezien zij in het nieuws vaak hoort dat allerhande misdrijven gepleegd werden door Noord-Afrikaanse mannen, is ze ook geneigd om de man die op sollicitatie komt als onbetrouwbaar te bestempelen. In haar opleiding leerde ze echter dat ze iedereen een gelijkwaardige kans moet geven. Daarom probeert ze dit stereotype

20

te onderdrukken, zonder dat iemand met een bordje met de boodschap “STOP” langsloopt. In dit voorbeeld zou de bedrijfspsychologe waarschijnlijk antwoorden dat ze niet bevooroordeeld is tegenover allochtonen wanneer hiernaar gevraagd wordt. Dit noemen we haar expliciete attitude, die bijvoorbeeld kan gemeten worden via een vragenlijst. Zonder dit te tonen, heeft de vrouw in dit voorbeeld echter wel negatieve gevoelens en/of gedachten tegenover deze minderheidsgroep. Dit wordt haar impliciete attitude genoemd. Impliciete attitudes worden meestal gemeten via de Impliciete Associatie Test (i.e., IAT; Greenwald, McGhee, & Schwartz, 1998) of via priming (Fiedler, Bluemke, & Unkelbach, 2009). De IAT gaat de associatie tussen concepten na. Er wordt bijvoorbeeld nagegaan of participanten sneller reageren op stereotype woorden (e.g., Marokkaan) wanneer deze dezelfde respons vereisen als negatieve woorden, in vergelijking met wanneer deze dezelfde respons vereisen als de positieve woorden. Wanneer dit het geval is, betekent dit volgens de auteur dat participanten een impliciete associatie hebben tussen deze stereotype woorden en negatieve woorden. Impliciete attitudes kunnen daarnaast ook onderzocht worden via evaluatieve priming (Fazio, 2001). Met deze methode men of een prime, die een stereotype zou uitlokken (e.g., een foto van een Marokkaan), de reactie op een stereotype-gerelateerd target versnelt (e.g., stereotype woorden). Een invloedrijke theorie van Devine (1989) stelt dat het negatieve stereotype over vreemdelingen automatisch geactiveerd wordt, zowel bij laag- als hoog bevooroordeelde mensen. Dit zou gebeuren omdat het de mentale belasting vermindert (Allport, 1954), zodat meer capaciteit overblijft om informatie te verwerken (Hilton & von Hippel, 1996). Echter, volgens Devine (1989) kunnen mensen dit geactiveerde stereotype wel onderdrukken wanneer men gemotiveerd is. Volgens deze theorie leidt de activatie van het stereotype bij hoog bevooroordeelde mensen dus tot een vooroordeel, terwijl laag bevooroordeelde mensen dit stereotype zullen inhiberen. Aangezien uit vorig onderzoek (e.g., Debner & Jacoby, 1994; Merikle & Joordens, 1997) blijkt dat men bepaalde reacties pas kan onderdrukken na de bewuste waarneming van de uitlokkende stimulus, kan vanuit de theorie van Devine (1989) voorspeld worden dat subliminale en supraliminale aanbieding van stereotype-

21

gerelateerde stimuli tegengestelde effecten zouden uitlokken bij gemotiveerde laag bevooroordeelde mensen. Automatische activatie van stereotypes. Om haar theorie te testen voerde Devine (1989) een aantal experimenten uit. In een eerste experiment werd aan participanten gevraagd om de kennis over het stereotype van Afro-Amerikanen op te schrijven. Achteraf moesten ze de Moderne Racismeschaal (McConahay, Hardee, & Batts, 1981) invullen om hun bevooroordeeldheid te meten. Er bleek geen verschil te zijn in het soort en aantal stereotype-gerelateerde adjectieven die de laag- en hoogbevooroordeelde groep opschreven. Devine (1989) besloot hieruit dat hoog- en laag bevooroordeelde mensen dezelfde kennis over het stereotype hebben. In een tweede experiment werden subliminale woorden gepresenteerd die gelinkt waren aan (het stereotype over) Afro-Amerikanen (e.g., atletisch, lui). Achteraf gaven participanten die subliminaal geprimed waren met het stereotype meer stereotypecongruente beoordelingen over een persoon van wie de etniciteit niet gespecificeerd was, in vergelijking met een controlegroep. In een derde experiment werd aan participanten expliciet gevraagd om hun gedachten over Afro-Amerikanen neer te schrijven. Ditmaal noteerden de laag bevooroordeelde participanten veel minder negatieve gedachten. Devine (1989) concludeerde hieruit dat laag- en hoogbevooroordeelde mensen dezelfde kennis hebben over het stereotype van AfroAmerikanen. Dit stereotype wordt volgens Devine (1989) bij iedereen geactiveerd door subliminale aanbieding. Evenwel, participanten die laag bevooroordeeld zijn, zouden dit kunnen inhiberen wanneer ze er expliciet over moeten rapporteren. Omdat in Experiment 2 van Devine (1989) woorden geprimed werden die gerelateerd waren aan het stereotype, argumenteerden Fazio, Jackson, Dunton en Williams (1995) dat men hieruit niet kan besluiten dat stereotypes automatisch geactiveerd worden bij het zien van een persoon van de gestereotypeerde groep. Om deze vraag te onderzoeken, deden Fazio et al. (2005) een experiment waarin een blank of een zwart gezicht gedurende 450 ms gepresenteerd werd. Er werd tegen deze participanten gezegd dat ze aandachtig moesten zijn omdat ze de gepresenteerde foto’s achteraf zouden moeten aanduiden in een herkenningstaak. Onmiddellijk na deze foto’s werden woorden getoond waarop participanten een lexicale decisie taak moesten uitvoeren. Er werd vastgesteld dat de foto van een Afro-Amerikaan de reactie op

22

negatieve woorden faciliteerde en de reactie op positieve woorden vertraagde. Deze studie biedt dus evidentie dat het stereotype automatisch geactiveerd wordt bij het zien van foto’s van de gestereotypeerde groep. Amodio et al. (2004) repliceerden deze bevinding in experiment waarbij participanten foto’s moesten classificeren als wapen of gereedschap. Participanten bleken sneller en meer accuraat te reageren op wapens wanneer deze voorafgegaan werden door een supraliminaal zwart gezicht in vergelijking met een blank gezicht. In de experimenten van Fazio et al. (1995) en Amodio et al. (2004), werden de foto’s telkens supraliminaal aangeboden. Een interessante vraag voor de huidige scriptie is of de subliminale aanbieding van foto’s ook automatisch het stereotype kan uitlokken. Bargh, Chen en Burrows (1996) boden hiervoor evidentie en toonden daarenboven aan dat de automatische activatie van het stereotype van Afro-Amerikanen ook agressief gedrag kan uitlokken. In hun experiment moesten participanten een saaie visuele taak uitvoeren. Zonder dat de participanten dit wisten, werd bij de helft van hen op elke trial subliminaal een foto van een Afro-Amerikaan getoond. Bij de andere helft was dit een foto van een Kaukasisch gezicht. Na 130 trials kregen de participanten een foutmelding te zien en werd hen verteld dat ze hierdoor moesten herbeginnen. De reactie van de participanten werd gefilmd en een onafhankelijke beoordelaar analyseerde hun gezichtsuitdrukking. Zowel de proefleider als de onafhankelijke persoon beoordeelden de participanten die subliminale foto’s van Afro-Amerikanen te zien kregen als agressiever dan de participanten die de Kaukasische foto’s te zien kregen. Onderdrukken van stereotypes. Er is enige evidentie de automatische activatie van het stereotype onderdrukt zou kunnen worden wanneer participanten de uitlokkende stimulus bewust gezien hebben. Zo toonden Fiedler en Bluemke (2005) aan dat het antwoordpatroon op een IAT beïnvloed kan worden. Wanneer aan participanten gevraagd werd om zo te reageren op de IAT dat deze test hun vooroordeel ten opzichte van Turken niet zou opmerken, bleek dat de participanten hierin slaagden. Om dit te bereiken, manipuleerden Fiedler en Bluemke (2005) de instructies over verschillende groepen participanten. Een eerste groep kreeg de instructies om zo te antwoorden dat de hun vooroordeel niet kon ontdekt worden in de resultaten van de IAT. Een tweede groep kreeg ook deze vraag en werd bovendien ingelicht over hoe de IAT-score wordt berekend, namelijk door het verschil te nemen in reactietijd tussen incongruente trials

23

en congruente trials. Een derde groep kreeg bovenop deze informatie, de expliciete instructie om trager te antwoorden op congruente trials. Cruciaal was dat zelfs in de eerste groep waarin enkel gevraagd werd om te vermijden dat de test hun vooroordeel tegenover Turken zou reflecteren, de participanten erin slaagden om het resultaat om te keren. Dit demonstreert dus dat participanten controle kunnen toepassen op een IAT. Daarnaast kan men zicht afvragen of participanten ook specifiek hun vooroordeel kunnen onderdrukken, zonder dat ze expliciet geïnstrueerd worden om hun reacties te vervalsen. Moskowitz en Li (2011) boden hiervoor evidentie in een priming studie. Volgens deze auteurs kan het stereotype over Afro-Amerikanen proactief onderdrukt worden door egalitaire doelen. In deze studie werd eerst aan de helft van de participanten gevraagd om een ervaring op te schrijven waarin ze iemand gediscrimineerd hadden (i.e., de experimentele groep). Aan de andere helft werd gevraagd om een ervaring op te schrijven waarin ze een bepaalde traditie niet gerespecteerd hadden (i.e., de controle groep). Het idee was dat de eerste taak het doel om te handelen volgens het principe van gelijkheid activeerde, terwijl de tweede taak een controletaak was. In een tweede fase werd een experiment gedaan waarbij elke trial begon met similariteitstaak, terwijl gelijktijdig een Afro-Amerikaans of een Kaukasisch gezicht gepresenteerd werd. Onmiddellijk na hun respons moesten de participanten een lexicale decisietaak doen op onder andere stereotype woorden. Bij de controlegroep werd gevonden dat Afro-Amerikaanse primes de reactie op stereotype woorden (e.g., gewelddadig) faciliteerden. De experimentele groep, die gevraagd was om een situatie neer te schrijven waarin ze iemand gediscrimineerd hadden, antwoordde daarentegen trager op de stereotype woorden na Afro-Amerikaanse foto’s. De resultaten bieden dus evidentie dat een taak die egalitaire doelen activeert, zorgt dat participanten meer inhibitie van het stereotype vertonen op een ongerelateerde taak achteraf. Omgekeerd werd aangetoond dat het stereotype wel geactiveerd wordt wanneer deze doelen niet actief zijn. De participanten rapporteerden dat ze de foto’s duidelijk gezien hadden, maar dat ze zich niet bewust waren van de relatie tussen beide taken en dat ze niet de intentie hadden om het stereotype actief te inhiberen. Samengevat, lijkt er dus ook vanuit de stereotype literatuur controle mogelijk op de effecten van stimuli die men bewust heeft waargenomen.

24

Huidige studie De huidige studie gaat specifiek onderzoeken wat de voorwaarden zijn om het stereotype te kunnen inhiberen. Hiertoe worden twee experimenten uitgevoerd waarbij nagegaan wordt of men het stereotype dat geactiveerd wordt door een foto van een Marokkaanse man, kan onderdrukken. In Experiment 1 wordt onderzocht of de foto bewust waargenomen moet worden om het stereotype te inhiberen. In de Inleiding werd beschreven dat subliminale primes semantisch verwerkt kunnen worden (e.g., Dell'Acqua & Grainger, 1999) en automatisch effecten kunnen uitlokken (e.g., Subra et al., 2010). Meer specifiek is er vanuit de stereotype literatuur evidentie dat subliminale foto’s het stereotype automatisch activeren (e.g., Bargh et al., 1996). Daarom is de eerste hypothese dat subliminale primes automatisch het stereotype zullen activeren. Vervolgens werden in de Inleiding een aantal studies beschreven die evidentie bieden dat een controlemechanisme (e.g., Merikle & Joordens, 1997) en specifiek inhibitie (e.g., Tsushima et al., 2006) pas kan opereren op de primes wanneer deze bewust werden waargenomen (Dehaene & Naccache, 2001). Ook vanuit de stereotype literatuur is er evidentie dat stereotype activatie gecontroleerd (Fiedler & Bluemke, 2005), en meer specifiek geïnhibeerd (Moskowitz & Li, 2011) kan worden na supraliminale aanbieding. Daarom is de tweede hypothese dat de automatische stereotype activatie pas kan onderdrukt worden na het bewust waarneming van de prime. Deze hypotheses worden getest met behulp van een lexicale decisietaak. Als prime worden subliminale en supraliminale foto’s van een Kaukasische of Marokkaanse man aangeboden. Op voorhand krijgen de participanten de instructies om het stereotype dat bestaat over allochtonen te proberen onderdrukken. Hypothese 1 is dat de subliminale aanbieding van de foto van een Marokkaanse man het stereotype gaat activeren. Daardoor wordt verwacht dat deze de reactie op stereotype woorden zal faciliteren in vergelijking met een foto van een blanke man. Hypothese 2 is dat de stereotype activatie kan geïnhibeerd worden wanneer de foto bewust waargenomen wordt. Doordoor wordt verwacht dat de reactie op de stereotype woorden in de lexicale decisietaak vertraagd zal worden door de supraliminale aanbieding van een foto van een Marokkaanse man in vergelijking met een Kaukasische man.

25

In het huidige experiment wordt voor foto’s gekozen als prime aangezien uit zowel de studie van Moskowitz en Li (2011), de studie van Fazio et al. (1995) en de studie van Amodio et al. (2004) blijkt dat foto’s van Afro-Amerikanen het stereotype activeren. In tegenstelling tot vorig onderzoek (vooral uit de Verenigde Staten), werd in de huidige studie gekozen om foto’s van Marokkanen aan te bieden. Deze keuze werd gemaakt omdat er in België (Claerhout, 2008) en Nederland (Sniderman, Hagendoorn, & Prior, 2003) een negatiever en sterker stereotype bestaat over deze groep allochtonen. Bovendien werd gekozen om enkel foto’s van mannen te gebruiken. Deze keuze werd gemaakt omdat mannen een sterker nationaliteit-gerelateerd stereotype uitlokken dan vrouwen, vooral wanneer het om een negatief stereotype gaat (Eagly & Kite, 1987), zoals in de huidige studie. Daarnaast werd ook besloten om de Nederlandse subtiel racisme schaal (Pettigrew & Meertens, 1995; aangepast door Van Hiel & Mervielde, 2005) af te nemen om na te gaan of het feit dat mensen hoog of laag bevooroordeeld zijn een invloed heeft in het huidige experiment. Hiervoor wordt gekozen omdat een aantal studies (e.g., Lepore & Brown, 1997; Fazio et al., 1995) aantoonden dat er, in tegenstelling tot wat Devine (1989) beweerde, wel individuele verschillen bestaan in de mate dat het stereotype wordt opgeroepen (Hassin, Uleman, & Bargh, 2005). Om de foto stimuli te selecteren, die gebruikt zullen worden in het eigenlijke experiment, werd eerst een pilootstudie gehouden. Deze studie had als doel om de acht meest typische foto’s van respectievelijk Kaukasische en Noord-Afrikaanse etniciteit te selecteren. Dit is van belang omdat uit vorig onderzoek blijkt dat de meest protypische leden van een bepaalde groep het meest het stereotype gaan activeren (Rothbart & Lewis,1988).

26

Pilootstudie 1 Methode Participanten. Er namen 20 participanten deel aan het experiment (10 vrouwen; M = 22.85 jaar, SD = 4.88) die gerekruteerd werden via e-mail. Deelname was vrijwillig en onbetaald. Materiaal. Er werden kleurenfoto’s gebruikt van 17 Kaukasische en 17 Marokkaanse mannen. Al deze mannen poseerden op een grijze achtergrond, waren gekleed in een zwart T-shirt en hadden een neutrale gezichtsuitdrukking. Deze foto’s waren overgenomen uit de Radboud Faces Database (Langner et al., 2010). Procedure. Eerst werd een e-mail verstuurd naar de participanten met de vraag of ze een korte vragenlijst wilden invullen. Indien hier een bevestigend antwoord op kwam, werd opnieuw een e-mail gestuurd met als bijlagen de vragenlijst in een Excelbestand en de bijhorende foto’s in twee wordbestanden. Participanten kregen de instructies om afzonderlijk de Kaukasische en de Marokkaanse foto’s te beoordelen. Voor elke dataset moesten ze op een binaire schaal beoordelen of ze elke foto al dan niet een typische respectievelijk Belg of Marokkaan vonden.

Resultaten De acht meest typische foto’s van respectievelijk Belgen en Marokkanen werden geselecteerd. De gemiddelde score van de acht meest typische Belgen bedroeg 77.50 % (SD = 8.86). De gemiddelde score van de meest typische Marokkanen bedroeg 73.13 % (SD = 12.23). De individuele scores voor elke foto zijn terug te vinden in Figuur 3.

(A) 65 %

85 %

75 %

70 %

70 %

80 %

90 %

85 %

85 %

85 %

55 %

80 %

60 %

65 %

85 %

70 %

(B)

Figuur 3. De foto’s die geselecteerd werden in Pilootstudie 1 en gebruikt werden in beide experimenten. (A) De Kaukasische foto’s. (B) De Marokkaanse foto’s. 27

Experiment 1 Methode Participanten. Er namen 17 participanten deel aan het experiment (14 vrouwen; M = 23.79 jaar, SD = 3.49). Alle participanten waren naïef voor de procedure en ontvingen acht euro voor hun deelname. Materiaal. Als prime stimuli werden acht foto’s van Kaukasische en acht foto’s van Marokkaanse mannen gebruikt. Deze foto’s werden geselecteerd op basis van Pilootstudie 1. Als maskering werden acht gescrambelde (8 x 8 vlakjes) foto’s gebruikt, waarbij steeds een foto van een Kaukasische en een foto van een Marokkaanse man door elkaar was gehaald. Alle figuur stimuli hadden als afmetingen 319 x 480 pixels en werden gepresenteerd op een scherm met resolutie 1024 x 768 pixels. Als aangenomen wordt dat de participanten ongeveer 60 cm van het scherm zaten, bedroeg de lengte van de figuren 6.20 visuele graden en breedte 3.82 visuele graden. De target stimuli bestonden uit 32 woorden (zie Bijlage 1). Acht stereotype woorden (e.g., dom) werden overgenomen uit de artikels van Moskowitz en Li (2011) en Devine en Eliot (1995) en vertaald. De stereotype woorden hadden een negatieve valentie. Daarnaast werden acht controle woorden (e.g., vak) gekozen die neutraal van valentie waren en gematched waren met de stereotype woorden op de variabelen lengte, aantal buren, frequentie en de frequentie van de bigrammen. Ten slotte werden 16 nonwoorden (e.g., lax) gegenereerd. Omdat de woorden tot op semantisch niveau verwerkt zouden worden (Seidenberg & McClelland, 1989), werden pseudohomofonen als nonwoorden gekozen. De nonwoorden werden bovendien gematched qua lengte met de bestaande woorden zodat de participanten de lexicale decisietaak na een tijd niet uitsluitend zouden baseren op de lengte van de stimuli. De controle woorden en nonwoorden werden geëxtraheerd uit de CELEX database (Baayen, Piepenbrock, & Van Rijn, 1993) met behulp van de Wordgen software (Duyck, Desmet, Verbeke, & Brysbaert, 2004). Verder werden er vier neutrale woorden gebruikt in de oefentrials. De stimuli werden aangeboden op een 60 Hz CRT scherm en de stimuluspresentatie werd gesynchroniseerd met de refresh rate van 16.67 ms. De reactietijd werd gemeten met een responsebox. Design. Er werden drie binnensubject variabelen gemanipuleerd, namelijk de prime (Kaukasische of Marokkaanse foto), de zichtbaarheid (subliminaal of

28

supraliminaal) en de target (stereotype, controle of nonwoord). Deze drie variabelen werden gekruist en er konden nooit twee dezelfde woorden na elkaar aangeboden worden. Procedure. Eerst werd een informed consent ondertekend door de participanten. Vervolgens werd hen in een tekst gevraagd om actief het stereotype dat bestaat over Marokkanen te onderdrukken. Deze tekst is terug te vinden in Bijlage 2. Het experiment werd geprogrammeerd in C, met behulp van de Tscope library (Stevens, Lammertyn, Verbruggen, & Vandierendonck, 2006). Participanten kregen eerst instructies te zien waarin hen gevraagd werd om te bepalen of een woord correct of onbestaand was en daarbij de prime en maskering te negeren. Het experiment startte met twee maal vier oefentrials waarin feedback werd gegeven over de correctheid van de trials. Op deze trials werd enkel de maskering, zonder de foto’s, aangeboden. Vervolgens werden de instructies nogmaals herhaald en volgden er 640 experimentele trials zonder feedback. Figuur 4 toont een voorbeeld van een subliminale en supraliminale trial. Elke trial begon met de presentatie van een fixatiekruis gedurende 1600 ms. Daarna verscheen een maskering gedurende 66.67 ms. Deze werd gevolgd door een foto gedurende 16.67 ms of 100 ms. Op deze manier werden subliminale en supraliminale primes gecreëerd. De primes werden opnieuw gevolgd door een maskering van respectievelijk 100 ms of 16.67 ms. Ten slotte werd de target gepresenteerd gedurende 200 ms. De participanten moesten zo snel mogelijk beslissen of de target een bestaand of onbestaand woord was. De trial eindigde wanneer de participanten een respons gaven. Elke 64 trials werd er een pauze voorzien, waarin de instructies nogmaals herhaald werden. Aan het einde van het experiment kregen participanten de instructies te zien waarin gevraagd werd de Nederlandse subtiel racisme schaal van Pettigrew en Meertens (1995), aangepast door Van Hiel en Mervielde (2005) in te vullen. Ten slotte werd een prime zichtbaarheidstest uitgevoerd. In dit detectie experiment werden 256 trials aangeboden die identiek waren aan het eigenlijke experiment, maar dit maal moesten de participanten primes classificeren als Marokkaans of Kaukasisch, in plaats van op de woordstimuli te reageren. Deze prime zichtbaarheidstest werd direct na het eigenlijke experiment uitgevoerd omdat de ogen

29

zich tijdens het experiment adapteren aan de lichtsterkte en dit ervoor kan zorgen dat de prime na een tijdje iets beter zichtbaar wordt (Purcell et al., 1983).

Figuur 4. Stimulusaanbieding zoals in (A) de subliminale conditie en (B) de supraliminale conditie. Elke vierkant stelt een schermbeeld voor, waarbij de tijd van links naar rechts loopt. Bemerk dat de relatieve grootte van de afbeeldingen niet waarheidsgetrouw is.

Resultaten De analyses werden uitgevoerd in R (R Development Core Team, 2009). Door een technisch probleem ging 6.90 % van de trials verloren. Daarnaast werden trials met een reactietijd boven of onder twee standaarddeviaties van het gemiddelde van elke participant verwijderd (2.88 %). Accuraatheid. De gemiddelde accuraatheid bedroeg 95.94 % (SD = 3.09). Er werd een repeated measures ANOVA uitgevoerd met drie binnensubject variabelen, namelijk zichtbaarheid (subliminaal vs. supraliminaal), prime (Kaukasisch vs. Marokkaans) en target (stereotype vs. controle woord). Er werd enkel een hoofdeffect van target gevonden, F(1, 16) = 5.20, p = .037. Controle woorden (M = 97.21 %, SD = 2.74) werden accurater beantwoord dan stereotype woorden (M = 94.70 %, SD = 4.63). Alle andere effecten waren niet significant (p > .10). Reactietijd. Dezelfde analyse werd herhaald met de reactietijden op correcte trials als afhankelijke variabele. Er werd een significant effect van het soort target gevonden, F(1, 16) = 13.14, p = .002. Participanten reageerden trager op stereotype 30

woorden (M = 556, SD = 70.20) dan op controle woorden (M = 538, SD = 66.78). Figuur 5 toont de interactie tussen prime, target en zichtbaarheid. Deze was in tegenstelling tot de verwachting niet significant, F(1, 16) = 1.37, p = .26. Ook de interactie tussen prime en target werd niet gevonden, F(1, 16) = 1.15, p = .30. Het interactie-effect tussen prime en zichtbaarheid bleek wel marginaal significant, F(1, 16) = 3.28, p = .089. Alle andere effecten waren niet significant (p > .10). Aangezien de hypothese was dat er een interactie tussen prime en zichtbaarheid zou optreden bij stereotype woorden, werd een repeated measures ANOVA gedaan op enkel de stereotype woorden met prime en zichtbaarheid als binnensubject variabelen. In het linkse deel van Figuur 5 kan het interactie effect tussen beide variabelen gezien worden, F(1, 16) = 5.41, p = .033. Uit post-hoc Tukey tests bleek dat er geen significant verschil was tussen de reactie na Marokkaanse gezichten (M = 559, SD = 75.69) en Kaukasische gezichten (M = 551, SD = 61.70) in de subliminale conditie (p = .15). In de supraliminale conditie was het verschil wel marginaal significant (p = .081). Er werd sneller gereageerd op een stereotype woord na een Marokkaanse prime (M = 551, SD = 70.50) in vergelijking met een Kaukasische prime (M = 561, SD = 78.30).

580 570 560

RT (ms)

550 540

Kaukasische prime

530

Marokkaanse prime

520 510 500 490 480 subliminaal

supraliminaal

subliminaal

stereotype woorden

supraliminaal

controle woorden

Figuur 5. Reactietijden afhankelijk van prime, zichtbaarheid en target. Foutbalken geven de standaard fout van het gemiddelde weer.

31

Vervolgens werd het congruentie-effect berekend als het verschil in reactietijden op stereotype woorden tussen Marokkaanse en Kaukasische primes. Als deze positief is, kan deze gezien worden als een maat voor stereotypering. Als deze negatief is kan deze gezien worden als een maat voor de inhibitie van het stereotype. Het gemiddelde van deze maat bedroeg -.7.93 (SD = 22.89) bij de subliminale primes en 10.61 (SD = 25.06) in de supraliminale conditie. Zoals hierboven uit de post-hoc Tukey test kan afgeleid worden, verschilde deze maat enkel in de supraliminale conditie marginaal significant van nul. Dit suggereert dus dat er stereotype activatie en geen inhibitie optrad in de supraliminale conditie. Deze maat kan gecorreleerd worden met de score op de subtiel racismeschaal. Als deze correlatie positief is, betekent dit dat het stereotype meer geactiveerd wordt (en minder onderdrukt wordt) bij mensen die hoger scoren op racisme. De score op de subtiel racismeschaal bedroeg gemiddeld 33.94 (SD = 7.64). De correlatie met de maat van stereotypering was zowel voor de subliminale (r = .21), t(15) = 0.83, p = .42, als voor de supraliminale conditie (r = .148), t(15) = 0.58, p = .57, positief maar niet significant. Prime zichtbaarheid. Ook bij de zichtbaarheidstest ging een aantal trials verloren door een technisch probleem (2.76 %). Het was niet mogelijk om een subjectieve maat voor prime zichtbaarheid af te nemen omdat subliminale en supraliminale trials door elkaar werden aangeboden. Om de objectieve maat te analyseren, werd de signaal detectiemethode gebruikt. Via deze weg werd d’ berekend op basis van het aantal hits en false alarms. Er werd een tweezijdige t-toets voor onafhankelijke waarnemingen gedaan om na te gaan of deze maat significant verschilde van 0. Hits en false alarms met de waarde nul of één werden gecorrigeerd met de waarde 0.05 om de berekeningen te kunnen uitvoeren. De supraliminale aanbiedingen bleken goed zichtbaar, aangezien d’ = 2.99 significant verschilde van nul, t(16) = 22.34, p < .001. Bij de subliminale aanbieding bleken de primes niet helemaal onbewust aangezien d’ = 0.19 marginaal significant was, t(16) = 1.81, p = .046. Bovendien werd er met behulp van de methode van Greenwald, et al. (1995) nogmaals gecontroleerd of er een effect was wanneer de primes volledig onbewust waren en of het effect varieerde naargelang de zichtbaarheid. Dit werd nagegaan via een

32

regressieanalyse van individuele priming effecten (i.e., het verschil in reactietijd na Marokkaanse en Kaukasische primes op subliminale stereotype woorden) op d’. Figuur 6 toont de resultaten. Hieruit blijkt dat het intercept (β0 = -.8.02, SE = 6.52) niet van nul verschilde, t(15) = -1.23, p = .24. Dit betekent dat er geen significant effect was wanneer de prime volledig onbewust was. Ook de slope (β1 = 0.46, SE = 16.23) was niet significant, t(15) = 0.03, p = .98. Dit betekent dat de prime geen grotere invloed had bij

subliminaal effect

participanten met een hogere score op de objectieve zichtbaarheidsmaat.

d’ Figuur 6. Plot van de individuele subliminale effecten afhankelijk van d’.

Discussie In Experiment 1 werd nagegaan of subliminale aanbieding kwalitatief verschillende resultaten kan opleveren in vergelijking met supraliminale aanbieding. Meer specifiek werd in een primingstaak onderzocht of het controlemechanisme om het stereotype over een uitgroep te inhiberen enkel kan opereren na supraliminale aanbieding. Daartoe werd expliciet aan de participanten gevraagd om actief het stereotype over Marokkanen te proberen onderdrukken. In tegenstelling tot de verwachting was er geen invloed van de prime in de subliminale conditie. Deze bevinding wordt verder besproken in de Algemene Discussie. In de supraliminale conditie had de prime wel een marginale invloed op de target, maar omgekeerd aan de verwachting werd een trend gevonden dat de foto van een Marokkaanse man de reactietijd op stereotype woorden versnelde. Dit resultaat

33

suggereert dat het stereotype pas geactiveerd werd na supraliminale aanbieding en (nog) niet onderdrukt kon worden. Bovendien werd er onverwacht een verschil in performantie tussen stereotype en controle woorden gevonden. Hoofdeffect van target. Participanten reageerden sneller en accurater op controle woorden dan op stereotype woorden, onafhankelijk van prime of zichtbaarheid. Dit zou erop kunnen wijzen dat participanten proactief het stereotype inhiberen, waardoor de prime geen extra invloed kan uitoefenen en in het algemeen trager gereageerd wordt op stereotype woorden. Het is echter onwaarschijnlijk dat deze hypothese de resultaten volledig kan verklaren aangezien er wel een marginaal effect van prime in de supraliminale conditie gevonden werd. Een alternatieve verklaring zou zijn dat er trager en minder accuraat gereageerd werd op stereotype woorden omdat dit woorden met een negatieve valentie waren. Verschillende studies hebben aangetoond dat er trager gereageerd wordt op woorden met een negatieve valentie. Wanneer participanten bijvoorbeeld de kleur van een woord moeten benoemen, zullen ze dit trager doen wanneer deze woorden een negatieve betekenis hebben (i.e., emotionele strooptaak; Williams, Mathews, & MacLeod, 1996). Dit effect wordt verklaard door een aandachtsbias, waarbij emotionele woorden de aandacht wegtrekken van de taak (Williams et al., 1996). Om na te gaan of het hoofdeffect van target kan verklaard worden door algemene inhibitie of het emotioneel stroopeffect, kunnen controle woorden met een negatieve valentie gebruikt worden. Wanneer er ook in deze situatie trager gereageerd wordt op stereotype woorden in vergelijking met negatieve controle woorden, biedt dit evidentie dat het hoofdeffect van target te wijten is aan algemene inhibitie. Wanneer de performantie daarentegen niet verschilt tussen beide soorten woorden, is het effect waarschijnlijk te wijten aan het verschil in valentie tussen de woorden die in Experiment 1 gebruikt werden. Activatie van het stereotype door supraliminale primes. Naast het hoofdeffect van target, werd er een trend gevonden dat Marokkaanse gezichten de reactie op stereotype woorden faciliteerden wanneer de primes bewust gezien werden. Dit resultaat is tegengesteld aan de verwachting dat na bewust zichtbare primes inhibitie mogelijk zou zijn en geeft dus evidentie dat het bewust waarnemen van de uitlokkende stimulus niet voldoende is om het gerelateerde stereotype te inhiberen. Een mogelijke

34

verklaring hiervoor is dat de tijd tussen prime en target te kort was om het stereotype te onderdrukken. Daza et al. (2002) tonen bijvoorbeeld aan dat er een zekere tijd vereist is om controle strategieën toe te passen. Deze auteurs deden een experiment gelijkaardig aan dat van Merikle en Joordens (1997) dat in de Inleiding besproken werd. Opnieuw moesten participanten reageren op een gekleurde target (e.g., &&&&&&&) die voorafgegaan werd door een woord (i.e., ‘RED’ of ‘GREEN’). Er waren 75 % incongruente trials en 25 % congruente trials. Dit maal werd de tijd tussen het begin van de prime en het begin van de target (i.e., Stimulus Onset Asynchrony; SOA) gevarieerd. De resultaten toonden aan dat bij zichtbare trials participanten pas vanaf een SOA van 400 ms in staat waren om deze informatie strategisch te gebruiken. Deze resultaten werden nogmaals gerepliceerd in een semantische classificatietaak met een grote stimulus set, om S-R verklaringen uit te sluiten (Ortells et al., 2003). Dit suggereert dat participanten bij zichtbare primes pas vanaf 400 ms in staat waren om controle strategieën toe te passen en de mapping tussen prime en target te veranderen. Om deze reden wordt een tweede experiment gedaan waarbij de invloed van een langere SOA nagegaan wordt. Experiment 2. Experiment 2 onderzoekt dus het effect van de SOA op stereotype inhibitie. Daarnaast wordt getest of het zwakke facilitatie-effect in de supraliminale conditie van Experiment 1 kan gerepliceerd worden. Ditmaal wordt geen subliminale conditie opgenomen omdat er reeds in Experiment 1 geen effect was gevonden van subliminale primes en subliminale effecten afnemen naarmate de SOA langer wordt (Daza, et al., 2002). Ten slotte zal onderzocht worden of de bevinding dat er trager gereageerd werd op stereotype woorden te wijten was aan de negatieve valentie of aan algemene inhibitie. Om optimale controle woorden te selecteren die gematched zijn op frequentie en familiariteit, negatief zijn van valentie en bovendien zo min mogelijk gerelateerd aan het stereotype, werd een tweede pilootstudie uitgevoerd.

35

Pilootstudie 2 Methode Participanten. Er namen 29 participanten deel aan het experiment (16 vrouwen; M = 22.36 jaar, SD = 1.09). De participanten werden gerekruteerd via sociale media. Deelname was vrijwillig en onbetaald. Materiaal. Er werden 36 woorden gebruikt. De acht stereotype woorden en de acht controle woorden werden overgenomen het eerste experiment. De overige woorden werden uit de woordenlijst van Hermans en De Houwer (1994) gekozen op basis van het aantal letters en de valentie. Procedure. Er werd een e-mail met een excelbestand in bijlage verstuurd naar de participanten met de vraag of ze een korte vragenlijst wilden invullen. De participanten moesten de 36 woorden in volgorde op valentie, familiariteit en stereotype-gerelateerdheid beoordelen. Valentie en familiariteit werden beoordeeld op een 7-puntenschaal naar analogie met het artikel van Herman en De Houwer (1994). Stereotype-gerelateerdheid werd binair gescoord.

Resultaten Op basis van de woordlengte, valentie, stereotype-gerelateerdheid, familiariteit en frequentie werden acht controle woorden geselecteerd. De scores van de individuele stereotype en controle woorden zijn terug te vinden in respectievelijk Tabel 1 en Tabel 2. De gemiddelde valentie tussen de stereotype woorden (M = 2.15, SD = 0.38) en de controle woorden (M = 2.09, SD = 0.65) verschilde niet, t(7) = 0.19, p = .85. Ook de gemiddelde familiariteit van de stereotype woorden (M = 5.25, SD = 0.64) en de controle woorden (M = 5.37, SD = 0.40) was gelijkaardig, t(7) = -0.62, p = .55. Aangezien frequentie bovenop familiariteit ook belangrijk is in een lexicale decisietaak, werd deze ook gecontroleerd met behulp van de Wordgen software (Duyck et al., 2004). De gemiddelde frequentie van de stereotype woorden (M = 1.12 LOG freq / million, SD = 0.42) en de controle woorden (M = 1.05 LOG freq / million, SD = 0.65) verschilde niet significant, t(7) = 0.44, p = .67. In tegenstelling tot Experiment 1 de gemiddelde frequentie gematched in plaats van de frequentie te matchen per woord. Dit is ook een valabele manier van matching aangezien alle woorden even vaak worden aangeboden. Daarnaast werd de stereotype-gerelateerdheid nagegaan. Zoals verwacht werden de

36

stereotype woorden beschouwd als gerelateerd aan het stereotype over Noord-Afrikanen (M = 79 %, SD = 13). De controle woorden werden zo gekozen dat ze weinig gerelateerd waren aan het stereotype (M = 13 %, SD = 10). Verder werden de controle woorden van Experiment 1 opnieuw gevalideerd. De resultaten hiervan zijn terug te vinden in Tabel 3. Er werd zoals verwacht gevonden dat de valentie tussen de stereotype woorden en controle woorden van Experiment 1 wel verschilde, t(7) = 12.11, p < .001. De stereotype woorden (M = 2.15, SD = 0.38) werden als negatiever beoordeeld dan de controle woorden (M = 4.70, SD = 0.43). De familiariteit, t(7) = 1.34, p = .22, en de frequentie, t(7) = 0.60, p = .57, verschilden daarentegen niet tussen stereotype en controle woorden. Tabel 1 Stereotype woorden in Experiment 1 en 2

dom lui armoedig vijandig crimineel gevangene gewelddadig ongeschoold M SD

Valentie Familiariteit Stereotype 2.48 5.90 0.59 2.38 6.03 0.83 1.79 4.17 0.76 2.03 5.21 0.79 1.83 5.28 0.90 2.24 5.31 0.62 1.69 5.55 0.97 2.76 4.52 0.90 2.15 0.38

5.25 0.64

0.79 0.13

Frequentie 1.71 1.46 0.78 1.20 0.70 1.54 1.00 0.60 1.12 0.42

Tabel 2 Controle woorden in Experiment 2

vet hel braaksel invalide scheiding zelfmoord belastingen verstikking M SD

Valentie Familiariteit Stereotype Frequentie 2.90 5.90 0.10 1.43 1.62 5.14 0.17 1.58 1.69 5.24 0.07 0.30 2.72 5.34 0.03 0.78 2.59 5.76 0.03 1.20 1.31 5.52 0.14 1.57 2.52 5.45 0.34 1.57 1.38 4.59 0.10 0 2.09 5.37 0.13 1.05 0.65 0.40 0.10 0.62

37

Tabel 3 Controle woorden in Experiment 1 Valentie Familiariteit tas 4.66 6.14 vak 4.28 6.14 aquarium 4.55 5.21 hoorbaar 4.79 4.90 telescoop 5.03 4.93 waaronder 3.97 5.14 kledingstuk 5.10 6.03 reflecteren 5.24 5.66 M 4.70 5.52 SD 0.43 0.54

38

Stereotype 0.07 0.00 0.03 0.31 0.00 0.00 0.14 0.00 0.07 0.11

Frequentie 1.71 1.58 0.70 1.20 0.70 1.68 0.95 0.60 1.14 0.47

Experiment 2 Methode Participanten. Aan dit experiment namen 21 nieuwe participanten deel (14 vrouwen; M = 22.20 jaar, SD = 4.51). Alle participanten waren naïef voor de procedure en ontvingen acht euro voor hun deelname. Materiaal. De controle woorden in Experiment 1 werden vervangen door de nieuwe controle woorden (zie Pilootstudie 2). Verder was al het materiaal identiek aan Experiment 1. Design. Het design was gelijk aan Experiment 1, behalve dat dit maal de SOA (117 ms of 400 ms) in plaats van de zichtbaarheid gemanipuleerd werd. Procedure. Het verloop bleef gelijk aan Experiment 1, behalve dat de subtiel racisme schaal dit maal net vóór het eigenlijke experiment ingevuld, om mogelijke effecten van het experiment op de vragenlijst uit te sluiten. Verder werden de instructies om het stereotype te onderdrukken herhaald tijdens elke pauze. Deze verandering werd doorgevoerd om het inhiberen van het stereotype saillanter te maken. Ten slotte werd er geen prime zichtbaarheidstest uitgevoerd aangezien in Experiment 1 bleek dat primes met een primeduur van 100 ms goed zichtbaar waren.

Figuur 7. Stimulusaanbieding zoals in (A) de korte SOA (i.e., 117 ms) en (B) de lange SOA (i.e., 400 ms) conditie. Bemerk dat de relatieve grootte van de stimuli niet overeenkomt met de grootte ervan in het experiment.

39

Figuur 7 toont een voorbeeld van een trial met respectievelijk korte en lange SOA-duur. Elke experimentele trial begon met de presentatie van een fixatiekruis gedurende 1600 ms. Daarna verscheen een maskering stimulus gedurende 66.67 ms gevolgd door de prime gedurende 100 ms en een achterwaartse maskering van 16.67 ms. In de korte SOA conditie volgde daarna onmiddellijk de target. In de lange SOA-conditie werd de achterwaartse maskering pas na 283 ms gevolgd door de target, waardoor een SOA van 400 ms gecreëerd werd.

Resultaten Opnieuw werden trials met een reactietijd boven of onder twee standaarddeviaties van het gemiddelde van de proefpersoon verwijderd (3.20 %). Accuraatheid. De gemiddelde accuraatheid bedroeg 93.84 % (SD = 6.16). Er werd een repeated measures ANOVA uitgevoerd met drie binnensubject variabelen, namelijk SOA (117 ms vs. 400 ms), prime (Kaukasisch vs. Marokkaans) en target (stereotype vs. controle woord). In tegenstelling tot Experiment 1, werd dit maal geen hoofdeffect van target gevonden, F(1, 20) = 1.59, p = .22. Er was met andere woorden geen verschil in accuraatheid tussen controle woorden (M = 96.32 %, SD = 3.38) en stereotype woorden (M = 95.61 %, SD = 3.96). Echter, dit maal werd wel een marginaal effect van prime gevonden, F(1, 20) = 3.04, p = .097. Er was een trend om de lexicale decisietaak accurater uit te voeren na een Marokkaanse prime (M = 96.39 %, SD = 3.24) dan na een Kaukasische prime (M = 95.54 %, SD = 4.00). Alle andere effecten waren niet significant (p > .10). Reactietijd. Dezelfde analyse werd herhaald met de reactietijden op correcte trials als afhankelijke variabele. Figuur 8 toont de resultaten. Er werd in tegenstelling tot in Experiment 1 geen hoofdeffect van target gevonden, F(1, 20) = 1.79, p = .20. Het verschil in reactietijd tussen controle woorden (M = 621, SD = 125) en stereotype woorden (M = 626, SD = 130) was niet significant. De verwachte interactie tussen prime, target en SOA werd niet gevonden, F(1, 20) = 0.11, p = .75 en ook de interactie tussen prime en target bleek niet significant, F(1, 20) = 0.46, p = .51. Niettemin, het interactie-effect tussen prime en SOA bleek wel marginaal significant, F(1, 20) = 2.96, p = .10. Alle andere effecten waren niet significant (p > .10).

40

Om dit interactie-effect verder te analyseren, werd naar analogie met Experiment 1 een repeated measures ANOVA gedaan op enkel de stereotype woorden met SOA en prime als binnensubject variabelen. In tegenstelling tot de verwachting, bleek er geen significant interactie-effect, F(1, 20) = 1.58, p = .22. Echter, omdat één van onze predicties was om het effect in de supraliminale conditie te repliceren, werd dit nog verder onderzocht. Uit post-hoc Tukey test bleek dat er toch een marginaal verschil (p =.087) was in de korte SOA conditie. Participanten reageerden sneller op een stereotype woord na een Marokkaanse prime (M = 621, SD = 118) in vergelijking met een Kaukasische prime (M = 632, SD = 124). Daarentegen werd er geen significant verschil gevonden tussen de reactie na Marokkaanse gezichten (M = 628, SD = 138) en

RT (ms)

Kaukasische gezichten (M = 624, SD = 154) in de lange SOA conditie (p = .71).

670 660 650 640 630 620 610 600 590 580 570 560 550 540 530 520

Kaukasische prime

Marokkaanse prime

SOA 117

SOA 400

SOA 117

stereotype woorden

SOA 400

controle woorden

Figuur 8. Reactietijden afhankelijk van prime, SOA en target. Foutbalken geven de standaard fout van het gemiddelde weer.

Naar analogie met Experiment 1 werd het congruentie-effect berekend voor de korte SOA conditie. Het gemiddelde van deze maat bedroeg 11.03 (SD = 29.51). Zoals uit de Tukey test kan afgeleid worden, verschillende dit gemiddelde marginaal van nul.

41

De correlatie tussen deze maat van stereotypering (op korte SOA trials) en de score op de subtiel racismeschaal (M = 37.95, SD = 5.39) was licht negatief (r = -.115), maar niet significant, t(19) = -.51, p =.62. Vervolgens werd hetzelfde congruentie-effect berekend voor de lange SOA conditie. Het gemiddelde van deze maat bedroeg 4.42 (SD = 54.05) en zoals uit de Tukey test kan afgeleid worden, was deze niet significant. De correlatie met de subtiel racisme schaal (r = -.21), was niet significant, t(19) = -.94, p = .36. Reactietijd van beide experimenten samen. Aangezien de korte SOA conditie in Experiment 2 een replicatie was van de supraliminale conditie in Experiment 1, werd een repeated measures ANOVA gedaan van beide experimenten samen. Deze analyse werd uitgevoerd op de stereotype woorden met als afhankelijke variabele reactietijd, als onafhankelijke tussensubject variabele experiment (Experiment 1 vs. Experiment 2) en als binnensubject variabele prime (Marokkaans vs. Kaukasisch gezicht). Target werd niet opgenomen als predictor, aangezien de controle woorden in Experiment 1 en Experiment 2 niet vergelijkbaar zijn qua valentie en er geredeneerd wordt dat ze daarom een ander effect uitlokken (zie Algemene Discussie). Er werd een hoofdeffect van experiment gevonden, F(1, 36)= 4.43, p = .042. De reactietijden in Experiment 2 (M = 626, SD = 120) waren trager dan in Experiment 1 (M = 556, SD = 73). Daarnaast bleek het effect van gezicht door beide experimenten samen te analyseren wel significant, F(1, 36) = 5.85, p =.021. Er werd sneller gereageerd op stereotype woorden na een Marokkaanse gezicht (M = 569, SD = 105) dan na een Kaukasisch gezicht (M = 600, SD = 110).

Discussie In Experiment 2 werd de invloed van de SOA nagegaan. Hiertoe werden twee verschillende SOA’s gebruikt, namelijk 117 ms (net zoals in de supraliminale conditie van Experiment 1) en 400 ms. Er werd marginaal significante facilitatie gevonden van een Marokkaanse prime op stereotype woorden bij een korte SOA. Het marginaal significant effect uit Experiment 1 werd dus gerepliceerd. Dit werd nogmaals bevestigd door de resultaten van Experiment 1 en Experiment 2 samen te analyseren. In deze analyse bereikte het effect van prime wel het significantieniveau. Dit biedt evidentie dat na een korte SOA, het stereotype nog niet kan geïnhibeerd worden door de meeste participanten. Daarnaast was er, in tegenstelling tot de hypothese, in de lange SOA-

42

conditie geen effect te vinden. De mogelijke verklaringen hiervoor worden in de Algemene Discussie besproken. Verder had het soort target ditmaal geen effect, wat suggereert dat het effect in Experiment 1 (i.e., dat er trager gereageerd werd op stereotype woorden) waarschijnlijk voor het grootste deel te wijten was aan het verschil in valentie tussen de stereotype en controle woorden.

43

Algemene Discussie In de literatuur over onbewuste effecten wordt typisch gevonden dat subliminale stimuli dezelfde effecten veroorzaken als supraliminale stimuli, maar dan in een verzwakte vorm. Echter, er zijn ook enkele aanduidingen dat men enkel de effecten van bewust waargenomen effecten zou kunnen inhiberen. In de huidige scriptie werd getest welke voorwaarden vervuld moeten zijn om een stereotype dat geactiveerd werd te kunnen onderdrukken. Experiment 1 testte het effect van subliminale en supraliminale aanbieding van foto’s van Marokkaanse mannen. Tegen de verwachtingen in werd op de subliminale trials geen effect gevonden. Op de supraliminale trials werd een trend gevonden dat Marokkaanse primes de reactie op stereotype woorden faciliteerden. Experiment 2 repliceerde dit effect en toonde dat het bij een langere SOA verdween.

Geen effect van subliminale primes Op de subliminale trials werd in tegenstelling tot de verwachting, geen facilitatie van de Marokkaanse gezichten op de stereotype woorden gevonden. Op het eerste zicht, zou het logisch zijn om te denken dat dit te wijten is aan de maskering van de stimuli. Zoals reeds aangehaald, zijn subliminale effecten meestal iets minder sterk dan supraliminale effecten. Indien de maskering echter te sterk was zou het kunnen dat de subliminale stimuli helemaal niet verwerkt werden. Deze verklaring lijkt echter onwaarschijnlijk omdat de d’ marginaal significant verschillend van nul was, wat erop wijst dat de primes niet helemaal onbewust waren. In dit geval zou er ten minste een trend in de voorspelde richting verwacht worden. Echter, het feit dat er een nietsignificant effect in de omgekeerde zin was, duidt erop dat deze verklaring erg onwaarschijnlijk is. Een andere mogelijkheid waarom er geen effect van subliminale primes gevonden werd, is gerelateerd aan het gemixt design. In de meeste experimenten worden subliminale en supraliminale trials gescheiden aangeboden, in een geblokt of tussensubject design en wordt de prime zichtbaarheidstest enkel op subliminale trials uitgevoerd. Echter, volgens Pratte en Rouder (2009) wordt in dat soort design de d’ sterk onderschat. Wanneer subliminale en supraliminale trials daarentegen door elkaar worden aangeboden, zoals in de huidige studie, zou de d’ een stuk hoger liggen. Wanneer er in dat geval toch nog op kansniveau gepresteerd wordt op de prime 44

zichtbaarheidstest, kunnen er volgens Pratte en Rouder (2009) geen priming effecten geobserveerd worden. Aangezien in de huidige studie subliminale en supraliminale trials door elkaar werden aangeboden in de zichtbaarheidstest en d’ tegen kansniveau aanleunde, is het volgens deze auteurs dus logisch dat er geen subliminale priming effecten gevonden werden. Nog een verklaring waarom geen subliminaal effect gevonden werd, is dat de effecten door het huidige design zeer fragiel zijn. Zo werden in de huidige studie alternatieve verklaringen zoals S-R leren en action triggers uitgesloten doordat de primes niet direct gerelateerd zijn aan de respons op de target en daardoor niet strategisch kunnen gebruikt worden om de taak sneller uit te voeren. Zoals in de Inleiding beschreven werd, kan er toch semantische priming aangetoond worden wanneer deze verklaringen uitgesloten worden door bijvoorbeeld primes en targets in een ander format aan te bieden en een grote stimulusset te gebruiken (e.g., Dell'Acqua & Grainger, 1999; Van den Bussche et al., 2009a). Echter, wanneer alternatieve verklaringen uitgesloten worden, vindt men typisch zwakkere effecten (Van den Bussche, Van den Noortgate, & Reynvoet, 2009b). Bovendien kunnen volgens Kiesel, Pohl, Kunde en Hoffman (2006) zelfs de resultaten van Dell'Acqua en Grainger (1999) en van Van den Bussche et al. (2009a) verklaard worden door action triggers omdat in deze studies de prime dezelfde respons uitlokt als de target (e.g., levend/niet levend). Volgens Kiesel et al. (2006) zouden in die studies de brede categorieën, zoals levend versus niet levend, mentaal gelinkt worden aan een bepaalde respons. Omdat de prime in dat geval dezelfde respons uitlokt als de target, noemt men dit respons priming. In de huidige studie was er geen directe respons priming mogelijk omdat de lexicale decisietaak niet kon toegepast worden op de prime. Aangezien alle primes foto’s waren, konden deze dus niet rechtstreeks de lexicaliteit van de woordstimuli activeren. De hypothese was dat er desondanks wel een effect zou zijn van de subliminale primes omdat deze het semantisch netwerk zouden activeren, waardoor stereotype woorden geactiveerd worden en daarom sneller als woorden geclassificeerd zouden worden. Bovendien werden de nonwoorden zo gekozen dat de targets tot op semantisch niveau verwerkt werden. Door deze taakcontext zouden ook de primes tot op semantisch niveau verwerkt moeten worden (Martens, Ansorge, & Kiefer, 2011). En inderdaad, priming effecten zonder dat er respons priming mogelijk was, blijken mogelijk in

45

lexicale decisietaken (e.g., Kiefer & Martens, 2010; Perea & Gotor, 1997). Echter, omdat er in deze studies steeds woorden als primes gebruikt werden, is het moeilijk om orthografische overlap uit te sluiten als alternatieve verklaring. Als orthografische overlap echter een rol speelt in dergelijke priming effecten, dan zou deze invloed uitgesloten worden door foto’s als primes te gebruiken. De bevindingen dat het gebruik van verschillende formats en het uitsluiten van alternatieve verklaringen de priming effecten verkleinen, suggereren dat de combinatie van beide zeer fragiele effecten zal teweegbrengen. Het zou dus kunnen dat in de huidige studie een nuleffect gevonden werd omdat een aantal potentiële moderatoren van subliminale priming (e.g., respons priming, action triggers, S-R links, orthografische overlap) werden uitgeschakeld. Hierdoor zou het kunnen dat het design van de huidige studie niet sensitief genoeg was om een subtiel effect op te pikken. Daarom zal verder onderzoek moeten uitwijzen of priming mogelijk is van subliminale primes die niet in hetzelfde format worden afgebeeld en niet direct gelinkt zijn aan dezelfde respons als de targets. Hiervoor werd nog geen overtuigende evidentie geboden. De studies die hier wel evidentie voor vonden (e.g., Gillath, Mikulincer, Birnbaum, & Shaver, 2007), werden meestal niet zo goed gecontroleerd. Vaak werd er zelfs geen objectieve maat afgenomen en als dit wel het geval was, werd meestal niet gecontroleerd of er een effect was bij zichtbaarheid nul, zoals Greenwald et al. (1995) voorstellen (Brintazzoli, Soetens, Deroost, & Van den Bussche, 2012). Aangezien er dus een afwezigheid is van gecontroleerde studies die deze vraag onderzoeken, kan men zich afvragen of er publicatie bias optrad. Dit houdt in dat nulresultaten minder snel gepubliceerd worden (Hubbard & Armstrong, 1997). Het lijkt waarschijnlijk dat een aantal studies, die dit effect onderzochten, niet gepubliceerd werden omdat ze geen significante resultaten vonden. Om een zicht te krijgen op welke manipulaties niet slagen en waarom zouden toch meer nulresultaten moeten gerapporteerd worden (Reysen Group, 2002). Zo is er dus specifiek meer onderzoek nodig naar de semantische verwerking van subliminale stimuli met primes in een ander format als de targets en met een ongerelateerde respons. Ook designs waarbij subliminale en supraliminale trials door elkaar aangeboden worden, moeten nog verder onderzocht worden.

46

Effect van supraliminale primes in de korte SOA conditie Er werd in beide experimenten een marginaal priming effect gevonden van supraliminale primes op de stereotype woorden in de korte SOA conditie. Wanneer de twee studies samen geanalyseerd werden, bereikte dit effect het significantieniveau. Er werd sneller gereageerd op stereotype woorden na Marokkaanse primes in vergelijking met Kaukasische primes. Dit resultaat biedt evidentie dat het stereotype geactiveerd werd door de supraliminale primes en nog niet onderdrukt kon worden na een korte SOA van 117 ms. Bovendien biedt dit resultaat evidentie dat ook Marokkaanse foto’s, naast Afro-Amerikaanse foto’s (e.g., Fazio et al. 2005), het gerelateerde stereotype kunnen activeren. Het feit dat dit effect slechts significant werd door beide experimenten samen te analyseren, duidt erop dat het een zwak effect was. Er worden twee mogelijke verklaringen gezien waardoor het effect verzwakt werd. Ten eerste kunnen de effecten verzwakt zijn door de instructies om het stereotype te inhiberen. Ten tweede zou het kunnen dat de effecten niet zo sterk zijn doordat Marokkaanse gezichten gebruikt werden en een Marokkaans gezicht minder visueel opvalt dan een Afro-Amerikaans gezicht. Geen interactie met target. Dit effect werd echter niet gemedieerd door het soort target, wat erop zou kunnen wijzen dat Marokkaanse primes een algemene versnelling uitlokken. Een mogelijke verklaring hiervoor is dat men meer alert zou zijn na een negatieve stimulus omdat deze “gevaar” inhoudt. Deze verklaring is ook compatibel met de bevinding dat er in Experiment 2 een trend werd gevonden dat de lexicale decisietaak accurater werd uitgevoerd na een Marokkaanse prime dan na een Kaukasische prime. Echter, aangezien de valentie niet respons relevant, was, lijkt deze verklaring onwaarschijnlijk (Estes & Verges, 2008). Bovendien kan basis van visuele inspectie van Figuur 5 en Figuur 8, toch een verschil opgemerkt wordt tussen Experiment 1 en Experiment 2 in de interactie tussen het effect en het soort target. In de resultaten van Experiment 1 kan gezien worden dat ondanks dat de interactie met soort target niet significant was, er toch een ander patroon bij de controle woorden naar voor kwam in vergelijking met de stereotype woorden. Visuele inspectie van Figuur 5 toont dat er inderdaad sneller gereageerd werd op de stereotype woorden na een Marokkaanse prime. Bij de controlewoorden trad dit effect niet op, er was zelfs

47

een lichte trend in de omgekeerde richting. Er wordt geopperd dat deze interactie met het soort target niet significant was omdat er niet genoeg power was om het effect op te merken. Dit was te wijten aan het feit dat het effect op zich (i.e., snellere reactie op stereotype woorden na Marokkaanse primes) reeds een fragiel effect was dat pas significant werd wanneer de twee experimenten samen werden geanalyseerd. In de resultaten van Experiment 2 wordt wel hetzelfde patroon opgemerkt bij de stereotype woorden en de controle woorden met negatieve valentie. Figuur 8 toont dat Marokkaanse foto’s zowel de reactie op de stereotype woorden als op de controle woorden faciliteerden. Dit suggereert dat het negatieve stereotype generaliseerde naar negatieve woorden die niet direct stereotype-gerelateerd zijn (Fazio et al, 1995). Om expliciet te testen of Marokkaanse gezichten specifiek interageren met stereotype woorden en niet met neutrale controle woorden, zouden positieve woorden (met een tegengestelde betekenis aan de negatieve stereotype woorden) kunnen geïmplementeerd worden in het design. Dit paradigma werd reeds gebruikt in het experiment van Fazio et al. (1995). Naar analogie met dat experiment, wordt er in dat geval verwacht dat Marokkaanse primes de reactie op positieve woorden zullen faciliteren. Bovendien kan in een dergelijk design het verschil in reactietijd tussen positieve en negatieve woorden berekend worden als afhankelijke maat voor stereotypering (naar analogie met Fazio et al., 1995). Dit is een sensitievere maat dan de huidige maat waarbij enkel het verschil in reactietijd op negatieve stereotype woorden na Marokkaanse primes in vergelijking met Kaukasische primes berekend wordt.

Geen effect van supraliminale primes in de lange SOA conditie In de lange SOA conditie werd in tegenstelling tot de verwachtingen geen interferentie van Marokkaanse primes op de reactie op stereotype woorden gevonden. Er was wel een kleine trend in die richting, maar die was niet significant. Het facilitatieeffect van Marokkaanse primes op stereotype woorden dat gevonden werd bij een korte SOA, verdween met andere woorden bij een lange SOA. De vraag is nu wat dit nuleffect reflecteert. Ten eerste, zou het kunnen dat het nuleffect toch inhibitie reflecteert, maar dat een SOA van 400 ms niet volstond om het stereotype volledig te kunnen inhiberen. Er werd in de huidige scriptie voor een SOA van 400 ms gekozen omdat Daza et al. (2002)

48

vonden dat responsen op incongruente trials pas omkeerden vanaf 400 ms. Echter, het zou kunnen dat de tijdsduur die nodig is om controle uit te oefenen afhankelijk is van de taakcontext en het stimulus materiaal. Daardoor zou 400 ms in de huidige taakcontext nog onvoldoende kunnen zijn om het effect volledig om te keren. Tussen de overgang van een positief congruentie effect en negatief congruentie effect is er namelijk steeds een punt waarop participanten geen effect vertonen. Daardoor zou het kunnen dat het nul effect dat geobserveerd werd eigenlijk het gevolg was van een actieve inhibitie van het stereotype, waarbij deze tijd te kort was om het effect reeds volledig om te keren. Deze hypothese kan getest worden door in vervolgonderzoek meerdere en ook langere SOA’s op te nemen om graduele effecten na te gaan. Indien dergelijk vervolgonderzoek geen omkering kan teweeg brengen, zou het kunnen dat het nuleffect toch reeds volledige inhibitie reflecteert. De oorspronkelijke hypothese was dat het effect zou omdraaien als participanten het stereotype inhiberen. Echter, ook de afwezigheid van een effect kan inhibitie reflecteren omdat een dergelijk resultaat betekent dat men even snel na een Marokkaans als na een Kaukasisch gezicht reageert op stereotype woorden. Aangezien Kaukasische gezichten ook associaties oproepen die vaak tegengesteld zijn aan het stereotype van Marokkanen, zou het interessant zijn om als controle stimuli enkel de maskering of neutrale primes zoals huizen te gebruiken. Ook door een controlegroep op te nemen die niet geïnstrueerd werd om het stereotype te onderdrukken, kan nagegaan worden of dit nuleffect inhibitie reflecteert. Bij een dergelijke controlegroep wordt verwacht dat Marokkaanse primes de reactie op stereotype woorden zullen faciliteren, ook na 400 ms. Een dergelijk resultaat zou evidentie bieden dat er in de huidige studie (partiële) inhibitie optrad. Bovendien zou een equivalente controlegroep ook nuttig zijn bij de supraliminale korte SOA conditie om ook daar na te gaan of het priming effect verzwakt werd door de instructies. Daarnaast kunnen ook de strategieën om het stereotype te onderdrukken, nagegaan worden door de resultaten te vergelijken met een controlegroep. Zo schrijven Fiedler et al. (2009) dat er verschillende manieren zijn om het stereotype te onderdrukken. Participanten kunnen dit doen op basis van een strategie, door positieve gedachten aan de gestereotypeerde groep toe te kennen of door de prime te negeren. Wanneer in vergelijking met een controlegroep, in de huidige studie vooral de reactietijden op congruente trials zouden vertraagd zijn, biedt dit evidentie dat participanten vooral

49

strategisch hun vooroordeel proberen verminderen. Wanneer daarentegen vooral de reactietijden op de incongruente trials versneld zijn, suggereert dit dat participanten positieve gedachten aan de gestereotypeerde groep toekenden. Evenwel, wanneer in verder onderzoek geen omkering kan gevonden worden, doet dit vermoeden dat de participanten de primes negeren. Een tweede hypothese waarom er geen effect van supraliminale primes in de lange SOA conditie gevonden werd, is dat de participanten misschien onvoldoende gemotiveerd waren om het stereotype te onderdrukken. Het onderdrukken van het stereotype leverde namelijk geen direct voordeel op in het eigenlijke experiment. Aangezien de motivatie van participanten om dit soort reactietijd experimenten uit te voeren over het algemeen redelijk laag is, zou het kunnen dat niet alle participanten moeite deden om de instructies te volgen. Om deze reden is het een goed idee om na te gaan hoe we participanten kunnen motiveren en gemotiveerd houden gedurende het volledige experiment. Zo zou men bijvoorbeeld participanten kunnen motiveren door ze te laten geloven dat de hoeveelheid geld die ze zullen ontvangen afhankelijk is van hun onderdrukkingsprestaties. In vervolgonderzoek zou dit geïmplementeerd kunnen worden door na elk blok een indicatie geven hoe stereotype-gerelateerd de participanten antwoorden (e.g., op basis van de maat voor stereotypering gebaseerd op de verschilscores tussen de reactietijden op stereotype woorden na Marokkaanse en Kaukasische primes).

Correlatie met subtiel racisme Er werd nergens een significante correlatie met de subtiel racisme schaal van Pettigrew en Meertens (1995; aangepast door Van Hiel & Mervielde, 2005) gevonden. In alle condities was de correlatie tussen het congruentie-effect en de subtiel racismescore niet significant. In tegenstelling tot de studie van Lepore en Brown (1997), waarin gevonden werd dat er individuele verschillen bestaan in de mate dat het stereotype opgeroepen wordt, zouden deze resultaten op het eerste zicht suggereren er geen verschil in de activatie en inhibitie van het stereotype door Marokkaanse foto’s bij laag- en hoog bevooroordeelde mensen zou zijn. Echter, omdat deze interpretatie gebaseerd is op de nulhypothese en de participanten bovendien de instructies kregen om het stereotype te onderdrukken, is het moeilijk om hier iets uit te besluiten.

50

Vergelijking van beide experimenten Hoofdeffect van target. In Experiment 1 werd er trager gereageerd op stereotype woorden in vergelijking met neutrale controle woorden. In de interim discussie werd de vraag gesteld of dit effect veroorzaakt werd door algemene inhibitie of door het verschil in valentie tussen stereotype en neutrale woorden. Om dit na te gaan werden in Experiment 2 controle woorden met een negatieve valentie opgenomen. Hierdoor bleek het hoofdeffect van target te verdwijnen. Dit zou suggereren dat het verschil in reactietijd tussen stereotype en controle woorden te wijten was aan het verschil in valentie. Echter, hierboven werd reeds besproken dat het negatieve stereotype waarschijnlijk generaliseerde naar negatieve woorden in het algemeen. Wanneer de controle woorden daardoor als stereotype woorden worden beschouwd, is het moeilijk om na te gaan wat de verklaring voor het hoofdeffect van target in Experiment 1 was. Om dit toch specifiek na te gaan, kunnen de resultaten opnieuw vergeleken met een extra groep participanten die niet de vraag kregen om het stereotype te onderdrukken. Indien deze controle groep sneller zou reageren op de stereotype woorden dan de experimentele groep (i.e., de supraliminale conditie in Experiment 1), biedt dit evidentie dat het hoofdeffect van target te wijten was aan algemene inhibitie. Indien er daarentegen geen verschil in performantie op stereotype woorden zou gevonden worden tussen beide groepen, biedt dit evidentie dat het hoofdeffect van target te wijten was aan de negatieve valentie van de stereotype woorden. Hoofdeffect van experiment. Uit de resultaten bleek dat er trager werd gereageerd in Experiment 2 dan in Experiment 1. Hiervoor zijn twee mogelijke verklaringen, die waarschijnlijk allebei een rol spelen. Ten eerste waren de controle woorden in Experiment 2 negatief van valentie, waardoor er trager op gereageerd werd (Williams et al., 1996). Ten tweede werd er waarschijnlijk trager gereageerd omdat het moment waarop de target verscheen onvoorspelbaar was doordat de SOA willekeurig veranderde gedurende het experiment. Conclusie In de huidige studie werd onderzocht wat de voorwaarden zijn om het stereotype dat uitgelokt wordt door een lid van een gestereotypeerde groep, te onderdrukken. Onbewuste stimuli hadden geen effect. Bewust waargenomen stimuli bleken het stereotype uit te lokken. Tijd bleek hierbij een cruciale factor om deze te inhiberen. 51

Referenties

Abrams, R.L., & Greenwald, A.G. (2000). Parts outweigh the whole (word) in unconscious analysis of meaning. Psychological Science, 11, 118-124. Allport, G.W. (1954). The nature of prejudice. Reading, MA: Addison-Wesley. Amodio, D.M., Harmon-Jones, E., Devine, P.G., Curtin, J.J., Hartley, S.L., & Covert, A.E. (2004). Neural signals for the detection of unintentional race bias. Psychological Science, 15, 88-93. Baayen, R., Piepenbrock, R., & Van Rijn, H. (1993). The CELEX lexical database [CDROM]. Philadelphia: University of Pennsylvania: Linguistic Data Consortium. Bargh, J.A., Chen, M., & Burrows, L. (1996). Automaticity of social behavior: Direct effects of trait construct and stereotype activation on action. Journal of Personality and Social Psychology, 71, 230-244. Benschop, R. (1998). What Is a Tachistoscope? Historical Explorations of an Instrument. Science in Context, 11, 23-50. Bernstein, I.H., Bissonnette, V., Vyas, A., & Barclay, P. (1989). Semantic priming: subliminal perception or context? Perception & Psychophysics, 45, 153–161. Bjorkman, M., Juslin, P., & Winman, A. (1993). Realism of confidence in sensory discrimination: the underconfidence phenomenon. Perception & Psychophysics, 54, 75–81. Bornstein, R.F. (1989). Exposure and affect: Overview and meta-analysis of research, 1968–1987. Psychological Bulletin, 106, 265-289. Bornstein, R.F. (1992). Subliminal mere exposure effects. In R.F. Bornstein, & T.S. Pittman (Eds.), Perception without awareness: Cognitive, clinical and social perspectives (pp. 191-210). New York: Guilford Press. Brintazzoli, G., Soetens, E., Deroost, N., & Van den Bussche, E. (2012). Conscious, but not unconscious, logo priming of brands and related words. Consciousness and Cognition, 21, 824–834. Cheesman, J., & Merikle, P.M. (1986). Distinguishing conscious from unconscious perceptual processes. Canadian Journal of Psychology, 40, 343–367. Claerhout, S. (2008). Is vechten tegen stereotypen nutteloos? Mondiaal Magazine.

52

Damian, M.F. (2001). Congruity effects evoked by subliminally presented primes: Automaticity rather than semantic processing. Journal of Experimental Psychology, 27, 154-165. Daza, M.T., Ortells, J.J., & Fox, E. (2002). Perception without awareness: further evidence from a Stroop priming task. Perception and Psychophysics, 64, 1316–1324. Debner, J.A., & Jacoby, L.L. (1994). Unconscious perception: Attention, awareness, and control. Journal of Experimental Psychology: Learning, Memory, and Cognition, 20, 304-317. Dehaene, S., Changeux, J.-P., Naccache, L., Sackur, J., & Sergent, C. (2006). Conscious, preconscious, and subliminal processing: a testable taxonomy. TRENDS in Cognitive Sciences, 10, 204–211. Dehaene, S., & Naccache, L. (2001). Towards a cognitive neuroscience of consciousness: basic evidence and a workspace framework. Cognition, 79, 1–37. Dehaene, S., Naccache, L., Le Clec, H.G., Koechlin, E., Mueller, M., DehaeneLambertz, G., van de Moortele, P.F., & Le Bihan, D. (1998). Imaging unconscious semantic priming. Nature, 395, 597-600. Dell'Acqua, R., & Grainger, J. (1999). Unconscious semantic priming from pictures. Cognition, 73, B1-B15. Desender, K., & Van den Bussche, E. (2012). Is consciousness necessary for conflict adaptation? A state of the art. Frontiers in human neuroscience, 6, 1-13. Devine, P.G. (1989). Stereotypes and prejudice: Their automatic and controlled components. Journal of Personality and Social Psychology, 56, 5−18. Dijksterhuis, A., Aarts, H., & Smith, P.K. (2005). The Power of the Subliminal: On Subliminal Persuasion and Other Potential Applications. In R.R. Hassin, J.S. Uleman, & J.A. Bargh (Eds.). The New Unconscious. (p. 77-106). New York: Oxford University Press. Duyck, W., Desmet, T., Verbeke, L., & Brysbaert, M. (2004). Wordgen: A tool for word selection and non-word generation in Dutch, German, English, and French. Behavior Research Methods, Instruments & Computers, 36, 488–499. Eagly, A.H., & Kite, M.E. (1987). Are stereotypes of nationalities applied to both women and men? Journal of Personality and Social Psychology, 53, 451-462.

53

Erdelyi, M. (2004). Subliminal perception and its cognates: theory, indeterminacy, and time. Consciousness & Cognition, 13, 73-91. Eriksen, C.W. (1960). Discrimination and learning without awareness: a methodological survey and evaluation. Psychology Review , 67, 279–300. Estes, Z., & Verges, M. (2008). Freeze or flee? Negative stimuli elicit selective responding. Cognition, 108, 557-565. Fazio, R.H. (2001). On the automatic activation of associated evaluations: An overview. Cognition and Emotion, 15, 115-141. Fazio, R.H., Jackson, J.R., Dunton, B.C., & Williams, C.J. (1995). Variability in automatic activation as an unobtrusive measure of racial attitudes: A bona fide pipeline? Journal of Personality and Social Psychology, 69, 1013-1027. Fiedler, K., & Bluemke, M. (2005). Faking the IAT: Aided and unaided response control on the Implicit Association Tests. Basic and Applied Social Psychology, 27, 307-316. Fiedler, K., Bluemke, M., & Unkelbach, C. (2009). Exerting control over allegedly automatic associative processes. In J.P. Forgas, R.F. Baumeister, & D.M. Tice (Eds.), Psychology of self-regulation. Cognitive, affective, and motivational processes (pp. 249-269). New York: Psychology Press. Friedman-Hill, S.R., Robertson, L.C., Ungerleider, L.G., & Desimone, R. (2003). Posterior parietal cortex and the filtering of distractors. Proceedings of the National Association of Science, 100, 4263-4268. Gillath, O., Mikulincer, M., Birnbaum, G.E., & Shaver, P.R. (2007). Does subliminal exposure to sexual stimuli have the same effects on men and women? The Journal of Sex Research, 44, 111-121. Green, D.M., & Swets, J.A. (1966). Signal detection theory and psychophysics. New York: Wiley. Greenwald, A.G., Klinger, M.R., & Schuh, E.S. (1995). Activation by marginally perceptible ("subliminal") stimuli: Dissociation of unconscious from conscious cognition. Journal of Experimental Psychology: General, 124, 22-42. Greenwald, A.G., McGhee, D.E., & Schwartz, J.L.K. (1998). Measuring individual differences in implicit cognition: The Implicit Association Test. Journal of Personality and Social Psychology, 74, 1464-1480.

54

Hannula, D.E., Simons, D.J., & Cohen, N.J. (2005). Imaging implicit perception: Promise and pitfalls. Nature Reviews Neuroscience, 6, 247-255. Hassin, R.R., Uleman, J.S., & Bargh, J.A. (eds.) (2005). The new unconscious. New York: Oxford University Press. Holender, D. (1986). Semantic activation without conscious identification in dichotic listening, parafoveal vision, and visual masking: a survey and appraisal. Behavioral Brain Science, 9, 1-23. Hubbard, R., & Armstrong, J.S. (1997). Publication Bias Against Null Results. Psychological Reports, 80, 337-338. Hutchison, K.A., Neely, J.H., Neill W.T., & Walker, P. (2004). Lexical and sub-lexical contributions to unconscious identity priming. Consciousness and Cognition, 13, 512-538. Kiefer, M., & Martens, U. (2010). Attentional sensitization of unconscious cognition: Task sets modulate subsequent masked semantic priming. Journal of Experimental Psychology: General, 139, 464–489. Kiesel, A., Kunde, W., Pohl, C., & Hoffmann, J. (2006). Priming from novel masked stimuli depends on target set size. Advances in Cognitive Psychology, 2, 37-45. Kouider, S., & Dehaene, S. (2007). Levels of processing during nonconscious perception: A critical review of visual masking. Philosophical Transactions of the Royal Society B, 362, 857-875. Kunst-Wilson, W., & Zajonc, R. (1980). Affective discrimination of stimuli that cannot be recognized. Science, 207, 557-558. Kunde, W., Kiesel, A., & Hoffmann, J. (2003). Conscious control over the content of unconscious cognition. Cognition, 88, 223-242. Langner, O., Dotsch, R., Bijlstra, G., Wigboldus, D.H.J., Hawk, S.T., & van Knippenberg, A. (2010). Presentation and validation of the Radboud Faces Database. Cognition & Emotion, 24, 1377-1388. Lepore, L., & Brown, R. (1997). Category and stereotype activation: Is prejudice inevitable? Journal of Personality and Social Psychology, 72, 275-287. Luck, S.J. (2005). An introduction to the Event-Related Potential Technique. Cambridge MA: MIT Press.

55

Lukatela, G., Frost, S.J., & Turvey, M.T. (1998). Phonological Priming by Masked Nonword Primes in the Lexical Decision Task. Journal Of Memory And Language, 39, 666-683. Martens, U., Ansorge, U., & Kiefer, M. (2011). Controlling the unconscious: attentional task sets modulate subliminal semantic and visuomotor processes differentially. Psychological Science, 22, 282–291. Masson, M.E.J., & Isaak, M.I. (1999). Masked priming of words and nonwords in a naming task: Further evidence for a nonlexical basis for priming. Memory & Cognition , 27, 399-412. McConahay, J.B., Hardee, B.B., & Batts, V. (1981). Has racism declined? It depends upon who's asking and what is asked. Journal of Conflict Resolution, 25, 563-579. Merikle, P.M. (1982). Unconscious perception revisited. Perception & Psychophysics, 31, 298–301. Merikle, P.M., & Joordens, S. (1997). Parallels between perception without attention and perception without awareness. Consciousness and Cognition, 6, 219-236. Monteith, M.J., Sherman, J.W., & Devine, P.G. (1998). Suppression as a stereotype control strategy. Personality and Social Psychology Review, 2, 63-82. Moskowitz, G.B., & Li, P. (2011). Egalitarian goals trigger stereotype inhibition: A proactive form of stereotype control. Journal of Experimental Social Psychology, 47, 103-116. Naccache, L., & Dehaene, S. (2001a). The priming method: imaging unconscious repetition priming reveals an abstract representation of number in the parietal lobes. Cereral Cortex, 11, 966–974. Naccache, L., & Dehaene, S. (2001b). Unconscious semantic priming extends to novel unseen stimuli. Cognition, 80, 215–229. Ortells, J.J., Daza, M.T., & Fox, E. (2003). Semantic activation in the absence of perceptual awareness. Perception & Psychophysics, 65, 1307–1317. Perea, M., & Gotor, A. (1997). Associative and semantic priming effects occur at very short SOAs in lexical decision and naming. Cognition, 62, 223-240. Persaud, N., & McLeod, P. (2008). Wagering demonstrates subconscious processing in a binary exclusion task. Consciousness and Cognition, 17, 565-575.

56

Pettigrew, T.F., & Meertens, R.W. (1995). Subtle and blatant prejudice in western Europe. European Journal of Social Psychology, 25, 57–75. Pratkanis, A.R. (1992). The cargo-cult science of subliminal persuasion. Skeptical Inquirer, 16, 260-272. Pratte, M.S., & Rouder, J.N. (2009). A task-difficulty artifact in subliminal priming. Attention, Perception, & Psychophysics, 71, 1276-1283. Purcell, D.G., Stewart, A.L., & Stanovich, K.E. (1983). Another look at semantic priming without awareness. Perception & Psychophysics, 34, 65–71. R Development Core Team (2009). R: A language and environment for statistical computing. R Foundation for Statistical Computing, Vienna, Austria. Rastle, K., & Brysbaert, M. (2006). Masked phonological priming effects in English: are they real? Do they matter? Cognitive Psychology, 53, 97-145. Reysen Group (2002). Journal of articles in support of the null hypothesis. Rogers, S. (1993). How a publicity blitz created the myth of subliminal advertising. Public Relations Quarterly, 37, 12-17. Rothbart, M., & Lewis, S. (1988). Inferring category attributes from exemplar attributes: Geometric shapes and social categories. Journal of Personality and Social Psychology, 55, 861–872. Schmidt, F., Haberkamp, A., & Schmidt, T. (2011). Dos and don'ts in response priming research. Advances in Cognitive Psychology, 7, 120-131. Seidenberg, M.S., & McClelland, J.L. (1989). A Distributed, Developmental Model of Word Recognition and Naming. Psychological Review, 96, 523-568. Sniderman, P., Hagendoorn, L., & Prior, M. (2003). De moeizame acceptatie van Moslims in Nederland. Mens en Maatschappij, 74, 199-217. Stevens, M., Lammertyn, J., Verbruggen F., & Vandierendonck, A. (2006). Tscope: a C library for programming cognitive experiments on the MS Windows platform. Behavior Research Methods, 38, 280. Stroop, J. R. (1935). Studies of interference in serial verbal reactions. Journal of Experimental Psychology, 18, 643-662. Subra, B., Muller, D., Begue, L., Bushman, B., & Delmas, F. (2010). Automatic Effects of Alcohol and Aggressive Cues on Aggressive Thoughts and Behaviors. Personality and Social Psychology Bulletin, 36, 1052-1057.

57

Taylor, G.A., & Chabot, R.J. (1978). Differential backward masking of words and letters by masks of varying orthographic structure. Memory & Cognition, 6, 629-635. Tse, P.U., Martinez-Conde , S., Schlegel, A.A., & Macknik, S.L. (2005) Visibility, visual awareness, and visual masking of simple unattended targets are confined to areas in the occipital cortex beyond human V1/V2. Proceedings of the National Academy of Sciences USA, 102, 17178–17183. Tsushima, Y., Sasaki, Y., & Watanebe, T. (2006). Greater Disruption Due to Failure of Inhibitory Control on an Ambiguous Distractor. Science, 314, 1786-1788. Urban, M.J. (1992). Auditory subliminal stimulation: A re-examination. Perceptual & Motor Skills, 74, 515-541. Van den Bussche, E., Notebaert, K., & Reynvoet, B. (2009a). Masked primes can be genuinely semantically processed: A picture prime study. Experimental Psychology, 56, 295-300. Van den Bussche, E., Van den Noortgate, W., & Reynvoet, B. (2009b). Mechanisms of masked priming: a meta-analysis. Psychological Bulletin, 135, 452-477. van Gaal, S., Ridderinkhof, K.R., Fahrenfort, J.J., Scholte, H.S., & Lamme, V.A.F. (2008). Frontal Cortex mediates unconsciously triggered inhibitory control. The Journal of Neuroscience, 28, 8026-8053. van Gaal, S., Ridderinkhof, K.R., Scholte, H.S., & Lamme, V.A.F. (2010). Unconscious activation of the prefrontal No-go Network. The Journal of Neuroscience, 30, 41434150. van Gaal, S., Ridderinkhof, K.R., van den Wildenberg, W.P.M., & Lamme, V.A.F. (2009). Dissociating consciousness from inhibitory control: Evidence for unconsciously triggered response inhibition in the stop-signal task. Journal of Experimental Psychology: Human Perception and Performance, 35, 1129-1139. Van Hiel, A., & Mervielde, I. ( 2005). Authoritarianism and social dominance orientation: Relationships with various forms of racism. Journal of Applied Social Psychology, 35, 2323-2344. Vermeiren, A., & Cleeremans, A. (2012). The validity of d' measures PLoS One, 7, e31595. Wokke, M.E., van Gaal, S., Scholte, H.S., Ridderinkhof, K.R., & Lamme, V.A.F. (2011). The flexible nature of unconscious cognition. PLoS One, 6, e25729.

58

Yang J., Xu X., Du X., Shi C. and Fang F. (2011). Effects of unconscious processing on implicit memory for fearful faces. PLoS ONE, 6, e14641. Zebrowitz, L.A., White, B., & Wieneke, K. (2008). Mere exposure and racial prejudice: Exposure to other-race faces increases liking for strangers of that race. Social Cognition, 26, 259-275. Weinberger, J., & Westen, D. (2008). RATS, we should have used Clinton: subliminal priming in political campaigns. Political Psychology, 29, 631-651. Williams, J., Mathews, A., & MacLeod, C. (1996). The emotional Stroop task and psychopathology. Psychological Bulletin, 120, 3-24.

59

Bijlage 1

Neutrale woorden in de oefentrials: lagt, kint, stenichen, koophandelaar

Stereotype woorden: crimineel, dom, lui, gewelddadig, gevangene, armoedig, vijandig, ongeschoold

Controle woorden: telescoop, vak, tas, kledingstuk, waaronder, aquarium, hoorbaar, reflecteren

Nonwoorden: gelijdent, ret, jau, tiepering, weddensgap, silinder, geridstel, beelthauwer, diahonaal, jei, lit, stabilitijt, vurdoving, lax, seipelen, vlugtelinge

60

Bijlage 2

De meeste Vlamingen hebben negatieve stereotypes over Turken en Marokkanen. Deze stereotypes komen ook in de media vaak aan bod. Zelfs als we dit niet willen, gaan we Turken en Marokkanen vaak negatieve eigenschappen toedichten. Dit is een normaal fenomeen, omdat dit voor onze hersenen minder belastend is. Pas wanneer we moeite doen, lukt het om deze negatieve typering te onderdrukken. In het volgende experiment ga je verschillende foto’s zien. Probeer om actief het negatieve stereotype dat bestaat over Marokkanen en Turken te onderdrukken.

61