Faculteit Psychologie en Pedagogische wetenschappen Academiejaar 2007-2008 Eerste Examenperiode
DE STRUCTUUR VAN TEMPERAMENTS- EN PERSOONLIJKHEIDSVERSCHILLEN BIJ KINDEREN MET ADHD
Masterproef neergelegd tot het behalen van de graad van Master in de psychologie, Optie Klinische Psychologie door Inge Van Laer
Promotor: Prof. Dr. F. De Fruyt Begeleiding: Lic. S. De Pauw
Ondergetekende, Inge Van Laer, geeft toelating tot het raadplegen van de masterproef door derden.
ABSTRACT
Kinderen met ADHD vormen geen homogene groep maar verschillen onderling van elkaar. Het laatste decennium heeft men getracht met temperaments- en persoonlijkheidsonderzoek zicht te krijgen op de temperaments- en persoonlijkheidskenmerken van kinderen met ADHD. Tot op heden blijft de interpretatie van de reeds bekomen resultaten moeilijk door de aanwezigheid van inconsistenties. Met deze masterproef trachten we via een empirische studie zicht te krijgen op de temperaments- en persoonlijkheidskenmerken van kinderen met ADHD. De temperaments- en persoonlijkheidsstructuur van kinderen met ADHD (N = 84) wordt vergeleken met een referentiegroep (kinderen zonder ADHD, N =233). In dit onderzoek wordt binnen de groep van kinderen met ADHD ook een opsplitsing gemaakt naar de subtypes (het aandachtstekort type, het hyperactief/impulsief type en het gecombineerde type). Daarnaast wordt ook nagegaan of er een verschil is in probleemgedrag tussen kinderen met ADHD en kinderen uit een normale populatie. Deze studie suggereert dat temperament en persoonlijkheid zoals gevonden in niet-klinische populaties ook teruggevonden wordt bij kinderen met ADHD. Met betrekking tot deze temperaments- en persoonlijkheidskenmerken blijkt dat kinderen met ADHD op een aantal kenmerken een extremere score behalen dan kinderen zonder ADHD. Ook zijn er significante verschillen merkbaar tussen de verschillende subtypes van ADHD. Kinderen met ADHD vertonen doorgaans meer probleemgedrag dan kinderen zonder ADHD. Daarbij komt dat hoe sterker de ADHD-kenmerken zijn, hoe significanter de problemen.
DANKWOORD
Het schrijven van dit werk was ondenkbaar zonder de hulp van een aantal personen alsook centra. Via deze weg wens ik hen dan ook te danken.
Als eerste wil ik Mevrouw Sarah De Pauw danken voor de uitgebreide begeleiding en feedback die ze gegeven heeft op deze masterproef. Daarnaast kon dit werk onmogelijk gerealiseerd worden zonder de medewerking van het Centrum ZitStil vzw en CLB-Kempen. Beide centra hebben intensief meegewerkt bij het samenstellen van de steekproef. Speciaal wil ik ook mijn moeder danken die als CLB-medewerker de samenwerking met CLB-Kempen heeft mogelijk gemaakt. Verder wens ik mijn ouders te danken voor hun steun en veel geduld, voor hun leeswerk en suggesties. Uiteraard wil ik hen ook bedanken voor de kans die ze me gegeven hebben om psychologie te studeren. Tot slot wil ook mijn zus en vriend danken voor de eindeloze steun, aanmoedigingen maar zeker ook voor de zeer welgekomen afleiding.
Dankjewel.
INHOUDSOPGAVE
INLEIDING
1
1. ADHD
1
1.1. Definitie en Subtypes van ADHD
1
1.2. Comorbiditeit
4
1.3. Modellen en Oorzaken
4
1.4. Categoriale of Dimensionele Visie
5
2. Klassieke Visie op Temperament en Persoonlijkheid 2.1. Vier Temperamentsmodellen
8 8
Het gedragsstijlenmodel van Thomas en Chess
9
Het criteriaal model van Buss en Plomin
9
Het psychobiologisch model van Rothbart
10
2.2. Persoonlijkheid en het Vijf Factoren Model (VFM) bij Kinderen
11
2.3. Temperament of Persoonlijkheid
13
3. Relatie tussen Temperament/Persoonlijkheid en ADHD 3.1. Temperament in Relatie tot ADHD De relatie tussen de temperamentsdimensies van Thomas en
15 15 15
Chess en ADHD De relatie tussen de temperamentsdimensies van Buss en
15
Plomin en ADHD De relatie tussen de temperamentsdimensies van Rothbart en
16
ADHD 3.2. Persoonlijkheid in Relatie tot ADHD
18
Extraversie
18
Consciëntieusheid
20
Neuroticisme
20
Altruïsme
21
Openheid voor ervaringen
22
4. Onderzoeksvragen 4.1. Link met dit Onderzoek
23 24
METHODE
26
1. Procedure
26
1.1. Concrete Werking
27
2. Subjecten
27
3. Instrumentarium
30
3.1. Gedrag
30
Child Behavior Checklist for Children 6/18b (CBCL)
30
Vragenlijst voor Gedragsproblemen bij Kinderen (VvGK)
31
3.2. Temperament
32
EAS-temperamentsvragenlijst voor kinderen
32
Revised Early Adolescent Temperament Questionnaire
32
(EATQ-R) 3.3. Persoonlijkheid Hierarchical Personality Inventory for Children (HiPIC)
33 33
RESULTATEN
35
1. Factoranalyse EAS
35
2. Factoranalyse EATQ-R
35
3. Factoranalyse HiPIC
36
4. Mean-level Verschillen in ADHD-groep
36
4.1. Groepseffecten CBCL
37
4.2. Groepseffecten EAS-temperamentsvragenlijst
40
4.3. Groepseffecten EATQ-R
43
4.4. Groepseffecten HiPIC
46
BESPREKING EN CONCLUSIE
51
1. Structuur van Temperament bij Kinderen met ADHD
51
2. Structuur van Persoonlijkheid bij Kinderen met ADHD
52
3. Groepsverschillen met Betrekking tot Probleemgedrag
53
4. Groepsverschillen met Betrekking tot Temperament
54
4.1. De EAS-temperamentsvragenlijst
54
4.2. De EATQ-R
55
5. Groepsverschillen met Betrekking tot Persoonlijkheid
56
6. Conclusie met Betrekking tot Temperament en Persoonlijkheid
57
7. Beperkingen van deze Studie en Aanbevelingen naar Verder
58
Onderzoek
REFERENTIES
BIJLAGE
61
INLEIDING
1. ADHD ADHD (Attention Deficit Hyperactivity Disorder) is de dag van vandaag één van de meest gestelde diagnoses bij jonge kinderen binnen de klinische praktijk. Volgens de American Academy of Pediatrics (2000) bedraagt de prevalentie in de algemene populatie bij kinderen van 6 tot 18 jaar zo’n 4 tot 12%, daarnaast daalt de prevalentie bij het ouder worden (Stefanatos & Baron, 2007). Opgemerkt dient te worden dat het prevalentiepercentage verschilt van studie tot studie wat deels te wijten is aan verschil in de gehanteerde definitie van ADHD (Stefanatos & Baron, 2007). Verder blijkt uit onderzoek dat jongens veel vaker de diagnose ADHD krijgen dan meisjes, de sekseratio varieert van 3:1 tot 16:1 (Rutter, Caspi & Moffit, 2003). De sekseratio is afhankelijk van de populatie. In een klinische populatie blijkt deze ratio groter te zijn dan in niet klinische populaties (Stefanatos & Baron, 2007). Naarmate de leeftijd stijgt, verdwijnt ook geleidelijk aan het geslachtsverschil (Stefanatos & Baron, 2007).
1.1. Definitie en Subtypes van ADHD ADHD wordt opgedeeld in drie subtypes, nl. het aandachtstekort type, het hyperactief/impulsief type en het gecombineerde type (APA, 2002). Tabel 1 geeft de DSM-IV criteria weer voor de drie subtypes. Het eerste subtype is het aandachtstekort type, ook wel ADD (Attention Deficit Disorder) genoemd. Kinderen met ADD hebben het gemiddeld moeilijker om zich gericht te concentreren. Wel lukt het hen om hun aandacht te richten op belangrijke zaken voor een korte periode. Het tweede subtype is het hyperactief/impulsief type. Typerend voor het hyperactief/impulsief type is dat deze kinderen een gebrek hebben aan zelfbeheersing, wat zeer duidelijk tot uiting komt bij de impulsiviteit. Verder merken we bij deze kinderen een buitensporige en ongepaste motorische activiteit. Naast deze twee types bestaat er ook een gecombineerd type. Bij deze kinderen is er sprake van zowel concentratie- en aandachtsproblemen als van hyperactief/impulsief gedrag.
1
Tabel 1 DSM-IV-TR criteria aandachtstekortstoornis met hyperactiviteit (ADHD) (APA, 2002) Aandachtstekortstoornis met hyperactiviteit (Attention-Deficit/Hyperactivity Disorder). A.
Ofwel (1), ofwel (2):
(1) Zes (of meer) van de volgende symptomen van aandachtstekort zijn gedurende ten minste zes maanden aanwezig geweest in een mate die onaangepast is en niet past bij het ontwikkelingsniveau: Aandachtstekort (a)
Slaagt er vaak niet in voldoende aandacht te geven aan details of maakt achteloos fouten in schoolwerk, werk of bij andere activiteiten.
(b) Heeft vaak moeite de aandacht bij taken of spel te houden. (c)
Lijkt vaak niet te luisteren als hij/zij direct aangesproken wordt.
(d) Volgt vaak aanwijzingen niet op en slaagt er vaak niet in schoolwerk, karweitjes af te maken of verplichtingen op het werk na te komen (niet het gevolg van oppositioneel gedrag of van het onvermogen om aanwijzingen te begrijpen). (e)
Heeft vaak moeite met het organiseren van taken en activiteiten.
(f)
Vermijdt vaak, heeft een afkeer van of is onwillig zich bezig te houden met taken die een langdurige geestelijke inspanning vereisen (zoals school- of huiswerk).
(g) Raakt vaak dingen kwijt die nodig zijn voor taken of bezigheden (bijvoorbeeld speelgoed, huiswerk, potloden, boeken of gereedschap). (h) Wordt vaak gemakkelijk afgeleid door uitwendige prikkels. (i)
Is vaak vergeetachtig bij dagelijkse bezigheden.
(2) Zes (of meer) van de volgende symptomen van hyperactiviteit-impulsiviteit zijn gedurende ten minste zes maanden aanwezig geweest in een mate die onaangepast is en niet past bij het ontwikkelingsniveau: Hyperactiviteit (a)
Beweegt vaak onrustig met handen of voeten, of draait in zijn/haar stoel.
(b) Staat vaak op in de klas of in andere situaties waar verwacht wordt dat men op zijn plaats blijft zitten. (c)
Rent vaak rond of klimt overal op in situaties waarin dit ongepast is (bij adolescenten of volwassenen kan dit beperkt zijn tot subjectieve gevoelens van rusteloosheid).
(d) Kan moeilijk rustig spelen of zich bezighouden met ontspannende activiteiten. (e)
Is vaak ‘in de weer’ of ‘draaft maar door’.
(f)
Praat vaak aan een stuk door.
2
Tabel 1 (Vervolg) Aandachtstekortstoornis met hyperactiviteit (Attention-Deficit/Hyperactivity Disorder). Impulsiviteit (f)
Gooit het antwoord er vaak al uit voordat de vragen afgemaakt zijn.
(g) Heeft vaak moeite op zijn/haar beurt te wachten. (i)
Verstoort vaak bezigheden van anderen of dringt zich op (bijvoorbeeld mengt zich zomaar in gesprekken of spelletjes).
B. Enkele symptomen van hyperactiviteit-impulsiviteit of onoplettendheid die beperkingen veroorzaken waren voor het zevende jaar aanwezig. C. Enkele beperkingen uit de groep symptomen zijn aanwezig op twee of meer terreinen (bijvoorbeeld op school [of werk] en thuis). D. Er moeten duidelijke aanwijzingen van significante beperkingen zijn in het sociale, school- en beroepsmatige functioneren. De symptomen komen niet uitsluitend voor in het beloop van een pervasieve ontwikkelingsstoornis, schizofrenie of een andere psychotische stoornis en zijn niet eerder toe te schrijven aan een andere psychische stoornis (bijvoorbeeld stemmingsstoornis, angststoornis, dissociatieve stoornis of een persoonlijkheidsstoornis).
Het meest voorkomende subtype is het aandachtstekort type gevolgd door het gecombineerde type en het hyperactief/impulsief type (Levy, Hay, Bennet & McStephen, 2005). De prevalentie van de subtypes bij kinderen en adolescenten met ADHD varieert van 30 tot 78% voor het aandachtstekort type, van 28 tot 61% voor het gecombineerde type en van 6.2 tot 9% voor het hyperactief/impulsief type (Skounti & Philalithis, 2006; Smalley et al., 2007). Wat geslachtsverschillen betreft, blijkt uit onderzoek van Neuman et al. (2005) dat het aandachtstekort type het meest voorkomend is bij meisjes, terwijl dit bij jongens het gecombineerde type is. Bij volwassenen wordt er geen interactie-effect gevonden tussen geslacht en het subtype (Grevet et al., 2006).
3
1.2. Comorbiditeit Opvallend bij ADHD is de hoge comorbiditeit met andere stoornissen. Zeer zelden komt men een zuivere vorm van ADHD tegen. Zo blijkt 54 tot 67% van de kinderen en adolescenten met ADHD een oppositioneel deviante stoornis te hebben en 44 tot 50% een gedragsstoornis (Jain et al., 2007). Daarnaast heeft 12 tot 60% van de kinderen te kampen met een leerstoornis (Furman, 2005). Bij 18 tot 60% van de kinderen met ADHD is er een stemmingsstoornis aanwezig en een angststoornis komt bij 25 tot 34% van de kinderen met ADHD voor (Furman, 2005). Dit maakt dat een goede differentiaaldiagnose noodzakelijk is, wat niet altijd even makkelijk is. Een betere kennis over en begrip omtrent de onderliggende structuur van ADHD in verhouding tot andere stoornissen, zou hierin een grote hulp kunnen zijn. Hierbij zou onderzoek naar temperaments- en persoonlijkheidskenmerken bij kinderen met ADHD nieuwe perspectieven kunnen bieden op de etiologie en structuur van ADHD.
1.3. Oorzaken en Modellen De etiologie of pathogenese van ADHD is reeds veelvuldig onderwerp geweest van onderzoek. Wat de exacte oorzaak van ADHD is, blijft echter nog steeds onbekend. Wel heeft men doorheen de jaren meer zicht gekregen op mogelijke oorzaken en krijgt de idee, dat verschillende oorzaken hun belang hebben, meer en meer aanhang (Stefanatos & Baron, 2007). Er zijn reeds verschillende modellen ontworpen om ADHD te kunnen verklaren, zowel sociologische als neurologische/biologische modellen. Sociologische modellen gaan uit van de idee dat ADHD een artefact van de maatschappij is, waardoor binnen onze huidige samenleving bijvoorbeeld impulsief gedrag niet meer of minder getolereerd wordt (Ruff, 2005). Dat maakt dat kinderen die zeer impulsief zijn en hyperactief gedrag stellen als abnormaal beschouwd worden. Neurologische/biologische modellen gaan uit van een stoornis in de neurologische ontwikkeling (Bush, Valera & Seidman, 2005; Seidman, Valera & Makris, 2005; Taylor, 1999). Momenteel gaat er veel aandacht uit naar deze laatste modellen. De belangrijkste oorzaken van ADHD worden namelijk gezocht in de hersenprocessen die een rol spelen in de inhibitie van gedrag en het volhouden van aandacht. Volgens gedragsgene-
4
tisch onderzoek zouden deze hersenprocessen in belangrijke mate (60 tot 94%) bepaald worden door genetische factoren (Hudziak, Derks, Althoff, Rettew & Boomsma, 2005). Naast de genetische aanleg zouden ook omgevingsfactoren hun invloed hebben onder andere opvoeding, SES, school. Ze vergroten of verkleinen op hun beurt de invloed van de genetische factoren.
1.4. Categoriale of Dimensionele Visie Om de diagnose ADHD te stellen wordt doorgaans een beroep gedaan op de criteria van de DSM-IV (Frazier, Youngstrom & Naugle, 2007). Dit hedendaags categoriaal classificatiesysteem is gebaseerd op historische overwegingen. Lange tijd is het onduidelijk geweest of een categoriale of dimensionele visie het best gehanteerd kan worden voor de diagnostiek van ADHD. Recent zijn er meer onderzoekers die zich op dit vraagstuk richten en komen er meer stemmen op die pleiten voor een dimensionele visie dan wel voor een categoriale. Vooreerst zijn er conceptueel gezien een heel aantal nadelen verbonden aan een categoriale visie. Ten eerste krijgen alle items van de drie verschillende subtypes binnen de DSM-IV hetzelfde gewicht toegekend. Onderzoek heeft echter aangetoond dat in de praktijk niet alle criteria eenzelfde gewicht hebben (Hamers, Van Leeuwen, Braet & Verhofstadt-Denève, 2003). Ten tweede is er bij de DSM-IV een afwezigheid van normen. Er wordt namelijk geen rekening gehouden met verschil in leeftijd of met het geslacht. Nochtans hebben deze twee aspecten een behoorlijke invloed op het voorkomen van symptomen. Bij oudere kinderen is er vaak een onderschatting van de problematiek, terwijl er bij jongere kinderen net een overschatting is. Daarnaast vertonen meisjes minder agressieve en hyperactieve symptomen dan jongens wat ook weer tot een overschatting van de problematiek bij jongens kan leiden (Hamers et al., 2003). Ten derde zijn de aanvangscriteria in de DSM-IV arbitrair gekozen en daarmee samenhangend is het zo dat personen met milde ADHD-symptomen geen diagnose ADHD krijgen, hoewel deze personen misschien wel baat zouden hebben bij een behandeling (Frazier et al., 2007; Haslam et al., 2006). Ten vierde wekt de categoriale visie de valse indruk dat we ADHD werkelijk begrijpen (Haslam et al., 2006). Ten vijfde wordt normaal kinderlijk gedrag door deze visie ook makkelijker gepathologiseerd dan bij een dimensionele visie (Has-
5
lam et al., 2006). Ten zesde gaat men binnen de categoriale visie van een verkeerde assumptie uit, namelijk dat stoornissen zoals ADHD onveranderlijke endogene disfuncties met zich meebrengen (Haslam et al., 2006). Tot slot worden niet flexibele en contextueel niet sensitieve behandelingen al te vaak gerechtvaardigd door een categoriale benadering aan te hangen (Haslam et al., 2006). Binnen deze visie is de diagnose ADHD voldoende om een bepaalde “standaard” behandeling te starten onafhankelijk van andere factoren die hun invloed kunnen hebben op de problemen die zich stellen. Hiertegenover staan een aantal voordelen van een dimensionele of continuüm benadering in verband met ADHD. Ten eerste is het binnen een dimensionele visie mogelijk om meerdere oorzaken te vinden dan wel één kerndeficit zoals vaak voorkomt bij een categoriale visie (Frazier et al., 2007). Ten tweede biedt een continuüm benadering de mogelijkheid een dimensionele assessment uit te voeren (Haslam et al., 2006). Dit maakt dat een individu niet louter samenvalt met zijn/haar diagnose ADHD en een standaardbehandeling krijgt. Bij een dimensionele assessement ligt de focus eerder op de mate van beperkingen die door de stoornis veroorzaakt worden binnen het individu. Er worden dus geen arbitrair gekozen aanvangscriteria gehanteerd zoals bij de categoriale benadering (Haslam et al., 2006). Dit leidt tot een behandeling die meer individuspecifiek kan worden opgesteld, vermits er een duidelijke focus is op de beperkingen van het individu zelf (Haslam et al., 2006). Tot slot biedt een dimensionele benadering een oplossing voor de hoge comorbiditeit die voorkomt bij de DSM-diagnostiek (Markon, Krueger & Watson, 2005). Buiten deze theoretische argumenten is er ook onderzoeksevidentie voorhanden waarom men eerder voor een dimensionele dan een categoriale benadering dient te kiezen. Uit de taxonomische studie van Frazier et al. (2007) blijkt dat de kernsymptomen van ADHD het best dimensioneel weergegeven kunnen worden. In totaal werd bij 437 kinderen, adolescenten en volwassenen met een erkende diagnose ADHD een neuropsychologische testbatterij afgenomen. Aan de hand van de testresultaten en een subjectieve rapportage werden er 11 indicator sets opgesteld welke gebruikt werden om mogelijke ADHD-taxons op te sporen. Er zijn wel een aantal beperkingen aan deze studie onder andere de steekproefgrootte was niet binnen alle samples zo groot als aanbevolen. Daarnaast waren niet alle symptomen vertegenwoordigd in de set van indicatoren die gebruikt werden. Toekomstig onderzoek dient meer licht te werpen op het aantal dimen-
6
sies die het best passend zouden zijn. Ook genetisch onderzoek ondersteunt de dimensionele benadering (Haslam et al., 2006). Zo blijkt, uit onderzoek van Gjone, Stevenson en Sundet (1996), dat de genetische bijdrage tot ADHD varieert over een continuüm. Daarnaast worden er geen verschillen in de aanleg voor ADHD gevonden tussen een categoriale diagnose van ADHD en een ADHD-diagnose gebaseerd op een kwantitatieve beoordeling (Levy, McStephen, Wood & Waldman, 1997). Dit suggereert dat er geen specifieke genetische contributie zou zijn voor ADHD, wat maakt dat er ook niet gesproken zou kunnen worden van een categorische opsplitsing tussen individuen met of zonder ADHD. Over het algemeen is er sterke evidentie terug te vinden voor de dimensionele benadering voor wat de diagnose ADHD betreft. Binnen deze visie wordt de aanwezigheid van ADHD-kenmerken in een populatie verondersteld te variëren over een continuüm en dit volgens een normaalverdeling. Ook met betrekking tot temperament en persoonlijkheid blijken individuen te variëren over een continuüm. Zo is het ene kind actiever dan het andere. Een aantal onderzoekers argumenteert dan ook dat ADHD een extreme variant is van een onderliggende temperamentsstructuur (Jensen et al., 1997; Shiner & Caspi, 2003). Recent wordt ook de dimensionele benadering in vraag gesteld en gaan er stemmen op om een kwetsbaarheidsmodel te verkiezen boven een spectrummodel. Hierbij zou temperament een kwetsbaarheidsfactor zijn voor psychopathologie (Shiner & Caspi, 2003). Het is evenwel zo dat temperament op zich niet tot psychopathologie kan leiden. Andere factoren, zoals omgevingsinvloeden, dienen aanwezig te zijn om tot een volledige ontwikkeling van psychopathologie te komen. Daarnaast zal het uitzonderlijk zijn dat slechts één temperamentstrek tot een volwaardige psychopathologie leidt (Colder, Mott & Berman, 2002). Voor dit kwetsbaarheidsmodel zijn een aantal argumenten te vinden. Ten eerste zou de correlatie tussen temperament en psychopathologie zeer hoog moeten zijn, indien ze beide tot dezelfde dimensie zouden behoren zoals verondersteld wordt bij de dimensionele benadering. In realiteit blijken deze correlaties eerder beperkt te zijn (Nigg et al., 2002). Ten tweede houdt psychopathologie vaak verband met abnormale cognitieve processen. Verder onderzoek dient echter nog uit te wijzen of abnormalitei-
7
ten in cognitieve processen, die gepaard gaan met psychopathologie, verklaard kunnen worden door de invloed die temperament uitoefent (Barkley, 1997; Nigg, 2000). Zo blijken executieve functies, onder andere gedragsinhibitie, een belangrijke rol te spelen bij individuen met ADHD (Barkley, 1997). Mogelijk zou er een verband zijn tussen temperamentskenmerken en deze executieve functies (Nigg et al. 2002). Ten slotte is er de bevinding dat de onderliggende etiologische structuur voor eenzelfde psychopathologie vaak zeer divers is. Zowel het spectrum- als het kwetsbaarheidsmodel hebben als doel een beter zicht te verwerven op de etiologie en/of de onderliggende structuur van psychopathologie, waaronder ADHD. In beide modellen lijkt er een belangrijke rol weggelegd te zijn voor temperament en persoonlijkheid. Hierbij aansluitend stellen Watson, Clark en Harkness (1994) dat onderzoek naar het verband tussen temperament en persoonlijkheid enerzijds en psychopathologie anderzijds mogelijk kan bijdragen tot een beter begrip van de oorzaken en/of onderliggende structuur van psychopathologie. Vandaar dat we in deze studie een exploratief onderzoek voeren naar de temperaments- en persoonlijkheidskenmerken die gerelateerd zouden zijn aan ADHD bij kinderen.
2. Klassieke Visie op Temperament en Persoonlijkheid
2.1. Vier Temperamentsmodellen Klassiek worden de individuele verschillen waarneembaar bij kinderen als temperament benoemd. Temperament is de voorbije decennia reeds veelvuldig onderzocht. Een belangrijk motief hiervoor is dat een goed begrip van temperament kan leiden tot een beter begrip van persoonlijkheid. Aangenomen wordt namelijk dat temperament en persoonlijkheid sterk met elkaar verbonden zijn. Zo wordt temperament beschouwd als de biologisch bepaalde voorloper van persoonlijkheid (Rothbart, Ahadi & Evans, 2000). Verschillende onderzoekers hebben getracht in kaart te brengen wat het concept temperament precies inhoudt. Op dit moment zijn er verschillende invullingen van dat concept “temperament”. Hieronder volgt een bespreking van drie invloedrijke temperamentsmodellen.
8
Het gedragsstijlenmodel van Thomas en Chess. Thomas en Chess definiëren temperament als het “hoe, waarom (motivatie) en wat (mogelijkheden)” van gedrag (Shiner & Caspi, 2003). Ze vertrekken van de idee dat temperament een aangeboren kenmerk van het individu is, maar duidelijk nog beïnvloed kan worden door de omgeving. Volgens hen is het ook zo dat de expressie van zuiver temperament in de latere ontwikkeling enkel nog voorvalt wanneer een nieuwe situatie ertoe leidt dat de beschikbare copingsvaardigheden van een persoon niet meer effectief blijken te zijn (Goldsmith et al., 1987). Met de New York Longitudinal Study (NYLS) hebben Thomas en Chess pionierswerk verricht met betrekking tot onderzoek naar individuele verschillen (NYLS) (Bussing, Lehninger & Eyberg, 2006). Uit deze studie zijn negen temperamentsdimensies naar voor gekomen: Activity level (Activiteitsniveau), Rhythmicity (Regelmaat in biologische functies), Approach-withdrawal (Toenadering – vermijding), Adaptability (Mogelijkheid tot aanpassen), Threshold of responsiveness (Reactiedrempel), Intensity of reaction (Intensiteit van reageren), Quality of mood (Positieve of negatieve stemming), Distractibility (Afleidbaarheid) en Attention span of persistence (Mate van volgehouden aandacht). Het gedragsstijlenmodel van Thomas en Chess heeft echter wel een aantal beperkingen. Zo blijkt het moeilijk te zijn om een duidelijk onderscheid te maken tussen het “hoe, waarom (motivatie) en wat (mogelijkheden)” van het gedrag (Shiner & Caspi, 2003). Daarnaast werden er factoranalyses uitgevoerd op vragenlijsten ingevuld door ouders en leerkrachten. Deze analyses geven aan dat er minder dan negen trekken worden teruggevonden (Presley & Martin, 1994). Uit de meeste onderzoeken blijkt dat een vierfactoren structuur het meest voorkomend is, met als factoren Negatieve emotionaliteit, Sociale inhibitie, Activiteit en Volharding. Tot slot wordt de trek Stemming door Thomas en Chess op een continuüm beoordeeld, terwijl later onderzoek aangetoond heeft dat het wel degelijk om twee verschillende temperamentstrekken gaat (Goldsmith, 1996; Rothbart, 1981). Het criteriaal model van Buss en Plomin. Buss en Plomin hebben in de voetsporen van Thomas en Chess een driefactoren model, namelijk het EAS-model, ontwikkeld. Volgens beide onderzoekers zijn er drie criteria die temperament definiëren (Buss,
9
Plomin & Willerman, 1973). Ten eerste moet er een vorm van adaptieve waarde aanwezig zijn wat meteen ook een evolutionaire geschiedenis impliceert. Ten tweede is temperament reeds vroeg in het leven merkbaar en is het tamelijk stabiel tijdens de kindertijd. Dit neemt niet weg dat er nog steeds beïnvloeding is vanuit de omgeving. Ten derde is er een duidelijk erfelijke basis aanwezig die maakt dat er individuele verschillen zijn in temperament. De drie factoren in het model zijn Emotionaliteit, Activiteit en Sociabiliteit (Buss et al., 1973; Bussing et al., 2006). Emotionaliteit betreft de mate van arousal die een individu ervaart, die de intensiteit van een bepaalde respons bepaalt. Activiteit verwijst naar de zuivere respons die een individu op een stimulus stelt, gedefinieerd in tempo en kracht, terwijl Verlegenheid verwijst naar de mate waarin iemand teruggetrokken is in nieuwe sociale situaties (Mathiesen & Tambs, 1999). Het psychobiologisch model van Rothbart. Rothbart definieert temperament als constitutionele individuele verschillen met betrekking tot reactiviteit en zelfregulatie (Rothbart et al., 2000). Het constitutionele aspect van temperament omvat steeds een erfelijkheids-, omgevings- en maturiteitscomponent. Reactiviteit verwijst naar de responsiviteit, arousabiliteit en exciteerbaarheid die een persoon ervaart. Neurologische en biologische processen modelleren deze reactiviteit, wat door Rothbart Zelfregulatie genoemd wordt. Daarnaast is temperament volgens haar niet per definitie stabiel, maar is er sprake van een evolutie gedurende de persoonlijke ontwikkeling. Verder wordt er binnen het model een onderscheid gemaakt tussen twee systemen die specifieke neurale processen koppelen met specifieke temperamentsdimensies. Deze twee systemen bestaan uit vier motivationele systemen en drie aandachtssystemen. Individuele verschillen worden in dit temperamentsmodel beschreven aan de hand van vier verschillende temperamentsdimensies: Extraversie/Surgency, Negatief affect, Doelbewuste controle en Affiliation (Geborgenheid) (Rothbart, 2004). De dimensies Extraversie/Surgency en Negatief affect representeren “Reactiviteit”, de dimensie Doelbewuste controle “Zelfregulatie”. De vier temperamentsdimensies zijn op hun beurt nog eens onderverdeeld in 10 facetten, namelijk Verlegenheid, Geborgenheid, Hyperactiviteit, Angst, Frustratie, Inhibitie, Activiteit, Aandacht, Agressie en Depressieve stemming (Oldehinkel, Hartman, De Winter, Veenstra & Ormel, 2004).
10
2.2. Persoonlijkheid en het Vijf Factoren Model (VFM) bij Kinderen Binnen het onderzoek naar persoonlijkheid groeit de consensus dat het Vijf Factoren Model (VFM) of de Big Five gehanteerd kan worden om persoonlijkheid van volwassenen in kaart te brengen. Het VFM bestaat uit de volgende vijf factoren: Extraversie, Consciëntieusheid, Neuroticisme, Altruïsme en Openheid voor ervaringen. Vermits het VFM ontworpen is om de persoonlijkheid, de individuele verschillen, bij volwassenen in kaart te brengen, kan dit model niet zonder meer geïmplementeerd worden om de individuele verschillen bij kinderen na te gaan. Onderzoek, van onder meer Costa en McCrae (1992), heeft zich de laatste decennia dan ook toegelegd op de mogelijkheid om het VFM toe te passen bij kinderen. Digman heeft tussen 1959 en 1967 op Hawaï de persoonlijkheid van 2 572 lagere schoolkinderen bestudeerd aan de hand van leerkrachtbeoordelingen binnen zes verschillende steekproeven. Goldberg (2001) heeft de data van Digman opnieuw aan een analyse onderworpen. Een sterke motivatie hiervoor was dat een groot deel van de data reeds verzameld was voordat het VFM bekendheid kreeg, daarnaast werd de volledige dataset nog nooit in zijn geheel geanalyseerd. Binnen alle steekproeven is een duidelijke Big Five structuur terug te vinden. Wel is er een verschil in de sterkte van de correlaties tussen kinderen aan het begin en aan het einde van de lagere school. Ondanks het feit dat de Big Five structuur in elk opzet duidelijk naar voor komt, wil dit niet per definitie zeggen dat deze vijffactoren structuur optimaal is. Goldberg heeft dit in zijn heranalyse van de data van Digman onderzocht en is tot de conclusie gekomen dat een structuur bestaande uit zes of zeven factoren ook mogelijk is, maar dat het telkens gaat om de vijf factoren van het VFM met één of twee factor (-en) erbij. Deze bijkomende factoren blijken eerder triviaal te zijn, wat Goldberg doet opteren voor de gekende vijf factoren (Extraversie, Consciëntieusheid, Neuroticisme, Altruïsme en Openheid voor ervaringen) eerder dan voor een structuur van zes of zeven factoren. Onderzoek van John, Caspi, Robins, Moffit en Stouthamer-Loeber (1994) had eerder al een duidelijke replicatie van de vijffactoren structuur bij kinderen en jonge adolescenten gevonden (“Little Five”). In dit onderzoek werd gebruik gemaakt van moeders die hun adolescente zoon beoordeelden op persoonlijkheid en sociaal-cognitief functioneren. De persoonlijkheid werd beoordeeld aan de hand van de California Child
11
Q-set (CCQ-set). Naast de replicatie van de vijffactoren structuur suggereerde verder onderzoek een zevenfactoren structuur, in tegenstelling tot de bevindingen van Goldberg. Deze bestaat uit de Big Five met daarnaast twee bijkomende factoren “Activiteit” en “Irriteerbaarheid”. John et al. (1994) hebben gezocht naar mogelijke verklaringen voor deze twee extra factoren. Verder onderzoek heeft aangetoond dat de twee factoren geen facetten zijn van één van de Big Five factoren en het dus wel degelijk gaat om onafhankelijke persoonlijkheidsdimensies in de vroege adolescentie. Een andere verklaring is dat de twee bijkomende factoren mogelijk instrument-specifiek zijn. Voorgaande onderzoeken richtten zich op ouder- of leerkrachtbeoordelingen en toonden telkens een replicatie van de vijffactoren structuur, aan de hand van verschillende onderzoeksinstrumenten, al dan niet aangevuld met bijkomende factoren. Onderzoek van Mervielde en De Fruyt (2000) heeft echter aangetoond dat het aantal persoonlijkheidsfactoren mogelijk ook beïnvloed wordt door wie de beoordelaar is. Zo blijkt er een duidelijke vijffactoren structuur teruggevonden te worden wanneer de beoordeling gebeurt door ouders of leerkrachten. Beoordeling door peers leidt echter tot een driefactoren structuur, namelijk Altruïsme, Extraversie – Emotionele stabiliteit (Neuroticisme) en Openheid/Intellect – Consciëntieusheid. Mervielde en De Fruyt (2000) richtten zich op peer nominaties bij kinderen van 9 tot 12 jaar. De kinderen werden gevraagd hun medeleerlingen te beoordelen als het meest/minst typerend voor 25 paren van bipolaire trekken die de Big Five factoren representeren. Dit resulteerde in een driefactoren structuur. Tot slot blijkt dat quasi alle voorgaande onderzoeken zich beperkt hebben tot het gebruik van een bestaande set trekken, zoals de CCQ-set, of van vaste beoordelingsschalen, veelal vertalingen van instrumenten gebruikt om de persoonlijkheid bij volwassenen te beoordelen. Gebruik makend van deze werkwijzen, kan niet aangetoond worden dat de vijffactoren structuur de enige structuur is die toelaat de persoonlijkheid van kinderen te omschrijven (De Fruyt & Furnham, 2000). Om dit probleem te verhelpen, hebben Mervielde en De Fruyt (1999), bij de constructie van de HiPIC, geopteerd te vertrekken van vrije ouderlijke omschrijvingen met betrekking tot de persoonlijkheid van kinderen (6 tot 12 jaar). Tijdens een interview werd ouders gevraagd om de persoonlijkheid van hun kind te omschrijven. Dit interview werd nadien uitgeschreven en opgedeeld in units. Deze units werden op hun beurt onderverdeeld in categorieën, geïn-
12
spireerd op het vijffactoren model. Daarna werden er binnen elke categorie homogene clusters geconstrueerd. Vermits de vrije omschrijvingen van de ouders niet zonder meer opgenomen konden worden in een vragenlijst, werden er voor elke homogene cluster twee tot vier items opgesteld, gebaseerd op de inhoud van de respectievelijke clusters. Uit dit onderzoek is gebleken dat de vijffactoren structuur inderdaad dé structuur is om persoonlijkheid bij kinderen te omschrijven. Het enige verschil is de benaming van de vijf factoren namelijk Extraversie, Welwillendheid (wat overeenkomt met Altruïsme), Consciëntieusheid, Emotionele stabiliteit (wat overeenkomt met Neuroticisme) en Vindingrijkheid (wat overeenkomt met Openheid voor ervaringen).
2.3. Temperament of Persoonlijkheid In het dagelijks taalgebruik worden de termen temperament en persoonlijkheid vaak verward. Nochtans worden temperament en persoonlijkheid binnen de psychologie niet beschouwd als synoniemen. Hieronder halen we eerst enkele conceptuele argumenten aan waarom temperament en persoonlijkheid niet als synoniem gehanteerd kunnen worden. Nadien gaan we het verband tussen temperament en persoonlijkheid na. Als eerste hebben ze een andere ontstaanstraditie. Temperament is ontstaan uit de ontwikkelingspsychologie en persoonlijkheid, met name het VFM, uit de persoonlijkheidspsychologie (Caspi, Roberts & Shiner, 2005). Ten tweede ligt de focus binnen temperamentsonderzoek hoofdzakelijk op fundamentele processen en mechanismen, terwijl de focus binnen persoonlijkheidsonderzoek veeleer ligt op de outcomes (McCrae et al., 2000). Ten derde zou temperament vroeger in de ontwikkeling verschijnen dan persoonlijkheid en lijkt temperament als concept een minder breed domein te omvatten dan persoonlijkheid (Caspi et al., 2005). Verder gaat men er hoofdzakelijk vanuit dat temperament meer biologisch bepaald is dan persoonlijkheid. Daarnaast zou persoonlijkheid meer onderhevig zijn aan invloeden van de omgeving en ervaring dan temperament (McCrae et al., 2000; Nigg, 2000). Vermits temperament voor een groot deel biologisch bepaald is, zal het ook mee bepalen in welke omgeving men opgroeit. Deze omgeving heeft op zich dan weer een grote invloed op de ontwikkeling van de persoonlijkheid. Zo blijkt de omgeving, de opvoeding, leeftijdsgenoten, media…, mee in te
13
staan voor de vorming van onder andere vaardigheden, waarden, attitudes en identiteit. Een voorbeeld hiervan is dat persoonlijkheidstrekken moeten passen in de maatschappij waar een individu in leeft. Dit maakt dat de persoonlijkheidstrekken aangepast moeten zijn aan de maatschappij van het individu. Vermits de persoonlijkheidstrekken aangepast dienen te zijn, is er sprake van een invloed van de maatschappij, de omgeving (McCrae et al., 2000). Naast de voorgenoemde verschillen zijn temperament en persoonlijkheid duidelijk gerelateerd aan elkaar en dit zowel empirisch als conceptueel (McCrae et al., 2000). Rothbart et al. (2000) gaan uit van de idee dat temperament de kern vormt van de ontwikkeling van de persoonlijkheid. Dit kan men begrijpen vanuit de veronderstelling dat temperament hoofdzakelijk biologisch bepaald is, wat maakt dat temperamentskarakteristieken vanaf de geboorte een invloed op het leerproces van het individu hebben. Hierdoor worden de ervaringen van het individu in bepaalde mate gestuurd door zijn/haar temperament. Het zijn net deze ervaringen, die een individu opdoet doorheen zijn/haar ontwikkeling, die de persoonlijkheid bepalen. De interactie tussen temperament en omgeving vormen als het ware de persoonlijkheid. Verder blijkt uit onderzoek dat er een duidelijke correlatie bestaat tussen temperament en vier van de vijf factoren uit het VFM (Extraversie, Consciëntieusheid, Neuroticisme en Openheid voor ervaringen) in de volwassenheid (Rothbart et al., 2000) alsook bij kinderen (Mervielde, De Clerq, De Fruyt & Van Leeuwen, 2005). Hierbij aansluitend valt op dat temperament en persoonlijkheid ook enkele gemeenschappelijke zaken hebben (Shiner & Caspi, 2003). Zowel temperament als persoonlijkheid zijn in belangrijke mate genetisch bepaald, dit inclusief de pre- en postnatale ervaringen (Shiner & Caspi, 2003). Daarnaast zijn ook beide gevoelig voor de ervaring die men opdoet en worden ze mede hierdoor gevormd (Bouchard & Loehlin, 2001).
14
3. Relatie tussen Temperament/Persoonlijkheid en ADHD
3.1. Temperament in Relatie tot ADHD Het laatste decenium hebben een aantal onderzoekers zich toegelegd op het vraagstuk welke temperamentskenmerken karakteristiek zijn voor personen met ADHD. Tot op heden tonen een beperkt aantal onderzoeken een belangrijk verband aan tussen temperament en ADHD (White, 1999) dit kan gezien worden als een ondersteuning voor een dimensionele benadering van ADHD (Rettew & McKee, 2005). Het merendeel van deze onderzoeken baseert zich op de relatie tussen temperament en ADHD bij kinderen. Een klein aantal studies heeft deze relatie ook bij volwassenen onderzocht (Anckarsäter et al., 2006; Downey, Stelson, Pomerleau & Giordani, 1997; Lynn et al., 2005; Nigg et al., 2002). Wij trachten, per bovenstaande modellen, de reeds gevonden relaties tussen temperament en ADHD bij kinderen te bespreken. Om nadien in een exploratieve studie na te gaan of dezelfde relaties teruggevonden worden binnen een populatie Vlaamse kinderen met ADHD of met beperkte ADHD-kenmerken.
De relatie tussen de temperamentsdimensies van Thomas en Chess en ADHD. Zowel McIntosh & Colelove (1996) als Bussing et al. (2003) hebben onderzoek gedaan naar de relatie tussen het gedragsstijlenmodel van Thomas en Chess en ADHD. Beide studies tonen aan dat kinderen met ADHD een verhoogd Activiteitsniveau en een verhoogde Afleidbaarheid hebben en daarnaast laag scoren op de factor Volharding. Voornamelijk kinderen met het gecombineerde type scoren hoger op het Activiteitsniveau dan kinderen zonder ADHD (Bussing et al., 2003). Tabel 2 biedt een overzicht van de gevonden resultaten.
De relatie tussen de temperamentsdimensies van Buss en Plomin en ADHD. Hierbij aansluitend, maar vertrekkend vanuit het criteriaal model van Buss en Plomin, concludeerden Finzi-Dottan, Manor en Tyano (2006) dat kinderen met het gecombineerde en hyperactief/impulsief type hoger scoren op de factor Activiteit. In de literatuur is er echter wat onenigheid met betrekking tot deze relatie. Galéra, Fombonne,
15
Tabel 2 Relatie gedragsstijlenmodel van Thomas en Chess en ADHD Temperamentsdimensies
ADHD
ADD
(gecombineerd) Activiteitsniveau
ADHD
ADHD
(H/I)
Hoog
Hoog
Regelmaat in biologische functies Toenadering – vermijding Mogelijkheid tot aanpassen Reactiedrempel Intensiteit van reageren Positieve of negatieve stemming Afleidbaarheid
Hoog
Mate van volgehouden aandacht
Laag
Noot. H/I staat voor hyperactief/impulsief type.
Chastang en Bouvard (2005) vinden in hun studie slechts een zwakke correlatie tussen de factor Activiteit en ADHD-symptomen terug. Hoe sterk het verband nu exact is, blijft nog ongekend. Naast Activiteit blijkt ook Emotionaliteit gerelateerd te zijn aan ADHD (Finzi-Dottan et al., 2006; White, 1999). In de studie van Finzi-Dottan et al. (2006) blijkt dit enkel zo te zijn voor kinderen met het gecombineerde en hyperactief/impulsief type. Tabel 3 toont een overzicht van de gevonden relaties tussen de temperamentsdimensies van Buss en Plomin en ADHD. Tabel 3 Relatie criteriaal model van Buss en Plomin en ADHD Temperamentsfactoren
ADHD
ADD
ADHD
ADHD
(gecombineerd)
(H/I)
Emotionaliteit
Hoog
Hoog
Hoog
Activiteit
Hoog
Hoog
Hoog a
Sociabiliteit Noot.
a
Er bestaat onenigheid over de sterkte van deze correlatie. H/I staat voor hyperac-
tief/impulsieftype.
De relatie tussen de temperamentsdimensies van Rothbart en ADHD. Het psychobiologisch model van Rothbart gaat uit van drie temperamentsdimensies waaronder de dimensie Doelbewuste controle (Rothbart, 2004; Rothbart, Ahadi, Hershey &
16
Fisher, 2001). Uit de literatuur blijkt dat voornamelijk deze temperamentsdimensie sterk verbonden zou zijn met ADHD (Rettew & McKee, 2005). Literatuuronderzoek (Nigg, Goldsmith & Sachek, 2004) alsook empirisch onderzoek, gebruikmakend van de CCQ en EATQ-R (Martell & Nigg, 2006), toont aan dat kinderen met ADHD in vergelijking met kinderen zonder ADHD over een lager niveau van Doelbewuste controle zouden beschikken. Mogelijk is dit te wijten aan eenzelfde genetische achtergrond voor de trek Doelbewuste controle en aandachtsgerelateerde componenten (Nigg et al., 2004). Het verband tussen Doelbewuste controle en ADHD zou voornamelijk voorkomen bij kinderen met het onoplettenheidstype. Doelbewuste controle bestaat uit twee belangrijke aspecten namelijk aandachts- en inhibitorische controle (Muris, Meesters & Rompelberg, 2006). Zowel literatuuronderzoek (Nigg et al., 2004; Rettew & McKee, 2005) als empirisch onderzoek bij niet klinische kinderen van Muris et al. (2006) dat gebruik maakt van de ACS en de ADHD-Q, toont aan dat aandachts- (ADD) alsook inhibitorische (ADHD) controle bij kinderen negatief gecorreleerd zouden zijn met ADHDsymptomen (Muris et al., 2006; Nigg et al., 2004; Rettew & McKee, 2005). Verder blijkt uit de literatuurstudie van Rettew en McKee (2005) dat de twee andere temperamentsdimensies, Extraversie/Surgency en Negatief affect/Reactiviteit, positief geassoTabel 4 Relatie psychobiologisch model van Rothbart en ADHD Temperamentsdimensies
ADHD
ADD
(gecombineerd)
ADHD
ADHD
(H/I)
Extraversie/Surgency
Hoog
Hyperactiviteit
Hoog
Verlegenheid Negatief affect/Reactiviteit
Hoog
Angst Frustratie Doelbewuste controle
Laag
Laag
Inhibitie
Laag
Aandacht
Laag
Activiteit Nood aan geborgenheid Nood aan geborgenheid
17
cieerd zijn met ADHD. Binnen de dimensie Extraversie/Surgency blijkt het voornamelijk het aspect sensation seeking (hyperactiviteit) te zijn dat geassocieerd is met ADHD (Rettew & McKee, 2005). Wat het verband tussen de dimensie Negatief affect/Reactiviteit en ADHD betreft, is dit verband hoofdzakelijk te wijten aan de comorbide stoornissen van ADHD (Rettew & McKee, 2005). Verder blijken op jonge leeftijd voornamelijk de aspecten onbehagen en vrees, van de dimensie Negatief affect/Reactiviteit gerelateerd te zijn met ADHD (Nigg et al., 2004). Tabel 4 geeft een overzicht van de bevindingen met betrekking tot de relatie tussen het psychobiologisch model van Rothbart en ADHD. Samenvattend over de verschillende temperamentsmodellen heen kunnen we stellen dat bepaalde temperamentspatronen geassocieerd zijn met ADHD. Hierbij is het echter zo dat deze patronen niet steeds specifiek voor de diagnose ADHD zijn. Daarnaast gaat het meestal slechts over een aantal temperamentsdimensies binnen een model waarop kinderen met ADHD gemiddeld een extreme score behalen. Dit doet o.a. Bussing et al. (2003) besluiten dat kinderen met ADHD geen globaal moeilijk temperament (karakter) hebben, zoals vaak gedacht wordt, maar dat het meer om “specificieke” trekken gaat.
3.2. Persoonlijkheid in Relatie tot ADHD Ook binnen het onderzoek naar de relatie tussen persoonlijkheid en ADHD focussen de meeste studies zich op kinderen, hoewel deze relatie ook bij volwassenen aandacht krijgt hetzij in mindere mate (Nigg et al., 2002; Parker, Majeski & Collin, 2004; Shaw & Giambra, 1993). Extraversie. Uit het overzichtsartikel van White (1999) blijkt de link tussen ADHD en de persoonlijkheidsfactor Extraversie het meest onderzocht te zijn. De reden hiervoor is de assumptie dat een individu met ADHD een gebrek aan interne stimulatie zou hebben. De gedragspatronen die deze personen stellen, worden dan gezien als compensatie voor het lage niveau van interne arousal dat ze ervaren. Hieronder belichten we drie theorieën, gebaseerd op oudere persoonlijkheidsmodellen, die verband houden met
18
de factor Extraversie, deze factor bestaat onder andere uit de componenten Sensation seeking en Disinhibitie (White, 1999). Eysenck wierp de hypothese op dat introverte personen minder arousal behoeven en dus sneller geprikkeld zijn dan extraverte personen. Empirisch onderzoek lijkt deze hypothese te ondersteunen (White, 1999). Indien men deze hypothese doortrekt naar kinderen met ADHD kan worden aangenomen dat personen met ADHD continu te weinig arousal ervaren waardoor ze op zoek gaan naar extra stimulatie en afleiding (sensation seeking). Uit empirisch onderzoek bij zowel kinderen, die risicovol gedrag moesten identificeren (Farmer & Peterson, 1995) als bij volwassenen (Parker et al., 2004; Shaw & Giambra, 1993) blijkt dat ADHD en Sensation seeking positief met elkaar gecorreleerd zijn. Volgens Barkley (1997) kan het zoeken naar extra stimulatie verklaard worden door een deficit in gedragsinhibitie in vier executieve neuropsychologische functies: zelfregulatie van affect, motivatie en arousal, geïnternaliseerde spraak (verbaal werkgeheugen), werkgeheugen (non-verbaal) en gedragsanalyse. Gray gaat uit van drie interagerende systemen om het gedrag te regelen namelijk Behavioral Approach System (BAS), Behavioral Inhibiton System (BIS) en Nonspecific Arousal System (NAS) (White, 1999). Het BAS systeem reageert op inkomende stimuli die door conditionering geassocieerd zijn met beloning. De output van het BAS systeem is gedragsactivatie. Het BIS systeem is gevoelig voor inkomende stimuli die door conditionering geassocieerd zijn met straf. De output van het BIS systeem is gedragsinhibitie. Braaten en Rosén (1997) onderzochten de gevoeligheid voor straf bij volwassenen met duidelijke ADHD-symptomen. Uit de resultaten van dit onderzoek blijkt dat volwassenen met ADHD minder gevoelig zijn voor straf en dus een minder actief BIS systeem hebben. In het onderzoek naar de relatie tussen de factor Extraversie en ADHD zijn er geen eenduidige resultaten voor handen. Over het algemeen is er een positief verband tussen Extraversie en ADHD bij volwassenen terug te vinden zowel bij onderzoek gebaseerd op het persoonlijkheidsmodel van Eseynck (Braaten & Rosén, 1997) als bij onderzoek gebaseerd op het VFM (Nigg et al., 2002; Parker et al., 2004; Rettew & McKee, 2005). Sommige studies bij volwassenen rapporteren echter geen verband of zelfs een negatief verband tussen Extraversie en ADHD (Nigg et al., 2002). Een mogelijke
19
oorzaak van de inconsistente resultaten zijn de gehanteerde meetinstrumenten. In een studie van Nigg et al. (2002) is de relatie die men vindt tussen Extraversie en ADHD mogelijk afhankelijk van het gebruikte instrument om ADHD te meten. Daarnaast zou ook het type ADHD een invloed kunnen hebben op de relatie tussen Extraversie en ADHD. Uit empirisch onderzoek bij volwassenen van Parker et al. (2004) blijkt dat Extraversie 7% van de variantie voorspelt bij het hyperactief/impulsief type maar dat er geen significant verband terug te vinden is tussen het aandachtstekort type en Extraversie. Consciëntieusheid. Uit verschillende studies zowel bij volwassenen (Nigg et al., 2002) als bij kinderen (Nigg et al., 2004; Van Hoecke, De Fruyt, De Clerq, Hoebeke & Vande Walle, 2006), blijkt dat Consciëntieusheid negatief gecorreleerd is met ADHD (Miller, Miller, Newcorn & Halperin, 2008; White, 1999). Dit sluit aan bij de bevinding dat externaliserende problemen bij kinderen met ADHD een negatief verband tonen met Consciëntieusheid (Nigg, 2000; Nigg et al., 2004; Parker et al., 2004). Consciëntieusheid blijkt, samen met Neuroticisme, de sterkste predictor (16%) te zijn voor ADHD (Nigg et al., 2004; Parker et al., 2004) bij zowel kinderen als volwassenen. Dit is voornamelijk zo bij het aandachtstekort type van ADHD en in mindere mate voor het hyperactief type. Consciëntieusheid voorspelt 23% van de variantie in het aandachtstekort type wat ongeveer de helft is van de verklaarde variantie voor het aandachtstekort type (Nigg et al., 2002; Nigg et al., 2004; Parker et al., 2004). Neuroticisme. Empirisch onderzoek toont aan dat Neuroticisme positief geassocieerd is met ADHD, bij kinderen (Braaten & Rosén, 1997; Muris et al., 2006) alsook bij volwassenen (Nigg et al., 2002). Zo blijken zowel externaliserende problemen bij jongeren (Muris et al., 2006), aandachtsproblemen bij volwassenen (Nigg et al., 2002) als hyperactieve problemen bij zowel kinderen als volwassenen (Nigg et al., 2002; Van Hoecke et al., 2006) positief gecorreleerd te zijn met Neuroticisme. Parker et al. (2004) en Nigg et al. (2004) toonden aan dat Neuroticisme, samen met Consciëntieusheid, de sterkste predictor is voor ADHD (8%). Daarnaast is Neuroticisme een significante predictor voor zowel het aandachtstekort type (5% van de verklaarde variantie) als het hyperactief type (6% van de verklaarde variantie).
20
Alle bestaande studies tonen een positief verband tussen ADHD en Neuroticisme, Irriteerbaarheid, ondanks het gebruik van verschillende instrumenten om de persoonlijkheid te meten. Braaten & Rosén (1997) alsook Muris et al. (2006) hebben gebruik gemaakt van het EPQ en de JEPQ, gebaseerd op de theorie van Eysenck, voor de afname bij kinderen. Nigg et al. (2002) maakten gebruik van de NEO-FFI en tot slot hanteerden Van Hoecke et al. (2006) de HiPIC. Recent onderzoek nuanceert deze bevinding enigszins. Er is inderdaad een positief verband tussen Neuroticisme en ADHD, maar Miller (2008) toonde in zijn studie bij adolescenten met ADHD aan dat bij de individuen waarbij de ADHD-kenmerken met het ouder worden milderen, de factor Neuroticisme niet verhoogd zou zijn in vergelijking met personen zonder ADHD-kenmerken (Miller, 2008). Daarnaast blijkt uit onderzoek naar andere stoornissen dat ook daar vaak een verband wordt gevonden met Neuroticisme. Mogelijk is Neuroticisme geen specifieke predictor voor ADHD maar eerder voor psychopathologie in het algemeen (Nigg et al., 2004) en dus een risicofactor voor comorbiditeit. Altruïsme. Uit volwassenenonderzoek van Nigg et al. (2002) blijkt dat ADHDsymptomen geassocieerd zijn met laag Altruïsme. Ondersteuning hiervoor is te vinden in onderzoek van Parker et al. (2004) waarin aangetoond werd dat externaliserende problemen bij volwassenen negatief gecorreleerd zijn met Altruïsme. Belangrijk is dat Altruïsme in hoofdzaak gerelateerd is aan het hyperactief type en niet zozeer aan het aandachtstekort type. Altruïsme is de sterkste predictor voor het hyperactief type nl. 10% van de verklaarde variantie (Nigg et al., 2002; Parker et al., 2004). Er dient bij dit laatste wel een opmerking gemaakt te worden. Uit de onderzoeksresultaten van Nigg et al. (2002), bij volwassenen, blijkt dat voor vrouwen de correlatie tussen Extraversie en het hyperactief type substantieel groter is dan de correlatie tussen Altruïsme en het hyperactief type, voor mannen is dit niet zo. Geslacht zou mogelijk een rol kunnen spelen in de mate waarin een persoonlijkheidsfactor een predictor is. Tot slot blijkt dat, net zoals bij de factor Neuroticisme, wanneer er op volwassen leeftijd nog weinig ADHDkenmerken aanwezig zijn, Altruïsme niet verlaagd zal zijn in vergelijking met personen zonder ADHD-kenmerken (Miller, 2008).
21
Openheid voor ervaringen. In het onderzoek naar de link tussen persoonlijkheidsfactoren en ADHD is er tot nog toe weinig aandacht geschonken aan de factor Openheid voor ervaringen. Uit de weinige informatie die beschikbaar is, kan men besluiten dat openheid slechts in zeer beperkte mate gecorreleerd zou zijn met ADHD. Verwacht werd dat er een verband zou zijn met de minder goede schoolresultaten van kinderen met ADHD (Nigg et al., 2002), maar voor deze hypothese zijn nog geen bevestigende resultaten gevonden voor zover wij weten. Een kanttekening die hierbij gemaakt kan worden, is hoe dient men Openheid voor ervaringen bij kinderen correct te meten. Samenvattend kunnen we stellen dat na een decennium van onderzoek naar de relatie tussen persoonlijkheid en ADHD er reeds enkele duidelijke verbanden gekend zijn. Onderzoek werd zowel bij volwassenen als bij kinderen gevoerd. Hierbij werden geen verschillen gevonden tussen kinderen en volwassenen met betrekking tot de richting van het verband. Er blijkt echter heel wat onduidelijkheid te zijn over het verband tussen Extraversie en ADHD, ondanks het feit dat deze factor wellicht het meest onderzocht is tot hier toe. De meeste onderzoeken wijzen echter in de richting van een positief verband tussen Extraversie en ADHD bij volwassenen en dit enkel bij personen met het hyperactief/impulsief type. Er werd ook onderzoek gevoerd naar twee componenten van de factor Extraversie. Hieruit blijkt dat personen met ADHD gemiddeld hoger scoren op de component Sensation seeking en lager op de component Gedragsinhibitie. Wat de factor Consciëntieusheid betreft, blijken personen met ADHD gemiddeld lager te scoren dan personen zonder ADHD en dit geldt voornamelijk voor het aandachtstekort type en in mindere mate ook voor het hyperactie/impuslief type. Het omgekeerde patroon wordt terug gevonden bij de factor Neuroticisme. Zowel personen met het hyperactief/impulsief type als met het aandachtstekort type scoren beduidend hoger dan personen zonder ADHD. Voor de factor Altruïsme is er bij ons weten enkel nog maar onderzoek gevoerd bij volwassenen met ADHD. Hieruit blijkt dat er een negatief verband is tussen Altruïsme en personen met het hyperactief/impulsief type.
22
Tot zover wij weten, zijn er nog geen resultaten bekend met betrekking tot de factor Openheid voor ervaringen, noch bij kinderen, noch bij volwassenen. Tabel 5 toont een overzicht van de resultaten. Tabel 5 Persoonlijkheid (VFM) in relatie tot ADHD bij kinderen en volwassenen Persoonlijkheidsfactoren
Kinderen
Hoog a b
Extraversie Sensation seeking
Volwassenen
Hoog
BIS (gedragsinhibitie)
Hoog Laag
Consciëntieusheid
Laag c
Laag c
Neuroticisme
Hoog b c
Hoog b c Laag b
Altruïsme Openheid voor ervaringen
Noot. a Er bestaat onenigheid over de richting van het verband, doch algemeen genomen vindt men meestal een positief verband tussen Extraversie en ADHD bij volwassenen. b Dit geldt voor het hyperactief/impulsief type. c Dit geldt voor het aandachtstekort type.
4. Onderzoeksvragen Een aantal onderzoekers hebben zich het voorbije decennium reeds toegelegd op het vraagstuk omtrent welke temperamentskarakteristieken en persoonlijkheidskenmerken geassocieerd kunnen worden met ADHD. Onderzoek naar temperamentskarakteristieken en persoonlijkheidskenmerken bij kinderen met ADHD, kan in het licht van het spectrum- of kwetsbaarheidsmodel, mogelijk bijdragen tot een betere kennis omtrent de etiologie en de onderliggende structuur van ADHD. Hoewel er reeds een aantal duidelijke verbanden tussen temperament/persoonlijkheid en ADHD zijn terug gevonden, blijft interpreteren vaak moeilijk door de aanwezigheid van tegenstrijdige bevindingen. Daarnaast blijkt onderzoek zich vaak slechts op één model of enkele dimensies of factoren van een model toe te leggen. Wat de criteria zijn om voor slecht één model of enkele dimensies of factoren van een model te opteren, is echter onduidelijk. Vandaar dat we in het kader van deze studie een exploratief onderzoek voeren naar de temperaments- en persoonlijkheidskenmerken die gerelateerd zouden zijn met ADHD bij kinderen. Dit doen we aan de hand van het EAS-model van Buss en Plomin, de drie temperamentsdi-
23
mensies van Rothbart en het Vijf Factoren Model bij kinderen. Hierbij willen we kijken of er verschillen zijn tussen kinderen met ADHD ten opzichte van zich normaal ontwikkelende kinderen. Daarnaast willen we ook nagaan of temperament en persoonlijkheid, zoals gevonden in niet-klinische populaties, ook teruggevonden wordt bij kinderen met ADHD.
4.1. Link met dit Onderzoek Op basis van voorgaand onderzoek naar temperament en persoonlijkheid bij kinderen met ADHD kunnen we verwachten dat de temperaments- en persoonlijkheidsstructuur van deze kinderen niet verschilt van zich normaal ontwikkelende kinderen. Vandaar dat we een vierfactoren structuur verwachten voor het temperamentsmodel van Buss en Plomin, een driefactoren structuur voor dat van Rothbart en een vijffactoren structuur op de HiPIC. Daarnaast vermoeden we dat kinderen met ADHD hogere scores zullen behalen op de DSM-schalen van de CBCL zoals in voorgaand onderzoek reeds werd aangetoond (Ostrander, Weinfurt, Yarnold & August, 1998; Roessner, Becker, Rothenberger, Rohde & Banaschewski, 2007). Verder wordt verwacht dat de DSM-schaal voor Aandachtstekort/hyperactiviteitsproblemen de belangrijkste groepsverschillen zal rapporteren, aangezien deze schaal specifieke items voor de DSM-diagnose ADHD bevat. Wat de specifieke temperaments- en persoonlijkheidsstructuur voor kinderen met ADHD betreft, baseren we onze verwachtingen op de bestaande onderzoeken. Zo verwachten we met betrekking tot het criteriaal model van Buss en Plomin dat kinderen met ADHD hoger zullen scoren op de factor Emotionaliteit en de factor Activiteit. Bij het psychobiologisch model van Rothbart vermoeden we dat kinderen met ADHD of ADHD-kenmerken meer extravert zijn, gemiddeld hoger scoren op de factor Negatief affect en het facet Hyperactiviteit. Daarnaast veronderstellen we dat deze kinderen gemiddeld lager scoren op de factor Doelbewuste controle alsook minder aandachtig zijn en hun gedrag minder goed kunnen controleren (Inhibitie). Tot slot wordt er met betrekking tot de persoonlijkheidsstructuur verwacht dat kinderen met ADHD gemiddeld hoger scoren op de factoren Extraversie en Neuroticisme en lager op de factoren Con-
24
sciëntieusheid en Altruïsme. Enkel kinderen met het aandachtstekort type scoren gemiddeld niet hoger op de factor Extraversie en niet lager op de factor Consciëntieusheid.
25
METHODE
1. Procedure De niet-klinische data werden bekomen aan de hand van een representatieve steekproef uit de algemene populatie. Deze steekproef werd verzameld door studenten psychologie tweede bachelor via oefeningen voor het vak ontwikkelingspsychologie onder begeleiding van Sarah De Pauw, begeleider van deze thesis. Voor de verzameling van de klinische data werd een beroep gedaan op Centrum ZitStil vzw en CLBKempen. In wat volgt, wordt ingegaan op de keuze van de centra en de concrete samenwerking met betrekking tot dit onderzoek. Het doel met betrekking tot het verzamelen van klinische data was om moeders van kinderen met ADHD over heel Vlaanderen te rekruteren. Vanuit deze doelstelling werd er een samenwerking opgestart met het Centrum ZitStil vzw, daar dit één van de belangrijkste organisaties in Vlaanderen is in verband met ADHD. Het Centrum ZitStil vzw heeft als doelstelling het optimaliseren van het functioneren van personen met ADHD. Om deze doelstelling te verwezenlijken voorzien ze in informatie, vorming, training, ondersteuning en maatschappelijke acties gericht naar alle personen die op welke wijze ook geconfronteerd worden met ADHD. Daarnaast behoort ook het opvolgen van gericht wetenschappelijk onderzoek tot hun opdrachten. Het is binnen dit kader dat de samenwerking tussen de UGent-onderzoeksgroep en het Centrum ZitStil vzw tot stand gekomen is. Via een oproep op de website van het Centrum ZitStil vzw en een artikel in hun driemaandelijks tijdschrift “ZitStil magazine” werden ouders van kinderen met ADHD gerekruteerd. In totaal werden 90 pakketjes aan het Centrum ZitStil vzw bezorgd. Hiervan werden 53 pakketjes ingevuld teruggezonden, wat goed is voor 63.1% van de steekproef. Met het oog op een zo groot mogelijke steekproef te bekomen, werd er ook een samenwerking opgestart met CLB-Kempen (Centrum voor Leerlingen Begeleiding Kempen). CLB-Kempen betreft een eerste lijnshulpverlening met een schoolondersteunende functie. Er werd een mailing opgesteld om de concrete werking uiteen te zetten. Daarnaast werd ook nog een briefingmoment voorzien waarop het onderzoek werd toe-
26
gelicht aan de CLB-medewerkers. Er werden 50 pakketjes aan CLB-Kempen bezorgd waarvan er in totaal 24 pakketjes ingevuld werden teruggezonden, wat goed is voor 28.6% van de steekproef. Daarnaast zijn er nog 7 pakketjes (8% van de steekproef) ingevuld teruggezonden waarbij het onduidelijk is via welke weg de ouders hebben deelgenomen aan het onderzoek.
1.1. Concrete Werking Belangrijk voor dit onderzoek was moeders te bereiken van kinderen met een erkende diagnose van ADHD. Deze voorwaarde is duidelijk gecommuniceerd geweest naar de verschillende centra toe, alsook in de oproep en het artikel van het Centrum ZitStil vzw. Om dit enigszins te controleren, werd in de informatiefiche, bijgevoegd bij het pakketje vragenlijsten, bevraagd wie de diagnosesteller was. Daarnaast werd een informed consent opgesteld dat de geïnteresseerden dienden te ondertekenen alvorens de vragenlijsten in te vullen en te verzenden. Om de anonimiteit te optimaliseren werd gekozen om de pakketjes met vragenlijsten te bezorgen bij het Centrum ZitStil vzw en CLB-Kempen. Bij het Centrum ZitStil vzw konden de ouders contact opnemen met het centrum na het lezen van de oproep op de website van het Centrum ZitStil vzw of in het ZitStil magazine. Bij CLB-Kempen werd de hulpverleners gevraagd om ouders met kinderen met ADHD tussen 6 en 14 jaar te informeren over het onderzoek en te vragen of ze bereid waren deel te nemen aan het onderzoek. De pakketjes werden door de centra naar de geïnteresseerde moeders verstuurd. Op deze wijze werden er geen adressen van de ouders aan de UGentonderzoeksgroep doorgegeven.
2. Subjecten De demografische gegevens en gegevens omtrent de diagnose ADHD werden afgeleid uit de informatiefiche, bijgevoegd bij het pakketje vragenlijsten. Voor dit onderzoek werd een beroep gedaan op ouders, bij voorkeur moeders, van kinderen met een
27
erkende diagnose ADHD van 6 tot en met 14 jaar. In totaal hebben we 84 ouders bereikt waaronder 83 moeders (98.8%) en 1 vader (1.2%). De steekproef bestaat uit 70 jongens (83.3%) en 14 meisjes (16.7%) wat overeenkomt met een sekseratio van 5:1. Deze sekseratio van 5:1 stemt overeen met de bevinding dat ADHD veel vaker voorkomt bij jongens dan bij meisjes. De sekseratio voor ADHD varieert van 3:1 tot 16:1 (Rutter et al., 2003). De gemiddelde leeftijd van de kinderen is 10.61 jaar
(SD = 2.50). Binnen de steekproef zijn er 51 kinderen (62.2%)
die lager onderwijs volgen waaronder 6 (7.3%) buitengewoon onderwijs. 31 kinderen (37.8%) genieten reeds middelbaar onderwijs. Van 2 kinderen ontbreken de gegevens. Om zicht te krijgen of de steekproef bestaat uit kinderen met een erkende diagnose ADHD werd in de informatiefiche gevraagd naar de diagnosesteller. Tabel 6 geeft een overzicht van de diagnosestellers. Daarnaast werd door middel van de VvGK (Vragenlijst voor Gedragsproblemen bij Kinderen), screener voor onder andere ADHD, nagegaan of de kinderen klinische scores behalen met betrekking tot de diagnose ADHD en of het om het aandachtstekort type en/of het hyperactief/impulsief type gaat. Hieruit blijkt dat 45 kinderen (53.6%) klinisch scoren voor het aandachtstekort type en 41 kinderen (48.8%) klinisch scoren voor het hyperactief/impulsief type. Naast de ADHD subtypes peilt de VvGK ook naar de aanwezigheid van ODD (oppositioneel deviante Tabel 6 Overzicht van de diagnosestellers Diagnosesteller
Aantal kinderen
Percentage
Psychiater
42
50.6
Psycholoog
13
15.7
Centrum voor Leerlingen Begeleiding
6
7.2
Revalidatiecentrum
5
6.0
Centrum Geestelijke Gezondheidszorg
1
1.2
Kinderarts
5
6.0
Huisarts
1
1.2
Andere
9
10.8
Onbekend/niet ingevuld
1
28
stoornis) en CD (gedragsstoornis) als comorbide stoornis. Zo blijken 25 kinderen (29.8%) ook een oppositioneel deviante stoornis te hebben en 18 kinderen (21.4%) een gedragsstoornis. De kinderen uit de steekproef hebben gemiddeld reeds 3.6 jaar hun diagnose. Verder blijkt dat 69 kinderen medicatie gebruiken waarvan 58 kinderen (69%) Rilatine® en 4 kinderen (4.8%) Concerta®. De overige 7 kinderen (9.5%) gebruiken andere medicatie. Op gezinsniveau blijkt dat de steekproef uit ongeveer evenveel laag- als hooggeschoolden bestaat. 34 moeders (41.5%) en 40 vaders (50.6%) zijn laaggeschoold tegenover 42 moeders (50%) en 35 vaders (44.3%) die hooggeschoold zijn. Van 7 moeders en 5 vaders ontbreken de gegevens. Daarnaast werkt 86.3% van de moeders en 96.1% van de vaders. Verder bestaat een gezin binnen de steekproef gemiddeld uit 2 kinderen (SD = 1.02). Gezien ADHD een aanzienlijk erfelijke component heeft, werd ook nagevraagd of er binnen het gezin of de directe familie nog personen waren met een diagnose ADHD. Bij 63 kinderen (75%) was dit niet zo. Tabel 7 geeft een overzicht weer van de gezins-/familieleden met een diagnose ADHD. Tabel 7 Overzicht van de gezins-/familieleden met een diagnose ADHD Gezins-/familielid met ADHD
Aantal kinderen
Percentage
Moeder
2
2.4
Vader
3
3.6
Broer
3
3.6
Zus
2
2.4
Meerdere siblings
3
3.6
Vader en sibling
1
1.2
Neef/nicht
2
2.4
Andere
4
4.8
Ontbrekend/niet ingevuld
1
Tot slot werden de gegevens verzameld over heel Vlaanderen. Hierbij komt de meerderheid van de kinderen uit de provincie Antwerpen (50%), gevolgd door de provincies Oost- en West-Vlaanderen met respectievelijk 15.9 en 14.6%. Verder komt
29
9.8% van de kinderen uit Vlaams-Brabant en 8.5% uit Limburg. Er is 1 kind afkomstig uit Namen (1.2%). Van 2 kinderen ontbreken deze gegevens. In de analyse wordt er ook gebruik gemaakt van een referentiegroep bestaande uit niet-klinische data. In totaal bevat de referentiegroep 233 kinderen waarbij er 110 jongens zijn (47.2%) en 123 meisjes (52.8%). Deze steekproef werd verzameld door de studenten psychologie tweede bachelor in het kader van het vak ontwikkelingspsychologie. De leeftijd van de kinderen opgenomen in de referentiegroep varieert van 8.25 tot 13.22, met een gemiddelde leeftijd van 10.54 (SD = .93).
3. Instrumentarium In dit onderzoek werd gebruik gemaakt van een pakketje vragenlijsten om zo de temperaments- en persoonlijkheidskenmerken van kinderen met ADHD in kaart te brengen. Een pakketje vragenlijsten bevat een inleidende brief, een informed consent, een informatiefiche en vijf vragenlijsten. Deze vragenlijsten zijn: (a) Child Behavior Checklist for Children 6/18b, CBCL (Achenbach & Rescorla, 2001), (b) Vragenlijst voor Gedragsproblemen bij Kinderen, VvGK (Oosterlaan, Scheres, Antrop, Roeyers & Sergeant, 2000), (c) EAS-temperamentsvragenlijst voor kinderen (Buss & Plomin, 1984), (d) Revised Early Adolescent Temperament Questionnaire, EATQ-R (Capaldi & Rothbart, 1992; Ellis & Rothbart, 2001) en (e) Hierarchical Personality Inventory for Children, HiPIC (Mervielde & De Fruyt, 1999).
3.1. Gedrag Child Behavior Checklist for Children 6/18b (CBCL). De gedragsvragenlijst voor kinderen beoogt emotionele en gedragsproblemen te meten (Achenbach & Rescorla, 2001). De beoordeling gebeurt door een ouder, in dit onderzoek bij voorkeur de moeder. De gedragsvragenlijst bestaat uit 118 items die peilen naar emotionele en gedragsproblemen. De items kunnen beoordeeld worden aan de hand van een driepuntenschaal. De beoordelaar dient na te gaan of het item de afgelopen zes maanden helemaal niet van toepassing is (= 0), een beetje of soms van toepassing is (= 1), duidelijk of vaak
30
van toepassing is (= 2). De gedragsvragenlijst voor kinderen is samengesteld uit acht probleemschalen en zes DSM-schalen. De acht probleemschalen zijn teruggetrokken/depressief, lichamelijke klachten, angstig/depressief, sociale problemen, denkproblemen, aandachtsproblemen, normafwijkend gedrag en agressief gedrag. Na een tweede orde factoranalyse van de acht probleemschalen werden er nog twee schalen bekomen namelijk internaliserende en externaliserende problemen (Rescorla et al., 2007). De eerste drie probleemschalen behoren tot de internaliserende problemen, de laatste twee probleemschalen tot de externaliserende problemen. De zes DSM-schalen worden gehanteerd sinds de herziening van de gedragsvragenlijst voor kinderen in 2001 (Achenbach & Rescorla, 2001; Rescorla et al., 2007). Deze zes schalen sluiten nauw aan bij de DSM-classificaties en betreffen affectieve problemen, angst problemen, lichamelijke problemen, aandachtstekort/hyperactiviteits-problemen, oppositioneel-opstandige problemen en gedragsproblemen. In dit onderzoek werd de betrouwbaarheid van de CBCL nagegaan via Cronbach’s alpha voor de groep kinderen met ADHD (N = 84). Uit de analyse blijkt dat de betrouwbaarheid voor de syndroomschalen varieert tussen .62 (Aandachtsproblemen) en .91 (Agressief gedrag) met uitzondering van de betrouwbaarheid van de schaal voor andere syndromen (.46). De betrouwbaarheid in verband met de DSM-schalen varieert van .63 (Lichamelijke problemen) tot .82 (Gedragsproblemen). Tot slot is de interne consistentie voor de schaal Internaliserende problemen .84, voor de schaal Externaliserende problemen .92 en voor de schaal Totale problemen .94. Hieruit kan besloten worden dat de betrouwbaarheid voor de syndroomschalen voldoende tot goed is voor een groep kinderen met ADHD, met uitzondering van de schaal voor andere syndromen. Net hetzelfde geldt voor de betrouwbaarheid van de DSM-schalen. Voor de internaliserende, externaliserende en de totale problemen is er een zeer goede betrouwbaarheid voor een groep kinderen met ADHD. Vragenlijst voor Gedragsproblemen bij Kinderen (VvGK). De Vragenlijst voor Gedragsproblemen bij Kinderen is een screeningsinstrument met als doel de symptomen van de gedragsstoornissen ADHD (aandachtstekort, hyperactief en impulsief), ODD (oppositionele deviante stoornis) en CD (gedragsstoornis) in kaart te brengen (Oosterlaan et al., 2000). Als uitgangspunt van deze vragenlijst werd de DSM-IV classi-
31
ficatie gehanteerd. De gedragsvragenlijst bestaat uit 42 items die onderverdeeld worden in vier schalen namelijk ADHD – aandachtstekort type (9 items), ADHD – hyperactief/impulsief type (9 items), CD (16 items) en ODD (8 items). De beoordeling gebeurt aan de hand van een vierpuntenschaal. De beoordelaar dient na te gaan of het item de afgelopen zes maanden helemaal niet van toepassing is (= 1), een beetje van toepassing is (= 2), tamelijk veel van toepassing is (= 3) of heel veel van toepassing is (= 4). De beoordeling kan gebeuren door een ouder, hier bij voorkeur de moeder. In dit onderzoek werd de betrouwbaarheid van de VvGK nagegaan door middel van Cronbach’s alpha voor de groep kinderen met ADHD (N = 84). Uit de analyse blijkt dat de interne consistentie tussen .76 (Gedragsstoornis) en .90 (Oppositioneel deviante stoornis) varieert, wat wijst op een voldoende tot goede betrouwbaarheid van de VvGK voor een groep kinderen met ADHD.
3.2. Temperament EAS-temperamentsvragenlijst voor kinderen. De EAS-temperamentsvragenlijst voor kinderen beoogt het temperament van kinderen vast te stellen volgens het criteriaal temperamentsmodel van Buss en Plomin (Buss et al., 1973). De temperamentsvragenlijst bestaat uit 20 items onderverdeeld in vier schalen namelijk Emotionaliteit, Activiteit, Sociabiliteit en Verlegenheid (Boer & Westenberg, 1994). Elke schaal bevat vijf items die op een vijfpuntenschaal beoordeeld worden. De beoordeling gebeurt door een ouder, in deze studie bij voorkeur de moeder. De beoordelaar dient aan te geven of de uitspraak het kind slecht typeert (= 1), nauwelijks typeert (= 2), min of meer typeert (= 3), redelijk typeert (= 4) of goed typeert (5). In dit onderzoek werd de betrouwbaarheid van de EAS nagegaan via Cronbach’s alpha voor de groep kinderen met ADHD (N = 84). Uit de analyse blijkt dat de interne consistentie varieert van .71 (Sociabiliteit) tot .88 (Emotionaliteit). Hieruit kan besloten worden dat de EAS-temperamentsvragenlijst voor kinderen voldoende betrouwbaar is bij een groep kinderen met ADHD. Revised Early Adolescent Temperament Questionnaire (EATQ-R). Het doel van de EATQ-R is het temperament van kinderen in kaart te brengen met als uitgangs-
32
punt het psychobiologisch model van Rothbart (Rothbart, 2004; Rothbart et al., 2001). Om temperament in kaart te brengen, wordt er een beroep gedaan op een ouder, in deze studie bij voorkeur de moeder. Aan de hand van een vijfpuntenschaal kan aangegeven worden of de uitspraken van toepassing zijn voor het kind (1 = bijna nooit waar; 2 = meestal niet waar; 3 = soms waar, soms niet waar; 4 = meestal wel waar; 5 = bijna altijd waar). De EATQ-R bestaat uit 62 items onderverdeeld in 10 schalen. De 10 schalen zijn: Activatie controle, Geborgenheid, Agressie, Aandacht, Depressieve stemming, Angst, Frustratie, Inhibitie controle, Verlegenheid en Hyperactiviteit (Oldehinkel et al., 2004). In dit onderzoek werd de betrouwbaarheid van de EATQ-R nagegaan door middel van de Cronbach’s alpha voor de groep kinderen met ADHD (N =84). Uit de analyse blijkt dat de interne consistentie tussen .67 (Geborgenheid) en .86 (Verlegenheid) varieert met als uitzondering een interne consistentie van .51 voor Inhibitie en een interne consistentie van .48 voor Aandacht. Wanneer item 39 “Kan goed verschillende dingen die om hem/haar heen gebeuren in de gaten houden” verwijderd wordt, stijgt de interne consistentie van Aandacht van .48 naar .55. Hieruit kan besloten worden dat de betrouwbaarheid van de EATQ-R matig tot voldoende is, met uitzondering van de inhibitorische en aandachtscontrole.
3.3. Persoonlijkheid Hierarchical Personality Inventory for Children (HiPIC). De HiPIC richt zich op het in kaart brengen van de persoonlijkheid van kinderen. De moeder wordt gevraagd om te beoordelen of de uitspraken van toepassing zijn op het kind het laatste jaar. Hiervoor wordt gebruik gemaakt van een vijfpuntenschaal waarbij 1 = nauwelijks kenmerkend, 2 = weinig kenmerkend, 3 = min of meer kenmerkend, 4 = kenmerkend en 5 = heel kenmerkend. De HiPIC bestaat 144 items die ondergebracht kunnen worden in 18 facetten, die op hun beurt weer ondergebracht kunnen worden in vijf domeinen (Mervielde & De Fruyt, 1999). De vijf domeinen zijn Extraversie met als facetten Expressiviteit, Energie, Verlegenheid en Optimisme; Welwillendheid met als facetten Egocentrisme, Irriteerbaarheid, Dominantie, Gehoorzaamheid en Altruïsme; Consciëntieusheid met als facetten Ordelijkheid, Concentratievermogen, Doorzettingsvermogen en Presta-
33
tiemotivatie; Emotionele stabiliteit met als facetten Angst en Zelfvertrouwen en tot slot Vindingrijkheid met als facetten Creativiteit, Nieuwsgierigheid en Intellect. In dit onderzoek werd de betrouwbaarheid van de HiPIC nagegaan via de Cronbach’s alpha voor de groep kinderen met ADHD (N = 84). Uit de analyse blijkt de betrouwbaarheid te variëren tussen .74 (Consciëntieusheid: facet Concentratievermogen) en .89 (Welwillendheid: facet Irriteerbaarheid). Hieruit kan besloten worden dat de betrouwbaarheid van de HiPIC voldoende tot goed is bij de groep kinderen met ADHD.
34
RESULTATEN
1. Factoranalyse EAS De factoren van de 20 EAS-items worden berekend door middel van een Principale Componenten Analyse (PCA), gevolgd door een Varimaxrotatie. Op basis van het Kaisercriterium (eigenwaarde > 1) en de Scree Plot kunnen er vier factoren weerhouden worden, wat overeenkomt met de bevindingen van Boer en Westenberg (1994), die 66.7% van de variatie verklaren. De eerste factor omvat het domein Emotionaliteit met een verklaarde variantie van 17.8%. De tweede factor betreft het domein Sociabiliteit en verklaart 17.0% van de variantie. Verlegenheid is de derde factor met een verklaarde variantie van 16.6%. De vierde factor stemt overeen met het domein Activiteit met een verklaarde variantie van 15.3%. Twee items laden niet op de vooropgestelde factor Sociabiliteit. Item 18 “Hij/zij is nogal op zichzelf.” heeft een primaire lading op de factor Verlegenheid, met daarnaast een secundaire lading op de factor Activiteit en een tertiaire lading op de verwachte factor Sociabiliteit. Item 20 “Als hij/zij alleen is, voelt hij/zij zich verlaten.” laadt primair op de factor Emotionaliteit en secundair op de vooropgestelde factor Sociabiliteit.
2. Factoranalyse EATQ-R Het aantal factoren van de EATQ-R wordt berekend aan de hand van een Principale Componenten Analyse (PCA), gevolgd door een Varimaxrotatie. Op basis van het Kaisercriterium (eigenwaarde > 1) en van de Scree Plot kunnen er drie factoren weerhouden worden, dit in tegenstelling tot Ellis en Rothbart (2001) die een vierfactoren structuur terug vinden. De drie factoren verklaren 65.9% van de variantie in de EATQR-scores van de groep kinderen met ADHD (N = 84). De eerste factor omvat het domein Extraversie/Surgency en verklaart 22.2% van de variantie. De tweede factor betreft het domein Negatieve affect, welke 21.8% van de variantie verklaart. Doelbewuste controle is de derde factor en verklaart eveneens 21.8% van de variantie. Het facet Inhibitie laadt echter niet zoals men zou verwachten primair op het domein Doelbewuste
35
controle, maar wel op het domein Negatief affect. Er is wel een sterke secundaire lading op de verwachte factor Doelbewuste controle.
3. Factoranalyse HiPIC De factoren van de 18 HiPIC-facetten worden berekend aan de hand van een Principale Componenten Analyse (PCA), gevolgd door een Varimaxrotatie. Door middel van het Kaisercriterium (eigenwaarde > 1) en de interpretatie van de Scree Plot kunnen vijf factoren weerhouden worden. Deze verklaren 73% van de variantie in de HiPICscores van de groep kinderen met ADHD (N = 84), wat goed overeenstemt met de bevindingen van Mervielde en De Fruyt (1999). Verder blijkt dat 16 van de 18 facetten op de vooropgestelde factor laden. De eerste factor verklaart 19.9% van de variantie en kan geïnterpreteerd worden als de dimensie Extraversie. De tweede factor betreft het domein Welwillendheid en verklaart 17.5% van de variantie. Consciëntieusheid is de derde factor en verklaart 15.5% van de variantie. Factor vier verklaart 12.8% van de variantie en omvat het domein Emotionele stabiliteit. Tot slot de vijfde factor, Vindingrijkheid, welke 7.6% van de variantie verklaart. Twee facetten laden niet geheel zoals verwacht op basis van het onderzoek van Mervielde en De Fruyt (1999). Het facet Nieuwsgierigheid laadt primair op de dimensie Extraversie en pas secundair op de verwachte dimensie Vindingrijkheid. Het facet Intellect laadt primair op de dimensie Consciëntieusheid, secundair op de dimensie Extraversie en slechts tertiair op de verwachte dimensie Vindingrijkheid.
4. Mean-level Verschillen in ADHD-groep Met dit onderzoek wordt getracht een zicht te krijgen op de temperaments- en persoonlijkheidskenmerken die gerelateerd zouden zijn met ADHD bij kinderen. Aangezien de diagnose ADHD een overkoepelende term is voor drie subtypes (het aandachtstekort type, het hyperactief/impulsief type en het gecombineerde type), wordt binnen dit onderzoek ook gekeken naar de verschillen met betrekking tot de temperaments- en persoonlijkheidskenmerken tussen de verschillende subtypes. Aan de hand van de VvGK werden de kinderen uit de steekproef in vier groepen onderverdeeld. De groep
36
met een aandachtstekortstoornis bestaat uit 13 kinderen. Er zijn 9 kinderen met het hyperactief/impulsief type. Tweeëndertig kinderen beantwoorden aan de criteria voor het gecombineerde type. Daarnaast is er binnen de steekproef ook nog een groep kinderen (N =30) die op de VvGK geen klinische score behalen. Deze kinderen worden beschouwd als kinderen met beperkte ADHD-kenmerken en hebben dus onvoldoende kenmerken om een diagnose ADHD te krijgen. Verder in dit onderzoek zullen we deze groep kinderen benoemen als kinderen met beperkte ADHD-kenmerken. Tabel 8 geeft een overzicht van de groepen. Tot slot worden deze vier groepen ook vergeleken met kinderen uit de algemene populatie (N = 233). Tabel 8 Overzicht van het aantal kinderen per subtype Subtype
Aantal kinderen
Aandachtstekort type
13
Hyperactief/impulsief type
9
Gecombineerde type
32
Kinderen met ADHD-kenmerken
30
4.1. Groepseffecten CBCL De hoofdeffecten van de ADHD-groep op de CBCL en de gemiddelden op de CBCL voor het aandachtstekort type, het hyperactief/impulsief type, het gecombineerde type en de kinderen met beperkte ADHD-kenmerken werden bekomen door een ANOVA met F-toets. Voor zowel de Externaliserende (F(3, 77) = 6.391, p < .01) als de Totale probleemschaal (F(3, 77) = 5.992, p < .01) blijkt dat kinderen met het gecombineerde type significant meer problemen vertonen dan kinderen met beperkte ADHDkenmerken. Hetzelfde patroon komt naar voor bij de DSM-schalen. Ook daar blijken kinderen met het gecombineerde type significant meer problemen te vertonen dan kinderen met beperkte ADHD-kenmerken, met uitzondering van de schalen Lichamelijke klachten en Oppositioneel-deviante problemen. Daarnaast blijkt er voor de schaal Aandachtstekort/hyperactiviteitsproblemen ook een significant verschil te zijn tussen het hyperactief/impulsief type en de kinderen met beperkte ADHD-kenmerken.
37
Door middel van de effect size (ŋ²) kan nagegaan worden welke verschillen het sterkste zijn. De Externaliserende en de Totale probleemschaal zijn beiden quasi even sterk met respectievelijk ŋ² = .199 en ŋ² = .189. De belangrijkst DSM-schaal is de schaal voor Aandachtstekort/hyperactiviteitsproblemen met een effect size maat ŋ² van .385. Wanneer ook de referentiegroep in de analyse wordt opgenomen, blijkt dat alle groepen significant meer problemen vertonen dan de referentiegroep (allen hebben p < .05), met uitzondering van de schaal Lichamelijke problemen voor de groep met het aandachtstekort type en de groep met het gecombineerde type. Ook bij deze analyse is er een significant verschil tussen kinderen met het gecombineerde type en kinderen met beperkte ADHD-kenmerken, weer met uitzondering van de schaal Lichamelijke problemen. Daarnaast is er ook sprake van significant meer externaliserende (F(4, 305) = 45.023, p < .001) en AD(H)D-problemen (F(4, 305) = 101.446, p < .001) bij kinderen met het hyperactief/impulsief type dan bij kinderen met beperkte ADHD-kenmerken. Een overzicht van de bekomen resultaten is te vinden in tabel 8. Tot slot blijkt uit deze analyse dat de belangrijkste maat voor de gerapporteerde verschillen de Totale probleemschaal is, met ŋ² = .435, gevolgd door de Externaliserende probleemschaal, met ŋ² = .371. De belangrijkste DSM-schaal is ook hier de schaal voor Aandachtstekort/hyperactiviteitsproblemen met een effect size maat ŋ² van .571.
38
39
.000
.000
.000
.000
.000
.000
.000
.000
.000
Sig.
.283
.316
.571
.083
.233
.386
.435
.371
.211
ŋ²
4.59 (2.72) a b 1.75 (1.80)
56.67 (20.69) a 6.00 (1.32) a 4.44 (2.74) a 1.11 (1.62) a 11.11 (2.26) a b 5.56 (1.94) a 6.11 (5.58) a
53.54 (24.70) a 6.77 (4.82) a 3.31 (2.18) a 2.38 (2.66) 9.62 (1.94) a 5.23 (2.86) a 5.46 (5.68) a
6.97 (4.22) a b
6.00 (2.46) a b
11.97 (1.45) a b
7.58 (3.68) a b
64.90 (23.43) a b
23.45 (9.01) a b
20.67 (1.39) a b
14.68 (8.22) a b
N = 32 (SD)
17.08 (11.51) a
N = 9 (SD)
N = 13 (SD)
C-groep
12.22 (6.06) a
H/I-groep
ADD-groep
Gemiddelde
14.92 (9.12) a
Gemiddelde
Gemiddelde
3.25 (3.52) a e
4.37 (2.57) a e
8.00 (2.98) a d e
1.20 (1.52) a
2.87 (1.94) a e
4.50 (3.38) a e
40.19 (20.83) a e
12.61 (9.30) a d e
9.71 (6.15) a e
N = 30 (SD)
ADHD-kenmerken
Gemiddelde beperkte
1.57 (2.28) b c d e
2.06 (2.02) b c d e
3.06 (2.99) b c d e
0.75 (1.28) c e
1.64 (1.65) b c d e
1.84 (2.13) b c d e
19.97 (16.35) b c d e
6.55 (6.62) b c d e
6.16 (5.53) b c d e
N = 233 (SD)
referentiegroep
Gemiddelde
e
significant verschillend, met p < .05, van het gemiddelde van het gecombineerde type. ADD staat voor aan-
dachtstekort type, H/I staat voor hyperactief/impulsief type en C staat voor gecombineerde type.
het gemiddelde van het hyperactief/impulsief type,
met beperkte ADHD-kenmerken, c significant verschillend, met p < .05, van het gemiddelde van het aandachtstekort type, d significant verschillend, met p < .05, van
Noot. a Significant verschillend, met p < .05, van het gemiddelde van de referentiegroep, b significant verschillend, met p < .05, van het gemiddelde van de kinderen
30.033
7.054
Lichamelijke problemen
CD
23.745
Angst problemen
36.115
47.982
Affectieve problemen
ODD
58.660
Totale problemen
101.446
45.023
Externaliserende problemen
AD(H)D
20.342
Internaliserende problemen
F
type (C), kinderen met beperkte ADHD-kenmerken en de referentiegroep
Hoofdeffecten ADHD-groep op de CBCL en gemiddelden op de CBCL voor het aandachtstekort type (ADD), het hyperactief/impulsief type (H/I), het gecombineerde
Tabel 8
4.2. Groepseffecten EAS-temperamentsvragenlijst Aan de hand van dezelfde analyse als bij de CBCL werden de hoofdeffecten van de ADHD-groep op de EAS-temperamentsvragenlijst en de gemiddelden voor het aandachtstekort type, het hyperactief/impulsief type en het gecombineerde type en de kinderen met beperkte ADHD-kenmerken op deze vragenlijst nagegaan. Uit deze analyse blijkt dat er enkel significante verschillen zijn op het domein Emotionaliteit (F(3, 80) = 3.441, p < .05) en Activiteit (F(3, 80) = 14.134, p < .001). Op de domeinen Verlegenheid (F(3, 80) = .332, p > .05) en Sociabiliteit (F(3, 80) = 2.755, p > .05) worden er geen significante groepsverschillen gevonden. Kinderen met het gecombineerde type scoren gemiddeld hoger op Emotionaliteit dan kinderen met beperkte ADHDkenmerken. Op het domein van Activiteit behalen kinderen met een aandachtstekortstoornis gemiddeld significant lagere scores dan kinderen met het hyperactief/impulsief type of met het gecombineerde type. Deze laatste twee groepen scoren gemiddeld significant hoger op Activiteit dan kinderen met beperkte ADHD-kenmerken. Er is geen significant verschil tussen de kinderen met het aandachtstekort type en de kinderen met beperkte ADHD-kenmerken voor wat betreft Acitiviteit. Op basis van de effect size ŋ² kan nagegaan worden hoe sterk de gerapporteerde verschillen zijn. Het domein Activiteit wordt weerhouden als belangrijkste maat met als ŋ²-waarde .346. Gevolgd door het domein Emotionaliteit, met ŋ² = .114. Wanneer de referentiegroep in de analyse wordt opgenomen, zijn er ook significante groepsverschillen op het domein Sociabiliteit (F(4, 309) = 3.547, p < .05), naast de significante verschillen op de domeinen Emotionaliteit (F(4, 309) = 11.201, p < .001) en Activiteit (F(4, 309) = 25.018, p < .001). Kinderen met een aandachtstekortsstoornis scoren gemiddeld lager op het domein Sociabiliteit dan kinderen met het gecombineerde type en kinderen uit de referentiegroep. Wat het domein Emotionaliteit betreft, merken we ook hier dat kinderen met het gecombineerde type gemiddeld hoger scoren in vergelijking met zowel kinderen met beperkte ADHD-kenmerken alsook kinderen uit de referentiegroep. Daarnaast vinden we net dezelfde significante verschillen terug, zoals bij de analyse zonder de referentiegroep, op het domein Activiteit. Kinderen met het aandachtstekort type en kinderen met beperkte ADHD-kenmerken zijn gemiddeld minder
40
actief dan kinderen met het hyperactief/impulsief of gecombineerde type. Bij de analyse met de referentiegroep is er nog een bijkomend significant groepsverschil namelijk kinderen met het hyperactief/impulsief of het gecombineerde type en kinderen met beperkte ADHD-kenmerken zijn gemiddeld actiever dan kinderen uit de referentiegroep. Alle bekomen resultaten zijn opgenomen in tabel 9. Voor wat de effect size ŋ² betreft, worden net dezelfde resultaten gevonden. De dimensie met de grootste significante verschillen tussen de groepen is Activiteit, met ŋ² = .245, gevolgd door het domein Emotionaliteit, met ŋ² = .127.
41
42
3.547
Sociabiliteit
.008
.226
.000
.000
Sig.
.044
.013
.245
.127
ŋ²
3.09 (.78)
2.34 (.68) ae
3.56 (.81)
2.58 (.91)
4.75 (.50) a b c
3.08 (.96) d e
N = 9 (SD)
N = 13 (SD) 3.00 (1.00)
H/I-groep
ADD-groep
3.11 (.88)
Gemiddelde
Gemiddelde
3.72 (.66)
2.28 (.88) c
3.31 (.80)
2.42 (.88)
3.68 (.83) a d e
2.95 (1.01) e
3.68 (.93) a b 4.42 (.56) a b c
N = 30 (SD)
ADHD-kenmerken
Kinderen met beperkte
N = 32 (SD)
C-groep
Gemiddelde
3.61 (.61) c
2.19 (.64)
3.30 (.70) b d e
2.72 (.71) e
N = 233 (SD)
referentiegroep
Gemiddelde
e
significant verschillend, met p < .05, van het gemiddelde van het gecombineerde type. ADD staat voor aan-
dachtstekort type, H/I staat voor hyperactief/impulsief type en C staat voor gecombineerde type.
het gemiddelde van het hyperactief/impulsief type,
met beperkte ADHD-kenmerken, c significant verschillend, met p < .05, van het gemiddelde van het aandachtstekort type, d significant verschillend, met p <.05, van
Noot. a significant verschillend, met p < .05, van het gemiddelde van de referentiegroep, b significant verschillend, met p < .05, van het gemiddelde van de kinderen
1.422
25.013
Activiteit
Verlegenheid
11.201
Emotionaliteit
F
hyperactief/impulsief type (H/I), het gecombineerde type (C,) kinderen met beperkte ADHD-kenmerken en de referentiegroep
Hoofdeffecten ADHD-groep op de EAS-temperamentsvragenlijst en gemiddelden op de EAS-temperamentsvragenlijst voor het aandachtstekort type (ADD), het
Tabel 9
4.3. Groepseffecten EATQ-R Om een zicht te krijgen op de hoofdeffecten van de ADHD-groep op de EATQ-R en de gemiddelden voor de drie subtypes op de temperamentsvragenlijst werd ook hier een ANOVA met F-toets uitgevoerd. Slechts op één factor zijn er significante groepsverschillen aanwezig, namelijk op de factor Doelbewuste controle (F(3, 80) = 15.034, p < .001). Hieruit komt naar voor dat kinderen met het aandachtstekort of het gecombineerde type over gemiddeld minder doelbewuste controle beschikken dan kinderen met beperkte ADHD-kenmerken. Daarnaast blijkt dat kinderen met het hyperactief/impulsief type gemiddeld meer doelbewuste controle hebben dan kinderen met het gecombineerde type. Ook op de drie facetten van de factor Doelbewuste controle zijn er significante groepsverschillen aanwezig. Zo blijken kinderen met het aandachtstekort type en kinderen met beperkte ADHD-kenmerken gemiddeld een hogere inhibitie te hebben dan kinderen met het gecombineerde type. Daarnaast blijken kinderen met het aandachtstekort type en het gecombineerde type het gemiddeld moeilijker te hebben om hun aandacht te bewaren dan kinderen met beperkte ADHD-kenmerken. Verder blijken ze ook minder actief te zijn dan kinderen met het hyperactief/impulsief type of met beperkte ADHD-kenmerken. Aan de hand van de effect size, ŋ², wordt nagegaan welke factor als belangrijkste maat weerhouden kan worden, wat in dit geval de factor Doelbewuste controle is, met waarde .361. De belangrijkste facetschalen betreffen dan ook de drie schalen behorende tot deze factor, namelijk Activiteit, Inhibitie en Aandacht met respectievelijke waarden .271, .246 en .218. Bij het opnemen van de referentiegroep in de analyse zijn er naast de significante groepsverschillen op de factor Doelbewuste controle (F(4, 308) = 68.205, p < .001), ook significante groepsverschillen op de factor Negatief affect (F(4, 308) = 4.590, p < .05), zoals weergegeven in tabel 10. Kinderen uit de referentiegroep blijken over meer doelbewuste controle te beschikken dan kinderen met beperkte ADHD-kenmerken of een subtype van ADHD. Net zoals bij de voorgaande analyse scoren kinderen met het aandachtstekort type of het gecombineerde type ook gemiddeld lager op Doelbewuste controle. Wat de factor Negatief affect betreft, scoren de kinderen met het gecombineerde
43
type hier gemiddeld significant hoger op dan de kinderen uit de referentiegroep. Wanneer we op facetniveau gaan kijken, vertonen de drie facetten van de factor Doelbewuste controle allen weer significante groepsverschillen. Zo zijn de kinderen van de referentiegroep gemiddeld actiever, aandachtiger en kunnen ze zichzelf meer onder controle houden dan kinderen met beperkte ADHD-kenmerken of een subtype van ADHD. Verder blijkt ook uit deze analyse dat kinderen met het aandachtstekort type of met beperkte ADHD-kenmerken gemiddeld een hogere mate van inhibitie te hebben dan kinderen met het gecombineerde type. Kinderen met beperkte ADHD-kenmerken zijn daarnaast ook actiever dan kinderen met het aandachtstekort type of het gecombineerde type. Tot slot blijken ze ook aandachtiger te zijn dan deze laatste groep. Naast de facetten van de factor Doelbewuste controle zijn er nog twee andere facetten met significante groepsverschillen. Zo blijken kinderen uit de referentiegroep gemiddeld hoger te scoren op het facet Geborgenheid dan kinderen met beperkte ADHD-kenmerken of een subtype van ADHD. Tot slot ondervinden kinderen met het gecombineerde type gemiddeld makkelijker frustraties dan kinderen met beperkte ADHD-kenmerken of kinderen uit de referentiegroep. Wanneer we de effect size, ŋ², nagaan, komen we tot dezelfde conclusie als bij de analyse zonder referentiegroep. Doelbewuste controle is de belangrijkste maat die weerhouden kan worden, met waarde .470. Op facetniveau zijn het weer de drie facetten van de factor Doelbewuste controle waarop de sterkste groepsverschillen waargenomen worden met Aandacht als het belangrijkste facet gevolgd door Activiteit en Inhibitie, met respectievelijk waarden .436, .345 en .336.
44
45
.142
.226 .001 .000 .000
1.736
1.275
9.767
1.424
4.590
1.033
7.133
68.205
39.034
40.452
59.424
Extraversie
Verlegenheid
Geborgenheid
Hyperactiviteit
Negatief affect
Angst
Frustratie
Doelbewuste controle
Inhibitie
Activiteit
Aandacht .436
.345
.336
.470
.085
.013
.056
.018
.113
.016
.022
ŋ²
3.37 (.85) 2.49 (.20) a 2.64 (.40) a 2.51 (.60) a 2.31 (.29) a
2.23 (.36) a b 2.91 (.61) a e 1.74 (.55) a b 2.05 (.32) a
2.45 (.99)
2.90 (.77)
3.19 (.66)
3.76 (.44)
2.64 (1.17)
2.88 (.63)
2.27 (.65)
2.58 (.45)
3.03 (.78)
3.41 (.82)
2.29 (.46) a
N = 9 (SD)
N = 13 (SD) 3.27 (.64)
H/I
ADD
3.37 (.41)
Gemiddelde
Gemiddelde
ab
a
a
2.06 (.55) a b
1.75 (.46) a b
2.30 (.56) a b c
2.04 (.36) a b
3.52 (.94)
2.68 (.97)
3.10 (.84)
3.52 (.93)
3.63 (.67)
2.08 (.84)
3.72 (.73)
N = 32 (SD)
C
Gemiddelde
g
a
2.62 (.56) a e
2.50 (.81) a c e
3.01 (.61) a e
2.71 (.50) a c e
2.99 (.77)
2.46 (.82)
2.73 (.66)
3.16 (.80)
3.54 (.65)
2.47 (1.02)
3.34 (.78)
N = 30 (SD)
ADHD-kenmerken
Kinderen met beperkte
3.48 (.67) b c d e
3.20 (.76) b c d e
3.53 (.58) b c d e
3.41 (.56) b c d e
2.83 (.70) e
2.46 (.61)
2.65 (.54) e
3.24 (.74)
4.02 (.54) b c e
2.34 (.82)
3.45 (.66)
N = 233 (SD)
referentiegroep
Gemiddelde
kort type, H/I staat voor hyperactief/impulsief type en C staat voor gecombineerde type.
gemiddelde van het hyperactief/impulsief type, e significant verschillend, met p < .05, van het gemiddelde van het gecombineerde type. ADD staat voor aandachtste-
beperkte ADHD-kenmerken, c significant verschillend, met p < .05, van het gemiddelde van het aandachtstekort type, d significant verschillend, met p < .05, van het
Noot. a Significant verschillend, met p < .05, van het gemiddelde van de referentiegroep, b significant verschillend, met p < .05, van het gemiddelde de kinderen met
.000
.000
.000
.391
.000
.280
Sig.
F
neerde type (C), kinderen met beperkte ADHD-kenmerken en de referentiegroep
Hoofdeffecten ADHD-groep op de EATQ-R en gemiddelden op de EATQ-R voor het aandachtstekort type (ADD), het hyperactief/impulsief type (H/I), het gecombi-
Tabel 10
4.4. Groepseffecten HiPIC De hoofdeffecten van de ADHD-groep op de HiPIC en de gemiddelden voor de drie subtypes op deze vragenlijst werden bekomen aan de hand van een ANOVA met Ftoets. Hieruit blijkt dat er bij drie factoren, Extraversie (F(3, 80) = 6.521, p < .05), Welwillendheid (F(3, 80) = 7.147, p < .001) en Consciëntieusheid (F(3, 80) = 13.970, p < .001), significante groepsverschillen aanwezig zijn. Kinderen met beperkte ADHDkenmerken zijn gemiddeld genomen meer extravert en consciëntieus dan kinderen met het aandachtstekort type, daarnaast scoren ze doorgaans hoger op Welwillendheid en Consciëntieusheid dan kinderen met het gecombineerde type. Kinderen met het aandachtstekort type blijken gemiddeld minder extravert en minder consciëntieus te zijn dan kinderen met het gecombineerde type. Op facetniveau zijn er heel wat significante groepsverschillen aanwezig. Kinderen met een aandachtstekortstoornis blijken gemiddeld minder expressief te zijn dan kinderen met het hyperactief/impulsief type of het gecombineerde type. Ook kinderen met beperkte ADHD-kenmerken zijn doorgaans minder expressief dan kinderen met het gecombineerde type. Daarnaast worden ze ook als gemiddeld minder energiek ervaren. Kinderen met het hyperactief/impulsief type, het gecombineerde type of beperkte ADHD-kenmerken blijken dan weer gemiddeld energieker te zijn dan kinderen met het aandachtstekort type. Voor de factor Welwillendheid zien we dat er op alle facetten, uitgezonderd het facet Altruïsme, een significant groepsverschil is tussen kinderen met het aandachtstekort type en kinderen met beperkte ADHD-kenmerken. Waarbij kinderen met een aandachtstekortstoornis gemiddeld hoger scoren dan kinderen met beperkte ADHDkenmerken, behalve bij het facet Gehoorzaamheid waarbij het omgekeerde werd vastgesteld, namelijk kinderen met het aandachtstekort type scoren gemiddeld lager dan kinderen met beperkte ADHD-kenmerken. Naast deze significante groepsverschillen blijkt er op het facet Dominantie ook nog een significant verschil te zijn tussen de kinderen met het aandachtstekort type en het gecombineerde type. Ook voor de factor Consciëntieusheid merken we dat er op alle facetten significante groepsverschillen aanwezig zijn tussen kinderen met het aandachtstekort type of het gecombineerde type en kinderen met beperkte ADHD-kenmerken, met uitzondering
46
van het facet Prestatiemotivatie voor kinderen met het gecombineerde type. Kinderen met beperkte ADHD-kenmerken scoren gemiddeld hoger op de facetten van de factor Consciëntieusheid dan kinderen met een aandachtstekortstoornis of het gecombineerde type. Verder blijkt dat kinderen met hyperactief/impulsief type zich doorgaans beter kunnen concentreren dan kinderen met het aandachtstekort type of het gecombineerde type. Daarnaast zijn ze gemiddeld ordelijker dan kinderen met een aandachtstekortstoornis. Deze laatste groep kinderen scoort gemiddeld ook lager op prestatiemotivatie dan de twee andere subtypes van ADHD. Tot slot worden er ook significante groepsverschillen op facetten van de factor Vindingrijkheid (F(3, 80) = .904, p > .05) en de factor Emotionele stabiliteit (F(3, 80) = 1.758, p > .05) gevonden, hoewel deze factoren zelf geen significante groepsverschillen tonen. Kinderen met het gecombineerde type zijn gemiddeld nieuwsgieriger dan kinderen met het aandachtstekort type en scoren doorgaans hoger op Angst dan kinderen met beperkte ADHD-kenmerken. Om de sterkte van de verschillen na te gaan, wordt wederom een beroep gedaan op de effect size, ŋ². De belangrijkste factoren zijn Welwillendheid (.211) en Consciëntieusheid (.344). De facetten met de grootste verschillen tussen de groepen zijn: Expressiviteit (.233), Energie (.273), Dominantie (.225), Ordelijkheid (.260), Concentratievermogen (.403) en Doorzettingsvermogen (.262). Wanneer ook de referentiegroep in de analyse wordt opgenomen, blijken er bij alle vijf de factoren significante groepsverschillen aanwezig te zijn, zoals weergegeven in tabel 11. Voor de factoren Welwillendheid (F(4, 307) = 31.555, p < .001), Consciëntieusheid (F(4, 307) = 45.384, p < .001) en Emotionele stabiliteit (F(4, 307) = 14.131, p < .001) blijken de scores van de referentiegroep gemiddeld hoger te zijn dan die van de kinderen uit de klinische groep, met uitzondering van de factor Emotionele stabiliteit waarbij een omgekeerd verband wordt vastgesteld. Verder worden net dezelfde significante groepsverschillen gevonden als in de bovenstaande analyse. Wanneer gekeken wordt naar de facetten blijken bij alle facetten dezelfde significante groepsverschillen voor te komen, uitgezonderd op de facetten Expressiviteit, Ordelijkheid en Concentratievermogen. Bij alle drie de facetten is er geen significant verschil terug te vinden tussen kinderen met het hyperactief/impulsief type en kinderen met
47
een aandachtstekortstoornis. Daarnaast blijken kinderen met het hyperactief/impulsief type ook niet te verschillen van kinderen met het gecombineerde type voor wat betreft hun concentratievermogen. Bij zes facetten (Optimisme, Irriteerbaarheid, Gehoorzaamheid, Concentratievermogen, Doorzettingsvermogen en Zelfvertrouwen) is er een significant verschil tussen de kinderen uit de klinische populatie en de kinderen uit de referentiegroep. Bij vijf facetten (Egocentrisme, Altruïsme, Ordelijkheid, Prestatiemotivatie, Intellect) zien we hetzelfde met uitzondering van de kinderen met het hyperactief/impulsief type die niet significant verschillen van de referentiegroep. Op elk facet is de score van de kinderen uit de referentiegroep gemiddeld hoger dan de kinderen uit de klinische populatie, uitgezonderd op de facetten Egocentrisme en Irriteerbaarheid. Op de overige facetten merken we dat kinderen met het gecombineerde type gemiddeld hoger scoren dan kinderen uit de referentiegroep (Expressiviteit, Energie, Dominantie en Angst) en kinderen met het aandachtstekort type scoren doorgaans lager dan kinderen uit de referentiegroep (Expressiviteit en Nieuwsgierigheid). Tot slot blijken kinderen met het hyperactief/impulsief type gemiddeld energieker te zijn dan kinderen zonder ADHD. Wanneer we de effect size, ŋ², nagaan, kunnen we de factoren Welwillendheid, met waarde .291, en Consciëntieusheid, met waarde .372, weerhouden als de belangrijkste factoren. In vergelijking met de voorgaande analyse kan enkel de factor Extraversie niet weerhouden worden. Op facetniveau vinden we de sterkste groepsverschillen terug bij de facetten Optimisme (.230), Egocentrisme (.207), Irriteerbaarheid (.293), Gehoorzaamheid (.288), Ordelijkheid (.232), Concentratievermogen (.454), Doorzettingsvermogen (.285) en Prestatiemotivatie (.201).
48
49
.000
6.713
6.018
12.522
Extraversie
Expressiviteit
Energie
20.030
31.783
10.729
31.033
Egocentrisme
Irriteerbaarheid
Dominantie
Gehoorzaamheid .000
45.384
23.210
63.889
30.667
19.308
Consciëntieusheid
Ordelijkheid
Concentratievermogen
Doorzettingsvermogen
Prestatiemotivatie
.000
.000
.000
.000
.000
.000
.000
.000
9.374
Altruïsme
.000
31.555
Welwillendheid .000
.000
22.970
Optimisme
.008
3.523
Verlegenheid
.000
.000
Sig.
F
.201
.285
.454
.232
.372
.109
.288
.123
.293
.207
.291
.230
.044
.140
.073
.291
ŋ²
2.89 (.58) a 2.88 (.77) 3.67 (.95) a 3.01 (.64) 2.63 (.64) a 3.40 (.49) 2.63 (.23) a c 2.46 (.68) 2.58 (.38) a 2.58 (.38) a 3.15 (.76) c
3.10 (.86) a 3.50 (.99) a 2.95 (.56) e 2.51 (1.02) a 3.37 (.93) a 1.81 (.42) a b d 1.52 (.51) a b 1.91 (.56) a b 1.91 (.56) a b 2.06 (.85) a b d e
4.18 (.60) a c
3.07 (.83) b d e
2.87 (.69) a
3.61 (.69)
2.82 (.64) a e
3.11 (.38) a
3.50 (.43)
2.99 (.52) a b e
2.89 (.89) a
N = 9 (SD)
N = 13 (SD)
2.90 (.94)
H/I-groep
ADD-groep
2.84 (.71)
Gemiddelde
Gemiddelde
type (C), kinderen met beperkte ADHD-kenmerken en de referentiegroep
2.90 (.80) a c
2.11 (.62) a b
2.11 (.62) a b
1.93 (.65) a b
2.18 (.42) a b
3.48 (.56) a
2.28 (.67) a b
3.65 (.71) a b c
4.10 (.65) a b
3.26 (.74) a b
2.55 (.52) a b
3.22 (.74) a
2.42 (.71)
4.27 (.61) a b c
3.86 (.67) a b c
3.73 (.48) c
N = 32 (SD)
C-groep
Gemiddelde
2.88 (.84) a c
2.78 (.64) a c e
2.78 (.64) a c e
2.60 (.81) a c e
2.72 (.58) a c e
3.55 (.59) a
3.08 (.67) a e
2.80 (.82) e
3.27 (.79) a e
2.68 (.61) a e
3.18 (.45) a e
3.35 (.73) a
2.52 (.80)
3.74 (.76) c e
3.33 (.70) e
3.47 (.57) c
N = 30 (SD)
ADHD-kenmerken
Kinderen met beperkte
3.59 (.77) b c e
3.22 (.69) b c d e
3.50 (.76) b c d e
3.07 (.87) b c e
3.34 (.65) b c d e
3.94 (.58) b c e
3.54 (.68) b c d e
2.79 (.69) e
2.57 (.83) b c d e
2.32 (.61) b c e
3.56 (.54) b c d e
3.94 (.57) b c d e
2.34 (.60)
3.49 (.69) d e
3.51 (.68) c e
3.65 (.49) c
N = 233 (SD)
referentiegroep
Gemiddelde
Hoofdeffecten ADHD-groep op de HiPIC en gemiddelden op de HiPIC voor het aandachtstekort type (ADD), het hyperactief/impulsief type (H/I), het gecombineerde
Tabel 11
50
18.861
Zelfvertrouwen
.000
.000 .197
.089
.155
.199
.070
.039
.126
ŋ²
3.46 (.70)
3.16 (.72) a
3.38 (.80) 2.38 (.39) a
2.79 (.78) a
3.27 (.50) a
3.08 (.71) a 2.94 (.88)
3.35 (.67)
3.71 (.69)
2.98 (.84) a
3.07 (.87)
3.32 (1.04)
N = 9 (SD)
N = 13 (SD)
ae
H/I-groep
ADD-groep
3.43 (.87)
Gemiddelde
Gemiddelde
c
2.98 (.70) a
2.83 (.88) e
3.42 (.87) a b 2.81 (.67) a
2.93 (.66) a
3.23 (.76) a
3.61 (.71)
3.54 (.74)
3.46 (.57) a
N = 30 (SD)
ADHD-kenmerken
Kinderen met beperkte
3.31 (.72) a
3.07 (.78) a
3.83 (.64)
3.45 (.83)
3.45 (.53) a
N = 32 (SD)
C-groep
Gemiddelde
3.53 (.58) b c d e
2.70 (.74) e
2.58 (.58) b c d e
3.91 (.66) b c
3.90 (.65) c
3.78 (.67)
3.86 (.53) b c e
N = 233 (SD)
referentiegroep
Gemiddelde
dachtstekort type, H/I staat voor hyperactief/impulsief type en C staat voor gecombineerde type.
het gemiddelde van het hyperactief/impulsief type, e significant verschillend, met p < .05, van het gemiddelde van het gecombineerde type. ADD staat voor aan-
met beperkte ADHD-kenmerken, c significant verschillend, met p < .05, van het gemiddelde van het aandachtstekort type, d significant verschillend, met p <.05, van
Noot. a significant verschillend, met p < .05, van het gemiddelde van de referentiegroep, b significant verschillend, met p < .05, van het gemiddelde van de kinderen
7.456
.000
14.131
Emotionele stabiliteit
Angst
.000
19.117
.000
Intellect
5.780
Nieuwsgierigheid
.016
.000
11.113
3.105
Sig.
F
Creativiteit
Vindingrijkheid
Tabel 11 (Vervolg)
BESPREKING EN CONCLUSIE In een exploratief onderzoek gingen we na of de structuur van temperament en persoonlijkheid, zoals gevonden in een niet-klinische populatie, kon teruggevonden worden bij kinderen met een erkende diagnose ADHD van 6 tot en met 14 jaar. In deze studie werd er ook een onderscheid gemaakt tussen de verschillende subtypes van ADHD en kinderen met beperkte ADHD-kenmerken. Vervolgens werd onderzocht in welke mate kinderen met ADHD of beperkte ADHD-kenmerken verschillen van kinderen uit een niet-klinische populatie met betrekking tot temperament en persoonlijkheid alsook tot gedragsproblemen. Ook werd hierbij een onderscheid gemaakt tussen de verschillende subtypes van ADHD. Om dit te onderzoeken maakten we gebruik van de CBCL, de EAS-temperamentsvragenlijst, de EATQ-R en de HiPIC. Globaal kunnen we stellen dat het temperaments- alsook het persoonlijkheidsmodel, zoals gevonden bij een niet-klinische populatie, behouden kan blijven in een populatie van kinderen met ADHD of beperkte ADHD-kenmerken. Daarnaast blijkt er een specifiek temperaments- en persoonlijkheidsprofiel te zijn voor kinderen met ADHD of beperkte ADHD-kenmerken. Dit profiel verschilt afhankelijk van het subtype van ADHD en de mate waarin ADHD-kenmerken aanwezig zijn. Ook is er binnen het temperamentsonderzoek een duidelijke aanhang naar een dimensionele visie voor wat betreft de diagnostiek in verband met ADHD in plaats van een categoriale visie (Bussing et al., 2003; Lynn et al., 2005). Tot slot blijken kinderen met ADHD of beperkte ADHD-kenmerken ook beduidend meer problemen te vertonen dan kinderen zonder ADHD.
1. Structuur van Temperament bij Kinderen met ADHD Om de structuur van temperament na te gaan, werd gebruik gemaakt van de EAStemperamentsvragenlijst, die gebaseerd is op het temperamentsmodel van Buss en Plomin, en de EATQ-R, die gebaseerd is op het temperamentsmodel van Rothbart. Bij beide vragenlijsten werd hiervoor een Principale Componenten Analyse uitgevoerd, gevolgd door een Varimaxrotatie.
51
De resultaten bekomen voor de EAS-temperamentsvragelijst zijn een bevestiging van de bevindingen van Boer en Westenberg (1994). Uit de analyse komt een duidelijke vierfactoren structuur naar voor die 66.7% van de variantie verklaart. Daarnaast wordt er een quasi equivalente structuur aan die van Boer en Westenberg (1994) teruggevonden met dat verschil dat er twee items, namelijk item 18 en 20, niet laden op de vooropgestelde dimensie Sociabiliteit. Item 18 “Hij/zij is nogal op zichzelf” wordt door de informant bij kinderen met ADHD eerder beschouwd als een kenmerk van Verlegenheid of Activiteit en in mindere mate van Sociabiliteit. Item 20 “Als hij/zij alleen is, voelt hij/zij zich verlaten” wordt bij kinderen met ADHD eerder als een kenmerk van Emotionaliteit beoordeeld dan van Sociabiliteit. De resultaten bekomen voor de EATQ-R zijn enigszins anders dan de bevindingen van Ellis en Rothbart (2001). In deze studie vinden we een driefactoren structuur terug, terwijl Ellis en Rothbart (2001) tot een vierfactoren structuur komen. De drie factoren die in deze studie naar voor komen zijn Extraversie, Negatief affect en Doelbewuste controle. Deze drie factoren zijn goed voor 65.9% van de verklaarde variantie. Wanneer we kijken op facetniveau blijkt één facet niet te laden op de vooropgestelde factor. Inhibitie wordt door moeders bij kinderen met ADHD eerder als onderdeel van Negatief affect beoordeeld dan als onderdeel van Doelbewuste controle zoals teruggevonden wordt bij kinderen in een niet-klinische populatie.
2. Structuur van Persoonlijkheid bij Kinderen met ADHD Om de persoonlijkheidsstructuur bij kinderen met ADHD na te gaan, werd de HiPIC gebruikt. Ook hiervoor werd een beroep gedaan op een Principale Componenten Analyse gevolgd door een Varimaxrotatie. De bekomen resultaten zijn equivalent aan de bevindingen van Mervielde en De Fruyt (1999), namelijk een vijffactoren structuur. Deze vijf factoren verklaren 73% van de variantie in de HiPIC-scores van de kinderen met ADHD. De bekomen structuur is quasi gelijk aan die gevonden door Mervielde en De Fruyt (1999). Zestien van de 18 facetten laden primair op de verwachte dimensies. Enkel bij de facetten Nieuwsgierigheid en Intellect merken we een primaire lading op een andere dimensie dan diegene die vooropgesteld is door Mervielde en De Fruyt (1999). Zo blijken moeders van kinderen met ADHD het facet Intellect eerder te be-
52
schouwen als kenmerk van het domein Consciëntieusheid dan van het domein Vindingrijkheid. Daarnaast laadt het facet Nieuwsgierigheid primair op het domein Consciëntieusheid en pas secundair op het domein Vindingrijkheid. Een mogelijke verklaring hiervoor is dat het uiten van nieuwsgierigheid door moeders van kinderen met ADHD als storend ervaren wordt en niet als nieuwsgierigheid vanuit interesse met als doel meer te leren.
3. Groepsverschillen met Betrekking tot Probleemgedrag Uit dit onderzoek blijkt dat kinderen met ADHD of beperkte ADHD-kenmerken beduidend meer problemen ondervinden dan kinderen zonder ADHD. Daarbij komt ook naar voor dat hoe sterker de ADHD-kenmerken aanwezig zijn, hoe meer significant ook de problemen zijn. Op alle DSM-schalen, behalve de schaal voor Lichamelijke problemen, scoren kinderen met ADHD of beperkte ADHD-kenmerken gemiddeld hoger dan de kinderen uit de referentiegroep. Dit is enigszins in strijd met vorig onderzoek waarbij kinderen met ADHD gemiddeld hoger scoren op alle DSM-schalen, inclusief de schaal voor Lichamelijk problemen (Ostrander, Weinfurt, Yarnold & August, 1998; Roessner, Becker, Rothenberger, Rohde & Banaschewski, 2007). Wanneer we naar verschillen tussen subgroepen gaan kijken, komt in dit onderzoek naar voor dat kinderen met het gecombineerde type gemiddeld hoger scoren dan kinderen met beperkte ADHDkenmerken op de DSM-schalen, weer met uitzondering van de schaal voor Lichamelijke problemen. Daarnaast is er ook sprake van gemiddeld meer externaliserende en AD(H)D-problemen bij kinderen met het hyperactief/impulsief type dan bij kinderen met beperkte ADHD-kenmerken. Verder blijken de belangrijkste schalen voor de gerapporteerde verschillen de Totale en de Externaliserende probleemschaal te zijn. Wanneer we naar de DSM-schalen kijken, blijkt de schaal voor Aandachtstekort/hyperactiviteitsproblemen de belangrijkste schaal te zijn om te differentiëren tussen kinderen met en zonder ADHD. Dit wordt ook teruggevonden in eerder onderzoek (Hudziak, Copeland, Stanger & Wadsworth, 2004; Roessner et al., 2007). Vermits de schaal voor Aandachtstekort/hyperactiviteitsproblemen items bevat specifiek voor de DSM-diagnose ADHD, en ADHD een externaliserende problematiek is, werden deze resultaten enigszins verwacht. Daarnaast kan het
53
verschil, met betrekking tot de schaal Lichamelijke problemen, tussen de resultaten van dit onderzoek en de bevindingen van voorgaand onderzoek mogelijk te wijten zijn aan de grootte van de steekproef. De steekproef in voorgaande onderzoeken van Ostrander et al. (1998) en Roessner et al. (2007) was beduidend groter dan de steekproef van dit onderzoek.
4. Groepsverschillen met Betrekking tot Temperament Om de groepsverschillen met betrekking tot temperament na te gaan werd er gebruik gemaakt van twee instrumenten namelijk de EAS-temperamentsvragenlijst en de EATQ-R. De eerste vragenlijst is gebaseerd op het temperamentsmodel van Buss en Plomin, de tweede op het temperamentsmodel van Rothbart. Als eerste worden de bevindingen in verband met het temperamentsmodel van Buss en Plomin besproken, nadien die in verband met het temperamentsmodel van Rothbart.
4.1. De EAS-temperamentsvragenlijst Vooreerst blijken er bij drie van de vier factoren significante groepsverschillen aanwezig te zijn, namelijk Emotionaliteit, Activiteit en Sociabiliteit. Voorgaand onderzoek stelt echter dat de factor Sociabiliteit niet gerelateerd is aan ADHD of een subtype ervan (Finzi-Dottan et al., 2006; White, 1999). Kinderen met het gecombineerde type scoren gemiddeld hoger op de factor Emotionaliteit dan kinderen zonder ADHD. Daarnaast blijken kinderen met een aandachtstekortstoornis gemiddeld significant lager te scoren op Sociabiliteit dan kinderen met het gecombineerde type en kinderen uit de niet-klinische populatie. Bij deze laatste factor zijn er in dit onderzoek geen significante groepsverschillen tussen kinderen met beperkte ADHD-kenmerken (kinderen die geen klinische score behalen op de VvGK) en kinderen met een diagnose ADHD. De mate waarin de ADHD-kenmerken aanwezig zijn, houdt dus geen verband met de factor Sociabiliteit. Ten slotte is er de factor Activiteit. Gelijkaardig aan voorgaand onderzoek (Finzi-Dottan et al., 2006) wijzen de resultaten, bekomen in deze studie, op een hoger activiteitsniveau bij kinderen met ADHD dan kinderen zonder ADHD. Enkel kinderen
54
met een aandachtstekortstoornis blijken gemiddeld minder actief te zijn dan kinderen met het hyperactief/impulsief type en het gecombineerde type.
4.2. De EATQ-R Uit dit onderzoek blijkt dat er significante groepsverschillen terug te vinden zijn bij de factoren Doelbewuste controle en Negatief affect. Op de factor Doelbewuste controle blijken kinderen met ADHD of beperkte ADHD-kenmerken doorgaans hoger te scoren dan kinderen uit een niet-klinische populatie, wat ook bevestigd wordt in onderzoek van Nigg et al. (2004). Hierbij is het zo dat dit verschil het grootste is bij kinderen met een aandachtstekortstoornis (Nigg et al., 2004). Daarnaast blijken kinderen met het hyperactief/impulsief type gemiddeld over meer doelbewuste controle te beschikken dan kinderen met het gecombineerde type. Bij de factor Negatief affect scoren kinderen met het gecombineerde type gemiddeld hoger dan kinderen uit de referentiegroep. In de literatuurstudie van Rettew en McKee (2005) worden dezelfde resultaten aangehaald. Daarnaast blijken drie facetten van de factor Doelbewuste controle zeer sterke groepsverschillen te vertonen. Kinderen met ADHD of beperkte ADHD-kenmerken zijn doorgaans minder aandachtig en kunnen zichzelf minder makkelijk onder controle houden dan kinderen uit een niet-klinische populatie. Deze bevindingen ondersteunen de resultaten gevonden in voorgaand wetenschappelijk onderzoek (Muris et al., 2006; Nigg et al., 2004; Rettew & McKee, 2005). Daarnaast vinden we nog enkele verschillen tussen de subgroepen terug. Zo scoren kinderen met een aandachtstekortstoornis of met beperkte ADHD-kenmerken gemiddeld hoger op het facet Inhibitie dan kinderen met het gecombineerde type. Deze laatste groep van kinderen alsook kinderen met het aandachtstekort type zijn gemiddeld genomen minder actief dan kinderen met het hyperactief/impulsief type. Verder blijken kinderen uit de referentiegroep meestal hoog te scoren op het facet Geborgenheid in vergelijking met kinderen met ADHD of beperkte ADHD-kenmerken. Kinderen met het gecombineerde type blijken dan weer sneller of meer frustratie te ervaren dan kinderen met beperkte of geen ADHD-kenmerken. Tot slot blijkt de factor Doelbewuste controle de belangrijkste factor te zijn, het sterkst samen te hangen met ADHD, wat ook wordt teruggevonden in voorgaand onderzoek (Rettew & McKee, 2005). De facetten waarop de grootste groepsverschillen worden waar-
55
genomen zijn de drie facetten van de factor Doelbewuste controle, namelijk Inhibitie, Activiteit en Aandacht.
5. Groepsverschillen met Betrekking tot Persoonlijkheid Deze studie toont aan dat er op de vijf factoren van het VFM voor kinderen groepsverschillen waarneembaar zijn. Zo blijken kinderen uit een niet-klinische populatie meer consciëntieus en welwillend te zijn dan kinderen met ADHD of beperkte ADHD-kenmerken. Deze verbanden werden ook in voorgaand onderzoek teruggevonden (Nigg, 2000; Nigg et al., 2004; Parker et al., 2004). Kinderen met ADHD of beperkte ADHD-kenmerken scoren dan weer gemiddeld hoger op de factor Emotionele stabiliteit dan kinderen uit de referentiegroep. Ook deze resultaten werden bekomen in eerder onderzoek (Braaten & Rósen, 1997; Muris et al., 2006; Nigg et al., 2002). Binnen de groep van kinderen met ADHD of beperkte ADHD-kenmerken zijn ook nog een aantal verschillen terug te vinden. Kinderen met beperkte ADHD-kenmerken zijn gemiddeld meer extravert dan kinderen met het aandachtstekort type. Daarnaast scoren deze kinderen tevens gemiddeld hoger op Welwillendheid en Consciëntieusheid dan kinderen met het gecombineerde type. Kinderen met het gecombineerde type behalen op hun beurt gemiddeld hogere scores op Extraversie en Consciëntieusheid dan kinderen met het een aandachtstekortstoornis. Met betrekking tot de factor Extraversie dient nog een opmerking gemaakt te worden. Binnen deze studie zijn enkel groepsverschillen merkbaar tussen kinderen met het gecombineerde type, kinderen met beperkte ADHD-kenmerken of kinderen uit de referentiegroep ten opzichte van kinderen met een aandachtstekortstoornis. Parker et al. (2004) vinden in hun onderzoek echter enkel een verband terug tussen Extraversie en het hyperactief/impulsief type, maar niet tussen Extraversie en het aandachtstekort type. Globaal genomen is de factor Extraversie in relatie tot ADHD het meest onderzocht, maar zijn de bekomen resultaten ook het meest uiteenlopend (Braaten & Rósen, 1997; Nigg et al., 2002; Parker et al., 2004; Rettew & McKee, 2005). Op facetniveau zijn er heel wat groepsverschillen merkbaar, enkel op de facetten Verlegenheid van de factor Extraversie en Creativiteit van de factor Vindingrijkheid zijn er geen significante groepsverschillen. Opvallend is dat er bij de opname van de referentiegroep in de analyse enkele significante groepsverschillen verdwijnen. Zo blij-
56
ken kinderen met het aandachtstekort type niet meer te verschillen van kinderen met het hyperactief/impulsief of gecombineerde type voor wat betreft het facet Expressiviteit. Ook het groepsverschil voor het facet Concentratievermogen tussen kinderen met het hyperactief/impulsief type en kinderen met het aandachtstekort type of het gecombineerde type wordt niet meer teruggevonden. Verder blijkt er ook geen verschil meer te zijn tussen kinderen met het hyperactief/impulsief type en kinderen met een aandachtstekortstoornis voor het facet Ordelijkheid. Tot slot komen de factoren Welwillendheid en Consciëntieusheid in deze studie naar voor als de belangrijkste factoren waarop groepsverschillen worden waargenomen met betrekking tot de diagnose ADHD bij kinderen. Dit is enigszins in strijd met reeds eerder gevoerd onderzoek. Nigg et al. (2004) en Parker et al. (2004) komen namelijk tot de conclusie dat de factoren Consciëntieusheid en Emotionele stabibiliteit (Neuroticisme) de belangrijkste factoren zijn in verband met de diagnose ADHD.
6. Conclusie met Betrekking tot Temperament en Persoonlijkheid Samenvattend kunnen we stellen dat kinderen met ADHD op een aantal temperaments- en persoonlijkheidskenmerken significant verschillen van kinderen zonder ADHD. Met betrekking tot de temperamentskenmerken, volgens het model van Buss en Plomin, blijken kinderen met ADHD op drie van de vier factoren gemiddeld extremer te scoren dan kinderen uit de normale populatie. Kinderen met ADHD zouden actiever zijn dan kinderen zonder ADHD. Daarnaast zijn kinderen met het gecombineerde type doorgaans emotioneler en zijn kinderen met een aandachtsstoornis minder sociaal dan kinderen uit de referentiegroep. Ook op de temperamentsfactoren van het model van Rothbart worden enkele significante verschillen teruggevonden tussen kinderen met ADHD en kinderen uit de referentiegroep. Zo blijken kinderen met ADHD over meer Doelbewuste controle te beschikken dan kinderen zonder ADHD. Verder behalen kinderen met het gecombineerde type gemiddeld hogere scores op de factor Negatief affect. Met betrekking tot de persoonlijkheidskenmerken, volgens het VFM, verschillen kinderen met ADHD van kinderen uit de niet-klinische populatie op alle factoren behal-
57
ve de factor Vindingrijkheid. De aanwezigheid van ADHD blijkt samen te gaan met een verhoogde score op de factor Emotionele stabiliteit en een verlaagde score op de factoren Welwillendheid en Consciëntieusheid. Tot slot vinden we bij kinderen met het aandachtstekort type doorgaans een lagere score op Extraversie dan bij kinderen zonder ADHD. Tabel 12 geeft een overzicht van deze bevindingen. Tabel 12 Overzicht van temperaments- en persoonlijkheidskenmerken in relatie tot ADHD Model
Factoren
ADHD
ADD
(gecombineerd) EAS
Emotionaliteit
ADHD
ADHD
(H/I)
Hoog
Activiteit
Hoog
Sociabiliteit
Laag
Verlegenheid EATQ-R
Extraversie/Surgency Negatief affect
Hoog
Doelbewuste controle
Hoog
Nood aan geborgenheid HiPIC
Extraversie
Laag
Consciëntieusheid
Laag
Emotionele stabiliteit
Hoog
Welwillendheid
Laag
Vindingrijkheid
7. Beperkingen van deze Studie en Aanbevelingen naar Verder Onderzoek Ondanks het feit dat onderzoek naar temperament- en persoonlijkheidsverschillen bij kinderen met ADHD nog relatief schaars is, werden er in deze studie toch heel wat resultaten gevonden in overstemming met voorgaand onderzoek. Daarnaast hebben we in dit onderzoek ook getracht om de groepsverschillen tussen de verschillende subtypes van ADHD na te gaan. Toch dienen de resultaten van dit onderzoek met enige voorzichtigheid geïnterpreteerd te worden. Ten eerste werd de steekproef onderverdeeld op basis van het subtype ADHD, wat relatief kleine subgroepen met zich meebrengt. Mogelijk zijn er meer en/of sterkere significante groepsverschillen aanwezig dan uit deze studie naar voor komen. Een tweede beperking betreft het gebruik van slechts één informant
58
namelijk de moeder. Hoewel we kunnen aannemen dat de moeder nauw betrokken is bij haar kind en zo een goede observator is, kunnen ook anderen zoals de vader of een leerkracht hiervoor in aanmerking komen. Daarnaast kunnen meerdere informanten een zicht bieden op hoe het kind zich gedraagt en functioneert in verschillende situatie, onder andere thuis en op school, en op die manier zorgen voor een breder en meer accuraat beeld van het kind. Ten derde was de doelstelling van de rekrutering binnen dit onderzoek dat de kinderen een erkende diagnose ADHD zouden hebben. Om een zicht te krijgen op het subtype van ADHD werd de VvGK afgenomen. Deze vragenlijst is echter een screenings- en geen diagnostisch instrument. In toekomstig onderzoek kan nagedacht worden over het gebruik van een diagnostisch instrument om het subtype van ADHD te bepalen. Eventueel zou er voor de rekrutering ook kunnen samengewerkt worden met een aantal kinder- en jeugdpsychiaters. Ten vierde blijkt dat er een hoge comorbiditeit is bij kinderen met ADHD. In dit onderzoek werd de aanwezigheid van comorbide stoornissen bevraagd in de informatiefiche. Daarnaast werd de aanwezigheid van een oppositioneel deviante stoornis of een gedragsstoornis ook nagegaan aan de hand van de VvGK. Hierbij geldt echter weer dat het een screeningsinstrument betreft en geen diagnostisch instrument. Deze informatie werd verzameld met het oog op het samenstellen van een representatieve steekproef voor kinderen met ADHD en werd niet opgenomen in de analyse. De relatie tussen de comorbide stoornissen, met betrekking tot ADHD, en temperament/persoonlijkheid kan mogelijk het onderwerp vormen van bijkomend onderzoek. Ten vijfde werd het gebruik van medicatie niet in rekening gebracht in dit onderzoek. Vermits medicatie zoals Rilatine ® en Concerta ® als doel hebben het gedrag van het kind te veranderen, te milderen, kan dit een invloed hebben op de rapportage van de informant, in deze studie de moeder. Temperament en persoonlijkheid worden namelijk deels beoordeeld op basis van het gedrag dat het kind stelt (Tellegen, 1988). Vandaar zou het interessant zijn om in toekomstig onderzoek ook medicatiegebruik te betrekken in de analyse. Zo kan er eventueel een verschil gemaakt worden tussen kinderen met en zonder medicatie. Een andere mogelijkheid is om een onderzoek op te zetten met uitsluitend kinderen die geen medicatie nemen. Voor zover wij weten, werd dit tot hiertoe in nog geen enkel gelijkaardig wetenschappelijk onderzoek nagegaan. Ten zesde kan het opnemen van meer context variabelen zoals ouderlijke stress, opvoedingsvaardigheden, schoolverloop… een mogelijkheid zijn om de inter-
59
actie tussen omgeving en temperament/persoonlijkheid mee in rekening te brengen alsook verder te onderzoeken. Hierbij aansluitend zou het ook interessant zijn om een longitudinaal onderzoek te voeren naar hoe temperament en persoonlijk samenhangen met aanpassingen en de ontwikkeling van het kind over de tijd heen. Tot slot werd in deze studie enkel de relatie tussen temperament, adaptieve persoonlijkheid en ADHD nagegaan. Een uitdaging voor toekomstig onderzoek is dan ook om de relatie tussen maladaptieve persoonlijkheidskenmerken en ADHD te bestuderen.
60
REFERENTIES AAP (American Academy of Pediatrics) (2000). Diagnosis and evaluation of the child with Attention Deficit/Hyperactivity Disorder. Pediatrics. 105, 1158-1170. Achenbach, T.M. & Rescorla, L.A. (2001). Manual for the ASEBA school-age forms & profiles. Burlington: University of Vermont, research center for children, youth, and families. Anckarsäter, H., Stahlberg, O., Larson, T., Hakansson, C., Jutblad, S-B., Niklasson, L., Nyden, A., Wentz, E., Westerger, S., Cloninger, C.R., Gillberg, C. & Rastam, M. (2006). The impact of ADHD and autism spectrum disorders on temperament, character, and personality development. American journal of psychiatry. 163, 1239-1244. APA (2002). Beknopte handleiding bij de diagnostische criteria van de DSM-IV-TR. Nieuwegein, Hentenaar Boek: American Psychiatric Association. Barkley, R.A. (1997). Behavioral inhibition, sustained attention, and executive functions: Constructing a unifying theory of ADHD. Psychological bulletin. 121, 65-94. Boer, F. & Westenberg, P.M. (1994). The factor structure of the Buss and Plomin EAS temperament survey (parental ratings) in a Dutch sample of elementary school children. Journal of personality assessment. 62, 537-551. Bouchard, T.J. & Loehlin, J.C. (2001). Genes, evolution, and personality. Behaviour genetics. 31, 243-274. Braaten, E.B. & Rosén, L.A. (1997). Emotional reactions in adults with symptoms of Attention deficit hyperactivity disorder. Personality and individual differences. 22, 355-361. Bush, G., Valera, E.M. & Seidman, L.F. (2005). Functional neuroimaging of AttentionDeficit/Hyperactivity Disorder: A review and suggested future directions. Biological psychiatry. 57, 1273-1284. Buss, A.H., Plomin, R. & Willerman, L. (1973). The inheritance of temperaments. Journal of personality. 41, 513-524. Buss, A.H. & Plomin, R. (1984). Temperament: Early developing personality traits. Hillsdale, New Jersey: Lawrence Erlbaum Associates Inc. Bussing, R., Gary, F.A., Mason, D.M., Leon, C.E., Sinha, K. & Wilson Garvan C. (2003). Child temperament, ADHD, and caregiver strain: Exploring relationships in
61
an epidemiological sample. Journal of the American academy of child and adolescent psychiatry. 42, 184-192. Bussing, R., Lehninger, F. & Eyberg, S. (2006). Difficult child temperament and attention-deficit / hyperactivity disorder in preschool children. Infants & young children. 19, 123-131. Capaldi, D.M. & Rothbart, M.K. (1992). Development and validation of an early adolescent temperament measure. Journal of early adolescence. 12, 153-173. Capsi, A., Roberts, B.W. & Shiner, R.L. (2005). Personality development: Stability and change. Annual review of psychology. 56, 453-484. Colder, C.R., Mott, J.A. & Berman, A.S. (2002). The interactive effects of infant activity level and fear on growth trajectories of early childhood behavior problems. Development and psychopathology. 14, 1-23. Constantino, J.N., Cloninger, C.R., Clarke, A.R., Hashemi, B. & Przybeck, T. (2002). Application of the seven-factor model of personality to early childhood. Psychiatry research. 109, 229-243. Costa, P.T. & McCrae, R.R. (1992). Professional manual: Revised NEO personality inventory (NEO-PI-R) and NEO five-factor inventory (NEO-FFI). Odessa, FL: Psychological assessment resources. De Clercq, B., De Fruyt, F., Van Leeuwen, K. & Mervielde I. (2006). The structure of mal-adaptive personality traits in childhood: A step toward an integrative developmental perspective for DSM-IV. Journal of abnormal psychology. 115, 639-657. De Fruyt, F. & Furnham, A. (2000). Advances in the assessment of the five-factor model. Psychologica Belgica. 40, 51-75. Downey, K.K., Stelson, F.W., Pomerleau, O.F. & Giordani, B. (1997). Adult attention deficit hyperactivity disorder: Psychological test profiles in a clinical population. Journal of nervous and mental disease. 185, 32-38. Ellis, L.K. & Rothbart, M.K. (2001). Revision of the early adolescent temperament questionnaire. Poster presented at the biennial meeting of the society for research in child development, Minneapolis, Minneapolis. Farmer, J.E. & Paterson, L. (1995). Injury risk factors in children with Attention Deficit Hyperactivity Disorder. Health psychology. 14, 325-332.
62
Finzi-Dottan, R., Manor, I. & Tyano, S. (2006). ADHD, temperament, and parental style as predictors of the child’s attachment patterns. Child psychiatry and human development. 37, 103-114. Frazier, E.M., Youngstrom, E.A. & Naugle, R.I. (2007). The latent structure of Attention-Deficit/Hyperactivity Disorder in a clinic-referred sample. Neuropsy-chology. 21, 45-64. Furman, L. (2005). What is attention deficit-hyperactivity disorder (ADHD)? Journal of child neurology. 20, 994-1002. Galéra, C., Fombonne, E., Chastang, J-F. & Bouvard, M. (2005). Childhood hyperactivity-inattention symptoms and smoking in adolescence. Drug and alcohol dependence. 78, 101-108. Gillespie, N.A., Cloninger, C.R., Heath, A.C. & Martin, N.G. (2003). The genetic and environmental relationship between Cloninger’s dimensions of temperament and character. Personality and individual differences. 35, 1931-1946. Gjone, H., Stevenson, J., Sundet, J.M. (1996). Genetic influence on parent-reported attention-related problems in a Norwegian general population twin sample. Journal of American academy of child and adolescent psychiatry. 35, 588-596. Goldberg, L.R. (2001). Analyses of Digman’s child-personality data: Derivation of BigFive factor scores from each of six samples. Journal of personality. 69, 709-743. Goldsmith, H.H. (1996). Studying temperament via construction of the toddler temperament behaviour assessment questionnaire. Child development. 67, 218-235. Goldsmith, H.H., Buss, A.H., Plomin, R., Rothbart, M.K., Thomas, A., Chess, S., Hinde, R.A. & McCall, R.B. (1987). Roundtable: What is temperament? Four approaches. Child development. 58, 505-529. Grevet, E.H., Bau, C.H.D., Salgado, C.A.I., Fischer, A.G., Kalil, K., Victor, M.M., Garcia, C.R., Sousa, M.O., Rohde, L.A. & Belmonte-de-Abreu, P. (2006). Lack of gender effects on subtype outcomes in adults with attention-deficit/hyperactivity disorder. European archives of psychiatry and clinical neuroscience. 256, 311-319. Hamers, P., Van Leeuwen K., Braet, C. & Verhofstadt-Denève L. (2002). Valkuilen in de diagnostiek bij kinderen met ADHD. In I. Antrop & H. Roeyers (Eds.). Moeilijke kinderen of kinderen die het moeilijk hebben. Evidence-based werken, niet zo evident! (pp.73-85). Antwerpen: Garant.
63
Haslam, N., Williams, B., Prior, M., Haslam, R., Graetz, B. & Sawyer, M. (2006). The latent structure of attention-deficit/hyperactivity disorder: A taxometric analysis. Australian and New Zealand journal of psychiatry. 40, 639-647. Hudziak, J.J., Copeland, W., Stanger, C. & Wadsworth, M. (2004). Screening for DSMIV externalizing disorders with the child behavior checklist: a receiver-operating characteristic analysis. Journal of child psychology and psychiatry. 45, 1299-1307. Hudziak, J.J., Derks, E.M., Althoff, R.R., Rettew, D.C. & Boomsma, D.I. (2005). The genetic and environmental contributions to attention deficit hyperactivity disorder as measured by the Conners’ Rating Scales – Revised. American journal of psychiatry. 162, 1614-1620. Jain, M., Palacio, L.G., Castellanos, F.X., Palacio, J.D., Pineda, D., Restrepo, M.I., Muñoz, J.F., Lopera, F., Wallis, D., Berg, K., Bailey-Wilson, J.E., Arcos-Burgos, M. & Muenke, M. (2007). Attention-deficit/hyperactivity disorder and comorbid disruptive behavior disorders: Evidence of pleiotropy and new susceptibility loci. Biological psychiatry. 61, 1329-1339. Jensen, P.S., Mrazek, D., Knapp, P.K., Steinberg, L., Pfeffer, C., Schowalter, J. & Shapiro, T. (2003). Evolution and revolution in child psychiatry: ADHD as a disorder of adaptation. Journal of the American academy of child and adolescent psychiatry. 36, 1672-1679. John, O.P., Caspi, A., Robins, R.W., Moffit, T.E. & Stouthamer-Loeber, M. (1994). The “little five”: Exploring the nomological network of the five-factor model of personality in adolescent boys. Child development. 65, 160-178. Larsen, R.J. & Buss, D.M. (2005). Physiological approaches to personality. Differential and personality psychology. Domains of knowledge about human nature (pp. 192228). New York: McGraw-Hill. Levy, F., Hay, D.A., Bennett, K.S. & McStephen, M. (2005). Gender differences in ADHD subtypes comorbidity. Journal of the American academy of child and adolescent psychiatry. 44, 368-376. Levy, F., McStephen, M., Wood, C. & Waldman, I. (1997). Attention-deficit hyperactivity disorder: A category or a continuum? Genetic analysis of a large-scale twin study. Journal of the American academy of child and adolescent psychiatry. 36, 737744.
64
Lynn, D.E., Lubke, G., Yang, M., McCracker, J.T., McCough, J.J., Ishii, J., Loo, S.K., Nelson, S.F. & Smalley, S.L. (2005). Temperament and character profiles and the dopamine D4 receptor gene in ADHD. American journal of psychiatry. 162, 906914. Markon, K.E., Krueger, R.F. & Watson, D. (2005). Delineating the structure of normal and abnormal personality: An integrative, hierarchical approach. Journal of personality and social psychology. 88, 139-157. Martel, M.M. & Nigg, J.T. (2006). Child ADHD and personality/temperament traits of reactive and effortful control, resiliency, and emotionality. Journal of child psychology and psychiatry. 47, 1175-1183. Mathiesen, K.S. & Tambs, K. (1999). The EAS temperament questionnaire – factor structure, age trends, reliability, and stability in a Norwegian sample. Journal of child psychology and psychiatry. 28, 61-77. McCrae, R.R., Costa, P.T., Ostendorf, F., Angleitner, A., Hřebíčková, M., Avia, M.D., Sanz, J., Sánchez-Bernardos, M.L., Kusdil, M.C., Woodfield, R., Saunders, P.R. & Smith, P.B. (2000). Nature over nurture: Temperament, personality, and life span development. Journal of personality and social psychology. 78, 173-186. McIntosh, D.E. & Colelove, A.S. (1996). Profile comparisons between ADHD and nonADHD children on the temperamental assessment battery for children. Journal of psychoeducational assessment. 14, 362-372. Mervielde, I, De Clercq, B., De Fruyt, F. & Van Leeuwen, K. (2005). Temperament, personality, and developmental psychopathology as childhood antecedents of personality disorders. Journal of personality disorders. 19, 171-201. Mervielde, I. & De Fruyt, F. (1999). Construction of the hierarchical personality inventory for children (HiPIC). In I. Mervielde, I. Deary, F. De Fruyt & F. Ostendorf (Eds.). Personality psychology in Europe (pp. 107-127). Tilburg: Tilburg University Press. Mervielde, I. & De Fruyt, F. (2000). The big five personality factors as a model for the structure of children’s peer nominations. European journal of personality. 14, 91106.
65
Miller, C.J., Miller, S.R., Newcorn, J.H. & Halperin, J.M. (2008). Personality characteristics associated with persistent ADHD in late adolescence. Journal of abnormal child psychology. 36, 165-173. Muris, P., Meesters, C. & Rompelberg, L. (2006). Attentional control in middle childhood: Relations to psychopathological symptoms and threat perception distortions. Behaviour research and therapy. 45, 997-1010. Neuman, R.J., Sitdhiraska, N., Reich, W., Ji, T. H.C., Joyner, C.A., Sun, L.W. & Todd, R.D. (2005). Estimation of prevalence of DSM-IV and latent class-defined ADHD subtypes in a population-based sample of child and adolescent twins. Twin research and human genetics. 8, 392-401. Nigg, J.T. (2000). On inhibition/disinhibition in developmental psychopathology: Views from cognitive and personality psychology and a working inhibition taxonomy. Psychological bulletin. 126, 220-246. Nigg, J.T., Blaskey, L.G., Huang-Pollock, C.L., Hinshaw, S.P., John, O.P., Willcutt, E.G. & Pennigton, B. (2002). Big five dimensions and ADHD symptoms: Links between personality traits and clinical symptoms. Journal of personality and social psychology. 83, 451-469. Nigg, J.T., Goldsmith, H.H. & Sachek, J. (2004). Temperament and Attention Deficit Hyperactivity Disorder: The development of a multiple pathway model. Journal of clinical child and adolescent psychology. 33, 42-53. Oldehinkel, A.J., Hartman, C.A., De Winter, A.F., Veenstra, R. & Ormel, J. (2004). Temperament profiles associated with internalizing and externalizing problems in preadolescence. Development and psychopathy. 16, 421-440. Oosterlaan, J., Scheres, A., Antrop, I., Roeyers, H. & Sergeant, J.A. (2000). Vragenlijst voor gedragsproblemen bij kinderen (VvGK). Nederlandse bewerking van de disruptive behavior disorder rating scale [Dutch translation of the disruptive behavior disorder rating scale]. Lisse: Swets & Zeitlinger. Ostrander, R., Weinfurt, K.P., Yarnold, P.R. & August, G.J. (1998). Diagnosing attention deficit disorders with the behavioural assessment system for children and the child behaviour checklist: Test and construct validity analyses using optimal discriminant classification trees. Journal of consulting and clinical psychology. 66, 660672.
66
Parker, J.D.A., Majeski, S.A. & Collin, V.T. (2004). ADHD symptoms and personality: Relationships with the five-factor model. Personality and individual differences. 36, 977-987. Presley, R. & Martin, R.P. (1994). Toward a structure of preschool temperament: Factor structure of the temperament assessment battery for children. Journal of personality. 62, 415-448. Rescorla, L., Achenbach, T., Ivanova, M. Y., Dumenci, L., Almqvist, F., Bilenberg, N., Bird, H., Chen, W., Dobrean, A., Döpfner, M., Erol, N., Fombonne, E., Fonesca, A., Frigerio, A., Grietens, H., Hannesdottir, H., Kanbyaski, Y., Lambert, M., Larsson, B., Leung, P., Liu, X., Minaei, A., Mulatu, M.S., Novik, T.S., Oh, K., Roussos, A., Sawyer, M., Simsek, Z., Steinhausen, H., Weintraub, S., Weisz, J., Metzke, C.W., Wolanczyk, T., Yang, H., Zilber, N., Zukauskiene, R. & Verhulst, F. (2007). Behavioral and emotional problems reported by parents of children ages 6 to 16 in 31 societies. Journal of emotional and behavioral disorders. 15, 130-142. Rettew, D.C., Copeland, W., Stanger, C. & Hudziak, J. (2004). Associations between temperament and DSM-IV externalizing disorders in children and adolescents. Journal Rettew D.C. & McKee, L. (2005). Temperament and its role in developmental psychopathology. Harvard review of psychiatry. 13, 14-27. Roessner, V., Becker, A., Rothenberger, A., Rohde, L.A. & Banaschewski, T. (2007). A cross-cultural comparison between samples of Brazilian and German children with ADHD/HD using the child behavior checklist. European archives of psychiatry. 257, 352-359. Rothbart, M.K. (1981). Measurement of temperament in infancy. Child development. 52, 569-578. Rothbart, M.K. (2004). Commentary: Differentiated measures of temperament and multiple pathways to childhood disorders. Journal of clinical child and adolescent psychology. 33, 82-87. Rothbart, M.K., Ahadi, S.A. & Evans, D.E. (2000). Temperament and personality: Origins and outcomes. Journal of personality and social psychology. 78, 122-135.
67
Rothbart, M.K., Ahadi, S.A., Hershey, K.L. & Fisher, P. (2001). Investigations of temperament at three to seven years: The children’s behavior questionnaire. Child development. 72, 1394-1408. Ruff, M.E. (2005). Attention Deficit Disorder and stimulant use: An epidemic of modernity. Clinical pediatrics. 44, 557-563. Rutter, M., Caspi, A. & Moffit, T.E. (2003). Using sex differences in psychopathology to study causal mechanisms: Unifying issues and research strategies. Journal of child psychology and psychiatry. 44, 1092-1125. Seidman, L.F., Valera, E.M. & Makris, N. (2005). Structural brain imaging of attentiondeficit/hyperactivity disorder. Biological psychiatry. 57, 1263-1272. Shaw, G.A. & Giambra, L.M. (1993). Task-unrelated thoughts of college students diagnosed as hyperactive in childhood. Developmental neuropsychology. 9, 17-30. Shiner, R. & Caspi, A. (2003). Personality differences in childhood and adolescence: measurement, development, and consequences. Journal of child psychology and psychiatry. 44, 2-32. Skounti, M. & Philalithis, A.(2007). Variations in prevalence of attention deficit hyperactivity disorder worldwide. European journal of pediatrics. 166, 117-123. Smalley, S.L., McGough, J.J., Moilanen, J.K., Loo, S.K., Taanila, A., Ebeling, H., Hurtig, T., Kaakinen, M., Humphrey, L.A., McCracken, J.T., Varilo, T., Yang, M.H., Nelson, S.F., Peltonen, L. & Järvelin, M.R. (2007). Prevalence and psychiatric comorbidity of attention-deficit/hyperactivity disorder in an adolescent Finnish population. Journal of the American academy of child and adolescent psychiatry. 46, 15751583. Stefanatos, G.A. & Baron, I.S. (2007). Attention-Deficit/Hyperactivity Disorder: A neuropsychological perspective towards DSM-V. Neuropsychology review. 17, 5-38. Taylor, E. (1999). Developmental neuropsychopathology of attention-deficit and impulsiveness. Developmental psychopathology. 11, 607-628. Tellegen, A. (1988). The analysis of consistency in personality assessment. Journal of personality. 56, 621-663. Tercyak, K.P. & Audrain-McGovern, J. (2003). Personality differences associated with smoking experimentation among adolescents with en without comorbid symptoms of ADHD. Substance use and misuse. 38, 1953-1970.
68
Van Hoecke, E., De Fruyt, F., De Clerq, B., Hoebeke, P. & Vande Walle, J. (2006). Internalizing and externalizing problem behavior in children with nocturnal and diurnal enuresis: A five-factor model perspective. Journal of pediatric psychology. 31, 460-468. Watson, D., Clark, L.A. & Harkness, A.R. (1994). Structures of personality and their relevance to psychopathology. Journal of abnormal psychology. 103, 18-31. White, J.D. (1999). Personality, temperament and ADHD: A review of the literature. Personality and individual differences. 27, 589-598. Yoo, H.J, Kim, M., Ha, J.H., Chung, A., Sim, M.E., Kim, S.J. & Lyoo, J.K. (2006). Biogenetic temperament and character and Attention Hyperactivity Deficit Disorder in Korean children. Psychopathology. 39, 25-31.
69
BIJLAGE
Bijlage 1. Inleidende Brief voor Ouders
In deze envelop vindt u volgende documenten: - Algemene uitleg. - Geïnformeerde toestemming: Gelieve deze in te vullen en te ondertekenen. Hiermee gaat u akkoord deel te nemen aan dit onderzoek. We willen hierbij nog eens beklemtonen dat alle gegevens anoniem worden verwerkt en uitsluitend dienen voor wetenschappelijk onderzoek. - Een algemene informatiefiche over uw kind en uw gezin. - De vragenlijsten: * CBCL (algemene gedragsvragenlijst). * HIPIC (persoonlijkheidsvragenlijst). * DIPSI (persoonlijkheidsvragenlijst). * VvGK (gedragsvragenlijst). * Temperamentsvragenlijst EAS. * EATQ. * SOG (Schaal Ouderlijk Gedrag). - Een voorgefrankeerde envelop, met het adres van de universiteit: Gelieve met behulp van deze envelop alle bovenstaande documenten liefst binnen de drie weken terug te bezorgen.
Retouradres: Sarah De Pauw (ADHD-onderzoek), Vakgroep Ontwikkelings-, Persoonlijkheids- en Sociale Psychologie Henri Dunantlaan 2 9000 Gent
Bijlage 2. Informed Consent
Geïnformeerde toestemming Ik, ondergetekende, ___________________________ (naam) verleen mijn medewerking aan het onderzoek naar temperament, persoonlijkheid en gedrag bij kinderen met ADHD/ADD. Ik ben ingelicht over de aard van het onderzoek en neem volledig uit vrije wil deel. Ik verklaar hierbij op de hoogte te zijn: - Van het opzet van het onderzoek. - Dat alle informatie vertrouwelijk blijft en onder geen enkel beding doorgegeven wordt aan derden. - Dat alle gegevens anoniem verwerkt zullen worden. - Dat ik altijd terecht kan bij de verantwoordelijken met vragen of bijkomende informatie over het verloop van het onderzoek. - Dat ik op elk moment de deelname om eender welke reden kan stopzetten.
Naam ouder: ___________________________________________________ Adres: ________________________________________________________ Postcode en stad________________________________________ Datum:
____/____/200___
Handtekening:
(deze gegevens worden enkel omwille van administratieve redenen gevraagd en worden nadien vernietigd.)
Bijlage 3. Informatiefiche
INFORMATIEFICHE Datum waarop de vragenlijsten werden ingevuld (dag/maand/jaar): ……………………………… Gelieve bij volgende vragen aan te duiden wat van toepassing is. Opmerking: Alle gegevens worden anoniem verwerkt, de informatie wordt uitsluitend voor onderzoek gebruikt, nadien wordt dit vernietigd. ALGEMEEN Hoe bent u in contact gekomen met het onderzoek? 1. □ Via de vzw Zit Stil. 2. □ Via een CLB. 3. □ Via volgende site: ……………………………………….. 4. □ Vernomen van een andere ouder. 5. □ Via de thuisbegeleidingsdienst: ………………………… 6. □ Revalidatiecentrum. 7. □ Andere nl. ………………………………………………….
KIND/JONGERE Naam + voornaam: …………………………………………………………………………………. Geboortedatum: ………………………..... Leeftijd: …………………………….. Geslacht: □M □V Plaats in de kinderrij van het gezin: ……………………….. van …………………… kinderen Huidig studieniveau: 1. Kleuteronderwijs. Klasjaar: ………………………. 2. Lager Onderwijs. Klasjaar: ………………………. 3. Bijzonder LO. Klasjaar: ………………………. 4. Lager BSO. Klasjaar: ………………………. 5. Lager TSO. Klasjaar: ………………………. 6. Lager ASO. Klasjaar: ………………………. 7. Buitengewoon SO. Klasjaar: ………………………. 8. Andere (vul in): …………………………………………………………………………… Welke diagnose werd er bij uw kind gesteld? 1. □ ADHD (Aandachtstekortstoornis met hyperactiviteit.) 2. □ ADD (Aandachtstekortstoornis zonder hyperactiviteit.) Wanneer werd er bij uw kind de diagnose ADHD/ADD gesteld? 1. □ Afgelopen jaar (2007). 2. □ In 2006. 3. □ In 2005. 4. □ In 2004. 5. □ In 2003. 6. □ In 2002. 7. □ Vroeger dan 2002 nl. ……………………………… Door wie werd de diagnose gesteld? 1. □ Psycholoog. 2. □ Psychiater. 3. □ Kinderarts. 4. □ Huisarts. 5. □ Revalidatiecentrum.
6. □ CLB. 7. □ CGGZ (centrum Geestelijke Gezondheidszorg). 8. □ Andere nl. ………………………………………………………………………………… Werd er bij uw kind, naast ADHD/ADD ook een andere diagnose gesteld? 1. □ Neen. 2. □ Ik weet het niet. 3. □ Ja: □ Oppositionele opstandige gedragsstoornis (ODD). □ Gedragsstoornis (CD). □ Leerstoornis (bv. dyslexie, dyscalculie, dysorthografie). □ NLD (non-verbale leerstoornis). □ Stoornis in de motoriek. □ Taalontwikkelingsstoornis. □ Ticstoornis. □ Zwakbegaafdheid. □ Angststoornissen. □ Depressie. □ Autisme. □ Autistische stoornis niet anderzijds omschreven (Asperger, PDD-NOS). □ Andere nl. …………………………………………………………………. Neemt uw kind medicatie? Zo ja, welke? …………………………………………………… Krijgt uw kind momenteel begeleiding? 1. □ Neen. 2. □ Ja: □ In een revalidatiecentrum. □ Thuisbegeleiding. □ Psycholoog. □ Logopedist. □ Andere nl. ………………………………………………………………… Werden er bij andere gezinsleden ook de diagnose ADHD/ADD (of andere, geef aan) gesteld? 1. □ Moeder: ……………………………. 2. □ Vader: ……………………………… 3. □ Broer: ……………………………...... 4. □ Zus: ………………………………..... 5. □ Andere: …………………………….. 6. □ Geen: ...…………………………….. Verdere informatie die u nuttig lijkt om mee te delen: ……………………………………………………………………………………………………………… ……………………………………………………………………………………………………………… ……………………………………………………………………………………………………………… ……………………………………………………………………………………………………………… ………………………………………………………………………………………………………………
OUDER (MOEDER) Geboortedatum: ……………………………………….. Burgerlijke staat van de ouder: 1. □ Gehuwd. 2. □ Ongehuwd. 3. □ Samenwonend. 4. □ Gescheiden. 5. □ Weduwe. 6. □ Nieuw samengesteld na echtscheiding.
Leeftijd: …………………………………
7. □ Nieuw samengesteld na overlijden partner. Plaats in het gezin: 1. □ Moeder. 2. □ Stiefmoeder. Hoe lang kent u het kind reeds (in maanden): ……………………………………………… 3. □ Vriendin van biologische vader van het kind. Hoe lang kent u het kind reeds (in maanden): ……………………………………………… 4. □ Andere (vul in): ……………………………………………………………………………… Hoogst afgewerkt opleidingsniveau ouder: 1. □ Kleuteronderwijs. 2. □ Lager Onderwijs. 3. □ Bijzonder LO. 4. □ Lager BSO. 5. □ Lager TSO. 6. □ Lager ASO. 7. □ Hoger BSO. 8. □ Hoger TSO. 9. □ Hoger ASO. 10. □ Buitengewoon SO. 11. □ Hogeschool korte type. 12. □ Hogeschool lange type. 13. □ Universiteit. 14. □ Andere (vul in): ……………………………………………………………………………….. Beroep: 1. □ Huisvrouw. 2. □ Arbeidster. 3. □ Bediende. 4. □ Zelfstandige (bv.: zaakvoerder, helpende echtgenote in de zaak). 5. □ Zelfstandige vrij beroep (bv.: dokter, advocaat). 6. □ Kaderfunctie (bv.: directeur, manager). Geef zelf een omschrijving van uw beroep (bv.: bakker, leraar): .....................................……… Huidige beroepssituatie: 1. □ Werkzaam (geef percentage aan; voltijds = 100%, deeltijds = bv. 80%, 50%): ……… 2. □ Niet in dienst (huisvrouw, niet werkzoekend). 3. □ Werkzoekende (= werkloos). 4. □ OCMW-steun. 5. □ Invalide. 6. □ Ziekteverlof (enkel indien langer dan 1 maand). 7. □ Gepensioneerd. 8. □ Student. 9. □ Andere: ………………………………………………………………………………………... Land van herkomst: 1. □ België. 2. □ Andere (vul in): ……………………………………………………………………………….. Hoe lang woont u reeds in België (in maanden)?: ………………………………………………..
OUDER (VADER) Geboortedatum: ……………………………………….. Burgerlijke staat van de ouder:
Leeftijd: …………………………………
1. □ 2. □ 3. □ 4. □ 5. □ 6. □ 7. □
Gehuwd. Ongehuwd. Samenwonend. Gescheiden. Weduwnaar. Nieuw samengesteld na echtscheiding. Nieuw samengesteld na overlijden partner.
Plaats in het gezin: 1. □ Vader. 2. □ Stiefvader. Hoe lang kent u het kind reeds (in maanden): ……………………………………………… 3. □ Vriend van biologische moeder van het kind. Hoe lang kent u het kind reeds (in maanden): ……………………………………………… 4. □ Andere (vul in): ……………………………………………………………………………… Hoogst afgewerkt opleidingsniveau ouder: 1. □ Kleuteronderwijs. 2. □ Lager Onderwijs. 3. □ Bijzonder LO. 4. □ Lager BSO. 5. □ Lager TSO. 6. □ Lager ASO. 7. □ Hoger BSO. 8. □ Hoger TSO. 10. □ Hoger ASO. 11. □ Buitengewoon SO. 12. □ Hogeschool korte type. 13. □ Hogeschool lange type. 14. □ Universiteit. 15. □ Andere (vul in): ……………………………………………………………………………… Beroep: 1. □ Huisman. 2. □ Arbeider. 3. □ Bediende. 4. □ Zelfstandige (bv.: zaakvoerder, helpende echtgenoot in de zaak). 5. □ Zelfstandige vrij beroep (bv.: dokter, advocaat). 6. □ Kaderfunctie (bv.: directeur, manager). Geef zelf een omschrijving van uw beroep (bv.: bakker, leraar): ………………………………… Huidige beroepssituatie: 1. □ Werkzaam (geef percentage aan; voltijds = 100%, deeltijds = bv. 80%, 50%): ……… 2. □ Niet in dienst (huisman, niet werkzoekend). 3. □ Werkzoekende (= werkloos). 4. □ OCMW-steun. 5. □ Invalide. 6. □ Ziekteverlof (enkel indien langer dan 1 maand). 7. □ Gepensioneerd. 8. □ Student. 9. □ Andere: ……………………………………………………………………………………… Land van herkomst: 1. □ België. 2. □ Andere (vul in): ……………………………………………………………………………… Hoe lang woont u reeds in België (in maanden)?: …………………………………………
