Exploratief onderzoek binnen de Dienst Begeleid Wonen in Vlaanderen omtrent zelfmoord en zelfmoordpreventie van hun cliënten

Universiteit Gent Faculteit Psychologie en Pedagogische wetenschappen Academiejaar 2014-2015 Tweedesemesterexamenperiode

Exploratief onderzoek binnen de Dienst Begeleid Wonen in Vlaanderen omtrent zelfmoord en zelfmoordpreventie van hun cliënten Exploratief onderzoek op basis van interviews met begeleiders

Masterproef II neergelegd tot het behalen van de graad van Master in de pedagogische wetenschappen, afstudeerrichting Orthopedagogiek door Josfien Vanden Abeele 01005621

Promotor: Prof. Dr. Geert Van Hove Begeleiding: Geert Van Hove

Zelfmoord is een daad van emancipatie, zoals ook euthanasie zou moeten zijn; maar, hier staan dogma's in de weg en zonderlinge bezwaren. (Hugo Raes, 1976)

Ondergetekende, Josfien Vanden Abeele, Geeft toelating tot het raadplegen van de masterproef door derden.

I

Voorwoord Deze masterproef vormt het sluitstuk van mijn vijfjarige opleiding in de Pedagogische Wetenschappen – Orthopedagogiek. Daarnaast is dit ook het startpunt van mijn toekomst als orthopedagoog. Deze masterproef is in samenwerking met enkele belangrijke mensen tot stand gekomen en graag bedank ik hen daarvoor. Ten eerste bedank ik Prof. Dr. Geert Van Hove voor het opvolgen van deze masterproef en het aanbrengen van nieuwe onderzoeksinzichten. Bovendien hielp Prof. Dr. Van Hove me ook als ik contact zocht met personen als bron van informatie voor deze masterproef. Zonder de participanten had ik deze masterproef niet tot een goed einde kunnen brengen. Ik bedank ieder van hen dan ook in het bijzonder voor zijn of haar medewerking aan dit onderzoek. Ook bedank ik Pieter Delaere voor de steun die ik kreeg tijdens het volbrengen van mijn studies en om me bij te staan te met goede raad en daad. Meer specifiek ook voor het kritisch overlezen van dit werkstuk. Ten slotte richt ik me tot mijn ouders. Zij verdienen een woord van dank om het me mogelijk te maken deze opleiding te volgen. Ze stonden steeds klaar met hun goede raad en steun.

Een dikke merci!

II

Inhoudsopgave Voorwoord .................................................................................................................................I Inhoudsopgave ......................................................................................................................... II Abstract ................................................................................................................................... IV Inleiding ..................................................................................................................................... 1 Literatuurstudie .......................................................................................................................... 2 Conceptuele omkadering ........................................................................................................ 2 Zelfmoord – euthanasie....................................................................................................... 2 Het suïcidaal proces. ........................................................................................................... 3 Personen met een verstandelijke beperking. ....................................................................... 4 Zelfmoordpreventie............................................................................................................. 5 Begeleid Wonen. ................................................................................................................. 5 Zelfmoord algemene bevolking: prevalentie .......................................................................... 6 Internationaal. ..................................................................................................................... 6 België/Vlaanderen............................................................................................................... 6 Zelfmoord bij personen met een verstandelijke beperking .................................................... 6 Internationaal. ..................................................................................................................... 6 Vlaanderen. ......................................................................................................................... 8 Zelfmoordpreventie ................................................................................................................ 8 Internationaal. ..................................................................................................................... 8 Vlaanderen: Vlaams Actieplan Suïcidepreventie. .............................................................. 8 Risicofactoren zelfmoord ....................................................................................................... 9 Persoonsgerichte risicofactoren. ......................................................................................... 9 Invloed netwerk en maatschappij...................................................................................... 10 Concrete omgang met signalen............................................................................................. 11 Interpretatie van signalen. ................................................................................................. 11 Praten. ............................................................................................................................... 11 Inschatting ernst. ............................................................................................................... 11 Opvang hulpverleners ....................................................................................................... 11 Belgische wetgeving: euthanasie bij personen met een verstandelijke beperking ............... 12 Probleemstelling ....................................................................................................................... 13 Methodologie ........................................................................................................................... 14 Selectie van de respondenten ................................................................................................ 14

III Keuzes en methoden ............................................................................................................. 14 Kwalitatief, exploratief onderzoek.................................................................................... 14 Thematische analyse. ........................................................................................................ 15 Procedure .............................................................................................................................. 16 Resultaten ................................................................................................................................. 18 Vergelijking met algemene bevolking .................................................................................. 18 Cognitieve beperking als neutrale factor. ......................................................................... 18 Cognitieve beperking als risicofactor of als remmende factor. ........................................ 18 Oorzaak signalen .................................................................................................................. 21 Netwerk ................................................................................................................................ 22 Leden van het netwerk bij cliënten met zelfmoordsignalen, zelfmoordpogingen en/of zelfmoord. ......................................................................................................................... 22 Invloed netwerk op zelfmoordsignalen, zelfmoordpogingen en zelfmoord. .................... 23 Invloed professionele netwerk. ......................................................................................... 24 Omgang met signalen en pogingen ...................................................................................... 25 Interpretatie signalen. ........................................................................................................ 25 Omgang met signalen tegenover collega’s en cliënten. .................................................... 26 Standaard procedure in het omgaan met signalen. ............................................................ 27 Euthanasie ............................................................................................................................. 29 Geen ervaring. ................................................................................................................... 29 Wel ervaring...................................................................................................................... 30 Discussie & Conclusie ............................................................................................................. 31 Bespreking resultaten ............................................................................................................... 31 Vergelijking met de algemene bevolking. ........................................................................ 31 Wat zijn de oorzaken van signalen? .................................................................................. 31 Wat is de invloed van het netwerk? .................................................................................. 32 Hoe wordt er om gegaan met signalen en pogingen? ....................................................... 32 Is euthanasie in de praktijk bespreekbaar? ........................................................................ 33 Sterktes en beperkingen onderzoek ...................................................................................... 34 Aanbevelingen voor vervolgonderzoek ................................................................................ 35 Algemene conclusie .............................................................................................................. 36 Referentielijst ........................................................................................................................... 37 Bijlage 1 ....................................................................................................................................... Bijlage 2 .......................................................................................................................................

IV

Abstract Achtergrond: Hoewel zelfmoord een actueel thema is bij het cliënteel van de Dienst Begeleid Wonen, meer bepaald bij personen met een licht verstandelijke beperking, werd er nog maar weinig onderzoek verricht rond dit thema. Daarom werd de huidige studie gevoerd met een exploratief onderzoeksopzet. Methode: Tien begeleiders van de Dienst Begeleid Wonen waren bereid om mee te werken aan dit onderzoek. Deze begeleiders werden bevraagd over hun visie op zelfmoord(preventie) bij hun cliënten. Dit onderzoek werd gevoerd met een exploratief onderzoeksopzet, en werd vervolgd door een thematische analyse. Resultaten: Er is geen consensus te vinden tussen de meningen van de verschillende begeleiders of een verstandelijke beperking invloed heeft op zelfmoord. Oorzaken voor zelfmoord bij het cliënteel van de Dienst Begeleid Wonen zijn zeer divers, maar meestal een samenloop van verschillende oorzaken. Vaak hebben de cliënten een heel uitgebreid professioneel netwerk, de grootte van het dichte netwerk varieert. Belangrijk hierbij is de perceptie van personen die zelfmoordsignalen vertonen: ze voelen zich alleen, ze zien geen uitweg meer, onafhankelijk of ze veel netwerk hebben. Daarnaast speelt de kwaliteit van het netwerk ook een belangrijke rol. Signalen worden vaak geïnterpreteerd als noodkreten die ernstig moeten genomen worden. De meeste begeleiders vinden het belangrijk om het gesprek over zelfmoord niet uit de weg te gaan. Ze vinden het essentieel om er net dieper op in te gaan vanwege de ernst van het onderwerp. Daarnaast is euthanasie niet bij alle diensten even bespreekbaar. Discussie: Mijn exploratief onderzoek legde enkele hiaten bloot in de literatuur. Vaak betreft het theoretische concepten die nog niet of onvoldoende in de praktijk werden onderzocht. Sleutelwoorden: Begeleid Wonen, zelfmoord, zelfmoordpreventie, visie begeleiders

ZELFMOORD BIJ CLIËNTEN BEGELEID WONEN

1

Inleiding In de media zijn de thema’s ‘euthanasie’ en ‘zelfmoord’ brandend actueel. Rond euthanasie worden algemene kaders voor uitgetekend, maar er is in de literatuur zeer weinig te vinden over de toepassing ervan bij personen met een beperking. Als er daarnaast ingezoomd wordt op zelfmoord bij die doelgroep, is er wel theorie voor handen, maar in hoeverre deze in de praktijk toegepast wordt, is onduidelijk. Als dit opengetrokken wordt naar het geheel van zelfmoord bij personen met een verstandelijke beperking in de praktijk, is er bijzonder weinig literatuur voor handen. Met dit exploratief onderzoek wordt gepoogd de eerste stap te zetten in de link tussen praktijk en literatuur, en worden enkele hiaten in de literatuur bloot gelegd.


2

Literatuurstudie Conceptuele omkadering Ter verduidelijk van het onderwerp van deze masterproef worden de conceptuele begrippen hierbij verder verklaard. Dit om te kunnen starten met klare en eenduidige begrippen. Zelfmoord – euthanasie. Over de termen zelfmoord en euthanasie bestaan er verschillende definities die verder verklaard dienen te worden. Beide processen gaan over bewust een einde maken aan het leven, maar er spelen verschillende processen. Vermits dit werkstuk gebaseerd is op exploratief onderzoek, komen deze onderwerpen vaak samen voor. Gedachten – poging – zelfdoding. Het hanteren van verschillende definities van zelfmoord kan leiden tot problemen op de domeinen gezondheidszorg, onderzoek en in de klinische praktijk. Voor de gezondheidszorg kan dit bijvoorbeeld leiden tot een over- of onderschatting van suïcidecijfers (Barraclough, Fayers & Holding, 1976). In onderzoek is het tevens moeilijk te onderzoeken en te vergelijken wanneer andere definities worden gehanteerd (Linehan, 1997). In dit werkstuk worden volgende definities gebruikt (Vlabo, 2008): Gedachten over zelfdoding: ‘Hieronder verstaan we een breed scala, gaande van doodsgedachten en doodswensen, over zelfdodingsneigingen tot vage of concrete zelfdodingsplannen. Hier is met andere woorden (nog) geen sprake van suïcidaal gedrag in de fysieke betekenis van het woord maar blijft men op het niveau van het denken’. Poging tot zelfdoding: ‘het opzettelijk uitvoeren van handelingen die het eigen leven bedreigen maar niet beëindigen, met als doel een lijdenssituatie te veranderen of er uit verlost te worden.’ Zelfdoding: ‘het opzettelijk uitvoeren van handelingen die het eigen leven beëindigen, met als doel een lijdenssituatie te veranderen of er uit verlost te worden.' In deze masterproef worden de termen zelfmoord, zelfdoding en suïcide door elkaar gebruikt, afhankelijk van de bron die gebruikt wordt. Zelfmoord is de meest gangbare term in Vlaanderen, terwijl andere termen zoals ‘zelfdoding’ en ‘suïcide’ ook regelmatig gebruikt worden. De term ‘zelfmoord’ krijgt immers kritiek omdat ze veroordelend klinkt, terwijl de overige termen neutraler zijn (Centrum ter preventie van zelfdoding, n.d.).


3

Euthanasie. De term euthanasie heeft doorheen de tijd verschillende betekenissen gekregen. De term zelf kan veel ladingen hebben. Een morele lading komt hierin vaak naar voren met name of het doden van medemensen binnen een samenleving toegestaan en wettelijk geregeld moet worden (ten Have, ter Meulen & van Leeuwen, 2006). In elk land worden verscheidene definities van euthanasie gehanteerd, ook in België zijn meerdere definities gangbaar (ten Have et al., 2006). In dit werkstuk wordt de volgende definitie gehanteerd: ‘Euthanasie wordt erkend als het recht van iedere zieke om te kiezen voor het leven of de dood, voor zover hij zich bevindt in de omstandigheden bepaald in de wet’ (Belgische Federale Overheidsdiensten, 2012a). Het suïcidaal proces. Aan elke zelfmoord gaat een proces vooraf van toenemende suïcidaliteit: van gedachte naar plan naar daad (Retterstol, 1993). De duur van dit proces is variabel en individueel bepaald. Figuur 1 vormt een visuele voorstelling van het suïcidaal proces. Op de verticale as kan de ernst van de suïcidale tendens gelezen worden. Het proces fluctueert met de tijd en bevat perioden waarbij er een sterke wens is om te sterven, en perioden waar die wens minder aanwezig is (Burgis, Cerin, De Leo & Spathonis, 2005). Suïcidegedachten beginnen veelal vaag en worden concreter. Deze gedachten kunnen verdwijnen en weer opkomen (Andriessen & Bonnewyn, 2013).

Figuur 1: Het suïcidale proces (Retterstol, 1993, vertaald door Werkgroep Verder (http://www.werkgroepverder.be/))


4

De horizontale as geeft het tijdsverloop van het proces weer. Gemiddeld ligt er een periode van één tot twee jaar tussen de eerste gedachten aan zelfmoord en de zelfmoord waarop de dood volgt (Andriessen & Bonnewyn, 2013). Aandacht dient gevestigd te worden dat een suïcidaal proces erg individueel is, en dus verschilt van persoon tot persoon. De stippellijn geeft de grens aan tussen observeerbaar en niet-observeerbaar gedrag. Signalen zijn niet altijd zichtbaar voor de omgeving van een individu. Personen met een verstandelijke beperking. Historisch gezien werden personen met een verstandelijke beperking gezien als onvolwaardige wezens. De eerste definities die over deze doelgroep gebruikt werden, waren idioten, imbecielen en debielen (van Trigt, 2015). Na deze eerste definities volgden nog enkele definities, om uiteindelijk te komen tot de term die nu het meest gangbaar is, en kadert binnen ‘inclusie en support’: ‘Personen met een verstandelijke beperking’ (van Trigt, 2015). Hierbij heeft iedereen in de maatschappij rechten en plichten, iedereen is gelijk. Ook worden instellingen afgebroken, en komen de personen met een verstandelijke beperking in gewone huizen te wonen, tussen ‘andere’ mensen. De vermaatschappelijking van de zorg speelt hierin een belangrijke rol. Over de term ‘personen met een verstandelijke beperking’ bestaan er verscheidene uiteenlopende definities. De definitie die in dit werkstuk gehanteerd wordt, komt van het AAIDD (2010): ‘Intellectual disability is a disability characterized by significant limitations in both intellectual functioning and in adaptive behavior, which covers many everyday social and practical skills. This disability originates before the age of 18.’ (Broekaert, Van Hove, Vandevelde, Soyez & Vanderplasschen, 2010). Belangrijk is om hierbij de nadruk te leggen op de brede invulling van een verstandelijke beperking: deze beperking kan niet enkel bepaald worden op basis van

een

intelligentiequotiënt (IQ), maar twee andere factoren spelen een belangrijk rol: aanpassingsgedrag en de beperking moet aanwezig zijn voor men achttien jaar wordt. Een IQ-test is de belangrijkste tool bij het ‘labellen’ van deze doelgroep (AAIDD, 2010). Onder ‘aanpassingsgedrag’ verstaat men conceptuele, sociale en praktische vaardigheden (AAIDD, 2010).


5

Zelfmoordpreventie. Preventie is ‘het geheel van voorschriften en maatregelen die genomen of voorzien worden in alle stadia van de activiteit van de onderneming of de instelling om de professionele risico’s te verminderen. Preventie laat toe om de gezondheid te bewaren en het welzijn te verbeteren.’ (Belgische Federale Overheidsdiensten, 2012b). Met betrekking tot preventie kunnen drie niveaus onderscheiden worden: universele, selectieve en geïndiceerde preventie (Mrazek & Haggerty, 1994). Andriessen en Bonnewyn (2013) gaven een Nederlandse beschrijving aan deze niveaus. Universele preventie is gericht op de algemene bevolking of een deelpopulatie, die niet geïdentificeerd is op basis van een individuele risicofactor. Hierbij wordt gefocust op algemene determinanten van suïcidaliteit. Een voorbeeld van universele preventie is het opstellen van massamediale campagnes en het beperken van de beschikbaarheid van middelen. Bij selectieve preventie worden strategieën gehanteerd die gericht zijn op doelgroepen met verhoogd risico op suïcidaal gedrag. Een voorbeeld van deze vorm van preventie is de detectie van depressie en suïcidaliteit bij kwetsbare groepen. Concrete mogelijkheden hierbij zijn het ter beschikking stellen van laagdrempelige telefonische en online hulp. De laatste vorm van preventiestrategieën is de geïndiceerde preventiestrategieën. Deze strategieën richten zich op personen die suïcidale gedachten hebben of die in het verleden reeds suïcidaal gedrag hebben gesteld. Een voorbeeld hiervan is het garanderen van continuïteit in de zorg voor zelfmoordpogers. Begeleid Wonen. Dienst Begeleid Wonen zorgen voor begeleiding en ondersteuning van personen die niet volledig op eigen kracht in de samenleving kunnen wonen. Mits beperkte ondersteuning wordt dit wel mogelijk (VAPH, 2007). Hierbij richt de begeleiding zich enkel tot meerderjarigen die hulp wensen, verdere specificaties zijn er niet. Begeleiding wordt geboden bij dagelijkse activiteiten (huisouden, budget,…) en op psychosociaal vlak (relaties, opvoeding kinderen,…), en dit voor één uur per week. Voor de cliënten die hiervan gebruik maken, is het mogelijk om in een eigen huis begeleid te worden, alsook in huurhuizen. Soms wonen meerdere personen met een beperking samen in een huis (maximum vier).


6

Zelfmoord algemene bevolking: prevalentie Internationaal. De World Health Organization (2014) spreekt van meer dan 800 000 mensen die sterven door zelfmoord, wereldwijd, per jaar. Dat correspondeert met elke veertig seconden iemand die zelfmoord pleegt. Een reactie hierop van enkele Westerse landen was het invoeren van een nationaal actieplan voor suïcidepreventie. Deze plannen geven suggesties voor verschillende interventies, maar de effectiviteit hiervan is vaak niet geëvalueerd (Mann et al., 2005). België/Vlaanderen. De cijfers voor Vlaanderen in 2011 tonen aan dat 1152 Vlamingen zelfmoord pleegden (Vlaams Agentschap Zorg en Gezondheid, 2014), Andriessen (2007) spreekt van 1100 mensen per jaar in Vlaanderen. De cijfers voor Vlaanderen liggen iets hoger dan die van België (Houtman, n.d.; Vlaams Agentschap Zorg en Gezondheid, 2014).

Daarenboven zijn er vijftien keer meer zelfmoordpogingen dan geslaagde

zelfmoorden, wat neerkomt op 100 pogingen per dag in België (Houtman, n.d.). Niet alle personen die een zelfmoordpoging ondernemen, hebben een wens op dood te gaan. Slechts een vierde heeft een echte doodswens (Houtman, n.d.). Het Vlaamse suïcidecijfer ligt 1,5 keer hoger dan het EU-gemiddelde (Vlaams Agentschap Zorg en Gezondheid, 2014). Deze cijfers vereisen de nodige aandacht voor zelfmoordpreventie. Zelfmoord bij personen met een verstandelijke beperking Vermits het merendeel van de cliënten van de Dienst Begeleid Wonen een verstandelijke beperking hebben, wordt hier verder op ingegaan. Internationaal. Internationaal zijn verschillende onderzoeken gedaan naar de prevalentie van zelfmoord bij personen met een verstandelijke beperking. In dit werkstuk wordt er dieper ingegaan op de prevalentie van deze doelgroep en wordt de prevalentie vergeleken met de algemene bevolking. Prevalentie. De prevalentie bij personen met een verstandelijke beperking kan zeer moeilijk gemeten worden. Hierdoor zijn er weinig cijfers beschikbaar voor onderzoek. Vaak worden cijfers gebaseerd op studies waarbij de participanten reeds gekend zijn in het hulpverleningsland. De ‘ware’ prevalentie betreft echter ook de personen met een verstandelijke beperking die nog niet gekend zijn bij voorzieningen. Exacte cijfers hiervoor zijn in de literatuur niet terug te vinden.


7

Hurley (2006) poneert dat stemmingsstoornissen vaak voorkomen bij mensen met een verstandelijke beperking, terwijl zelfmoord eerder zeldzaam is. Andere auteurs (Merrick, Merrick, Lunsky & Kandel, 2006) bevestigen dit en geven ook aan dat personen met een verstandelijke beperking vaak een bijkomende psychiatrische problematiek hebben, maar dat die vaak niet gediagnosticeerd wordt, terwijl dat die wel een belangrijke rol kan spelen in suïcide. Vergelijken met algemene bevolking. Internationaal zijn tegenstrijdige assumpties te vinden in literatuur. Sommige auteurs (Merrick et al., 2006; Lunsky, 2004) nemen aan dat kenmerken van suïcidaliteit in de populatie van personen met een verstandelijke beperking dezelfde zijn als kenmerken van suïcidaliteit in de algemene bevolking. Een studie in Finland toonde aan dat vrouwen met een verstandelijke beperking hetzelfde zelfmoordrisico hadden als vrouwen in de algemene bevolking (Patja, Livainen, Raitasuo & Lonnqvist, 2001). Voor mannen vonden diezelfde auteurs dat personen met een verstandelijke beperking slechts een derde kans zoveel hadden op zelfmoord als mannen in de algemene bevolking. Ludi et al. (2012) neemt de stelling in dat kinderen en adolescenten met een verstandelijke

beperking

een

kwetsbare

groep

zijn

voor

het

ontwikkelen

van

zelfmoordgedachten en effectieve zelfmoord. De WHO (2014) neemt aan dat personen met een verstandelijke beperking een verhoogd risico hebben voor zelfmoord in Europa en NoordAmerika. Sörberg, Allebeck, Melin, Guunnell en Hemmingsson (2012) bevestigen met hun follow-up studie wat het WHO poneert. Andere auteurs poneren dat intelligentie positief gecorreleerd is met zelfmoord (Voracek, 2006). Deze bevinding is zeer minimaal, maar toch statistisch significant. Diezelfde auteurs geven aan dat meer onderzoek naar deze bevinding wenselijk is. Hurley (1998) beweert dat de kans op zelfmoord bij personen met een verstandelijke beperking lager is dan in de algemene bevolking, omdat er een stoornis is tussen het maken van connecties tussen gevoelens van bij voorbeeld depressie, en gedachten aan zelfmoord. Ook is er een verminderde mogelijkheid om het verdere leven te plannen, en hebben ze minder kans om zelfmoord effectief te plegen door constant toezicht van familie, verzorgers,… Onvoldoende onderzocht. Merrick et al. (2006) geeft aan dat professionelen die met deze doelgroep werken zich vaak niet bewust zijn van suïcidaliteit bij hun cliënten. Zelfmoord(poging) bij personen met een verstandelijke beperking is een onderwerp dat tot nu toe nog niet veel werd onderzocht (Merrick et al., 2006; Walters, Barrett, Knapp & Borden, 1995; Ross & Oliver, 2003; Hurley, 1998), waardoor het aangenomen wordt als een zeldzaam


8

fenomeen. Vaak wordt het probleem van zelfmoord bij deze doelgroep genegeerd omdat het probleem regelmatig overschaduwd wordt door agressie, wat vaker voorkomt bij personen met een verstandelijke beperking (Lunsky, Raina & Burge, 2012). Verschillende auteurs (Ross & Oliver, 2003) nemen aan dat het assessment van gemoedsgesteldheid bij personen met een verstandelijke beperking vaak spaak loopt. Andere auteurs zoals Ludi et al. (2012) bevestigen dit, en poneren dat de assessment van zelfmoord bij personen met een verstandelijke beperking te beperkt is. Vaak zijn de instrumenten nog niet voldoende ontwikkeld om aan deze doelgroep tegemoet te komen. Merrick et al. (2006) en Lunsky et al. (2012) geven beiden aan dat, als er onderzoek gedaan wordt, deze vaak descriptief van aard is, en vaak gebaseerd is op kleine groepen. Vlaanderen. In het Vlaams Actieplan Suïcidepreventie (2012) veronderstelt men dat er een verhoogde kwetsbaarheid is voor zelfmoord bij personen met een beperking in het algemeen.

Voor

deze

groep

bestaan

er

geen

exacte

Vlaamse

cijfers,

maar

ervaringsdeskundigen en experten op het gebied van zelfmoord(preventie) vragen toch expliciete aandacht bij het uitwerken van acties bij deze doelgroep. Zelfmoordpreventie Internationaal. Internationaal zijn er al verschillende pogingen gedaan om gidsen op te stellen met richtlijnen om zelfmoordpreventie uit te voeren. Zowel door het WHO als door de American Psychiatric Association (2006) werden richtlijnen opgesteld. In het kader van deze masterproef worden deze internationale lijnen echter niet beschreven, maar wordt er gelimiteerd tot de Vlaamse lijnen. Een consistente bevinding in de literatuur is de kloof tussen het ontwikkelen van gidsen en de toepassing er van. Een gevolg hiervan is dat patiënten niet altijd de gepaste hulp krijgen (Beurs et al, 2013). Kennis van effectieve strategieën is gelimiteerd. Vlaanderen: Vlaams Actieplan Suïcidepreventie. In december 2002 werd een eerste gezondheidsconferentie met als onderwerp ‘de preventie van depressie en zelfdoding’. Tijdens deze conferentie kwam men tot volgende doelstelling: ’de sterfte door zelfdoding bij mannen en vrouwen moet tegen 2010 verminderd zijn met 8% ten opzichte van 2000.’ (Vandeurzen, 2010). In Vlaanderen werd op 17 december 2011 een tweede Gezondheidsconferentie over suïcidepreventie

plaats.

Tijdens

deze

conferentie

werd

een

ontwerp

van

gezondheidsdoelstelling over zelfdoding en daarmee samengaande preventiestrategieën


9

voorgesteld, die de fundamenten vormen voor het Vlaams actieplan suïcidepreventie 20122020 (Vlaams actieplan suïcidepreventie, 2012). Het doel is om zelfmoord met 20% te doen dalen tegen 2020. Om het dalen van zelfmoord te verwezenlijken in Vlaanderen, werden 5 strategieën opgesteld. Naast het Vlaams actieplan zijn in de literatuur nog andere informatiebronnen te vinden omtrent suïcidepreventie. Eén van de vele voorbeelden is Kerkhof en van Luyn (2010) die een boek schreven met concrete richtlijnen hoe om te gaan met suïcidale patiënten en hun omgeving. In hoeverre deze preventiestrategieën in de praktijk toegepast worden, is onduidelijk. Risicofactoren zelfmoord Er zijn veel concrete risicofactoren terug te vinden in verschillende wetenschappelijke bronnen. Toch kan er een consensus gevonden worden dat het suïcidaal proces op gang gebracht of versneld wordt door een samenspel van risicofactoren (Vlabo, 2008; Zelfmoord 1813, n.d.; Bool & Romijn, 2010). Meer bepaald vloeit zelfdoding meestal voort uit een combinatie van een onderliggende psychische problematiek en acute levensmoeilijkheden. Deze levensmoeilijkheden zijn niet objectief te meten, maar hangen af van de mate waarin iemand pijn en hopeloosheid ervaart (Vanmeenen, 2013). Persoonsgerichte risicofactoren. In de American Psychiatric Association (APA, 2006) staan volgende factoren als risicofactoren omschreven: agressie, geweld naar anderen toe, impulsiviteit, hopeloosheid en onrust. Ook psychische angst speelt een belangrijke rol (dit zijn gevoelens van angst, bangheid, vrees), alsook anhedonie, globale slapeloosheid en paniekaanvallen. Concreet geeft het Centrum ter preventie van zelfdoding (n.d.) enkele doelgroepen die een verhoogd risico lopen: nabestaanden, jongeren en ouderen (Portzky, Van autreve & Van Heeringen, 2010). Het Vlaams Actieplan Suïcidepreventie voegt hier nog drie risicogroepen aan toe: kinderen van ouders met psychiatrische problemen, homo- en biseksuelen en mensen met psychiatrische stoornissen (Portzky et al., 2010). Ten slotte vermeldt het Centrum ter preventie van zelfdoding (n.d) nog enkele risicogroepen: suïcidepogers (Portzky et al., 2010) en verslaafden. De WHO (2014) geeft aan dat er een verschil is in risicofactoren tussen de verschillende landen. Psychiatrische problemen (zoals bijvoorbeeld depressie of misbruik van alcohol) zijn bijvoorbeeld in Europa en Noord-Amerika de grootste risicofactor op zelfmoord. In Aziatische landen speelt impulsiviteit een grote rol. Men komt tot de conclusie dat


10

zelfmoord een complex gegeven is, waarin psychologische, sociale, biologische, culturele en omgevingsgebonden factoren een rol spelen (WHO, 2014; Houtman, n.d.; Portzky et al., 2010). Of een verstandelijke beperking een risicofactor is, wordt in de literatuur niet duidelijk, maar belangrijk hierbij is dat personen met een verstandelijke beperking vaker een comorbide psychiatrische stoornis hebben dan mensen in de algemene bevolking, en dit veroorzaakt wel een verhoogd risico op zelfmoord (Neijmeijer, Moerdijk, Veneberg & Muusse, 2010; Hurley, 1998; KLIK, n.d.). De presentatie van de psychiatrische stoornis is dikwijls anders bij personen met een verstandelijke beperking dan in de algemene bevolking, wat evalueren moeilijk maakt. Invloed netwerk en maatschappij. Het Vlaams Actieplan Suïcidepreventie (2012) erkent de invloed van het netwerk op de persoon en zelfmoordsignalen. Zowel het persoonlijke netwerk als de kwaliteit van de samenleving spelen hierin een rol. Zelfmoord hangt samen met het sociale netwerk van het individu, meer concreet het krijgen en geven van steun via informele netwerken, waaronder familie en vrienden. Reynders, van Heeringen, De Maeseneer en Van Audenhove (2009) voerden onderzoek naar de samenhang tussen sociale integratie en zelfmoord. Daaruit bleek dat sociale integratie een matige voorspeller is voor suïcidecijfers. Het Vlaams Actieplan Suïcidepreventie (2012) zet bijgevolg in op het bekwaam maken van het individu om een sociaal netwerk op te bouwen en te onderhouden, en op het versterken van sociaal kapitaal in de lokale gemeenschap. Als er gefocust wordt op het professioneel netwerk omtrent psychische problemen die de cliënten kunnen ervaren, blijkt uit cijfers van Geestelijk Gezond Vlaanderen (n.d.a) dat slechts één op de drie personen professionele hulp zoekt bij psychische problemen. Eén derde weet niet waar ze hulp kunnen vinden, een andere derde stelt het zoeken naar hulp uit vanwege het prijskaartje. Uit het beleidsplan geestelijke gezondheidzorg Vlaanderen van Vandeurzen (2010) blijkt dat doorverwijzing bij personen met een psychische problematiek, afhankelijk van de ernst, naar gepaste dienstverlening niet altijd even vlot verloopt. Hiervoor worden andere oorzaken gegeven dan diegene van Geestelijk Gezond Vlaanderen (n.d.a): het grote belang van medicatie bij aanpak van problemen, het stigma dat rust op mensen met psychische problemen en de lange wachttijden voor een behandeling. Bovendien blijkt dat in landen waar psychosociale problemen sneller gediagnosticeerd

worden en waar

samenwerking tussen huisartsen en andere hulpverleners nauwer is, het suïcidecijfer lager is (Renders et al., 2009).


11

Concrete omgang met signalen Interpretatie van signalen. Diverse auteurs omschrijven een poging tot zelfmoord vaak als een schreeuw om hulp in een situatie die mensen als uitzichtloos ervaren (van Deth & Vandereycken, 2006; Geestelijk Gezond Vlaanderen, n.d.b). Vaak willen mensen weg uit de huidige leefsituatie, maar daarom nog niet uit het leven op zich. Alsnog moet de omgeving de gevoelens en gedachten over zelfdoding altijd serieus nemen, ook al lijken ze ‘alleen maar aandachttrekkerij’. Kaiser (2007) omschrijft het als een even weg willen zijn uit het moeilijke leven, als een boodschap of aanklacht naar de omgeving toe. Praten. Praten over zelfdodingsgedachten vergroot het risico op suïcidaal gedrag niet. Het is net één van de belangrijkste preventiemaatregelen. Door te vragen naar gedachten en gevoelens van een patiënt kan de huisarts de ernst van het suïciderisico inschatten en tegelijk zijn vertrouwen winnen en isolement doorbreken. De patiënt merkt dat hij over zijn zelfdodingsgedachten kan en mag praten en krijgt al pratend de kans om zijn gedachten te ordenen. Met empathie, deskundigheid en transparantie kan het contact bevorderd worden (Claessens, n.d., p. 10). Zelfmoord 1813 (n.d.) beaamt dit, en stelt zelfs dat het cruciaal is om het gesprek aan te gaan over suïcide ter preventie van suïcidaal gedrag. De reden hiervoor is dat suïcidale personen behoefte hebben aan communicatie. Bovendien is een gesprek aangaan hierover de enige weg voor de hulpverlener naar een goede risico-inschatting, wat noodzakelijk is om zicht te krijgen op risico-en beschermende factoren en het voorzien van aangepaste hulp. Hierbij is het belangrijk te luisteren en verder in te gaan op hoe concreet het plan is, eerder dan onmiddellijk met oplossingen te komen of het gezegde te minimaliseren. Inschatting ernst. Tijdens het praten is het belangrijk om de ernst in te schatten van de signalen. Dit gebeurt door concrete vragen te stellen als: hoe vaak denkt u aan zelfmoord, hebt u voorbereidingen getroffen,… Op basis van de concreetheid van de signalen zal men gepast reageren (Claessens, n.d., Zelfmoord 1813, n.d., Kerhof & van Luyn, 2010). Opvang hulpverleners. Hulpverleners die een suïcidepogingen en/ of suïcide bij hun cliënten meegemaakt hebben, geven aan dat een mix van formele en informele opvang het meeste steun geeft (Andriessen & Blauwbloeme, 2006). Hierbij spelen teambijeenkomsten, informele gesprekken en feedback een belangrijke rol. Ook het maken van draaiboeken is belangrijk om richtlijnen te geven voor het omgaan met suïcidale cliënten en welke stappen dienen genomen te worden na een poging.


12

Belgische wetgeving: euthanasie bij personen met een verstandelijke beperking De euthanasiewet werd in 2002 goedgekeurd in de Belgische regering (Portaal Belgium, 2014). De wet handhaaft verschillende voorwaarden vooraleer iemand kan beslissen al dan niet euthanasie te plegen. De voorwaarden hiertoe zijn dat de vrager een wilsbekwame meerderjarige

of

ontvoogde

minderjarige

moet

zijn,

die

beschikt

over

een

rijksregisternummer. Deze persoon heeft ofwel een ernstige of ongeneselijke aandoening, veroorzaakt door ongeval of ziekte, of is buiten bewustzijn, en deze toestand is volgens de stand van de wetenschap onomkeerbaar is (Portaal Belgium, 2014).


13

Probleemstelling Uit bovenstaande literatuurstudie blijkt dat er veel hiaten te vinden zijn in het onderzoek naar personen met een verstandelijke beperking en zelfmoord(preventie). In de literatuur is tegenstrijdige informatie te vinden op theoretische basis, en is er weinig te vinden over de link met de praktijk. Voor dit werkstuk werd samengewerkt met de Dienst Begeleid Wonen, zodat een homogene groep kon bereikt worden en de invloed van woonvormen kon uitgesloten worden. Gaandeweg zijn verschillende onderzoeksvragen naar boven gekomen:  Vergelijking met de algemene bevolking: vormt een verstandelijke beperking een beïnvloedende factor op zelfmoord?  Welke oorzaken zijn er tot het plegen van zelfmoord bij de cliënten van de diensten?  Wat is de invloed van het netwerk op de cliënten? Zowel het professionele als het familie en vrienden.  Hoe wordt er omgegaan met signalen en/of pogingen van cliënten? o Hoe worden signalen geïnterpreteerd? o Hoe wordt er met signalen omgegaan naar cliënten en collega’s? o In hoeverre is er een standaardprocedure in het omgaan met signalen?  In hoeverre komt euthanasie voor in de Dienst Begeleid Wonen en in welke mate is het bespreekbaar?


14

Methodologie In dit stuk wordt dieper ingegaan op het opzet van dit onderzoek. Eerst komt hierin de selectie van respondenten aan bod. Vervolgens worden de keuzes voor de gebruikte methodes toegelicht, om ten derde de procedure van dit werkstuk te overlopen. Selectie van de respondenten Voor het verzamelen van respondenten, sprak ik de Dienst Begeleid Wonen aan. Er werd expliciet voor deze dienst gekozen omdat de meerderheid van zijn cliënten een licht verstandelijke beperking heeft, wat de oorspronkelijke focus was van dit onderzoek. Door te werken met een specifieke dienst, kunnen beïnvloedende factoren van andere woonvormen uitgeschakeld worden, vermits andere diensten op een andere manier contact hebben met hun cliënten. De diensten werden bereikt door de verantwoordelijke te contacteren van de Dienst Begeleid Wonen te Vlaanderen. Deze contacteerde 31 diensten, waarvan er acht diensten mij contacteerden. Met de steekproef van deze acht diensten heb ik samengewerkt. Van de acht diensten waren er twee diensten waarvan twee begeleiders graag hadden meegewerkt aan het onderzoek, waardoor er in het totaal tien respondenten waren. Deze waren verdeeld over de verschillende Vlaamse provincies: Antwerpen, Vlaams-Brabant, West-Vlaanderen, OostVlaanderen. Uit Limburg waren er geen respondenten. De respondenten bestond uit negen vrouwen en één man. Keuzes en methoden Kwalitatief, exploratief onderzoek. Om recht te doen aan het onderwerp van deze masterproef is het aangeraden om een kwalitatief onderzoek uit te voeren. Hierbij is het niet de bedoeling om klare cijfers of om absolute kennis te bereiken, maar wordt geprobeerd recht te doen aan de sociale werkelijkheid, die subjectief en meervoudig is (Levering & Smeyers, 1999). Het persoonlijk verhaal van de begeleiders is van groot belang in dit onderzoek. Om zo weinig mogelijk kostbare informatie verloren te laten gaan, werd hier gekozen voor een exploratief onderzoeksopzet. Hierbij ligt de nadruk eerder op het verkennen van een bepaald onderzoeksthema dan op het toetsen van een vooropgestelde hypothese (Jonckheere, 2010). Deze onderzoeksvorm is aangewezen als er weinig informatie en kennis beschikbaar is over het onderwerp dat men wil onderzoeken, wat hier het geval is. Hierbij wordt er niet vertrokken vanuit een bepaalde theorie, maar wordt er gepoogd een aantal hypotheses te formuleren tot aanzet van een theorie (Baarda, De Goede & Teunissen, 2005).


15

Binnen dit onderzoek wordt gekeken naar perspectieven van begeleiders Begeleid Wonen op zelfmoord bij hun cliënten. De begeleiders worden bevraagd door middel van een ongestructureerd interview, mits er vooraf niet kan vastgelegd worden welke thema’s actuele in relevante thema’s zijn bij de begeleiders. Na het afnemen van drie interviews wordt een eerste analyse gemaakt van de thema’s die relevant zijn om een richtlijn te bekomen voor de volgende interviews. Door middel van een ongestructureerd interview is het mogelijk een gedetailleerd beeld te verkrijgen van de overtuigingen en percepties van de respondent omtrent een specifiek onderwerp, onder andere door de flexibiliteit die zowel interviewer als respondent hierbij aangeboden krijgt. Thematische analyse. Voor dit onderzoek werd gekozen om een thematische analyse uit te voeren. Thematische analyse is een fundamentele methode bij kwalitatief onderzoek, waarbij het mogelijk is om thema’s binnen de data te identificeren, analyseren en rapporteren. Doorheen het lezen en herlezen van deze data, worden codes toegekend aan delen van de tekst. Aan de hand van deze codes kunnen thema’s inductief worden gevormd. Deze techniek is gepast voor dit onderzoek omdat er geen sterke theoretische perspectieven zijn die dienen als basis (Claes & Van Hove, 2011). In een thematische analyse kan er voor gekozen worden om een ruime thematische omschrijving te maken van de volledige dataset, of om zich te beperken tot een deel van de dataset die zeer gedetailleerd wordt benaderd. In dit onderzoek werd er voor gekozen om de hele dataset op te nemen omdat dit een exploratief onderzoek is en er zoveel mogelijk nieuwe informatie bekomen dient te worden (Braun & Clarke, 2006). De thematische analyse bestaat uit zes stappen. De eerste stap bestaat uit het transcriberen van de verbale data (beschikbaar bij prof. Dr. Van Hove). Hierbij wordt men bekend met de inhoud van de data. In dit onderzoek werden de interviews van de tien respondenten opgenomen. De tweede stap bestaat uit het initiële coderen. Hierbij wordt er lijn per lijn codes toegekend aan de data. Deze codes zijn nog niet de thema’s, maar zijn wel kerncodes die kunnen lijden tot thema’s. Een derde stap is het zoeken van thema’s op basis van de initiële codes. Hierbij worden de codes die eerder werden toegekend per lijn samengevoegd tot bepaalde thema’s. Een vierde stap is het herbekijken van de thema’s. Het is namelijk mogelijk dat de thema’s niet volledig gedefinieerd worden in deze fase van het onderzoek. In dat geval is het essentieel om de thema’s nogmaals te zoeken in de originele dataset. Hierbij worden data gecodeerd rond de gevonden thema’s. Een vijfde stap is het definiëren en labellen van thema’s, wat inhoudt dat finale thema’s worden toegekend.


16

Belangrijk hierbij is dat deze thema’s subjectief zijn, en afhankelijk zijn van de researcher. Een zesde en laatste stap is het schrijven van een rapport, in dit geval deze masterproef (Claes & Van Hove, 2011). Procedure Om voeling te krijgen met het onderwerp, ben ik eerst op bezoek gegaan bij CGG Prisma te Beernem, om te zien hoe er omgegaan wordt met zelfmoordsignalen bij hun cliënten. Zelf vond ik niet veel concrete literatuur hierover, dus vandaar het initiatief om een dienst te bezoeken. Vervolgens heb ik een vorming bijgewoond bij de Nederlandse stichting Arduin omtrent zelfmoord bij hun cliënteel. Daar was een forum waar verschillende begeleiders terecht konden met hun verhaal omtrent de problematiek. Vanuit deze voorbereidende bezoeken kwamen er al enkele vragen bij mij op, die ik later zou kunnen gebruiken, zoals een procedure die gebruikt werd in het CGG: was deze procedure algemeen gekend? De verhalen die ik hoor vanuit de stichting Arduin: zijn deze herkenbaar?... In een volgende fase werden alle Dienst Begeleid Wonen gecontacteerd met de vraag tot medewerking aan mijn onderzoek. Dit gebeurde door de directeur van de diensten via email te contacteren, wiens contactgegevens ik kreeg van prof. Van Hove, waarop hij vervolgens mijn e-mail doorstuurde naar alle Dienst Begeleid Wonen in Vlaanderen, waarvan er 31 zijn. In deze e-mail met vraag tot medewerking zat tevens een vragenlijst (zie bijlage 1) om te polsen in hoeverre begeleiders gekend zijn met de problematiek van zelfmoordsignalen, zelfmoordpogingen en zelfmoord bij hun cliënten met een licht verstandelijke beperking. Tijdens deze ronde kreeg ik reactie van 13 diensten, waarvan verspreid over vier provincies: West-Vlaanderen, Oost-Vlaanderen, Vlaams-Brabant en Antwerpen. Negen van de respondenten waren vrouwen, vier waren mannen. Dit gebeurde in het begin van het eerste semester van het academiejaar 2014-2015. In het midden van dit semester werd even niet gewerkt aan de masterproef, omdat ik stage had en die nam tijd in beslag. Daarom stuurde ik alle respondenten een e-mail met de boodschap dat ze tot het begin van het tweede semester even niets van mij zouden horen. In een volgende ronde, vanaf het tweede semester van het academiejaar 2014-2015, werd aan de slag gegaan met de personen die respons gaven op de eerste ronde. Elke cliënt werd persoonlijk per e-mail gecontacteerd om deel te nemen aan mijn onderzoek, om een interview af te nemen. Daarvan waren er nog acht diensten bereid om mee te werken, waarvan er van twee diensten twee begeleiders wouden meewerken. In totaal waren er onder de tien respondenten negen vrouwen en één man, nog steeds verdeeld over de vier bovenstaande


17

provincies. De interviews vonden plaats in februari en maart 2015. Een lege versie van de informed consent die gebruikt werd voor de interviews is terug te vinden in bijlage 2.


18

Resultaten Vergelijking met algemene bevolking Tijdens ieder interview werd gevraagd aan de begeleiders of het proces van zelfmoord al dan niet meer voorkomt bij mensen met een verstandelijke beperking dan bij personen in de algemene bevolking. Met andere woorden: is er een verband tussen het hebben van een verstandelijke beperking en zelfmoord? De meningen van de begeleiders waren hieromtrent zeer verdeeld. De helft van de begeleiders zag geen verschil, terwijl de andere helft wel een verschil zag, al dan niet als een risicofactor of net als een remmende factor. Cognitieve beperking als neutrale factor. De helft van de begeleiders is van mening dat een cognitieve beperking geen risicofactor is tot het meer optreden van zelfmoordsignalen, zelfmoordpogingen of zelfmoord. De redenen waarom ze dit denken, is onderling verschillend. Enkele begeleiders geven aan dat sommige kenmerken verschillend zijn, maar dat dit geen effect heeft op zelfmoord. E.: Je hebt natuurlijk wel een aantal kenmerken of, of dingen waarop ze het moeilijker hebben, maar das ook zo variërend van persoon tot persoon, dus eum… Nee, ik denk niet dat daar een verschil tussen is, nee. Nog een andere begeleider gaf aan dat een cognitieve beperking geen risicofactor is, omdat personen met een cognitieve beperking te kampen hebben met dezelfde moeilijkheden als personen in de algemene bevolking. Aansluitend hierbij focust een andere begeleider op het netwerk: de ene persoon laat zich dragen door zijn netwerk, de ander niet, en dat is niet anders bij personen met een verstandelijke beperking dan bij personen in de algemene bevolking. S.: De ene persoon met een beperking, heeft een netwerk en laat hem dragen, en laat zijn eigen draagkracht verhogen rond de mensen rond hem, en de ander laat dat niet toe. En ik denk dat dat bij mensen zonder beperking ook zo is. Cognitieve beperking als risicofactor of als remmende factor. De andere helft van de begeleiders denkt dat de verstandelijke beperking een invloed heeft op het proces rond zelfmoord, al dan niet als risicofactor of als remmende factor. Twee begeleiders gaven aan dat zelfmoordsignalen, -pogingen en zelfmoord minder voorkomen bij personen met een verstandelijke beperking dan bij personen in de algemene bevolking. Een eerste begeleider gaf hierbij als verklaring dat zelfmoordsignalen wel veel voorkomt bij hun cliënten, maar dat


19

de stap naar het effectief doen vaak uit blijft. Zelf zegt ze nog nooit meegemaakt te hebben dat een cliënt in de dienst effectief zelfmoord pleegt. Li.: k denk dat dat ook in de gewone bevolking mensen zijn, die, die… misschien wel gemakkelijker de stap gaan zetten om het ook effectief te doen. Bij de gewone bevolking, dat het risico daar wel groter is dat het ook effectief gaat plaats vinden. Terwijl, bij ons cliënten, al die jaren, is het nog nooit gebeurd. Een tweede begeleider die denkt dat het minder voorkomt, benadrukt hierbij wel dat het gaat om een louter verstandelijke beperking. Personen die een verstandelijke beperking hebben in combinatie met een andere psychische problematiek maakt deze vraag al heel wat moeilijker voor deze begeleider. Of personen met een verstandelijke beperking en een psychische problematiek meer risico hebben op zelfmoord in vergelijking met personen in de algemene bevolking (al dan niet met een psychische problematiek), kon geen antwoord gevormd worden. M.: Ik denk minder. Als het zuiver alleen over mentale beperking gaat eh, dan denk ik minder. (…)Eum… Minder de mentale beperking, vind ik, daar is veel meer het psychische aan bod en, en… minder de mentale handicap. Eén van de begeleiders denkt dat het zelfmoordproces meer voorkomt bij personen met een verstandelijke beperking dan bij personen uit de algemene bevolking. De reden dat de begeleider hier voor gaf, was omdat mensen met een verstandelijke beperking minder goed kunnen relativeren en plaatsen, en omdat ze impulsiever zijn. Ten slotte waren er nog twee begeleiders die moeilijk een idee konden vragen over de vraag of het nu meer of minder voorkomt bij personen met een licht verstandelijke beperking. Beiden dachten aan de ene kant meer, maar aan de andere kant minder, waardoor het moeilijk was voor hen om een algemeen antwoord te formuleren op mijn vraag. De ene begeleider gaf als reden meer omdat ze door hun verstandelijke beperking minder sterk in het leven staan. De verstandelijke beperking heeft tevens een invloed op het emotionele en psychisch functioneren, wat zorgt voor een kleinere draagkracht. Ha.: Hetgeen wat mijn ervaring is, is dat ze denk ik wel een grote kans hebben, omdat… Omdat ze gewoon algemeen in het leven vaak minder sterk staan, door hun, ja… Hun cognitieve beperking heeft invloed op hun, op hun emotionele, eum… ale, op hun emotioneel en psychisch functioneren. Ja. En als ik, als ik dan kijk naar die cliënt


20

nummer één, eum… Daar is weinig draagkracht, ale, ’t zijn niet allemaal, maar er zijn er toch veel die echt een mindere draagkracht hebben en die overvraagd worden, gewoon de maatschappij toucours, ale, die… Aan de andere kant denkt deze begeleider dat zelfmoord minder voorkomt bij personen met een verstandelijke beperking, omdat hun vaardigheid om abstract te denken minder groot is. Ha: Gelijk da kik het zie, denk ik een, een… grotere kwetsbaarheid vanuit mijn ervaring met de cliënten, eum… Maar tegelijkertijd ook van, eum… Om het ook te doen heb je ook al wat mentale vaardigheden nodig, eum… Ale, voor een plan uit te werken, ge hebt normaal begaafden die, die zelfmoord willen plegen, die kunnen dan echt op zoek, ja, ale… ‘k Wil mij onder een trein leggen, dat gaat die trein zijn, daar, daar kunnen ze me niet zien en dan, welk… Ale, die kunnen dat echt, eum… hun voorstellen van als ik het doe gaat het zo zijn, en dan gaat het erna zo zijn en, ale… Erna, die maken dan plannen op van hoe dat alles moet geregeld worden enzo. Eum… Wat dat bij onze cliënten al moeilijk, ale, het abstract denken is moeilijker he, van, van… Hoe gaat de situatie zijn.(…) ‘k Denk dat hun mentale mogelijkheden dan ook weer een remmende factor zijn. De andere begeleider die moeilijk een idee kon vormen, vermoedt dat het minder voorkomt bij personen met een verstandelijke beperking, omdat de kloof tussen hun ratio en hun gevoel kleiner is dan bij mensen zonder beperking. Li: Ik denk minder, ik denk minder, ja. Ik denk minder omdat de kloof tussen hun ratio en hun gevoel vaak kleiner is dan bij mensen zonder mentale beperking. Vaak kan de kloof tussen wat dat ze denken en wat ze voelen, vaak zo groot zijn en zo, ja, ondragelijk. Maar bij mensen met een mentale beperking, eum… Ja,die maken vaak van veel minder een drama. Aan de andere kant vond deze begeleider dat de kans zeker niet minder was, omdat ze het wel beleven, maar misschien minder snel uit spreken. Li: Ik denk niet dat het het er per se minder is, maar ik denk dat het minder door hen wordt als dusdanig gecommuniceerd en uitgesproken, maar daarom beleven ze het niet minder, maar ik denk dat het, ale… (…)Dat het minder aan bod komt, dat is voor mij een gegeven, ja. Dus ja, ik spreek me ter plekke tegen, ik besef het.


21

Oorzaak signalen De oorzaken voor het vertonen van signalen zijn heel divers. Er zijn enkele terugkerende patronen te vinden, maar een consistente lijn is echter niet aanwezig. Een eerste patroon dat aanleiding kan zijn tot het geven van signalen is de breuk of het verlies van een familielid of partner. E.: Ik denk dat dat naar aanleiding van een relatiebreuk was, dat hij dan… W.: Bij nog een andere persoon, die van de trein, is da het overlijden van zijn moeder geweest. Een tweede patroon is de draagkracht, de weerbaarheid van de cliënten. Hierbij speelt de maatschappij een belangrijke rol. Li.: Waarom, eum… Zich heel onbegrepen gevoeld door, eum... Door zijn omgeving en zich heel eenzaam gevoeld. Een derde patroon dat soms (al dan niet in samenhang met andere oorzaken) aanleiding kan geven tot signalen, is het verleden dat meegesleept wordt. W.: De ene persoon voelt zich heel eenzaam, worstelt met dingen die in het verleden gebeurd zijn, die blijven hangen, en ge raakt daar gewoon nie overheen. Een vierde patroon is de aanvaarding van de beperking van de personen. He.: Ik denk dat dat vooral was, ja, de aanvaarding van haar handicap, dat beheerste ook alles in haar leven he. (…)Ja… Ik denk dat zij ook zelf het gevoel had dat alles wat mis liep in haar leven, dat ze dat ook kon toeschrijven aan die handicap. Een vijfde patroon is het psychische aspect. M.: Het zijn wel meer mensen denk ik, ale.. Om dan maar in de etiketjes te gaan, dat vind ik niet zo… Ale, sorry. Buiten de lichte mentale handicap of de mentale handicap, hebben zij ook wel psychisch echt wel moeilijkheden of problemen, dat zie je wel bij allemaal. Dus dat is altijd en en. Ja. Een zesde patroon is het gevoel hebben te veel te vragen aan het netwerk, niet meer zelfstandig zijn.


22

K.: Maar voor haar is dat denk ik, vooral die, het feit dat ze zo geïsoleerd is, he, en dat zij heel alleen… Als zij iets wil doen, dan moet ze altijd andere mensen inschakelen, om eum… Om buiten te kunnen komen, en eum… Ik denk dat ze dan dikwijls zoiets heeft van: Ja, pff… Ik ben vaak mensen tot last, en ik beleef ook niet veel meer, dus wat… Wat is de zin dan eigenlijk nog? Een zevende patroon dat bij de meeste begeleiders aan bod kwam, is het samenkomen van omstandigheden waarin verschillende factoren een rol spelen. W.: Bij nog een andere persoon, eum… Is dat ook vanuit trauma’s, en als er dan situaties gebeuren, dingen mislopen in haar leven… Bijvoorbeeld een slechte woonst, dingen die daar allemaal stuk zijn waar da niks aan gedaan wordt, bezoekrecht van de kinderen nie krijgen,… Meestal is het een samenloop van omstandigheden die zorgen voor de druppel die overloopt, eigenlijk… Netwerk Leden van het netwerk bij cliënten met zelfmoordsignalen, zelfmoordpogingen en/of zelfmoord. Bij personen die signalen omtrent zelfmoord vertonen kunnen geen consistente lijnen getrokken worden omtrent het aantal leden van het dichte netwerk van de cliënt, zoals familie en vrienden. De ene cliënt heeft nog veel contact met familie en vrienden, terwijl bij andere cliënten het netwerk beperkt blijft tot het professionele netwerk. Ha.: Naar zinvol, eigenlijk ben ik zijn enige zinvolle, eum… of betekenisvolle relatie voor hem, ook al weet hij dat ik begeleider ben, hij heeft daarnaast, ja, misschien nog ene vriend of zo… Maar ’t is, ’t is iemand die heel moeilijk eum… nieuwe relaties aangaat, ale, ja. Hei: Eum… Awelja, hog, hoelang zijn die samen? Al lang zenne, en dan uiteindelijk zijn die, pff… Twee, drie jaren geleden getrouwd om I., eh, om de zoon dan, eum... Dus die zijn nu nog samen, eh, dus, en die steunt haar wel, eum… K.: Hog… Ik weet dat ze het niet altijd gemakkelijk heeft met haar zussen. Omdat, ale, eigenlijk… Het netwerk dat rondom haar staat is heel beschermend, en dat was vroeger al zo toen dat haar moeder er nog was Daarnaast hebben de cliënten vaak een heel uitgebreid professioneel netwerk.


23

He: A, eum, sowieso heeft hij ook een contextbegeleidster van het CKG, die kwam ook af en toe op huisbezoek. Dan de free clinic, ‘k weet nie ofda ge da kent in Antwerpen, das drugshulpverlening, daar kunnen ze methadon gaan halen. Daar is ook een dokter, een psycholoog zelfs denk ik. En dan heb je free clinic zelf, en een afdeling van free clinic, bubbels en babbels, en zij doen case management. Hoe vaak samengezeten wordt met de leden van het netwerk is cliëntafhankelijk en afhankelijk van dienst tot dienst. Alle begeleiders vonden het hierbij belangrijk dat er vraaggestuurd wordt gewerkt, dat de mening van de cliënt hierbij het belangrijkst is: als de cliënt niet wil dat er samen gezeten wordt, en de situatie is niet acuut, dan wordt er ook niet samen gezeten. S.: Hog, das een beetje te zien, das casus per casus te zien, ja. Één, eum… Das te zien hoe dat ’t loopt bij ’t gezin zelf, bij de cliënt zelf. Eum… Das ook te zien: is de cliënt vragende partij, is het netwerk vragende partij, eum… Invloed netwerk op zelfmoordsignalen, zelfmoordpogingen en zelfmoord. De meningen omtrent de invloed van het netwerk op zelfmoordsignalen, zelfmoordpogingen en zelfmoord zijn verdeeld. Sommige begeleiders zijn ervan overtuigd dat het netwerk van hun cliënten een zeer prominente rol inneemt bij het proces omtrent zelfmoord: mensen met een beperkt netwerk hebben een groter risico op zelfmoordsignalen, -pogingen en zelfmoord op zich, of het omgekeerde: het netwerk is het enige waar ze nog iets positiefs uit haalde. W.: De mensen die de pogingen doen, ale, bij mij is da zo dat da heel eenzame mensen zijn die, eum… weinig echte vertrouwenspersonen hebben. M.: Ik denk het enige waar dat ze nog positief uithaalde uit de buren, was dat ze af en toe nog, eh, iemand zag als ze dan eens buiten stond. Andere begeleiders geven aan dat de grootte van het netwerk niet zozeer van belang is op het proces tot zelfmoord, maar de gevoelswaarde van de cliënten op zich. Als cliënten zich alleen voelen, ook al denken begeleiders dat ze veel steun kunnen krijgen van het netwerk, kan dit het proces tot het plegen van zelfmoord bevorderen. Waar beide meningen het wel over eens zijn, is dat het gevoel van eenzaamheid een belangrijke rol speelt. S.: Ik denk dat ze gewoon op ’t ogenblik dat het zover is, denk dat het gewoon is omdat ze ’t niet meer zien. Er mag netwerk zijn, maar ze zien het niet meer, eum… ‘k Denk,


24

ja, ‘k denk dat ze op ’t moment, als het moment er is, dat gebeurt zowel bij mensen waar dat er netwerk is als bij mensen waar dat er geen netwerk is, he. Da ze ’t gevoel hebben da ze nergens meer terecht kunnen, terwijl dat dat wel zo is, he. Nog een aantal andere begeleiders zijn verdeeld over de invloed van het netwerk. Deze begeleiders nemen aan dat het netwerk een versterkend effect kan hebben, kan dienen als steun voor de cliënt. Aan de andere kant kan het netwerk ook zorgen voor leed bij de cliënt: ruzies of generatiearmoede hebben een negatieve invloed op de persoon. Ha: Nochtans, het is dubbel, he, hij heeft het nodig om gelukkig te zijn, maar, ja, als die contacten… Ja, hij heeft soms ook… het veroorzaakt soms ook zijn ongeluk. Invloed professionele netwerk. Zoals hierboven reeds aangehaald krijgen cliënten vaak veel professionele ondersteuning. Op praktisch vlak vermeldden de begeleiders geen concrete problemen, op psychisch vlak waren er wel overeenkomstige moeilijkheden die de meerderheid van de begeleiders aanhaalden. Therapeuten, psychiaters en psychologen spreken vaak niet op het niveau van hun cliënten. Hierbij spraken begeleiders vooral over psychiaters, waarbij hun rol tevens vaak beperkt blijft tot het voorschrijven van medicatie, terwijl cliënten één keer om de paar maanden om bezoek komen. Tijdens deze bezoeken wordt vaak weinig tijd genomen om het luisteren naar wat de cliënt te zeggen heeft. K.: Das ook de reden waarom dat wij soms wel blijven meegaan naar een therapeut, omdat als die daar zitten, dat die tegen de cliënt eigenlijk veel te, eum… Complex taalgebruik gebruiken, dat de cliënt daar zit van: ‘Ik snap niet wat da ge aan ’t zeggen zijt’, waar dat wij dan een soort van vertaler moeten zijn om het wat eenvoudiger uit te leggen, eum… H.: Psychiaters, zelf heb ik daar in ’t verleden geen zo’n goeie ervaring mee. Das altijd zo wat is u probleem, op twee minuten wordt dat afgehandeld en ze krijgen, he, medicatie en voila, aleja. Naast het niveau van het praten en de tijd die psychiaters nemen voor hun cliënten, ervaren sommige begeleiders vaak ook moeilijkheden met wat de psychiaters zeggen. De boodschap die cliënten meekrijgen zijn niet altijd de boodschappen die begeleiders verwachtten: men krijgt boodschappen waar men eigenlijk niets mee kan doen.


25

Lu.: Ale, zo van: ‘Jaja, dat heeft iedereen wel ne keer voor’. Zo, ja, veralgemenen. Ale, hebde nu al die jaren moeten studeren om dat tegen een cliënt te zeggen? Omgang met signalen en pogingen In verscheidene diensten wordt op een andere manier omgegaan met signalen die hun cliënten geven omtrent zelfmoord, of met zelfmoordpogingen. Een eerste deel gaat over de interpretatie van signalen. Een tweede deel onder dit stuk focust op de omgang met de signalen, zowel tegenover collega’s als tegenover cliënten. Een derde en laatste deel bekijkt in hoeverre er een standaard procedure is in het omgaan met signalen. Interpretatie signalen. Hoewel cliënten vaak signalen geven, gaf de meerderheid van de begeleiders aan dat dit vaak noodkreten zijn, of vragen om aandacht. De meeste begeleiders wijzen er dan ook op dat deze signalen moeten serieus genomen, omdat je nooit zeker weet dat ze niet zullen over gaan tot zelfmoord. Het evenwicht vinden in hoe serieus signalen moeten genomen worden, is vaak zeer moeilijk. E.: Vaak is het dan zo, als ge dat dan bespreekt, dat daaruit blijkt van ja, dat het een soort van noodkreet ook is, of kan zijn. Terwijl, ja, dan wel gezegd wordt, het is niet omdat ze het zeggen, dat ze het niet zullen doen. Uit de interviews bleek dat signalen verschillende betekenissen kunnen hebben. Bij de ene cliënt gaat het om het aantonen dat er echt iets moet veranderen, dat er aandacht dient gegeven te worden aan de cliënt. S.: En bij haar is dat van: ‘Ik zie het allemaal niet meer zitn, ‘k ga uit ’t leevn stapn’. Terwijl dat ze eigenlijk… dat dat voor haar een vertaling is van: luister naar mij en help mij. Volgens enkele begeleiders kunnen signalen ook gebruikt worden als middel om materiële zaken te verkrijgen. M.: Het praten over zelfdoding of zichzelf iets aandoen soms wel gebruiken om materiële zaken te verkrijgen. Das een heel ander stuk. Maar dat zien wij ook wel af en toe. Zonder dat er dan verder iets mee achter zit, dan gaat dan meer over, denk ik, de beperking en van: ‘Ja maar, als ik dat niet krijg, ja, dan hoeft het voor mij niet meer, dan maak ik mezelf van kant.’


26

Omgang met signalen tegenover collega’s en cliënten. Bij de vraag of de begeleiders terecht konden met hun vragen omtrent zelfmoordsignalen in de dienst of bij hun collega’s, werd door allen positief geantwoord. Op regelmatige basis worden er wekelijks of tweewekelijks momenten georganiseerd waar gerelateerde onderwerpen in het team kunnen besproken worden: moeilijkheden in omgang met de cliënt, omgang met signalen omtrent zelfmoord... Ook kunnen collega’s bij elkaar terecht, als het nodig is. E.: We hebben wekelijks ook intervisiemomenten binnen de teamvergadering. Waar we daar ook zeker aandacht voor hebben, dus eum… ja. Dan wordt er altijd een rondje gedaan en bekeken van wie wil er iets brengen over een cliënt, of een situatie dat moeilijk is gelopen of waar dat je dan advies in vraagt, eum… Dat zijn van die dingen die we doen. Eén van de begeleiders vermeldde dat ze vond dat er van de dienst onvoldoende diepgaande begeleiding was. Er hangt nog een soort taboe rond zelfmoord, en wat dat doet met de begeleiders. M.: Ja, het valt mij op, dat het een moeilijk thema is voor veel mensen. Niet goed weten, van eum… Ja, hoe moeten we daar mee omgaan, waar kunnen we… ja… Dan wordt dat soms wel eens gezegd, maar dan gaat men heel snel over die dingen, van… Ik weet niet wat het is, ik denk dat het een te moeilijk thema is voor veel mensen, denk ik. (…) Gevoelsmatig, wat het met een begeleider doet, is nog een beetje oppervlakkig, he. (…) Ja, das, het bovenste laagje wel, zal ik zeggen, maar als het te, nee… Dan moet je zelf, dan moet je zorgen dat het zelf daar is, dat je er zelf mee weg kunt. Maar dat weten ze hier ook dak er zo over denk (Lacht een beetje), en dak dat hier een enorm gemis vinden, dus dat weten ze. Waar de meerderheid van begeleiders veel aandacht voor hebben, is de open houding tegenover de cliënten. Met uitzondering van één begeleider probeerden alle begeleiders ook hun eigen gevoel omtrent zelfmoordsignalen en zelfmoordpogingen terug te spelen naar hun cliënten. M.: Ik kon echt, op gegeven momenten naar haar toe zeggen: ‘Ik weet het niet meer, ik weet het ook gewoon echt niet meer. En ik kan hier gewoon nog komen, eh, en… Maar verder, ik weet het ook gewoon niet meer, wat dak nog kan’.


27

Sommige begeleiders gaven aan dat het tevens belangrijk is om erkenning te geven aan het verhaal van hun cliënt en te zoeken naar de diepere betekenis van wat er gezegd wordt, eerder dan te komen met mogelijke oplossingen voor het probleem. Dit is ook belangrijk, maar niet als eerste reactie op de signalen van de cliënt. K.: Ik geef haar wel altijd aan van ik begrijp op zich wel da ge u die vragen soms stelt, omdat… Ik laat haar wel merken ik zou het ook verschrikkelijk vinden moest ik uw ziekte hebben en inderdaad zo afhankelijk zijn van anderen de hele tijd, en daardoor ook dingen in het leven gemist te hebben. Standaard procedure in het omgaan met signalen. Qua omgang met de signalen omtrent zelfmoord zit er een verschil tussen de verschillende diensten. Belangrijk bij dit onderdeel werd door de meeste begeleiders vermeld dat ze zeer vraaggestuurd werken en dat instemming van de cliënt als noodzakelijk wordt gezien. Een algemene preventie over de diensten heen is onbestaande, terwijl enkele diensten afzonderlijk wel enkele handvaten opgesteld hebben om om te gaan met suïcidaal gedrag. Het Vlaams Actieplan Suïcidepreventie was door geen enkele begeleider gekend. Twee begeleiders geven aan een soort ‘wensenboek’ te hebben om te kunnen inpikken op signalen. In dit wensenboek kan men laten noteren wat men later zou willen als men dood wil: waar begraven worden, al dan niet gecremeerd worden,… Wel werd er hierbij vermeld dit enkel te doen als het geen provocerend effect kan hebben. He.: Nee, het enige wij hebben, is zo een, hoe noemt da, een levensboek. Maar dat gaat dan eerder over: als ge ooit sterft, wilt ge dan een begrafenis in de kerk, wilde gij gecremeerd worden, wilde gij dit? Wat enkele begeleiders trachten te doen, is het afmeten hoe concreet de signalen zijn, in hoeverre de cliënt al een concreet plan heeft uitgedacht. E.: Wat dat wij als advies ook meegekregen hebben om, om… Om af te checken, als mensen met een heel concrete eum… Ale, zeggen dat ze aan zelfdoding denken, dat we dan zouden moeten aftoetsen van, heel concreet van: en hoe ziet ge dat dan? En hoe zou ge dat doen?, en daar zo… En op die manier zo, toch aftasten van hoe concreet is het, is het plan? Eum… Sommige diensten proberen nummers door te geven, zoals bijvoorbeeld het nummer van de zelfmoordlijn, omdat ze zelf niet altijd bereikbaar zijn voor de cliënt. Enkele begeleiders


28

volgden reeds een vorming rond zelfmoord bij hun cliënten, waar ze concrete tips uit haalden bij het omgaan met deze doelgroep. E.: Nu, we hebben daar wel al de kans toe gehad om daar bijvoorbeeld vormingen rond te volgen omtrent de signalen die kunnen gegeven worden, en hoe ge daar mee om gaat binnen de begeleiding. Eum… Waar dat we aandacht voor moeten hebben, en, en, en… Welke adviezen of zo, dat we dan kunnen geven, eum… Die signalen ook au serieux nemen en daar aandachtig voor te zijn. Er was één begeleidster die een procedure uitgewerkt heeft rond zelfmoord. Dit deed ze aan de hand van een vorming, met als basisidee een gedeelde verantwoordelijkheid te hebben als dienst. S.: We hebben er toen rond een vorming gevolgd, een collega en ik, een tijd terug, het is nu een jaar of drie terug. In Gent, tweedaagse vorming, en op basis daarvan hebben we dan eigenlijk een protocol opgemaakt. Eum… Waarom? Omdat we wilden, eum… eerst en vooral ook als dienst die gedeelde verantwoordelijkheid onder team eum… hebben. Enkele begeleiders vermeldden geen vast stramien te hebben bij het opvangen van signalen, maar vooral te luisteren en vragen te stellen, zodat de cliënt zijn of haar verhaal kan doen, wat verscheidene andere collega’s met een vaste procedure ook proberen te doen. He: Dan probeer ik wel verder te vragen he, van: ‘wat maakt da ge ’t niet ziet zitten?’, of ‘hoe zou je het liever hebben?’. Ja, proberen zo wel… iets te kunnen ondersteunen. Dat we tot iets komen, van ja, oke, dat is hetgene wat mij het meest stoort, wat kunnen we daaraan doen? Dat er iets concreets zou kunnen gebeuren, he. Drie van de begeleiders gaven aan als cliënten zelfmoordsignalen geven, dat dit onder grensoverschrijdend gedrag valt. Dan wordt een procedure in gang gezet die voor iedereen hetzelfde is. De ene begeleiders waren te vinden voor deze procedure voor personen met zelfmoordgedachten, anderen niet. Li.: Wij hebben een procedure rond grensoverschrijdend gedrag, maar wij hebben geen procedure rond, eum, ja… suïcidaal gedrag, of, eh… Daar hebben wij geen procedure rond, maar het past er wel binnen. Dus als wij vinden, van eum… het gaat te ver, dan wordt er wel overgegaan tot handelen.


29

M.: (…) In eerste instantie zeggen de inhoudelijke medewerkers hier dan van: ‘Ja maar, we hebben wel iets rond grensoverschrijdend gedrag van cliënten naar zichzelf’. Ja… Ge kunt da zo noemen, voor mij is da nog, voor mij betekent dat nog iets anders, he, rond zelfdoding of zo… Of grensoverschrijdend gedrag naar de cliënten, maar er staat nergens, zelfs vermeld, van… Als er daar sprake van is, of cliënten zitten met die vragen of moeilijkheden, wat doen wij dan, of hoe pakken wij dat aan. Er is eigenlijk op dit moment binnen onze organisatie niks rond. Bij de meerderheid van de diensten is er bij het vertonen van signalen een opname in de psychiatrie, in de meeste gevallen met de toestemming of op vraag van de cliënt. E.: Ja, ik denk dat die toen aangegeven had ja, ik zie het echt niet meer zitten en ik voel me niet goed, ik zou efkes ja, weg moeten, weg willen. En op die manier is dan een opname geweest. Enkele begeleiders gaven aan dat een opname in de psychiatrie slechts een tijdelijke oplossing is, want na de opname komen ze terug naar huis, en kan er sprake zijn van hervallen. Hei: Geregeld gaan er mensen naar de PAAZ, he, de afdeling, ja. Dan komen die daar wat tot rust en dan worden die terug gestuurd en dan ja… Zit je er terug en hervallen die toch, he. Omdat wij ook niet genoeg structuur kunnen bieden als dienst he. Euthanasie Geen ervaring. De helft van de begeleiders blijkt nog nooit te maken gehad te hebben met euthanasie bij hun cliënten. Waarom dit nog niet aan bod kwam tijdens hun begeleidingen, heeft verschillende oorzaken volgens de begeleiders. Eén van de begeleiders omschreef euthanasie als een taboe, zowel onder collega’s als in gesprek met de cliënten en als in gesprek met de dokter. M.: In hoeverre is euthanasie bespreekbaar met die dokter? Dat weet ik niet. Daar werd er niet over gesproken? Nee, helemaal niet. Ik denk dat dat nog een groter taboe is, denk ik. En in het algemeen met jullie cliënten, wordt er daar niet over gesproken? Eum nee... Ik denk dat dat nog een groter taboe is, denk ik. Enkele andere begeleiders gaven als oorzaak van het niet bespreken van euthanasie dat dit een ethische kwestie of een moreel dilemma is.


30

Hei: Nee, ik denk dat dat ook zeer individueel zou besproken worden. Eum… Hog. maar dat is zo’n ethische kwestie weer, he. Twee begeleiders gaven aan dat er nog geen duidelijke visie rond euthanasie in hun dienst Begeleid Wonen aanwezig was. Ha: Euthanasie? Eum… Wij hebben eigenlijk nog geen cliënten gehad met euthanasie, en eerlijkheidshalve moet ik zeggen dat we er ook eigenlijk nog niet echt een visie over hebben. En ik denk dat dat, dat die visie… er ga komen, eum… ja, op het moment dat dat probleem zich, ja… Dat de situatie zich voordoet, eum… ja. Wel ervaring. De overige helft van de begeleiders heeft wel al te maken gehad met euthanasie, of het bespreken van euthanasie met hun cliënten. Eén van de begeleiders haalde hierbij aan dat dit besproken werd met één cliënt waarbij de klachten puur fysiek waren. Bij personen met psychische klachten werd er niet over euthanasie gesproken. K.: Dat lichamelijke, als daar iets gebeurt dan heb ik wel gezegd ge kunt documenten ondertekenen waarin da ge zegt van: ‘Ik wil geen eindeloze intensieve behandelingen’, als ze weet: ik ga daar toch niet meer goed uit komen. Maar zo dat stuk, als ge ’t mentaal niet meer ziet zitten, nee, dat… Ik denk dak da zelf heel moeilijk vind. Bij de overige begeleiders die al te maken gehad hebben met euthanasie is er een opvallende gelijkenis: als hun cliënten weten dat er een mogelijkheid is tot euthanasie, verminderen de zelfmoordsignalen, komt men tot rust. De cliënten voelen zich serieus genomen, ze weten dat er ergens een uitweg is. Lu: Dus, als ze nu belt, dan is dat van: ‘Ja, Joëlle…’, want ze noemt Joëlle, ‘Ja Joëlle, je weet wat dat de mogelijkheden zijn, van, dram het nu niet toe, maar we moeten misschien verder gaan in uw procedure van euthanasie’. En dan stopt ze.


31

Discussie & Conclusie Bespreking resultaten Vergelijking met de algemene bevolking. In de literatuur zijn geen consistente resultaten te vinden of er een relatie bestaat tussen het hebben van een verstandelijke beperking en zelfmoord. Ook in de praktijk geven begeleiders verschillende visies, die tevens stroken met de literatuur, maar waar er geen consensus is. Zoals Merrich et al (2006) en Lunsky (2004) aannemen dat kenmerken van suïcidaliteit in de algemene bevolking dezelfde zijn als de kenmerken van personen met een verstandelijke beperking, denkt de helft van de begeleiders dit ook. Hoewel sommige begeleiders hierbij aangeven dat er verschillen zijn, zoals bijvoorbeeld in draagkracht, heeft dit geen effect op kenmerken van suïcidaliteit. Andere begeleiders geven aan dat personen met een verstandelijke beperking te kampen hebben met gelijkaardige problemen als personen in de algemene bevolking, en dat dit dezelfde gevolgen kan hebben. De WHO (2014) daarentegen, neemt aan dat personen met een verstandelijke beperking een verhoogd risico hebben op zelfmoord. Eén begeleider vond dit ook, met als belangrijkste oorzaak dat personen met een verstandelijke beperking minder draagkracht hebben. Zoals Voracek (2006) en Hurley (1998) aannemen, denken enkele begeleiders ook dat zelfmoord minder voorkomt bij personen met een verstandelijke beperking. Gelijklopend met het onderzoek dat Hurley (1998) voerde, gaven begeleiders gelijkaardig redenen voor het minder voorkomen van zelfmoord: er is een stoornis tussen het maken van connecties tussen gevoelens en gedachten, en er is een verminderde mogelijkheid om het verdere leven te plannen. Wat zijn de oorzaken van signalen? Zoals enkele begeleiders aanhaalden, blijkt ook uit de literatuur dat zelfmoordsignalen veroorzaakt worden door een samenloop van omstandigheden (Vlabo, 2008; Zelfmoord 1813, n.d.; Bool & Romijn, 2010). Tijdens de interviews werden heel wat verschillende oorzaken aangegeven die ook in de literatuur aangegeven worden, zoals een relatiebreuk, draagkracht, trauma’s uit het verleden,... Hierin werd een onderscheid gemaakt tussen persoonsgerichte factoren en de invloed van netwerk en maatschappij. Enkele begeleiders gaven hierbij aan dat de oorzaak op zich niet de signalen veroorzaakt, maar dat de perceptie van de persoon hierin een belangrijke rol speelt. Dit wordt in de literatuur bevestigd door Vanmeenen (2013).


32

Wat is de invloed van het netwerk? De invloed van het aantal leden kan op basis van de interviews ter discussie gesteld worden: het hebben van een groot netwerk betekent niet dat er minder zelfmoordsignalen zijn, terwijl enkele begeleiders ervan overtuigd zijn dat het hebben van een heel klein netwerk wel een risicofactor kan zijn. In de literatuur wordt niets gezegd over de grootte van het netwerk, maar wordt de kwaliteit van het netwerk wel als beïnvloedende factor erkend (Vlaams Actieplan Suïcidepreventie, 2012). De meeste begeleiders bleken dezelfde mening te hebben omtrent de gevoelswaarde van de cliënt: onafhankelijk van in hoeverre netwerk aanwezig is, voelen de mensen die signalen vertonen zich eenzaam. Dit loopt deels gelijk met literatuur die over dit onderwerp geschreven werd. Het Vlaams Actieplan Suïcidepreventie (2012) beschrijft het bekwaam maken van het individu om een sociaal netwerk op te bouwen en te onderhouden, wat ook het merendeel van de geïnterviewden belangrijk vonden. In dit actieplan wordt niets gezegd over de gevoelswereld van de cliënten, wat de begeleiders nochtans wel zeer belangrijk vinden. Waar literatuur en de praktijk niet conform lopen, is het punt dat het netwerk ook negatieve invloeden kan hebben op de cliënten. Zoals in bepaalde interviews aangehaald werd is er in sommige casussen sprake van het netwerk dat net de cliënt onderuithaalt door te beschermend te zijn of door de cliënten te belasten met eigen problemen. Netwerk, waaronder familie en vrienden, kan dus niet enkel een positieve, maar ook een negatieve invloed hebben. Als er gefocust wordt op het professionele netwerk van cliënten van Begeleid Wonen, kan er opgemerkt wordt dat er op psychisch vlak nog heel wat hiaten zijn: psychologen en psychiaters praten volgens een groot deel van de begeleiders niet op het niveau van hun cliënten en de rol van psychiaters blijft te vaak beperkt tot het voorschrijven van medicatie, terwijl er geen tijd gemaakt wordt voor gesprekken. In de literatuur (Geestelijk Gezond Vlaanderen, n.d.a) wordt geschreven dat bij psychische problemen slechts één op drie professionele hulp zoekt, omwille van verschillende redenen, maar is er niets terug te vinden over de kwaliteit van de psychische hulp. Iets waarmee nochtans veel begeleiders worstelen, blijkt uit de interviews. Hoe wordt er om gegaan met signalen en pogingen? Uit de interviews bleek dat uitspraken zoals ‘Ik zie het helemaal niet meer zitten’, vaak noodkreten zijn, of het vragen om aandacht. Desalniettemin halen de meeste begeleiders aan dat deze signalen toch serieus moeten worden genomen, omdat men nooit zeker is dat de cliënt geen poging zal ondernemen. Dit strookt met wat er in de literatuur terug te vinden is: diverse auteurs


33

omschrijven een poging als een schreeuw om hulp in een situatie die mensen als uitzichtloos ervaren. In de interviews bleek dat er één begeleider was die een poging van haar cliënt niet had zien aankomen. Ze had van bepaalde signalen niet gedacht dat deze konden lijden tot zelfmoord. Uit de literatuurstudie blijkt dit een meer voorkomend probleem te zijn: professionelen zijn zich vaak niet bewust van suïcidaliteit bij hun cliënten (Merrick et al., 2006). Lunsky et al. (2012) beweren dat het probleem van zelfmoord vaak overschaduwd wordt door agressie bij personen met een verstandelijke beperking, wat in de casussen die aan bod gekomen zijn in de interviews, niet aangehaald werd. Uit de literatuur blijkt dat het praten over zelfdodingsgedachten het risico op suïcidaal gedrag niet vergroot. Integendeel, het is één van de belangrijkste preventiemaatregelen (Claessens, n.d.; Zelfmoord 1813, n.d.). Uit de praktijk blijkt dat dit ook effectief gebeurt: er wordt erkenning gegeven aan het verhaal van de cliënten, er wordt gezocht naar een diepere betekenis van de verhalen de begeleiders. Uit de data bleek dat er geen standaardprocedure terug te vinden is die in alle Dienst Begeleid Wonen wordt toegepast als er signalen zijn rond zelfmoord. Wel waren er enkele diensten met standaardprocedures voor eigen diensten: grensoverschrijdend gedrag of een standaardprotocol. Desondanks is er in Vlaanderen een Vlaams Actieplan Suïcidepreventie (2012) opgesteld met concrete stappen in om zelfmoord met een bepaald percentage te doen dalen. Dit actieplan was door geen enkele begeleider gekend. Ook in de literatuur blijkt dat er een kloof is tussen ontwikkelde gidsen en de toepassing er van (Beurs et al., 2013). Toch is er één actie die door sommige begeleiders gebruikt wordt, en dat is de zelfmoordlijn. Is euthanasie in de praktijk bespreekbaar? In theorie is euthanasie toegankelijk voor alle wilsbekwame meerderjarigen of ontvoogde minderjarigen die beschikken over een rijksregisternummer en die een ernstige of ongeneselijke aandoening heeft veroorzaakt door ongeval of ziekte, of die buiten bewustzijn is, en deze toestand volgens de stand van de wetenschap onomkeerbaar is (Portaal Belgium, 2014). In de praktijk heeft de helft van de begeleiders ervaring met het bespreken van euthanasie met hun cliënten, terwijl de andere helft aangeeft dit niet te doen. Verschillende oorzaken werden gegeven door verschillende begeleiders om dit niet te doen: er hangt nog een taboe over, het is een morele kwestie of er is geen duidelijke visie over in de dienst. Ook al heeft iedereen het recht om geïnformeerd te worden over euthanasie, gebeurt dit bij de helft van de respondenten niet. Bij de helft waarbij


34

dit wel gebeurt, kan een rustgevend effect gevonden worden bij de cliënten: ze voelen zich gehoord. Sterktes en beperkingen onderzoek Een eerste beperking van dit onderzoek betreft de grootte en de aard van de steekproef die voor dit onderzoek geselecteerd werd. Het aantal respondenten werd beperkt tot tien, en deze werden afgebakend tot de Dienst Begeleid Wonen. Dit zorgt er voor dat het generaliseren van de gevonden onderzoeksresultaten niet mogelijk is. Aangezien het onderzoeksopzet van dit werkstuk exploratief van aard is, is generalisatie tevens geen doel. Een vraag die kan gesteld worden bij dit onderzoek, is of er geen vertekend beeld gegeven wordt van de werkelijkheid. De reden hiervoor is dat alle respondenten op volledig vrijwillige basis beslisten om mee te werken aan dit onderzoek, en de deelnemers dus niet at random geselecteerd werden. Hierdoor bestaat de kans dat begeleiders die minder geïnteresseerd zijn in het onderwerp, niet geïncludeerd werden. Dit onderzoek is bovendien gebaseerd op ambulante diensten, waardoor de beleving van bijvoorbeeld begeleiders van residentiële diensten of andere woonvormen niet geïncludeerd werden. De resultaten kunnen bijgevolg niet gegeneraliseerd worden naar alle begeleiders van de Dienst Begeleid Wonen of naar begeleiders van andere woonvormen. Een sterkte van dit onderzoek is dat verschillende provincies geïncludeerd werden: West-Vlaanderen, Oost-Vlaanderen, Vlaams-Brabant en Antwerpen. Een beperking hierbij is dat het aantal respondenten te klein was om regionale verschillen te kunnen waarnemen, en bovendien waren er geen respondenten van Limburg. Een vierde beperking van dit onderzoek betreft de analyse van de interviews. De thematische analyse van de interviews gebeurde enkel door mezelf. Het ontbreken van verschillende beoordelaars vergroot de kans op persoonlijke subjectieve interpretaties die in dit onderzoek zijn binnengeslopen. Een vijfde beperking van dit onderzoek is dat de focus ligt op alle cliënten van de begeleiders, waar een grote diversiteit van problematieken in besloten ligt. De meerderheid van de cliënten hebben een verstandelijke beperking, maar daarnaast is er nog een belangrijk deel met andere problematieken, die ook in dit onderzoek opgenomen werden. Een zesde beperking van de onderzoek is dat er niet gedifferentieerd werd volgens de opleiding en vormingen die verschillende begeleiders genoten. Door verschillende opleidingen te volgen, hebben begeleiders een andere visie op bijvoorbeeld zelfmoord bij hun cliënten.


35

Aanbevelingen voor vervolgonderzoek Voor dit werkstuk werden geen adviezen voor de praktijk geformuleerd, maar de aanbevelingen voor vervolgonderzoek kunnen leiden tot concrete adviezen. Door de exploratieve aard van het onderzoek zijn er interessante onderzoeksresultaten verzameld over de visie van begeleiders van Begeleid Wonen bij hun cliënten. Desondanks zou het interessant zijn om hetzelfde onderzoek uit te voeren op grotere schaal. Ook zou het interessant zijn om ook andere woonvormen te onderzoeken: hoe wordt er daar omgegaan met zelfmoord bij hun cliënten? Het zou interessant zijn om enkele thema’s die uit de onderzoeksresultaten bleken, verder uit te diepen. Een eerste interessant thema dat de nodige aandacht vereist, is of een cognitieve beperking nu werkelijk een beïnvloedende factor is van zelfmoord. Bestaande literatuur is hier niet eenduidig over, noch zijn de onderzoeksresultaten van dit onderzoek. Een tweede thema dat een verdere uitdieping vereist, is het netwerk die ook een negatieve invloed kan hebben. In bijvoorbeeld het Vlaams Actieplan Suïcidepreventie (2012) staat dat contacten dienen bevorderd worden, maar wat als contacten een negatieve invloed hebben? Een derde thema dat de nodige aandacht vereist, is de samenwerking van de Dienst Begeleid Wonen en psychiaters en psychologen. In de praktijk blijkt dit niet altijd even vlot te lopen, terwijl er in de literatuur beschreven staat dat ongeveer een derde geen hulp zoekt. Is hier een verband tussen te vinden? Een vierde thema is de kloof tussen theoretische gidsen en de toepassing hiervan in de praktijk. Hiermee wordt het Vlaams Actieplan Suïcidepreventie bedoeld: geen enkele begeleider kende dit, terwijl ze wel regelmatig met suïcide te maken krijgen. Een vijfde en laatste thema is het thema euthanasie. Hierbij kan onderzocht worden waarom het voor sommige begeleiders zo moeilijk te bespreken is, waarom er een voor sommigen een taboe over heerst.


36

Algemene conclusie De huidige studie onderzocht zelfmoord bij cliënten van de Dienst Begeleid Wonen door middel van interviews met begeleiders. Hieruit kwamen enkele opvallende verschillen tussen percepties van de begeleiders, alsook enkele overeenkomsten naar voren. Verschillend was het idee van verstandelijke beperking als risicofactor. Daarnaast werden er verschillende oorzaken gegeven voor het plegen van zelfmoord en waren er meningsverschillen omtrent de invloed van de grootte van het netwerk en ten slotte ook omtrent het idee rond euthanasie. Gelijkenissen waren te vinden in de perceptie van cliënten bij het vertonen van signalen: men voelt zich alleen, ziet geen uitweg meer, de mogelijke aanwezigheid van een bereikbaar netwerk, de functie van psychiaters, de omgang met signalen van begeleiders tegenover de cliënten, het serieus nemen van signalen door de omgeving. De literatuur blijkt niet altijd overeen te stemmen met de praktijk bij deze resultaten, andere onderwerpen werden nog niet onderzocht. De belangrijkste verdienste van dit onderzoek is dat het enkele hiaten aangetoond in onderzoek naar zelfmoord en omgang met zelfmoord in Dienst Begeleid Wonen, alsook in de link tussen theorie en praktijk.


37

Referentielijst AAIDD (2010). Intellectual disability: Definition, classification and Systems of Supports (11th Ed.). Washington, DC: Author. American Psychiatric Association (2006). Practice guideline for the Assessment and Treatment of Patients With Suicidal Behaviors. Washington, DC: Author. Andriessen, K. (2007, March). Kan suïcide worden voorkomen? Tijdschrift Klinische Psychologie, 37(1), 5-13. Retrieved from http://www.vvkp.be/tkp Andriessen, K. & Blauwbloeme, K. (2006). Wie helpt de hulpverlener na de suïcide van een cliënt? Antenne, 38-41. Andriessen, K., & Bonnewyn, A. (2013). Suïcide en suïcidepreventie bij ouderen. Mechelen: Kluwer Belgium NV. Baarda, D., De Goede, M. & Teunissen, J. (2005). Basisboek kwalitatief onderzoek: Praktische handleiding voor het opzetten en uitvoeren van kwalitatief onderzoek (2nd ed.). Groningen: Stenfert Kroese. Barraclough, B., Fayers, P. & Holding, T. (1976). Influence of coroners’ officers and pathologists on suicide verdicts. British Journal of Psychiatry: 128, 471–474. doi: 10.1192/bjp.128.5.471 Belgische Federale Overheidsdiensten (2012a). Euthanasie: een streng gereglementeerd recht. Retrieved April 11, 2015, from http://www.belgium.be/nl/gezondheid/gezondheidszorg/levenseinde/euthanasie/ Belgische Federale Overheidsdiensten (2012b). Preventie en bescherming op het werk. Retrieved March 23, 2014, from http://www.belgium.be/nl/werk/gezondheid_en_welzijn/preventie/


38

Beurs, D., Bosmans, J., De Groot, M., de Keijser, J., Kerkhof, A. Mokkenstorm, J.,… Verwey, B., … (2013, November). Reducing patients’ suicide ideation through Training mental health teams in the application of the Dutch multidisciplinary practice guideline on assessment and treatment of suicidal behavior: study protocol of a randomized controlled trial. Trials journal,14(372), 1-10. doi:10.1186/1745-6215-14372 Bool, M., & Romijn, G. (2010). Regionale aanpak van suïcidepreventie. Utrecht: Ladenius communicatie BV Houten. Braun, V. & Clarke, V. (2006). Using thematic analyses in psychology. Qualitative Research in Psychology, 3(2), 77-101. doi: 10.1191/1478088706qp063oa Broekaert, E., Van Hove, G., Vandevelde, S., Soyez, V. & Vanderplasschen, W. (2010). Bijzondere orthopedagogiek (11th ed.). Antwerpen-Apeldoorn: Garant. Burgis, S., Cerin, E., De Leo, D. & Spathonis, K. (2005). Lifetime risk of suicide ideation and attempts in an Australian community: Prevalence, suicidal process, and helpseeking

behavior.

Journal

of

Affective

Disorders,

86(2-3),

215–224.

doi:10.1016/j.jad.2005.02.001 Centrum ter preventie van zelfdoding (n.d.). FAQ: waarom worden er verschillende benamingen voorzelfdoding gebruikt: suïcide, zelfmoord, zelfdoding,…?. Retrieved March 10, 2014, from http://www.preventiezelfdoding.be/content.php?im=1&is=1&iss=4&isss&ctitle=FAQ #2 Claes, L. & Van Hove, G. (2011). Qualitative Research and Educational Sciences: A Reader about Useful Strategies and Tools. United Kingdom: Pearson Education Limited. Claessens, H. (n.d.). De Suïcidepreventiekaart, bijlage bij het webdossier Preventie van Zelfdoding. Retrieved from Domus Medica website: http://www.domusmedica.be/documentatie/dossiers/preventie-van-zelfdoding.html Geestelijk Gezond Vlaanderen (n.d.a). Feiten & cijfers. Retrieved May 2, 2015, from


39

http://www.geestelijkgezondvlaanderen.be/feiten-cijfers Geestelijk Gezond Vlaanderen (n.d.b). Zelfdoding. Retrieved May 2, 2015, from http://www.geestelijkgezondvlaanderen.be/zelfdoding Houtman, G. (n.d.). Hoe reageren we op de signalen van zelfdoding. Retrieved from http://old.bethesda.be/fileadmin/Artikels/14_2005_Hoe_reageren_we_op_signalen_va n_zelfdoding.pdf Hurley, A. (1998). Two cases of suicide Attempts by Patients With Down’s Syndrome. Psychiatric Services, 49(12), 1618-1619. doi: 10.1176/ps.49.12.1618 Jonckheere, S. (2010). Laat ons eens aan het woord. Een exploratief belevingsonderzoek bij volwassen zussen van personen met psychische problemen [Masterproef]. Gent: Universiteit Gent master in de Pedagogische Wetenschappen: orthopedagogiek. Kaiser, L. (2007). Psychiatrie toegelicht (6nd ed.). Antwerpen: Garant. Kerkhof, A. & van Luyn, B. (2010). Suïcidepreventie in de praktijk. Houten: Bohn Stafleu van Loghum. KLIK (n.d). Ik ga mezelf dood maken. Retrieved April 9, from http://www.klik.org/ik-gamezelf-dood-maken.html Levering, B. & Smeyers, P. (1999). Opvoeding en onderwijs leren zien. Een inleiding in interpretatief pedagogisch onderzoek. Amsterdam: Boom Linehan, M. (1997). Behavioral treatments of suicidal behavior. Definitional obfuscation and treatment outcomes. Annals of the New York Academy of Sciences, 836, 302–328. doi: 10.1111/j.1749-6632.1997.tb52367 Ludi, E., Ballard, E, Greenbaum, R., Pao, M., Bridge, J., Reynolds, W.& Horowitz, L. (2012). Suicide Risk in Youth with Intellectual Disabilities: The Challenges of Screening. Dev Behav Pediatr, 33(5), 431-440. doi: 10.1097/DBP.0b013e3182599295


40

Lunsky, Y. (2004). Suicidality in a clinical and community sample of adults with mental retardation. Research in Developmental Disabilities, 25(3), 231-243. doi: 10.1016/j.ridd.2003.06.004 Lunsky, Y., Raina, P. & Burge, P. (2012, November). Suicidality among adults with Intellectual disability. Journal of Affective Disorders, 140(3), 592-295. doi: 10.1016/j.jad.2012.03.013 Mann, J., Apter, A., Bertolote, J., Beautrais, A., Currier, D., Haas, A., … Yip, P. (2005, October). Suicide prevention strategies: A Systematic Review. The journal of the American Medical Association, 294(16), 2064-2074. doi: 10.1001/jama.294.16.2064. Merrick, J., Merrick, E., Lunsky, Y & Kandel, I. (2006). A review of suicidality in Persons with Intellectual disability. Israel Journal of Psychiatry, 43(4), 258-264. Retrieved from http://www.psychiatry.org.il/ Mrazek, P., & Haggerty, R. (1994). Reducing risks for Mental Disorders, Frontiers for Preventive Intervention Research. Washington, DC: National Academy Press. Neijmeijer, L., Moerdijk, L., Veneberg, G. & Muusse, C. (2010). Licht verstandelijk gehandicapten in de GGZ. Utrecht: Trimbos-instituut. Patja, K., Livanainen, M., Raitasuo, S. & Lonnqvist, J. (2001, April). Suicide mortality in mental retardation: a 35-year follow-up study. Acta psychiatrica Scandinvica, 103(4), 307-311. doi: 10.1034/j.1600-0447.2001.00019.x Portaal Belgium (2014). Euthanasie: een streng gereglementeerd recht. Retrieved April, 9, 2014, from http://www.belgium.be/nl/gezondheid/gezondheidszorg/levenseinde/euthanasie/ Portzky, G., Van autreve, S. & Van Heeringen, C. (2010). Suïcidaal gedrag: epidemiologie en risicofactoren. Huisarts Nu, 39(1), 12-20. Retrieved from http://www.domusmedica.be/ Raes, H. (1976). Trapezewerk in het luchtledige. Brugge: Orion.


41

Retterstøl, N. (1993). Suicide: A European Perspective. Cambridge: Cambridge University Press. Reynders, A., van Heeringen, C., De Maeseneer, J., & Van Audenhove, C. (2009). Onderzoek naar verklarende factoren voor verschillen in suïcidecijfers in Vlaanderen in vergelijking met Europese landen. Retrieved from the Steunpunt WVG website: http://www.kuleuven.be/lucas/pub/publi_upload/2009_7_AR_CVH_JDM_CVA_Ond erzoek%20naar%20suicidecijfers%20in%20Vlaanderen-Europese%20landen.pdf Ross, E. & Oliver, C. (2003, March). The assessment of mood in adults who have severe or profound mental retardation. 23(2), 225-245. doi: 10.1016/S0272-7358(02)00202-7 Sörberg, A., allebeck, P., Melin, B., Gunnell, D. & Hemmingsson, T. (2012). Cognitive ability in early adulthood is associated with later suicide and suicide attempt: the role of risk factors over the life course. Psychological Medicine, 43(1), 49-60. doi: 10.1017/S0033291712001043 Ten Have, H., Ter Meulen, R. & van Leeuwen, E. (2006). Medische ethiek (2nd ed.). Houten: Springer Uitgeverij. Van Deth, R. & Vandereycken, W. (2006). Wegwijzer psychische problemen. Antwerpen: Standaard Uitgeverij. Van Trigt, M. (2015). Zorg voor mensen met een verstandelijke beperking: Inlieidng en ziektebeelden. Houten: Bohn Stafleu van Loghum. Vandeurzen, J. (2010). Beleidsplan Geestelijke Gezondheidszorg Vlaanderen. Retrieved from http://www.jovandeurzen.be/sites/jvandeurzen/files/Nota%20GGZ%20_2_.pdf Vanmeenen, A. (2013). Suïcide en hulpverlening. Antenne, 22, 20-23. VAPH, 2007. Wonen en opvang. Retrieved Mai 1, 2014, from http://www.vaph.be/vlafo/view/nl/20502-Begeleid+wonen.html


42

Vlaams Actieplan Suïcidepreventie (2012). Voorstel voor de gezondheidsdoelstelling “preventie van zelfdoding” en een Vlaams actieplan voor de preventie van zelfdoding 2012-2020. Retrieved from http://www.zorgengezondheid.be/uploadedFiles/Zorg_en_Gezondheid/Nieuws/2012/VAS%20II.PDF Vlaams Agentschap Zorg en Gezondheid (2014). Sterfte door suïcide. Retrieved March 15, 2014, from https://www.zorg-en-gezondheid.be/Cijfers/Sterftecijfers/Cijfersoorzaken-van-sterfte/Sterfte-door-su%C3%AFcide/#meer Vlabo (2008). Preventie van zelfdoding en zelfdoding: basisprincipes voor een kwaliteitsvolle hulpverlening. Retrieved from file:///C:/Users/Josfien/Downloads/Basisprincipes%20preventie%20zelfdoding%20en %20zelfdoding%20-%20definitieve%20versie%20april%2008%20_2_.pdf Voracek, M. (2006). Smart and suicidal? The social ecology of intelligence and suicide in Austria. Death Studies, 30(5). doi: 10.1080/07481180600614591 Walters, A., Barrett, R., Knapp, L. & Borden, C. (1995). Suicidal Behavior in Children and Adolescents With Mental Retardation. Research in Developmental Disabilities, 16(2), 85-96. doi:10.1016/0891-4222(94)00029-8 World Health Organization (2014). Suicide prevention (SUPRE). Retrieved March 15, 2014, from http://www.who.int/mental_health/prevention/suicide/suicideprevent/en/ Zelfmoord 1813 (n.d.). Het gesprek over suïcide aangaan. Retrieved April 11, 2015, from http://www.zelfmoord1813.be/hulpverlening/het-gesprek-over-suicide-aangaan

Bijlage 1

Beste, Ik ben Josfien Vanden Abeele, studente pedagogische wetenschappen, master orthopedagogiek (Universiteit Gent). In het kader van mijn studies maak ik een masterproef omtrent het thema ‘personen met een licht verstandelijke beperking (lvb) en zelfmoord(preventie)’. Om meer over dit thema te weten te komen, kwam ik bij de dienst Begeleid Wonen terecht. Hieronder vindt u enkele vragen die voor mij zeer interessant zijn om een zicht te krijgen op de problematiek. Zou u zo vriendelijk willen zijn om deze vragen in te vullen, en door te mailen naar [email protected] ? Alvast bedankt, Josfien Vanden Abeele Tel 0498/527656 E-mail: [email protected]

Vragenlijst zelfmoord bij personen met een lvb o Van welke dienst bent u/welke regio? ………………………………………………………………………….. o Hebt u in uw diensten al te maken gehad met personen met een lvb die zelfmoord pleegden, en waarbij dit gelukt is? Ja/nee (schrappen wat niet past) o Zo ja, hoe werd dit gedaan?....................................................................... o Zo ja, was er een bijkomende stoornis aanwezig? Ja / Nee (schrappen wat niet past)  Zo ja, Welke? ………………………………………………………………………… ………… o Hebt u in uw diensten al te maken gehad met personen met een lvb die zelfmoord probeerden te plegen? Ja/nee (schrappen wat niet past) o Zijn er personen met een lvb in uw dienst die (al dan niet) vaak zelfmoordgedachten hebben? Ja/nee (schrappen wat niet past) o Als personen met een lvb komen te overlijden in uw diensten, wat zijn de belangrijkste redenen dan (zowel zelfmoord als andere overlijdens)? ………………………………………………………………………………………… ………………………………………………… ………………………………………………………………………………………… …………………………………………………

Bijlage 2

INFORMED CONSENT Toestemmingsverklaring voor medewerking aan onderzoek in kader van de masterproef van Vanden Abeele Josfien, studente Orthopedagogiek, Universiteit Gent.

Titel masterproef: Exploratief onderzoek binnen de Dienst Begeleid Wonen in Vlaanderen omtrent zelfmoord en zelfmoordpreventie van hun cliënten Exploratief onderzoek op basis van interview met begeleiders

GEÏNFORMEERDE TOESTEMMING: □ Ik werd over het doel en globale opzet van het onderzoek geïnformeerd; □ Ik wens wel/niet* dat de gegevens die ik verstrek anoniem behandeld worden; □ Ik begrijp dat mijn deelname aan dit onderzoek vrijwillig is en geen financiële of materiële voordelen inhoudt; □ Ik kreeg bedenktijd over mijn medewerking aan het onderzoek; □ Ik kreeg de gelegenheid om vragen te stellen over het onderzoek; □ Ik weet dat ik het recht heb om mijn toestemming tot medewerking op ieder moment in te trekken, zonder dat ik daar enige reden voor moet geven; □ Ik weet dat het interview opgenomen wordt met audiomateriaal; * schrappen wat niet past Naam: Geboortedatum: Datum: Handtekening:

Exploratief onderzoek binnen de Dienst Begeleid Wonen in Vlaanderen omtrent zelfmoord en zelfmoordpreventie van hun cliënten

Recommend Documents