ALLEEN VOOR PROFESSIONELE BELEGGERS
ETF-gids voor adviseurs
ETF-gids voor adviseurs
2
Exchange Traded Funds (ETF’s) hebben de mogelijkheden van beleggers en hun adviseurs om portefeuilles op te bouwen, ingrijpend veranderd. ETF’s zijn efficiënt, transparant en kostenefficiënt, terwijl het risico goed onder controle kan worden gehouden. Dankzij deze voordelen zijn ETF’s wereldwijd in korte tijd zeer populair geworden bij grote, veeleisende beleggers, zoals pensioenfondsen, overheidsinstellingen, private-banken en professionele vermogensbeheerders. Ook steeds meer financieel adviseurs ontdekken de aantrekkelijke kanten van ETF’s.
DE OPBOUW VAN DEZE GIDS Deze gids is bedoeld als een beknopt naslagwerk voor adviseurs. U vindt hier algemene informatie over ETF’s, aspecten die van belang zijn bij de selectie van ETF’s, een korte uiteenzetting over de fiscale factoren die een rol spelen en een serie ‘overtuigende argumenten’ om met uw cliënten te bespreken. Elk deel van deze gids kan afzonderlijk gebruikt worden.
In deze gids vindt u alle informatie die u nodig heeft om te begrijpen hoe ETF’s werken, welke voordelen ze kunnen bieden en hoe u ze in de portefeuilles van uw cliënten kunt gebruiken.
1
Inhoud
1 2 3 4
Wat is een ETF?
3
ETF’s en beleggingsfondsen: overeenkomsten en verschillen
7
Het juiste ETF kiezen
11
Fiscale aspecten van iShares ETF’s
23
Overtuigende argumenten
25
iShares: wereldwijd de grootste aanbieder van ETF’s iShares® is ’s werelds grootste ETF-aanbieder, met een totaal beheerd vermogen (AUM) van ruim USD 998 miljard1. iShares zet zich ervoor in om ETF’s toegankelijk te maken voor alle typen beleggers en adviseurs te helpen om ETF’s zo goed mogelijk te benutten. iShares is al 15 jaar bezig met het ontwikkelen van ETF’s als een ‘betere manier van beleggen’. Op dit moment zijn er in totaal meer dan 720 iShares ETF’s genoteerd op de wereldwijde beurzen en heeft iShares een wereldwijd marktaandeel van ruim 39%. In Nederland zijn momenteel meer dan 140 fondsen geregistreerd2.
1 Gegevens per eind juli 2014. Bron: BlackRock Investment Institute - ETP Research, Bloomberg. 2 Bron: BlackRock, juli 2014.
2
Wat is een ETF?
3
Wat is een ETF? Een Exchange Traded Fund (ETF) is een beleggingsfonds dat wordt verhandeld op een effectenbeurs. Het doel van een ETF is om de performance van een bepaalde index (zoals de AEX) zo nauwkeurig mogelijk te volgen en beleggers hetzelfde rendement te bieden als de index, onder aftrek van de kosten. Om hetzelfde rendement als de index te kunnen bieden, houdt de beheerder van het ETF ofwel een portefeuille aan die een directe afspiegeling vormt van de index (dit worden ETF’s met ‘fysieke replicatie’ genoemd), ofwel een portefeuille die de performance van de index nabootst door middel van synthetische swap-structuren (aangeduid als ‘ETF’s met replicatie op basis van derivaten’; zie deel 3 voor meer informatie hierover).
Er zijn ETF’s voor vrijwel alle grote indices en beleggingscategorieën, zoals aandelen, obligaties, commodity’s en vastgoed. Ze hebben met elkaar gemeen dat ze beleggers efficiënte toegang bieden tot een groot aantal markten. Er zijn ook ETF’s die zich richten op specifieke sectoren of marktsegmenten. Deze ruime keuze draagt ertoe bij dat ETF’s hard op weg zijn een van de belangrijkste en meest efficiënte
Net als een beleggingsfonds geeft een ETF beleggers toegang tot een portefeuille van ondernemingen (aandelen), obligaties of andere beleggingstypen (zoals grondstoffen of vastgoed).
BELEGGINGSFONDS
4
EXCHANGE TRADED FUND (iSHARES)
Met aandelen hebben ETF’s gemeen dat ze op de beurs gekocht en verkocht worden. In onze ogen bieden ETF’s beleggers daarom het beste van twee werelden: de spreiding van een beleggingsfonds en de goede verhandelbaarheid van een aandeel.
instrumenten te worden in de samenstelling van beleggingsportefeuilles. Door hun structuur zijn ETF’s bovendien transparant en bijzonder toegankelijk. Ook dit zijn voordelen die door veel beleggers zeer op prijs worden gesteld.
AANDEEL
ETF’s zijn transparante beleggingsfondsen die een index volgen, met duidelijke voordelen voor uw cliënten.
ETF’s zijn uitstekende bouwstenen voor een portefeuille, doordat ze spreiding, transparantie en liquiditeit bieden, terwijl de kosten doorgaans lager zijn dan die van een traditioneel beleggingsfonds. Hun groeiende populariteit maakt duidelijk dat beleggers veel waarde hechten aan deze voordelen.
Flexibiliteit
Kostenefficiëntie
ETF’s zijn zowel inzetbaar als onderdeel van een tactische als een strategische asset-allocation.
ETF’s bieden op kostenefficiënte wijze toegang tot wereldwijde markten.
De hele dag door verhandelbaar: uitstappen is net zo gemakkelijk als instappen.
Liquiditeit
De voordelen van ETF’s voor adviseurs
Transparantie Het beleggingsdoel van het fonds.
ETF’s zijn beursgenoteerd en kunnen daarom gedurende de hele beursdag verhandeld worden.
Dagelijkse publicatie van onderliggende effecten.
Een ETF is even liquide als de onderliggende effecten ervan.
Helderheid over de Total Expense Ratio (TER).
Spreiding Op fondsniveau: met één transactie beleggen in de hele index. Op portefeuilleniveau: ETF’s bieden toegang tot alle beleggingscategorieën, zoals aandelen, obligaties of commodity’s, en tot een groot aantal sectoren en beleggingsthema’s. Bron: BlackRock, juli 2014.
5
ETF’s en de afschaffing van retrocessies De AFM is voorstander van de afschaffing van retrocessies (ook aangeduid als ‘kickback’ of distributievergoeding) en dringt er bij de beleggingssector op aan om deze vergoedingenstructuur te vervangen door een systeem van directe beloningen, waarin de cliënt een transparante vergoeding betaalt voor de diensten die hij afneemt. Dit zal in de ogen van de AFM bevorderen dat adviseurs en intermediairs primair in het belang van hun cliënten handelen. Hiermee sluit de AFM aan op een ontwikkeling die ook in de ons omringende markten in volle gang is. ETF’s voldoen nu al aan deze nieuwe structuur, omdat er bij ETF’s geen sprake is van retrocessies. Dat maakt ze ook in dit opzicht tot transparante, kostenefficiënte producten.
6
ETF’s en beleggingsfondsen: overeenkomsten en verschillen
7
ETF’s en beleggingsfondsen: overeenkomsten en verschillen Voor veel adviseurs zijn traditionele beleggingsfondsen nog altijd de eerste keuze. ETF’s combineren de sterke punten van beleggingsfondsen met de voordelen van beleggen in aandelen. Er bestaan echter ook belangrijke verschillen tussen ETF’s en traditionele beleggingsfondsen. In onderstaande tabel worden de overeenkomsten en verschillen tussen ETF’s, actief beheerde beleggingsfondsen en traditionele fondsen die een index volgen (‘index-trackers’) in kaart gebracht. ETF’s
Actief beheerde beleggingsfondsen
Indexfondsen
Structuur
Open-ended
Open-ended fonds
Open-ended fonds
Beleggingsdoel
Index volgen
Index overtreffen
Index volgen
Handel
Intradag tijdens de beursuren
Eens per dag of minder vaak
Eens per dag of minder vaak
Toegankelijkheid
Via broker of platform
Via fondsbeheerder of fondssupermarkt
Via fondsbeheerder of fondssupermarkt
Prijsbepaling
Slotprijs op basis van nettovermogenswaarde (NAV) en continu tijdens de beursdag
Slotprijs op basis van nettovermogenswaarde (NAV) van het fonds
Slotprijs op basis van nettovermogenswaarde (NAV) van het fonds
Kostenratio’s
TER3
Beheers- en overige kosten4
Beheers- en overige kosten4
Bied/laat-spread
Ja
Ja (tenzij eenzijdig geprijsd)
Ja (tenzij eenzijdig geprijsd)
Verwerking van dividend
Uitkerend of herbeleggend
Uitkerend of herbeleggend
Uitkerend of herbeleggend
Transparantie
Hoog
Laag
Laag
Minimale beleggingsomvang
Nee
Ja
Ja
Verkoopkosten
Nee
Soms
Soms
Tracking error
Laag
Hoog
Laag
Laag
Hoog
Laag
Nee
Ja
Nee
Variatie van het rendement Risico selectie beheerder(s)
3 Total Expense Ratio (TER). 4 De overige kosten omvatten administratie, bewaar- en licentiekosten en andere vergoedingen dan de jaarlijkse beheerskosten.
8
Dankzij de lagere kosten en het consistente marktrendement, gecombineerd met een hoge mate van transparantie, kunnen ETF’s een aantrekkelijk alternatief vormen voor traditionele beleggingsfondsen.
De jaarlijkse kosten van een belegging in een ETF worden samengevat in de Total Expense Ratio (TER), die kan variëren vanaf 0,05% van het belegde vermogen.
De kosten van ETF’s zijn doorgaans lager dan die van traditionele, actief beheerde beleggingsfondsen.
Belangrijkste punten voor adviseurs Actief beheerde fondsen berekenen hogere kosten voor de mogelijkheid – maar niet de zekerheid – dat het fonds de markt overtreft.
ETF’s bieden een hoge mate van transparantie, aangezien de meeste aanbieders dagelijks de inhoud van de portefeuilles op hun website publiceren.
Fondsen die een index volgen, zoals ETF’s, genereren doorgaans een consistent rendement, dat in lijn is met de benchmark-index.
Bron: BlackRock, juli 2014.
9
3 Het juiste ETF kiezen
11
Stel de juiste vragen Gezien de snelle groei van de ETF-markt in de afgelopen jaren is het uiterst belangrijk om onderscheid te maken tussen producten die soms op het eerste gezicht vrijwel hetzelfde zijn. Door de juiste vragen te stellen, kunt u uw cliënten des te beter helpen om ETF’s te kiezen die bij hen passen. Hieronder spitsten we dit proces toe op vier basale vragen:
Wat is mijn benchmark?
Welke kosten zijn van invloed?
Hoe volgen ETF’s hun benchmark-index?
Hoeveel expertise en ervaring heeft de ETF-aanbieder?
Door bij het selecteren van ETF’s de juiste vragen te stellen, kunnen adviseurs de beste bouwstenen kiezen voor de portefeuilles van hun cliënten.
De index doorgronden ETF’s hebben tot doel een index te volgen. Daarom is het van het grootste belang om volledig te begrijpen hoe de index die een bepaald ETF volgt is opgebouwd. Er zijn bijzonder veel indices, die onderling aanzienlijk verschillen, bijvoorbeeld wat betreft de typen beleggingen waaruit ze zijn opgebouwd of de strategie waarop ze zich richten. Daarom is het absoluut noodzakelijk om u te verdiepen in de samenstelling, de doelstellingen, de performance en de risico’s van iedere index.
WAT IS MIJN BENCHMARK? Hiernaast zijn enkele voorbeelden gegeven van belangrijke indices, voor zowel de aandelen- als de obligatiemarkt: 12
AANDELENINDICES
OBLIGATIE-INDICES
Wereldwijde markt bijv. MSCI World Index
Overkoepelende indices bijv. Barclays Euro-Aggregate
Sectorspecifieke indices bijv. EURO STOXX Banks
Staatsobligatie-indices bijv. Barclays Netherlands Treasury Bond
Landen/regio-indices bijv. MSCI Europe
Bedrijfsobligatie-indices bijv. Markit iBoxx £ Liquid Corporates
Marktkapitalisatie-indices bijv. EURO STOXX Small
Asset-backed indices bijv. Markit iBoxx Euro Covered Bond
Strategie-indices bijv. EURO STOXX Total Market Value/ Growth Large
Inflatiegekoppelde indices bijv. Barclays UK Government Inflation-linked Bond Index
Bron: BlackRock.
De index doorgronden - praktijkvoorbeeld Twee bekende, veel gebruikte internationale aandelenindices zijn de MSCI AC World en de MSCI World Index. ‘AC’ staat hierin voor ‘all countries’. De MSCI AC World richt zich op zowel ontwikkelde als opkomende landen, terwijl de MSCI World alleen de ontwikkelde markten binnen de MSCI AC World bevat. MSCI AC World is waarschijnlijk de breedste wereldwijde index die er op dit moment bestaat. De index dekt bij benadering 85% van de kapitalisatie van de wereldwijde aandelenmarkten en bevat meer dan 2.400 effecten uit 46 landen. MSCI World dekt daarentegen slechts 23 ontwikkelde landen en bevat ongeveer 1.600 effecten.
iSHARES MSCI WORLD UCITS ETF (DIST)
Doordat MSCI AC World ook de opkomende markten omvat, geeft deze index een gevarieerder beeld dan de MSCI World. Deze index wordt daarom door veel beleggingsprofessionals gebruikt als graadmeter voor de wereldwijde aandelenmarkten. Beleggers die een brede, wereldwijde exposure wensen, kunnen bijvoorbeeld iShares MSCI World UCITS ETF (Dist) en iShares MSCI Emerging Markets UCITS ETF (Dist) combineren om toegang te krijgen tot een groot deel van de marktkapitalisatie van de wereldwijde markten. Maar het is ook mogelijk om de performance van MSCI iSHARES MSCI EUROPE UCITS ETF (DIST)
World te repliceren door gebruik te maken van verschillende andere iShares ETF’s, zoals in onderstaande figuur is aangegeven.
MSCI AC World is waarschijnlijk de breedste wereldwijde index die er op dit moment bestaat.
iSHARES MSCI EUROPE EX-UK UCITS ETF*
iSHARES MSCI NORTH AMERICA UCITS ETF
iSHARES MSCI JAPAN iSHARES MSCI PACIFIC UCITS ETF (DIST) EX-JAPAN UCITS ETF (DIST)
Bron: BlackRock, juli 2014.
13
Hoe volgen ETF’s hun index ETF-aanbieders kunnen verschillende technieken gebruiken om een index te volgen. iShares kiest telkens voor de techniek die uit het oogpunt van efficiency en rendement de beste vooruitzichten biedt.
Grofweg bezien zijn er drie technieken die door ETF-beheerders worden gebruikt om het rendement van de index te bereiken. Al deze technieken hebben hun sterke en zwakke kanten. Hieronder wordt ingegaan op de verschillende technieken en de voor- en nadelen ervan.
ETF’S MET FYSIEKE REPLICATIE Wanneer de index gevolgd wordt door alle effecten die deel uitmaken van de onderliggende index, of een gesampled deel daarvan, te kopen en in portefeuille te houden, wordt dit aangeduid als ‘fysieke replicatie’. Er zijn twee soorten van fysieke replicatie: ‘volledige replicatie’ en ‘replicatie door middel van sampling’.
REPLICATIE OP FYSIEKE BASIS
Volledige replicatie van de index Replicatie met behulp van sampling
REPLICATIE OP BASIS VAN DERIVATEN
Eén tegenpartij, geen onderpand Meerdere tegenpartijen, geen onderpand Eén tegenpartij, oververpanding*
HOE VOLGT HET ETF ZIJN INDEX?
* In deze context betekent ‘oververpanding’ dat de totale marktwaarde van het ontvangen onderpand hoger is dan het totale tegenpartijrisico.
Bron: BlackRock.
14
Volledige replicatie Volledige replicatie betekent dat het fonds alle onderliggende beleggingen van de index bevat. Zo belegt bijvoorbeeld iShares AEX UCITS ETF in alle 25 aandelen die deel uitmaken van de AEX-index, in dezelfde verhouding als hun weging in de index. Volledige replicatie heeft voor ETF’s met replicatie op fysieke basis drie belangrijke voordelen:
Volledige transparantie wat betreft de onderliggende beleggingen.
index. Hierdoor blijven de administratieen transactiekosten beperkt. Tegenover deze voordelen staat dat de tracking error iets groter kan zijn, aangezien het ETF niet alle effecten van zijn benchmark-index in portefeuille houdt. Voor alle ETF’s met fysieke replicatie, of dit nu volledige of geoptimaliseerde replicatie is, geldt dat er volledige transparantie is over de onderliggende beleggingen en dat het tegenpartijrisico laag is.
Op de website van iShares wordt dagelijks uitgebreide informatie over alle fondsen gegeven, zoals het voorbeeld hieronder laat zien. Onder “Posities” wordt exact getoond wat het ETF in portefeuille houdt. Op de fondspagina vinden adviseurs en hun cliënten daarnaast uitgebreide informatie over de index en gegevens met betrekking tot koersen, performance en dividend.
Geringe tracking difference (het verschil tussen het rendement van het fonds en dat van de index).
Laag tegenpartijrisico (het risico dat de tegenpartij in een overeenkomst zijn verplichting niet kan nakomen, ook wel ‘default’ genoemd).
Replicatie met behulp van sampling Soms is volledige replicatie niet de meest efficiënte keuze. Bijvoorbeeld als het gaat om een bijzonder brede index, zoals de MSCI World Index, die meer dan 1.600 effecten uit 23 landen omvat. Volledige replicatie van deze index zou zoveel tijd, moeite en geld kosten dat dit een nadelig effect zou kunnen hebben op het rendement van de portefeuille. Daarom maken beheerders van ETF’s soms gebruik van optimalisatietechnieken, ook wel ‘sampling’ genoemd. In dit geval koopt het ETF slechts een representatieve selectie van de onderliggende effecten van de
iShares AEX UCITS ETF (IAEX)
BELEGGINGSDOEL
iShares AEX UCITS ETF is een Exchange Traded Fund (ETF) dat tot doel heeft de performance van de AEX-Index® zo nauwkeurig mogelijk te tracken. De ETF belegt in de onderliggende (fysieke) effecten waar de index uit bestaat. De AEX-Index® biedt posities in de 25 meest verhandelde aandelen die op NYSE Euronext Amsterdam zijn genoteerd. De index is een gewogen index op basis van aangepaste free float marktkapitalisatie. iShares ETF's zijn fondsen die door BlackRock worden beheerd. Zij zijn transparant, kostenefficiënt en liquide en worden net als een regulier aandeel op de beurs verhandeld. iShares ETF's bieden flexibele en gemakkelijke toegang tot een grote verscheidenheid aan markten en assetklassen. Belangrijke informatie: De waarde van uw belegging en de gegenereerde inkomsten kunnen fluctueren en het is niet zeker dat u uw oorspronkelijke inleg terugontvangt. Het beleggingsrisico is geconcentreerd in specifieke sectoren, landen, valuta's of ondernemingen. Als gevolg hiervan is het fonds gevoeliger voor hiermee verbonden gebeurtenissen in de economie, markt, politiek of regelgeving.
KERNGEGEVENS Beleggingscategorie Basisvaluta Introductiedatum Rendement uit securities lending i as of 30/Jun/2014
Index
Aandelen EUR 18/nov/2005 0,15% AEX-Index®
Total Expense Ratio i
0,30%
Uitkeringsfrequentie i
Eens per kwartaal
Domicilie Methodologie i Productstructuur Herwegingsfrequentie UCITS i
Ierland
ISIN Bloomberg-code Beheerder Uitgevende onderneming
IE00B0M62Y33 IAEX LN BlackRock Asset Management Ireland Limited iShares plc
Administrator
State Street Fund Services (Ireland) Limited
Bewaarder
State Street Fund Services (Ireland) Limited
Gebruik van winst
Uitkerend
Volledige replicatie Fysiek Eens per jaar Ja
15
ETF’S MET REPLICATIE OP BASIS VAN DERIVATEN Naast ETF’s met replicatie op fysieke basis zijn de afgelopen jaren ETF’s ontwikkeld die gebruik maken van andere methoden om de index te volgen. Deze ETF’s worden samengesteld op basis van derivaten, waarbij een swap-overeenkomst wordt gesloten tussen een zakenbank en de fondsaanbieder. Hieronder wordt uitgelegd hoe replicatie van de index met behulp van derivaten in zijn werk gaat.
Onderstaande figuur illustreert hoe met behulp van een ‘total return’ swap het rendement van de index kan worden verkregen.
Performance aandelenmandje: stijging van € 100 naar € 105
De ETF-aanbieder gaat met een tegenpartij een overeenkomst aan, waarin bepaald wordt dat de tegenpartij het rendement van de index aan het ETF zal leveren, in ruil voor het rendement iShares van een mandje effecten dat door het ETF wordt aangehouden. De inhoud van dit effectenmandje wordt door de tegenpartij bepaald. Het mandje zelf, meestal aangeduid als Poot 2: ontvangt € 7 het referentiemandje, zal doorgaans niet alle effecten van de index bevatten. In plaats daarvan zal het eerder uit liquide aandelen bestaan. Het rendement van de index wordt verkregen van de swap-tegenpartij. In feite wordt de taak om de index te volgen bij dit type ETF’s dus uitbesteed aan de zakenbank waarmee het ETF een swapovereenkomst aangaat.
16
-€ 5 + € 7 = +€ 2 NAV van ETF: € 105 + € 2 = € 107
€ 105. De total return index die door het ETF wordt gevolgd, stijgt in dezelfde periode van € 100 naar € 107. De bedragen die de partijen in de swap-overeenkomst aan elkaar moeten betalen, respectievelijk € 5 (poot 1 van de swap) en € 7 (poot 2 van de swap), worden met elkaar verrekend. Het ETF ontvangt netto € 2, zodat de nettovermogenswaarde (NAV) stijgt tot € 107. De swap-tegenpartij dient het verschil van € 2 zelf aan te vullen. De tegenpartij verkrijgt dit Poot 1: betaalt € 5 bedrag doorgaans door te beleggen in effecten of derivaten die de indexperformance weerspiegelen, en open posities in de swap te hedgen. Swap-tegenpartij
Rendement van de index: stijging van € 100 naar € 107
Bron: BlackRock. Uitsluitend ter illustratie.
In dit voorbeeld houdt het fonds zelf een mandje aandelen aan dat in een bepaalde periode in waarde stijgt van € 100 naar
De mogelijkheid om een fonds op te bouwen dat tot doel heeft het rendement van een index te repliceren, zonder direct te beleggen in de onderliggende effecten van die index, stelt bepaalde ETF’s in staat te voldoen aan de UCITS III-richtlijnen met betrekking tot spreiding en beleggingstypen. ETF’s die gebruik maken van derivaten bieden verschillende voordelen, bijvoorbeeld de mogelijkheid om toegang te krijgen tot bepaalde markten, sectoren en beleggingscategorieën waarvan de indices met behulp van fysieke replicatie moeilijk te volgen zijn.
Dit geldt bijvoorbeeld voor commodity-, sommige opkomende markten- en geldmarktindices. Beleggers dienen erbij stil te staan dat het tegenpartijrisico bij ETF’s op basis van derivaten een rol speelt, maar de UCITS III-richtlijnen hebben bepaald dat dit risico beperkt dient te blijven tot 10% per tegenpartij.
Enkele belangrijke kenmerken van iShares ETF’s op basis van derivaten zijn:
iShares hanteert als strategie dat ETF’s in principe gebaseerd dienen te zijn op fysieke replicatie, wanneer de effecten waaruit de onderliggende index is opgebouwd, efficiënt door het fonds gekocht en aangehouden kunnen worden. Wanneer het voor een beleggingscategorie of markt niet mogelijk is om via fysieke replicatie een ETF te creëren dat voldoet aan de UCITS-richtlijn (bijvoorbeeld voor een portefeuille van op futures gebaseerde grondstoffen), zal iShares gebruik maken van een replicatiemethode die gebaseerd is op derivaten. Van alle ETF’s die iShares op dit moment aanbiedt, is ca. 100%* gebaseerd op fysieke replicatie.
oververpanding* bieden bescherming tegen het risico dat een tegenpartij in gebreke blijft (het default-risico).
Voor de in 2007 geïntroduceerde iShares ETF’s op basis van derivaten is het tegenpartijrisico begrensd tot maximaal 5%, wat minder is dan het door UCITS III voorgeschreven maximum. De in Dublin gevestigde iShares ETF’s met replicatie op basis van derivaten bieden de brede toegankelijkheid en flexibiliteit van swaps, terwijl ook bij deze ETF’s transparantie, service en risicobeheer een belangrijke plaats innemen.
Doordat iShares werkt met meerdere Authorised Participants en swaptegenpartijen is de cliënt verzekerd van de meest gunstige executie.
De kwaliteit van het onderpand en
Omdat de website van iShares op ieder moment inzicht biedt in het onderpand en de posities van de index, de swaptegenpartijen en de totale swapexposure, bieden iShares ETF’s op basis van derivaten dezelfde hoge mate van transparantie als ETF’s op basis van fysieke replicatie.
Wat zijn swaps Een swap is een overeenkomst tussen twee partijen (waarvan de ene meestal een zakenbank is) om twee kasstromen met elkaar uit te wisselen. Het zijn op maat gemaakte contracten (soms ook aangeduid als ‘Over-The-Counter’ of ‘OTC’), waarin de partijen allerlei soorten afspraken kunnen maken. Zo bestaan er al meer dan 30 jaar swaps die gebaseerd zijn op rentevoeten of valuta’s. De laatste jaren ontstaan steeds meer soorten swaps, bijvoorbeeld op basis van de inflatie, het kredietrisico, het rendement van aandelenmarkten en de prijzen van commodity’s. Swaps hebben meestal betrekking op de uitwisseling van een set vaste kasstromen die min of meer van tevoren vastliggen tegen een set van variabele kasstromen die afhankelijk zijn van de toekomstige ontwikkeling van een variabele, zoals de performance van een aandelenmarkt.
* Per 31 juli 2014 bestond 100% van de in het Verenigd Koninkrijk geregistreerde iShares fondsen uit ETF’s met fysieke replicatie; Bron: BlackRock Investment Institute – ETP Research, Bloomberg, 31 juli 2014.
17
Meer informatie over ETF’s op basis van derivaten is te vinden op de website www.ishares.nl en in onze documentatie over Due Diligence.
18
Onderstaande tabel geeft een vergelijking van ETF’s met fysieke replicatie en op basis van derivaten. ETF’s op fysieke basis
ETF’s op basis ETF’s op basis van van derivaten derivaten (één tegenpartij) (meerdere tegenpartijen)
Ja
Ja
Ja
Houdt effecten van Ja onderliggende index aan
Nee
Nee
Tegenpartijrisico
Nee
Ja
Ja, gespreid over meerdere tegenpartijen
Kosten
Laag
Laag
Laag
Beursgenoteerd
Naar de totale kosten kijken Wanneer beleggers naar de kostenefficiëntie van een ETF kijken, doen ze er goed aan om uit te gaan van de ‘Total Cost of Ownership’ (TCO). Hierin wordt rekening gehouden met zowel expliciete als impliciete kosten, maar ook met eventuele extra bronnen van inkomsten voor het ETF, bijvoorbeeld uit securities lending.
inkomsten uit effectenleentransacties (securities lending).
Bij iedere beleggingsbeslissing is het net zo belangrijk om inzicht te hebben in de TCO als een afweging te maken tussen het risico en het verwachte rendement.
De Total Expense Ratio (TER) vertegenwoordigt de totale kosten die berekend worden om het ETF gedurende één jaar aan te houden. Hierin zijn onder meer de jaarlijkse beheerskosten begrepen.
De TCO wordt berekend door alle kosten van een ETF bij elkaar op te tellen en daar alle inkomsten over dezelfde periode vanaf te trekken. Dit betekent dat zowel interne als externe kosten in de berekening worden meegenomen (zie onderstaande figuur).
Externe kostenfactoren zijn kosten die bij aankoop en verkoop van een ETF aan de belegger worden berekend, zoals bied/laatspreads of creatie/opheffingskosten, maar ook brokerkosten en eventuele belastingen. De transactiekosten komen tot uiting in de bied/laat-spread, bij aankoop van een ETF op de secundaire markt (d.w.z. op de beurs of Over-The-Counter [OTC]).
TCO: INTERNE EN EXTERNE KOSTENFACTOREN Interne factoren zijn bijvoorbeeld de kosten van het fonds zelf, die verrekend worden met de inkomsten die in dezelfde periode voor het fonds gegenereerd zijn. Deze interne factoren omvatten de TER, herwegingskosten en eventuele
INTERNE FACTOREN Fysieke replicatie Total Expense Ratio (TER) Herwegingskosten Inkomsten uit securities lending Replicatie op basis van derivaten Total Expense Ratio (TER) Swap spread Inkomsten uit securities lending
EXTERNE FACTOREN
+
Bied/laat-spreads Creatie/opheffingskosten Brokerkosten Belastingen
=
TOTAL COST OF OWNERSHIP
19
INTERNE KOSTEN Total Expense Ratio (TER) De TER omvat alle operationele en beheerskosten van het ETF en andere kosten, bijvoorbeeld die van de wettelijk voorgeschreven documentatie, juridische, accountants- en licentiekosten. De TER kan variëren van 0,05% tot meer dan 1,00% van het beheerd vermogen.
Herweging van de onderliggende index Index-aanbieders zoals Standard & Poor’s, MSCI en Dow Jones herwegen hun indices doorgaans eens per maand, per kwartaal of halfjaar. Veranderingen kunnen samenhangen met de selectiecriteria van de index-aanbieder, corporate actions en andere gebeurtenissen die van invloed kunnen zijn op de koersen. Zodra een index herwogen is, dient de ETF-beheerder deze wijzigingen direct door te voeren in zijn eigen portefeuille. Door de noodzakelijk aankoop en verkoop van effecten ontstaan transactiekosten.
Securities Lending Securities lending (het uitlenen van effecten) wordt in de bank- en beleggingssector veel toegepast om het rendement te vergroten. Het is voor fondsen een aantrekkelijke manier om tegen een laag risico extra inkomsten te genereren. De partij die de effecten leent, betaalt in ruil hiervoor een vergoeding en dient een
onderpand te storten waarvan de waarde groter is dan die van de geleende effecten. Veel beheerders van ETF’s en indexfondsen genereren op deze manier extra inkomsten, die ten goede komen aan hun fonds. Wereldwijd bestaat een grote, gevestigde markt voor securities lending, waar transacties over-the-counter (OTC) plaatsvinden. Dagelijks is wereldwijd ruim US$ 15.200 miljard aan activa voor uitlening beschikbaar en wordt voor ruim US$ 1.900 miljard aan effecten uitgeleend.5 Voor iShares ETF’s wordt gebruik gemaakt van securities lending vanuit een kwantitatieve benadering van het genereren van inkomsten en risicobeheer. Hierbij profiteren de fondsen van de ervaring, expertise, geavanceerde technologie, schaal en positie van BlackRock, een van de grootste vermogensbeheerders ter wereld.
iShares beheert het risico actief door:
uitsluitend zaken te doen met leners met een goede financiële basis;
altijd te zorgen dat de waarde van het
onderpand hoger is dan de waarde van de uitgeleende effecten;
de lening altijd pas vrij te geven nadat het onderpand ontvangen is;
iShares ETF’s profiteren van een zeer professioneel securities lendingprogramma, dat ondersteund wordt door een bijzonder sterk raamwerk voor risicobeheer dagelijks de mark-to-market-waarde van leningen en onderpanden te bepalen;
te investeren in eigen systemen
die ‘straight-through’ verwerking en automatisering van leen- en onderpandtransacties mogelijk maken;
gebruik te maken van fiscale en
juridische specialisten om alle aspecten van het uitleenprogramma te ondersteunen;
waarborgen in te bouwen als
bescherming tegen verliezen wanneer een lener in gebreke blijft.6
5 Bron: Markit, per juli 2014. 6 Op dit moment staat BlackRock garant voor de verplichtingen die leners in de leenovereenkomst zijn aangegaan. De schadeloosstelling strekt zich niet uit tot de risico’s die verbonden zijn met de herbelegging van onderpand in contanten. De voorwaarden voor schadeloosstelling zijn aan verandering onderhevig en kunnen in sommige gevallen zonder voorafgaande kennisgeving aangepast worden.
20
EXTERNE KOSTEN Transactiekosten – aankoopen verkoopkosten De transactiekosten van een ETF komen doorgaans tot uiting in de bied/laatspread. Deze spreads zijn veelal kleiner voor grotere fondsen (met een groter beheerd vermogen) en fondsen met grotere dagelijkse handelsvolumes. Daarnaast geldt: hoe groter de liquiditeit van de onderliggende effecten van de index, des te kleiner zal de spread doorgaans zijn. Aangezien ETF’s net als gewone aandelen via platforms en brokers worden gekocht en verkocht, worden ook brokerkosten berekend. Deze kosten (bied/laat-spread en brokerprovisie) zijn relatief hoger naarmate de beleggingshorizon van de belegger korter wordt.
Onderstaand voorbeeld laat zien welk effect impliciete kosten en extra bronnen van inkomsten op de totale kostenstructuur van een ETF kunnen hebben. Dit effect komt het duidelijkst naar voren als we kijken naar het verschil in performance tussen het ETF en de index die door het ETF gevolgd wordt (de “12-maandelijkse tracking difference”). Op het eerste gezicht lijkt ETF 2 uit kostenoogpunt de beste keuze, omdat dit een TER heeft van 0,15%, tegenover een TER van 0,25% voor ETF 1. Echter wanneer alle transactie- en herbalanceringskosten en additionele opbrengsten worden meegenomen, veranderd de totale kosten van aanhouden van beide ETF’s.
Meer informatie over securities lending is te vinden op onze website www.ishares.nl op het tabblad “Inzichten en achtergronden”, onder “Aandachtspunten”
Beleggers en hun adviseurs doen er daarom verstandig aan al deze punten in overweging te nemen en te kijken naar de Total Cost of Ownership, die meer kosten omvat dat de TER en ook rekening houdt met mogelijke inkomsten uit securities lending.
12-mnd. tracking difference
Transactiekosten
Total Cost of Ownership (TCO)7
ETF 1 (TER 0,25%)
-0,10%
0,04%
0,14%
ETF 2 (TER 0,15%)
-0,15%
0,07%
0,22%
Bron: BlackRock.
7 Positieve TCO betekent kosten.
21
Beoordeel de aanbieder Ervaring is belangrijk. De omvang, marktdekking, expertise en inzet van ETF-aanbieders kunnen aanzienlijk verschillen. Dit kan de performance op diverse manieren beïnvloeden. Adviseurs dienen daarom bij de beoordeling van een ETF-aanbieder te letten op:
De omvang van de
beleggingsactiviteiten, met het oog op lagere kosten en betere mogelijkheden om de markt te volgen.
De reputatie op het gebied van
portefeuillebeheer, het beperken van de tracking error en transactiekosten.
Kennis van indexopbouw en -methodologie.
De mate waarin de aanbieder
service en ondersteuning biedt en beleggers, intermediairs en marktpartijen informeert.
Inzet voor productontwikkeling.
ETF-aanbieders dienen uitgebreide ervaring te hebben in het beheren van indexbeleggingen. Daarnaast dienen ze te beschikken over deskundige beheerders en gespecialiseerde researchteams.
8 Gegevens per eind juli 2014. Bron: BlackRock Investment Institute - ETP Research, Bloomberg.
22
iShares is ‘s werelds grootste ETF-aanbieder, gemeten naar het wereldwijd beheerde vermogen8
Fiscale aspecten van iShares ETF’s
23
Belastingen en iShares ETF’s Cliënten stellen vaak vragen over de belastingen waarmee ze rekening moeten houden wanneer ze in iShares ETF’s beleggen. Op deze pagina geven we een globaal overzicht van de belastingen waarmee uw Nederlandse cliënten te maken kunnen krijgen.
24
BELASTINGEN OP DRIE NIVEAUS Zoals ook bij andere beleggingsfondsen, dienen beleggers in ETF’s rekening te houden met belastingen op drie niveaus: 1. Het niveau van de onderliggende beleggingen: Over inkomsten of winsten van sommige beleggingscategorieën (bijvoorbeeld aandelen die genoteerd zijn in de Verenigde Staten of de eurozone) kan bronbelasting worden geheven. De hoogte van deze bronbelasting is onder meer afhankelijk van eventuele belastingverdragen ter voorkoming van dubbele belasting. Voor een in Ierland gevestigde beleggingsinstelling wordt de bronbelasting bijvoorbeeld soms in het voordeel van de belegger verlaagd als gevolg van een belastingverdrag tussen Ierland en het land waar de belegger gevestigd is, maar in andere gevallen geldt dit niet. 2. Het niveau van het fonds - Hier is allereerst van belang waar het fonds gevestigd is. In een aantal landen (zoals
Ierland) wordt op fondsniveau geen belasting geheven; in andere landen kan dit wel het geval zijn. 3. Het niveau van de belegger: Op beleggersniveau zijn de fiscale status van het fonds en de persoonlijke belastingstatus van de belegger van belang. Een volledig onderzoek naar de fiscale efficiency van een beleggingsstrategie dient rekening te houden met de vraag of eventuele bronbelasting die is ingehouden op het niveau van de onderliggende beleggingen of het fonds, kan worden gecompenseerd door een korting op de belasting die de belegger in zijn of haar eigen land dient te betalen.
5
Overtuigende argumenten
25
Overtuigende argumenten WAAROM ETF’S? ETF’s bieden op transparante, liquide wijze en tegen lage kosten toegang tot een groot aantal markten, beleggingscategorieën en sectoren. ETF’s zijn beleggingsfondsen die een index volgen en op de beurs verhandeld worden Net als beleggingsfondsen zijn ETF’s open-ended beleggingsstructuren, waarin het geld van een groot aantal beleggers wordt samengebracht om te beleggen in de onderliggende effecten van de index die het fonds volgt. Met aandelen hebben ETF’s gemeen dat ze eenvoudig en efficiënt op de beurs gekocht en verkocht kunnen worden, waardoor ze een hoge mate van liquiditeit hebben. Er zijn iShares ETF’s voor vrijwel alle grote indices, die het mogelijk maken op eenvoudige, doeltreffende en kostenefficiënte wijze toegang te krijgen tot deze markten.
WAAROM iSHARES? iShares loopt voorop in de ontwikkeling van ETF’s voor alle typen beleggers. iShares biedt al 15 jaar ETF’s aan als een “betere manier van beleggen”. Op dit moment zijn in totaal meer dan 720 iShares ETF’s genoteerd aan de wereldwijde.9 beurzen en heeft iShares een wereldwijd marktaandeel van ruim 38%.9 Ook in Nederland is iShares de grootste aanbieder van ETF’s, met 140 iShares
9 Bron: BlackRock, juli 2014.
26
fondsen die geregistreerd zijn voor verkoop aan Nederlandse beleggers.9 iShares spant zich bovendien in om een uitstekende service te bieden aan adviseurs en hen uitgebreid te informeren over ETF’s.
WAAROM INDEXBELEGGEN? Een indexfonds is erop gericht de markt te volgen en wordt daarom niet actief beheerd. Dit leidt in het algemeen tot lagere kosten. Indexbeleggen biedt betere mogelijkheden voor spreiding en biedt tegen lagere kosten toegang tot een groot aantal markten. Het kan daarom bijdragen tot een efficiëntere beheersing van risico en kosten.
REDENEN OM INDEXBELEGEN EN ACTIEF BELEGGEN TE COMBINEREN Actieve fondsen bieden de mogelijkheid om de benchmark te overtreffen, maar dit is niet gegarandeerd. Sommige fondsen presteren inderdaad beter dan hun benchmark, maar het blijkt vaak moeilijk om het rendement langdurig op hetzelfde peil te houden. Wanneer u de kern van uw beleggingsportefeuille in indexfondsen belegt, kunt u rekenen op een stabieler marktrendement. Dit geeft u meer tijd om voor het andere deel van uw portefeuille de beste actieve beheerders te selecteren om hiermee een hoger potentieel rendement dan de markt te behalen.
Op deze wijze kan de combinatie van actieve beleggingen en indexproducten een optimale basis bieden om een zo hoog mogelijk rendement te behalen, terwijl u het risico en de kosten onder controle houdt.
PRAKTIJKVOORBEELD: DE COMBINATIE VAN ACTIEVE EN INDEXBELEGGINGEN Een combinatie van actieve en indexbeleggingen heeft een duidelijk doel: beleggers de mogelijkheid bieden een hoger rendement te behalen dan de benchmark, door de selectie van actief beheerde beleggingen, en tegelijk door middel van indexbeleggingen het risico en de kosten onder de duim te houden. De keuze tussen actieve en indexbeleggingen dient niet alleen gemaakt te worden op basis van de performance, maar is ook afhankelijk van de risicotolerantie van de belegger. Indexfondsen zijn erop gericht een index te volgen en bieden daarmee ook de mogelijkheid om nauwkeurig een bepaald asset allocation-model te volgen. Actieve fondsen vertegenwoordigen een risico ten opzichte van de asset allocation, eenvoudigweg doordat ze ernaar streven de benchmark te verslaan. Om de benchmark te verslaan moeten actieve beheerders immers beleggen in effecten die afwijken van de benchmark en dit verschil verhoogt het risico van de portefeuille.
Onderstaand overzicht laat zien wat de voor- en nadelen zijn van een zuiver actieve strategie, een index-strategie en een gemengde strategie. Wanneer u de kern van uw beleggingsportefeuille in indexfondsen belegt, kunt u rekenen op een stabieler marktrendement. Dit geeft u meer tijd om voor het andere deel van uw portefeuille de
ACTIEVE BELEGGINGEN
INDEXBELEGGINGEN
COMBINATIE VAN ACTIEVE EN INDEXBELEGGINGEN
beste actieve beheerders te selecteren om hiermee een hoger potentieel rendement dan de markt te behalen. Op deze wijze kan de combinatie van actieve beleggingen en indexproducten een optimale basis bieden om een zo hoog mogelijk rendement te behalen, terwijl u het risico en de kosten onder controle houdt.
Voordelen Mogelijkheid om de benchmark te verslaan Nadelen Risico om slechter te presteren dan de benchmark Mogelijke exposure naar beleggingen die buiten de gekozen asset allocation-strategie vallen Doorgaans hogere kosten Voordelen Vasthouden aan de gekozen asset allocation-strategie door te streven naar een performance die overeenkomt met de benchmark Doorgaans lagere kosten Nadelen Geen mogelijkheid om de benchmark te verslaan
NUTTIGE HULPMIDDELEN Op onze website www.ishares.nl vindt u een reeks handige online-hulpmiddelen die u kunnen helpen om gefundeerde beslissingen te nemen:
Performancegrafiek – biedt u de
mogelijkheid om de historische performance van alle iShares ETF’s in kaart te brengen en te zien hoe nauwkeurig het rendement in de loop der tijd de benchmark heeft gevolgd.
Fondszoek-tool – biedt u de
mogelijkheid om iShares ETF’s te filteren op een groot aantal criteria, zoals beleggingscategorie en transactievaluta. Dit maakt het mogelijk verschillende iShares ETF’s met elkaar te vergelijken en de fondsen te vinden die voldoen aan de beleggingsbehoeften van uw cliënten.
Voordelen Mogelijkheid om performancedoelstelling te bereiken en tegelijk dicht bij de gekozen asset allocation-strategie te blijven Doorgaans lagere kosten Betere mogelijkheden om de gewenste exposure te bereiken en het effect van actief beheer te meten Exposure naar beleggingen waar de selectie van beheerders moeilijk is Mogelijkheid voor verfijnde herwegingsstrategie door allocatie te verdelen over actieve en indexbelegingen Nadelen Vergt meer tijd en moeite om te implementeren 27
Informatie inzake toezichtswetgeving BlackRock Advisors (UK) Limited, gevestigd op het adres 12 Throgmorton Avenue, London, EC2N 2DL, Engeland, tel +44 (0)20 7743 3000, dat een vergunning heeft ontvangen van de Financial Conduct Authority (‘FCA’) en onder toezicht staat van de FCA, heeft dit documentuitsluitend voor professionele beleggers in Nederland uitgegeven. Geen andere persoon zou op basis van de informatie in dit document besluiten moeten nemen. Voor uw bescherming worden telefoongesprekken doorgaans opgenomen. iShares plc, iShares II plc, iShares III plc, iShares IV plc, iShares V, iShares VI en iShares VII (de ‘vennootschappen’) zijn open-eind beleggingsmaatschappijen met variabel kapitaal naar Iers recht, waarvan de fondsen afzonderlijk aansprakelijk zijn, die zijn toegelaten door de Financial Regulator. Voor beleggers in Nederland De fondsen zijn aangemeld bij de Autoriteit Financiële Markten als EER-icbe’s met een inkomend paspoort in de zin van artikel 2:72 Wet op het financieel toezicht, en hebben derhalve toestemming deelnemingen aan te bieden aan het Nederlandse publiek. De fondsen zijn derhalve beleggingsinstelling als bedoeld in artikel 2:72 van de Wet op het financieel toezicht. Bijgevolg zijn de fondsen, met betrekking tot die notificatie, onderworpen aan de Wet op het financieel toezicht, de voorschriften die ingevolge daarvan worden bepaald en het toezicht terzake door de Autoriteit Financiële Markten. Exemplaren van alle documenten (d.w.z. het prospectus, het/de supplement(en), de laatste en voorgaande jaarverslagen en halfjaarlijkse verslagen van de fondsen en de voorwaarden van de fondsen) zijn in Nederland gratis verkrijgbaar ten kantore van de Nederlandse vertegenwoordiger, BlackRock Investment Management (UK) Limited – Dutch Branch, Rembrandt Toren, 17e verdieping, Amstelplein 1, 1096 HA Amsterdam, Nederland of telefonisch via de informatielijn van de Nederlandse vertegenwoordiger op +31(0)800 0233 466. Iedere beslissing om te beleggen dient uitsluitend gebaseerd te zijn op de informatie in het bij deze belegging behorende prospectus, de Essentiële Beleggersinformatie (‘EBI’) en het meest recente halfjaarverslag en de niet door een accountant goedgekeurde halfjaarrekening en/of het jaarverslag en de door de accountant goedgekeurde jaarrekening. Beleggers dienen kennis te nemen van de specifieke risico’s van dit fonds, zoals deze in de EBI en in het door het fonds uitgegeven prospectus gespecificeerd zijn. Beleggingsrisico Het beleggen in aandelen in de Vennootschappen is niet per se geschikt voor alle beleggers. BlackRock geeft geen garantie op de resultaten van de aandelen of fondsen. De koersen van beleggingen (die op beperkte markten kunnen worden verhandeld) kunnen stijgen of dalen en de kans bestaat dat de belegger het ingelegde vermogen niet terugkrijgt. Uw inkomen is niet vast maar kan aan schommelingen onderhevig zijn. In het verleden behaalde resultaten zijn geen indicator voor toekomstige resultaten. De waarde van de beleggingen die blootgesteld zijn aan vreemde valuta kan worden beïnvloed door valutaschommelingen. Wij herinneren u eraan dat uw financiële situatie en fiscale vrijstellingen kunnen veranderen.
BlackRock doet geen uitspraken over de vraag of deze belegging geschikt is voor u en of deze aansluit bij uw persoonlijke behoeften en risicotolerantie. De gegeven informatie is slechts een samenvatting; beleggingen dienen te worden gedaan op basis van het huidige prospectus, dat kan worden opgevraagd bij BlackRock. Met betrekking tot genoemde producten is dit document uitsluitend bedoeld ter informatie; het dient in geen geval te worden opgevat als een beleggingsadvies of een aanbeveling, aansporing of uitnodiging om de hier genoemde effecten te kopen of te verkopen. Reproductie of verspreiding van document is verboden, tenzij met expliciete toestemming van BlackRock Advisors (UK) Limited. Uitsluiting van aansprakelijkheid Euronext Indices B.V. heeft alle eigendomsrechten met betrekking tot de AEX-index® (de ‘Index’). Euronext Indices B.V. verleent geen ondersteuning of goedkeuring aan, noch is zij op een andere manier betrokken bij de uitgifte en aanbieding van de iShares AEX. Euronext Indices B.V. verklaart afstand te doen van alle aansprakelijkheid jegens enige partij voor eventuele onnauwkeurigheden in de gegevens waarop de Index is gebaseerd, voor eventuele fouten, vergissingen of omissies in de berekening en/of verspreiding van de Index of voor de manier waarop het wordt toegepast in verband met de uitgifte en aanbieding daarvan. ‘AEX®’ en ‘AEX-index®’ zijn geregistreerde handelsmerken van Euronext N.V. of haar dochterbedrijven. De fondsen die worden geïndexeerd op basis van de MSCI® indexen worden niet gesponsord, gesteund of gepromoot door MSCI, en MSCI draagt geen aansprakelijkheid voor deze fondsen of voor een index waarop deze fondsen gebaseerd zouden zijn. Een prospectus met een meer gedetailleerde beschrijving van de beperkte relatie tussen MSCI enerzijds en BlackRock Advisors (UK) Limited of eventuele verbonden fondsen anderzijds is verkrijgbaar bij BlackRock Advisors (UK) Limited. iShares® en BlackRock® zijn geregistreerde handelsmerken van BlackRock Inc. of haar dochterondernemingen in de Verenigde Staten en elders. © 2015 BlackRock Advisors (UK) Limited. Geregistreerde vennootschap No. 00796793. Alle rechten voorbehouden. Telefoongesprekken kunnen gemonitord of opgenomen worden. © 2015 BlackRock, Inc. Alle rechten voorbehouden. BLACKROCK, BLACKROCK SOLUTIONS, iSHARES, BUILD ON BLACKROCK (BOUW MET BLACKROCK), SO WHAT DO I DO WITH MY MONEY (MAAR WAT KAN IK HET BESTE DOEN MET MIJN GELD?) en het gestileerde i logo zijn geregistreerde en ongeregistreerde handelsnamen (trademarks) van BlackRock, Inc. en haar dochterondernemingen in de Verenigde Staten en daarbuiten. Alle andere handelsnamen (trademarks) zijn van de respectievelijke eigenaren. 003910b-I-MAR15-NL-19070-151215.
Meer weten? +31 (0)800 0233 466
iShares.nl
