een snoeiwijzer voor eenzaamheid bij senioren

een snoeiwijzer voor eenzaamheid bij senioren ...

Olga AA. Taal-Derkx

9487576 30 Augustus 2 00 Prof. ir. Bas Molenaar Dr. J acob Voorthuis Ir. Han Lörzing Ir. M ark van der Poll Ank van der Meer Bdes Afstudeerrichti ng Architectuur

Het is altijd een beetje vreemd om de tekst, die als eerste wordt gelezen, als laatste t e schrijven: het dankwoord. Toen ik aan dit onderwerp begon, had ikgeen idee hoe ditonderzoekzou gaan lopen. Oe statistieken en feiten over eenzaamheid bij senioren raakte mij en daarom ben ik er maar ingesprongen, hopende 'iets' te kunnen bijdragen aan het probleem . Er zijn wel dagen geweest dat ik spijt gehad heb van mijn keuze voor dit onderwerp. Meerdere malen is gebleken hoe lastig het is om een sociaal begrip als 'eenzaamheid' te vertalen naar een architectonische context. Uiteindelijk is het project wellicht theoretischer geworden dan ik zelf aan het begin had gedacht of gewild, Toch ligt er nu een resultaat en uiteraard zijn er een heleboel mensen te bedanken. Allereerst alle bewoners van de verschillende locaties, die met mij dit spel wilden spelen. Dankzij jullie is er nu meer inzicht in de eenzaamheidsemotie bij senioren in relatie tot de architectuur. Ik heb ervan genoten met jullie het spel te spelen en van jullie te mogen leren! Ten tweede mijn commissieleden. Bas, Jacob, Han en Mark, bedankt voor alle geinvesteerde uurtjes! Jullie zijn allemaal uniek geweest in jullie wijze van begeleiden en dat heeft zeker bijgedragen aan de breedte van het project. Ank, jou wi ik apart bedanken! Jij hebt op vrijwiltige basis mij willen begeleiden op het gebied van onder andere interieurarchitectuur. Dat is bijzonder. Ik heb jouw begeleidingsuren als erg nuttig ervaren. Je bent echt meer dan van toegevoegde waarde geweest. VDLP-architecten, bedankt voor alle beschikbare faciliteiten! Het was gezellig een tijdje een soort van kantoormeubel te zijn ... Verderwil ik graag mijn familie en vrienden bedanken voor hun steun op allerlei vlak. Jah, voor inspiratie en creativiteit. Ik snap soms niet wat u in ons mensjes ziet ... En tot slot... Johannes, jij bent gewoon een superman! Voor jouw steun heb ik geen woorden, maar dit alles is absoluut mede mogelijk gemaakt door jou ...

Augustus 2007

INHOUDSOPGAVE Inleiding 1.

4

1.1 1.2 1.3

Theoretisch Kader Eenzaamheid Eenzame ouderen Eenzaamheid en architectonische variabelen

5 7 8

2. 2.1 2.2 2.3 2.4

Aanpak Selectie van wijken Methodologie Emotie en architectuur: een bijzondere onderzoeksmethode Ontwikkelde Resultaten

15 15 17 17 'J9

3. 3 .1 3.2 3 .3 3.4 3.5 3.6 3.7

Resultaten Eenzaamheid in architectuu r '30-'40: Tolpost '60: Zorgcentrum Eeuwsels '70; Planetenflets '80: (centrum): Serviceflat "De Ameide" '9 0:Stattonsgebled Senioren 2030

20 17 30 35 39 43 47 51

4. 4 .1 4 .2

Een integraalsrchitectonlsch ontwerp Toetsingscriteria Concept

52 52 53

5. 5.1 5.2 5.3

Conclusies Aanbevelingen voor architectuur en emoties Aanbevelingen voorfunctionele woonflats Richting voor onderzoek

87 87 88 89

BIJlage: Handleiding "Oma Saar" Literatuur

5

LIJST VA

Figuur '1 Figuur2 Figuur3 Figuur4 Figuur5 Flguur6 Figuur7 Figuu 8 Figuu r 9 Figuur 1 0 Figuur 11 Figuur 12 Figuur 13 Figuur 14 Figuur 15 Figuur 16 Figuur 17 Figuur 18 Figuur 19 Figuur20 Figuur21 Figuur22a Figuur22b Figuur23 Figuur24 Figuur25 Figuur26 Figuur27 Rguur28 Figuur29 Figuur30 Figuur 3 1 Figuu r 32 Figuur33 Rguur34

AFBEEL I GEN Pagina Kans op eenzaamheid Toename van eenzaamheid In tijd Onderverdeling naarsociasl netwerk Eenzaamheid en woondichtheid Eenzaamheid en zicht op activiteiten Eenzaamheid en tunetles Sociale structuur van een camping Invloed van kleuren Emoties volgens Putchkin Geografische projectie: sociaal-economische indicatoren in Helmond Geografische proJectie: 'de driehoek van Helmond' Spelen van het spel op locatie "Eeuwseis" Spelen va n het spel op locatie "de Ameide" Wat is eenzame architectuur? De schepping van Eva De mens In de metropool Passage. mogelijkheid totflaneren en relateren Balans tussen eenzaamheid en gemeenschappelijkheid Panorama Tolpost Tuindor p gedachte Tolpost> gewenst functioneel schema Tolpost> spel resultaat Tolpost>vooren na Autochtone uitstraling Allochtone uitstraling Onderuit Verantwoordelijke stedenbouwkundige ruimte Panorama Eeuwsels Wijkgedachte Euuwsels> gewenst functioneel schema Eeuwsels > spelresultaat Eeuwsels interventie Eeuwsels interventie Planetenflats Mercuriusflat I Verticale tuins d

5 6 7 8 9 10 12 13 14 15 16 18 19 22 24 26 27 28 29 29 31 32 33 33 33 34 34 35 35 36 37 38 38 39 39

LIJST VA

AFBEELDI GE Pagina

Figuur35 Figuur36 Figuur37 Fi guur38 Figuur39 Figuur40 Figuur41 Figuur42 Figuur43 Figuur44 Figuur45 Figuur46 Figuur47 Figuur48 Figuur49 Figuur5D Figuur51 Figuur52 Figuur53 Figuur54 Figuur55 Figuur56 Figuur 57 Figuur 58 Figuu r 59 Figuur60 Figuur61 Figuur62 Figuul'63 Figuur64 Figuur65 Figuur66 Figuur68 Figuur69 Figuur70 Figuur71

Planetenflats > gewenst functioneel schema Planetenflats > spelresultaat Planetenflats > interventie Serviceflat "de Ameide" Serviceflat "de Amelde" Ameldeflat> gewenst functioneel schema Ameideflat > spel resultaat Ameideflat> interventie Panorama stationsgebied Wonen in stationsgebied Stationsgebied > functioneel schema Stationsgebied > spelresultaat Stationsgebied > interventie Senioren 2030>spelresuitaat Concept Overige conceptideeën Kaart Helmond, 1540 Kaart Helmond, 1866 HistorIsche prenten Helmond Luchtfoto 1 948 Luchtfoto 1963 Luchtfoto 1 967 Luchtfoto 20015 Luchtfoto ~euwe situatie Winkelcentrum "De Bus" Planetenflats: extra functies Planetenflats: verticaliteit en horizontaliteit Planetenflats: waterstructuur Planetenflats: ovel'zicht massastudie Planetenflats: integraal ontwerp, vogelvlucht Planetenflats: integraal ontwerp, plattegrond Planetenflats: herstelde landschapsstructuur Planetenflats: toegevoegde structuren Planetenflats: bomenmusea Planetenflats: varianten parkeergarage Planetenflats: plein plattegrond a

40 41

42 43 43

44 45 46 47 47 48 49 50

51 53 53 54 54 54 55 56 67 58 59 60 60 61 61 62 63 64 65 66

7 69 70

LIJST A

AFBEELDI GEN Pagina

Figuur72 Figuur73 Figuur74 Figuur75 Flguur76 Figuur77 Figuur78 Figuur 79 Figuur 80 Figuur81 Figuur82 Figuur 83 Figuur84 Figuur85 Figuur86 Figuur87 Figuur88 Figuur89 Figuur 90

Planetenflats: doorsnede Planetenflats: plein plattegrond 8G Planetenflats: plein plattegrond 2everdieping Planetentlats: plein plattegrond 3e verdieping Planetenflats: plein plattegrond 4everdieping Planetenflats: plein plattegrond 5e verdieping Planetenflats: plein plattegrond 6e verdieping Planetenflats: campingstructuur Planetenflats: campingstructuur gevels a Planetenflats: campingstructuur gevels b Planetenflats: wasserette/ Postkasten Zichtlijn naarwasserette Meubels in wasser tte Interieur bibliotheek Doorsnede gevel bibliotheek Plattegrond bar Interieurbeeld bar Gevels volkstuinenstructuur Impressie postkastplaza: uitkijken over het plein

7 -1 72 73 74 75 76 77 78 80 80 81 81 81 82 82 83 83 84 86

INLEIDI G Rond 2020 stijgt in onze maatschappij het aantal 55+ars naar een recordhoogte van 6.8 mi ljoen [CBS.200B] . Deze grote grijze groep kent haar eigen problematieken, kansen. en mogelijkheden. Het is Interessant om eens goed te kijken wat er zoal bij al die 55+ers leeft. Immers over 10 Jaar zIJn zij zo'n maatschappelijk fenomeen , dat het eigenlijk bijna onlogisch IS om ons niet met dft onderwerp bezig te houden Dertig tot veertig procent van de 55+ers zegt eenzaam tot ernstig eenzaam te ZIJn (GGD M dde.n·Nederland

JUni 2004] .

Op zich zijn er niet significant meer eenzame ouderen dan eenzame "niet-ouderen" in onze huidige samenleving. Echter dertig tot veertig procent van het toekomstige aantal 55+ers betekent, dat er rond 2020 rond de twee tot drie miljoen eenzame 55+ers zijn: een dusdanig grote groep. die door haar omvang de nodige aandachtzou moeten krijgen. Eenzaamheid Îs complex en samengesteld uit meerdere emoties. Architectuur biedt geen eenzijdige oplossing voor eenzaamheid. Simpelweg omdat het niet de enige factor van belang is. Exterieur, interieur en landschap vormen wel de leefomgeving van mensen. Architectuur heeft daarmee de potentie een omgeving te creëren en te faCiliteren waarin de kans op eenzaamheid afneemt. De hoofdvraag is: [Hoe) kan een integraal architectonisch ontwerp - Interieur. exterieur, landschap - bijdragen aan de vermindering van eenzaamheid bij senioren? Voor mezelf heb ik me ten doel gesteld een integraal architectonisch [landschap-exterI8urInterieur) ontwerp te maken, dat SOCiale interactie bevordert en zodanig dat het eenzaamheid vermindert bij senioren. Dit afstudeerverslag zal bestaan Uit een aantal delen. Allereerst zal in hoofdstuk een theoretisch kader worden beschreven. Dit kader bevat de algemene voorstudie naar het onderwerp eenzaamheid bij senioren. Hieruitvolgt in hoofdstuk 2 de aanpak van het onderzoek Vervolgens worden de resultaten bespraken in hoofstuk 3. Uit deze resultaten ontstaat een concept met hieraan een Uitwerking gerelateerd. Dit wordt behandeld in hoofdstuk 4 . Tot slot zu len in hoofdstuk 5 nog enkele aanbevelingen en conclusies worden besproken.

. 1. THEORETISCH KADER In deze paragraaf wordt het begrip eenzaamheid gedefinieerd. Vervolgens komen de kenmerken van eenzame ouderen aan bod en als laatste volgt een korte beschouwing op de relatie tussen eenzaamheid en architectonische variabelen.

n op nznomheid stad lichamelijke beperkingen geen hobby's allochtoon

laag opgeleid gescheiden noord-€uropees

. p cnz mh id platteland geen lichamelijke beperkingen lid van een veren iging autochtoon hoog opgeleid gehuwd/ partner zuid-.europees

figuur 1

Bovenstaande tabel laat een aantal algemene variabelen zien . die van invloed zijn op eenzaamheid. 1. F"nz~"Im eld Eenzaamheid leidt, wetenschappelijk bewezen, tot slapeloosheid, stress, depreSSie en andere Ziektes. Verder daalt bij eenzaamheid het zelfrespect en het maatschappelijk welbevinden én blijken personen minder goed met problemen te kunnen omgaan. [Macn leIS6. 20031·

Eenzaamheid blijkt dus een ziekmaker en mag In sommige gevallen misschien zelf als ziekte worden gezien

er ·e,

I

l 'I q

Maar "wanneer IS iemand eenzaam?" Eenzaamheid is een moeilijk meetbaar begrIp. Vereenzaming is echter wel meetbaar; hiervan is sprake op het moment dat het sociale netwerk van een persoon meetbaar kleiner wordt. Bijvoorbeeld de partner overlijdt of iemand stopt met werken en ziet dus zijn of haar collega niet meer dagelijks. Oe ene mens kan hier beter mee omgaan dan de andere. Waar de een het lukt om de rode draad weer op te pakken en ziln of haar sociale netwerk ofwel uitte bre iden ofwel te intensiveren,lukt drt de ander helaas niet (Machlelse. 20031

Personen, die het met lukt om hun sociale netwerk Uit te breiden dan wel te intensiveren vereenzamen . Uit wetenschappel ijk onderzoek bliJkt dat hoe langer een persoon eenzaam blijft en het hem of haar uit zichzelf niet lukt om hieru it te komen. des te kleiner de kans dat hij zelf"de weg" terug zal vinden. (Vrtle Unl\leN'iltaltAm!'ötf!rrlan. 200 ·lj.

2.4

•

2.3

...

2.2

~

!2. 0

~

i Il:f

2.1 2.0 1.9

•

1.8 1.7 0

2

3

4

567 TIJDlln! ren) ..

figuur 2 bron: VU A'dam, 2001

IThela~r 5 t J rtt" er:, Maar wat is dan precies eenzaamheid? Een goede wetenschappehjke definitie van eenzaamheid komt uit de sociaal wetenschappelijke hoek en is die van Oe Jong-Gierveld: eenzaamheid IS het als negatief ervaren versch il tussen de kwaliteit van de relaties die men onderhoudt en de relaties zoals men die zich voor zichzelf zou wensen Ee n verdere inkaderlng van het begrip eenzaamheid is noodzakelijk. Onderscheid kan gemaakt worden in personen met een [voldoende] groot sociaal netwerk [niet sociaal geïsoleerd] en een [te] klein sociaal netwerk (wel sociaal geisoleerd) In belde groepen kan het voorkomen dat men niet tevreden is met de kwantiteit en de kwaliteit van de relaties die men heeft Echter In de groep met een (voldoende J groot sociaal netwerk zijn de oorzaken vaak van een andere aard en bovendien vaak moeilijk meetbaa r en toetsbaar evenals de resultaten. Dit heeft vaak te maken met de psychl grond ven deze klachten . In de groep met een (te Jklein sociasl netwerk komen dus ook mensen voor die daar gewoon tevreden mee ziJn . Er is hierbij dan ook geen probleem: deze mensen zijn niet eenzaam

[pr

Een heel groot deel echter van de groep met een (te) klein sociaal netwerk geven wel aan dat ze hun sociale netwerk te klein vinden en dat dit netwerk te kort schiet in hun behoeften Machielse (2003) heeft deze groep onderverdeeld volgens onderstaande tabel. NI

Maatschappelijk actief

oci

I

De doorzetters

Maatschappelijk passiefDe weerbaren

Isol erd

SOCI

al g

I

ol crd

De "zelfredzamen" De afhankelijken

De bUitenstaanders De hoopvollen De eenzamen De overlevers

figuur 3

Bron: Machielse, 2003

Ou ere De meeste ouderen vallen binnen de groep "De eenzamen" in de sociaa l geïsoleerde groep, zoals in de vorige paragraaf weer gegeven. Dit onderzoek richt zich dan ook voornamelijk op "De eenzamen" . "De eenzamen" zijn vaak ouderen. die eigenlijk nooit een groot sociaal netwerk hebben gehad: ze hadden altijd genoeg aan hun partner, gezin of werk, Op het moment dat deze wegViel, kwamen ze er eigenlijk pas achter dat ze (te] wein ig andere contacten hadden. Maar op de een of andere manier is de drempel te hoog Dm zelf daadwerkelijk stappen te ondernemen . Het gevolg is dat zo'n oudere eenzaam en eenzamer wordt en dus letterlijk achter de geraniums verdwijnt. De eenzame oudere zoekt aan de ene kant een uitbreiding van zijn of haar sociasl netwerk, maar aan de andere kant is er ook een behoefte aan een goed gesprek, een hechte vriendschap, een mogelijkheid tot verdieping van een ontstane relatie naar een relatie van kwaliteit en er is vraag naar "iets om de dag mee door te komen". Vooral "De eenzamen" hebben last van de negatieve bijwerkingen van eenzaamheid; ze ervaren veel stress, slapen slecht, hebben veel last van hoofdplln en hartkloppingen. Oorzaken van eenzaamheid bij deze ouderen zijn vaak gerelateerd aan leeftijd en/ of gezondheid. Ook de zorg voor anderen kan aanleiding zijn om eenZ8am te worden. Een derde oorzaek die vantoepesslng is op deze groep is de woon omgeving. [Machielse. 2003] . ( GGD Mldden-Nsderland, Juni 2004 J.

1. E I Z n 18 d <>1 arch l .AC :oni chE' V riet el In dit onderzoek staat de Invloed van de woonomgeving. ofwel de architectonische variabelen op eenzaamheid centraal. In een ontwerp kan ook gekeken worden naar een manier om mensen te he lpen met de leeftijds- of gezondheidsproblemen die ze ervaren in relatie tot hun eenzaamheidsgevoelens of met het ontlasten In de zorg voor anderen. zodat er weer gelegenheid ontstaat om aan sociale relaties te werken . .Je, lp 11 .rCJ(. i Een belangri jke factor die een rol speelt bij de vermindering van eenzaamheid is de hoeveelheid sociale interactie die een oudere heeft. De interactie die een oudere heeft vindt plaats op 3 hoofdnlveau's. Deze zijn burencontact, contact d m.v. activiteiten en ontact d.mv. voorzieningen (Wink, 2005). Sociale Interactie is een factor waarop In architectonische zin op bijvoorbeeld de volgende maniertoetsbaarinvloed kan worden uitgeoefend.

Woontypologiën en verkavelingsvormen; Ongestapelde gelijkvloerse woningen scheppen meer mogelijkheden tot sociale interactie dan gestapelde woningen. omdat de overgang van binnen naar buiten veel gemakkelijker wordt en omdat een voortuin ook sociale inte~ Bctie bevordert vanwege de mogelijkheId daar een activiteit te ondernemen, zoals bijvoorbeeld tUInieren. Bovendien geven activiteiten vóór de won ing aanleiding om ook eens tegen de voo~ gevel aan te gaan zitten en te kijken of eventueel mee te doen In plaats van de achtertuin te gebruiken. De traditionele hof-verkaveling is dan bijvoorbeeld een goede vorm, omdat de woningen ten opzichte van elkaar gunstig georiënteerd zijn en omdat een hof rustig en ver keersluw is, waardoor sociale interactie vergemakkelijkt Wordt[Wink, 2005} (SchUIjt-Lucasssn, 1997).

Hoge woondichtheden: ouderen geven Ban dat de "manier van bouwen" belangrijk is als het gaat om het komen tot sociale interactie. Je moet elkaar kunnen tegenkomen en er moet

gelegenheid zijn om elkaar te ontmoeten zonder dat je metean verplicht bent iemand meteen je huis binnen te vragen. [Machll,ls8 2003J Er zijn echter ook bovengrenzen aan hoge woondrchtheden . Bij gestapelde bouw worden maximaal vier verdiepingen geadviseerd. omdat men bij grotere hoogten het contact met het (straat]leven op de begane grond verliest. [alexander at al,1995J. Ook wordt een beshutte. comfortabele ontmoetingsplek geadviseerd in een gestapeld gebouw. die vanuit elke voordeur goed zichtbaar' en bereikbaar is en waar activiteiten kunnen worden georganiseerd [Wonk . 2005) Open zicht naar ruimtes; door transparantie en openheid kan men zjen dát anderen ergens mee bezig zijn en wáér anderen mee bezig zijn en van een afstand besluiten wel of niet tot socia le interactie over te gaan Als een ruimte. waar ook anderen kunnen verblijven te abrupt "opduikt" kan dit voor de eenzame nadelig zijn. omdat ook abrupt moeten worden besloten wel of niet te blijven en dit resulteert dan vaak in een "niet blijven' Tevens kan gezegd worden dat als een activiteit niet gezien kan worden, de kans aanzienlijk minder is dat een persoon meedoet. omdat deze misschien niet eens wist dat de activiteit gaande was.(Wlnk 2005)

t

.,

, I

GEEN ZlCHTOPACllVlTEIT

I

1. I

•

I

,

Voorzieningen: door gemeenschappelijke voorzieningen te plaatsen komt er een stroom op gang. Men maakt gebruik van deze voorzieningen en komt elkaar daar (meer dan eens] tegen. Belangrijk bij deze variabele is ook de factor reisafstand en ligging. Als de ligging te ver is en dus de reisafstand te lang, is de voorzieningenplek geen aanleIding tot sociale Interactie, omdat men er of niet naar toe gaat of omdat wellicht het bereik l en dus de groep) mensen die de voorZiening bedient te groot van omvang IS.

• I

• OP AGTlVITEIT wa ZICHT figuur 5

Bij de voorzieningen ligt ook nog een gemiste kans. BIJ veel voorZJeningen wordt veel "gewacht op de beurt". Denk hierbij aan wachtkamers bij de dokter, maar ook aan de rij bij de bank, het gemeentehuIs of zelfs bij de slager. Door een functie toe te voegen aan bijvoorbeeld de wachtkamer en deze uitnodigend en herkenbaar te maken zowel van de binnen- als de buitenkant. kunnen er mogelijkheden gecreëerd worden om ouderen elkaar te laten ontmoeten !Wlnk. 2005). Een interessante referentie hierbij is het "remlx-buildings"project van Allcia Framis. Zij combineert bijVoorbeeld een bloedbank met een sushibar op een heel vanze lfsprekende wijze. [Framls.2003)

figuur B

Naast deze genoemde variabelen zijn vast nog meer variabelen en factoren te noemen. die sociale Interactie bevorderen, maar werkt dit? Zijn we het tijdperk van de "maakbaarheid van de samenleving" niet voorbij? Als deze variabelen voldoende zouden zijn. zou dit dan niet betekenen dat een heleboel houten bankjes het hele probleem rond eenzame ouderen in één klap zouden oplossen? Aan de andere kant, als de architectuur er helemaal niet toe zou doen, dan kunnen we theoretisch gezien betonnen bouwdozen van de goedkoopste soort gaan neerzetten voor de ouderen. Op hun eenzaamheidsgevoelens zou dit immers toch geen invloed hebben? Architectuur kan welilcht geen contacten of goede gesprekken cresren, maar we l de omgeving faci literen. waarin de ontmoetingen op een goede manier plaats kunnen vinden. De meeste ouderen geven aan ontmoetingen belangrijk te vinden, maar voorwaarde voor deze ontmoetingen is "ongedwongenheid". De ontmoeting moet "echt" zIJn. Wat maakt echter een ontmoeting nu echt of ongedwongen?

Is ongedwongenheid architectonisch maakbaar of is dit slechts perceptie van de persoon; iets voelt nu eenmaal wel of niet ongedwongen? Het ~arnpln -JPvofd Een belangrijke factor daarbij is de perceptie op de ontmóetingen Ontmoetingen moeten 'echt' en 'ongedwongen' zijn. Is ongedwongenheid puur een psychologische factor of kan architect uur dit beinvloeden? Een woonvorm waar duidelijk sprake lijkt te zijn van een ongedwongen archit ectuur is de camping. Een aanzienlijke deel van de ouderen verblijft JaarliJks langere tijd op de camping. Ze voe len zich er thuis en maken gemakkelijk sociale contacten. "Niemand hoeft alleen te ZIJIl op de camping ". Waarom vinden er zoveel ontmoetingen plaats op de camping? Wat maakt de camping dan za blijkbaa r ongedwongen? En wat kunnen we hiervan toepassen in de architectuur?Wellicht is het het buitenleve n-gevoel. Terwijl je naar de douche loopt ontmoet je iemand anders die net bezig is de barbeque aan t e maken." Men ziet in eén oogopsl ag van elkaar waar men mee bezig is . Dat maakt het makkelijk een praatje aan te knopen. Er is een aanleiding voor een gespre k en omdat beide personen beZig zijn. schept het geen verpl ichtingen. Een camp ingbestuur organiseert vaak activiteiten. Zonder dat je lid bent van "de club" mag je ove r' sl in meedoen: van bingo tot volleyba ltoernooitjes. Ve rder is er op de camping sprake van semi-permanente huisvesting . J e buurman is wel een buurman. maar niet zo'n buurman als th uis. HIJweet niet zoveel over je verleden Dat is handig. want dan kunnen ju llie blanco ken nismaken en als het dan echt goed klikt, ku n Je nog altijd verte llen dat je kinderen niet meer op bezoek komen. (Msc.h,p'!sP'. 2003) Op de camping is er ook een hoge woondi chtheid. Anders dan op een galle l' Îjflat blijkt dat hier als een voordee l te worden gezien. Een belangrijk verschil tussen een gallerijflat en de camping zijn de verkee rsstromen. De ve rkeersruimte in de gallerijflat is vaak enkel bedoeld om vanuit Je won ing in de openbare ruimte buiten het gebouw te kame met het doel een andere bestemming te gaan berei ken. Op een camping gaat dit maar deels op, bijna alle langzame (voetganger s-]verkeer is inderdaad ook bezig om van de [camplng)woning naar een andere bestem m ing t e komen M aar heel vaak ligt deze bestemming bin nen de camping en hoort deze eigen lijk voor een deel bij de (campin gjwonlng. Wanneer men een [camping]woning bewo ont, horen hierbij ook de toiletten en de

douchevoorzieningen, maar deze voorzieningen ZIjn, anders dan in de gallerijflat, gemeenschappeli jk en omdat iedereen gebruikt maakt van deze voorzieningen liggen deze meestal ergens centraal op het campingterrein. Iedereen loopt naar en van de todetgebouwen en men komt elkaar daar ook tegen. De verkeersru imte op de camping is dus vooral bedoeld om Je te verplaatsen van de ene naar de andere woonfunctie. Kijken we dus naar de gai/erijf lat dan kun je makkelijk Iemand "mislopen". Bij een camping ligt dit heel anders. Iedereen woont en beweegt zich in principe over hetzelfde grondniveau. Er zijn centra le locaties voor voorzieningen (winkel, toi letgebouw, waterkraan). Het lijkt ook wel of mensen op de camping soms meer in hetzelfde r itme leven. Bijna Iedereen gaat 's morgens broodjes halen bij het winkeltje en er zllr ' . I ";ke "spitstijden" rond de tOI letgebouwen aan te wijzen Op de camping is het aak vanzelfsprekender om elkaar te ontmoeten. Men voelt zich verbonden: men zit naast elkaar op het toilet en poetst naast elkaar de tanden. Men !eeft allemaal onder dezelfde buitenlucht en iedereen haalt zijn of haar verse water bij een , i3lijk kraantje. Wellicht voelt de camping als een heel groot vertrouwd huis met een grot e gemeenschappelijks badkamer [de toiletgebouwen), een hele grote gezamenlijke koelkast [de campingwinkel), een hele grote gemeenschappelilke tUin [de weggetjes, veldjes en groenvoorZieningen) en een heleboel kleine slaapvertrekjes [de caravans, tentjes etc.).

gedeelte van een galierijHat

figuur 7' Wlrgll/qklln Wil een slukfl1 camping mei een stukje gal/etljl/al. dan IS lIee/ goed Ie zien hoezeer de verdeling van woo,.,(unclles verschilt Op de gallerljnat liggen alle woonfuncàlls afgekBdero binnell één kleur ofwel één umt Op de camp/lig liggen de v6I'Schil/elldll woonfunclJeS)Ulst verspreid overhel gehele terrein

M a. t

a e

r CJ

Echter wanneer leiden meer ontmoetingen en meer sociale interactie echt tot minder eenzaamheid? Er ontstaat een spanning tot op welke hoogte architectonische variabelen eenzaamheid kunnen verminderen . ZiJn we het tijdperk van de "maakbaarheid van de samenleving" niet voorbij? Het is duidelijk dat alleen goede architectonische variabelen voor het probleem van eenzaamheid niet voldoende zijn: Alsof een aantal houten bankjes rechtevenredig is met het aantal eenzame ouderen . Aan de andere kant, als de architectuur er helemaal niet toe zou doen, dan kunnen we theoretisch gezien betonnen bouwdozen van de goedkoopste soort gaan neerzetten voor de ouderen. Op hun eenzaamheidsgevoelens zou drt immers toch geen Invloed hebben? Architectuur kan wellrcht geen contacten of goede gesprekken creëren, maar wel de omgeving faciliteren, waarin de ongedwongen ontmoetingen op een goede manier plaats kunnen vinden . Wat kunnen we nu met dit totaalbee ld in relatie tot de architectuur? Kan architectuur van invloed zijn op de eenzaamheid bij ouderen of helemaal niet? De behoeftes en wensen van eenzame ouderen zijn duidelijk geworden en er zijn kaders geschapen waarbinnen deze vervuld kunnen worden. Ook de oorzaken zijn dUidelijk geworden, evenals een aantal belangrijke factoren die van invloed zijn bij het wel of niet slagen van vermindering van eenzaamheid. Interessante facetten waar dieper op zou kunnen worden ingegaan zijn de materialisatie, de kleuren en de vormen van een gebouw, ruimte, Interieur of landschap Hierover Is vrijwel niets bekend, hoewel het aannemelijk is dat deze facetten wel degelijk invloed uitoefenen op bijvoorbeeld het gevoel van ongedwongenheid, "bUitenleven" gevoel of de zin om te ontmoeten. Als we bijvoorbeeld kijken naar de nevenstaande figuur. Is er een kleur muur waarbij een oudere zich emotioneel optimaal zou voelen om te ontmoeten? Op dit soort vragen wil dit onderzoek mede proberen een antwoord te geven.

figuur 8

ComplexL E lutir c Eenzaamheid kan voorafgegaan worden door een complex veld van emoties Volgens Putchkin bestaan er 8 basis emoties. Eén daarvan is verdriet. Verdriet kan leiden tot een scala Ban secundaire emoties zoals afgrÎjzen en verwaarlozing. Verwaarlozing kan leiden tot een aantal tertiaire emoties. Eén daarvan is eenzaamheid. Als we de relatie tussen architectonische variabelen en eenzaamheid onderzoeken is het belangrijk dit in ogenschouw te nemen . Er moet niet alleen gekeken worden naar de invloed maar van architectuur op eenzaamheid maerook op de voorl iggende emoties .

figuur 9: Emoties volgens Putchkin

2.AA PAK

(

r

[

f

r

[

i

[

r

!

figuur 10: projecties Helmond

Uit voorgaand hoofdstuk blijkt dat er nauwelijks inzicht is in bepaalde architectonische variabelen, In dit hoofdstuk zal worden uiteengezet op welke manier het onderzoek is vormgegeven , 2 1 " I e ' van ij I Eenzaamheid komt overal voor, Daarom kan een onderzoek naar deze complexe emotie in principe overal gestart worden. In figuur 1 in hoofdstuk1 zijn een aantal algemene variabelen tegen elkaar uitgezet, waarvan we weten dat ze meer of minder kans op eenzaamheid geven , Hiervan is 'de stad' er eén; wonen in de stad geeft meer kans op eenzaamheid. Om het onderzoek te starten is een willekeurige stad genomen: Helmond.

Vervolgens is er voor Helmond een geografische projectie gemaakt [figuur10) van het aantal 1-persoonshUishoudens het percentage werkeloosheid, uitkeringsgerechtigden, nietNederlandse, niet-Westerse en het inkomen. Hierbij geldt een hoge score betekent een hogere kans op eenzaamheid [behalve voor de variabele inkomen. Daar geldt een laag inkomen is een hogere kans op eenzaamheid]. Deze projectie werd uitgevoerd om die plekken in de stad te vinden, waar de meest kans op eenzaamheid voorkomt. Een hoge kans op eenzaamheid blijkt zich steeds in een driehoek in het centrum van Helmond te bevinden In die driehoek blijken longeren bovendien ondervertegenwoordigd te zijn en ouderen juist oververtegenwoordigd, Als we de driehoek nog verder ontleden ontdekken we dat de wijken in verschillende tijden zijn gebouwd, variërend tussende Jaren 30 en de Jaren 90. In elk ti jdsbestek binnen deze 'eenzame' driehoek is 1 'prikpunt' aangewezen, waar relatief meer ouderen zich bewegen

Chronologisch zijn dit de volgende prikpunten:

'30-'40

'so '70 '80 '90

Talpost Zorgcentrum 'de Eeuwseis' Seniorenflats 'Planetenflats' Serviceflat 'de Ameide' (centrum] Seniorenappartementen Stationsgebied

'7. PLANETENFLATS 'SO ZORGCENTRUM EEUWSas

ST

figuur 11: De 'driehoek' met prikpunten

Op deze manier is een beeld ontstaan van geografische gebieden in Helmond waar de kans op eenzaamheid juist groter of kleiner IS . Tevens weten we nu waar de meeste senioren binnen Helmond wonen . En door een punt te prikken op een punt wear een verdichting van senioren plaatsvindt, bijvoof'beeld bij een hangplek of bij een zorgcentrum, hebben we een locatie te pakken waar én veel senioren zijn én veel kans op eenzaamheid is.

22 thor! lo!:! Oe vijf geselecteerde prikpunten in de verschillende wijken zijn onderzocht op vier factoren: 1. Tijdsgeest: Met welke tijdsgedachte is de wijk ontworpen? Welke kenmerken daarvan zijn van invloed op eenzaamheid? 2. Functioneel: Hoe IS de situatie nu? Wat zijn k.ansen? Wat zijn bedreigingen? 3. Emotioneel: wat vinden de ouderen . die daar wonen. zelf van de locatie? Welke architectonische variabelen zijn volgens hun ven invloed op eenzaamheid? 4. Uteratuur: Voor alle locaties tezamen is er een speCifiek literatuuronderzoek uitgevoerd met de vraag: "Hoe gaan we om met architectuur in relatie tot het begrip eenzaamheid?" De eerste twee en het laatste aspect zijn onderzocht met behu lp van historische en recente bronnen als ook observatie. Zoals vermeld in hoofdstuk 1 is naer het emotionele aspect is vrijwel geen onderzoek gedaan en de8 1'om is hierover erg weinig bekend . De emotionele. 'zachte' variabele is echter lUist een wezenlijke factor in re latie tot eenzaamheid. Om deze informatie toch te achterhalen IS voor dit onderzoek een speciale onderzoeksmethode ontwikkeld. ,. 3 E 0 'e archrt:ec JU een iJz nd on Loe 0 e Niemand zal in twijfel trekken dat de perceptie van ouderen op architectonische variabelen een grote rol speelt in de effectiviteit van die variabelen. Het echter zeer lastig om die perceptie te meten: 1. Mensen zIJn zich niet bewust van een relatie tussen architectonische variabelen en eenzaamheid. Deze relatie bestaat vaak onbewust of loopt indirect, via andere factoren . Het vragen naar "bij welke kleur voelt u zich eenzaam" zal niet veel succes hebben 2. Er IS een risico dat antwoorden zich vermengen met persoonlijke voorkeuren. Neem het volgende voorbeeld: "Zou het opknappen van de tuin eenzaamheid kunnen verminderen?" Als iemand graag wi l dat de tuin een opknapbeurt krijgt kan het zo zijn dat deze persoon de vraag positief beantwoord. Ongeacht het feit of hiV zij vindt dat er een relatie met eenzaamheid is. 3. het taboe op eenzaamheid> geraniums zijn Il U eenmaal nietsexy... en mensen praten liever niet over hun eenzaamheidsgevoelens

Om de perceptie te achterhalen heb ik een bordspel ontwikkeld. De spelers worden geconfronteerd met Oma Saar. Ze krijgen de opdracht ervoor te zorgen dat Oma Saar meer vrienden krijgt en z.ich m inder eenzaam voelt. Ze kunnen dat doen door te kiezen welke elementen van exterieur, inteneur of landschap ze willen toevoegen of veranderen aan de leefomgeving van Oma Saar

Waarom werkt dit? .,. Door het spelelement is men gefocust op het resultaat welke architectonische toevoegingen hebben voor Oma Saar. Voor dit onderzoek IS het juist de discussie die daaraan voorafgaat die interessant is. Omdat de spelers daar niet bewust op letten zijn de antwoorden puurder .,.. Doordat het spel zich focust op Oma Saar vindt er minder vermenging met persoonlijke voorkeuren plaats. Spelers worden gedwongen het probleem breder dan alleen henzelf te beschouwen. Aan de andere kant is de figuurvan Oma Saar wel herkenbaarzodatze hun emoties we l kunnen projecteren opOma Saar Ten derde is het belangrijk te beseffen dat eenzaamheid niet altijd een primaire * emotie is [zie paragraaf 3 .2J. Andere emoties kunnen daaraan vooraf gaan: verdriet, verwaarlozing. Het spel refereert naar deze emoties. De koppeling naar de voorliggende emoties is makkelijk te maken dan de relatie naar eenzaamheid. .,.. Bovendien: het taboe voorb ij.. . St atistisch gezien is het mogelijk dat bijna de helft van een groep 'oma saar'-spelers

daadwerkel11k te kampen heeft met eenzaam heidsproblemen. Hier rust nog steeds een taboe op. Mensen geven het niet graag toe en praten er al helemaal niet graag over. Door Oma Saar als projectie t e gebruiken hebben mensen het idee dat ze met over zichzelf hoeven te praten. terwijl ze dit in feite wel doen. De handleiding van het spel is bijgevoegd als bijlage. 2

Ontwlkke dE;

es

I

en

Op basis van het theoretisch kader en het onderzoek in de Helmondse wijken zijn toetsingcriteria opgesteld. Dit zIJn criteria waar architectuur aan zou moeten voldoen als het wil bijdragen aBn de vermindering van eenzaamheid Aan de hand van deze toetsingscriteria is voor elk van de vijf wijken een interventie in concept uit gewerkt. Onderzoeksresultaat wordt op die manier vertaald naar ontwerpbeslissingen. Oe interventie van de jaren 70 Planetenflats is volledig uitgewerkt in een integraal architectonisch ontwerp [interieur, exterieur. landschap ). Dit prikpunt IS bewust gekozen voor verdere uitwerking, omdat deze bebouwingstypologie overal In Nederland IS aan te wijzen en omdat de '70-flat een universeel-karakter heeft als het gaat om eenzaamheidsproblematiek; de verticaliteit .

3. RESULTATEN In hoofdstuk 2 hebben we geconcludeerd dat we de vijf geselecteerde locaties gaan onderzoeken op de volgende 4 verschillende aspecten: 1 .1ijdsgeest 2 . Functioneel 3 . Emotioneel 4. literatuur Omdat de literatuur niet locatiespecifiek 15 , maar meer een filosofische uiteenzetting over hoe we met architectuur zouden kunnen omgaan als we kJjken naar eenzaamheid, zal ik deze eerst behandelen en vervolgens de locatiespecifieke r esultaten per locatie bespl' eken .

3 1 Literatuur· Eenzaamheid in archJtectul r? Het begrip eenzaamheid is in algem ene zin inmiddels enigszins ingeleid in hoofdstuk 1 . Inmiddels kan gesteld worden dat eenzaamheid wellicht één van de grootste problemen van onze hedendaagse maatschappij is. Eén op de viel' Nederlandse volwassenen zegt zich wel eens eenzaam te voelen. In sterk verstedelijkte gebieden is dit één op de drie volwassenen . Van de ouderen in onze maatschappij zegt zelfs één op de 2 á 3 zich eenzaam te voelen . Vooral deze ouderen geven aan dat o.a de woonomgevrng en architectuu r een rol spelen In hun eenzaamheidsprobleme n Een uitspraak: "Op zo'n flalje wonen is heel erg contactarm. Sinds de scheiding woon ik hier. dus dat is nou al dertien jaar .. .En het is zo dal ik bijvoorbeeld mijn buurvrouw, die zie ik misschien één keer per jaar Dat is ook de manier van bouwen. Ik heb dat .. nou ik kan wel zeggen, ik vind het echt vreselijk om hier te wonen. " Een interessant gegeven voor ons als ontwerpers. Voor mezelf stel ik de vraag: hoe ga ik. als ontwerper, eigenlijk om met eenzaamheid in relatie tot architectuur? Het stellen van deze vraag is mijns inziens absoluut noodzak.elijk om te komen tot een gezonde ontwerphouding ten opzichte van dit probleem. Om te komen tot een gedegen antwoord op deze vraag heb ik een meer specIfiek literatuuronderzoek gedaa n naar eenzaamheid om zo voor mezelf een visie te ontwikkelen op eenzaamheid. Onderstaand volgt een diepere zoektocht naar dit complexe begrip 'eenzaamheid' en naar de bet ekenis ervan . Is het een negat ieve of een positieve kwaliteit? 15 eenzaamheid omzeilbaar? Is er een ontwerphouding aan te nemen t .o.v dit begl'ip? Wat kunnen we ermee kijkend naar ar'chitectuur? [H oe) is (on)eenzaamheid maakbaar?

I

Laten we eerst het begrip op zich bekijken Eenzaam is een ana logie van gemeenzaam Gemeenschappelijkheid met net een beetje m inder? Dit klinkt als een paradox. Eenzaam is een leenwoord en komt van van het duitse einsam. Va n 'ein' en 'sam'. Het woord einsam werd in het Duits vooral bekend door Luthers Bijbelvertaling. Hierin wordt 81nsam twintig keer gebruikt, ook in de betekenis ongetrouwd. Ongetrouwd of niet-huwelijk heeft In de hebreeuwse grondvertaling betekenis als niet-een. In GenesIs stelde God het huwelijk tussen man en vrouw In. Letter lijk het eén-zijn tussen man en vrouw. Einsam kan dus impliceren het niet-een-zijn met een ander. Eenzaam wordt vaak vertaald als 'zonder gezelschap' of 'alleen' Ook het begrip 'alleen' draagt een paradox in zich. Samengesteld uit 'al' en 'een', net zoals in het engelse 'alone' en duitse 'allein'. Alleen betekent letterlijk 'helemaal een'. Helemaal een met wat? Met jezelf? Helemaal één met Jezelf en daarin eenzaam? Maar wellicht ook helemaa l één met de gehele mensheid: is niet elke mens immers alleen en dus helemaal één met alle andere 'helemaal enen' en hierin dus in een soort gemeenzaamheId';! Alleen betekent. echter ook slechts; een begrip dat incompleetheid Impliceert. Dit strookt met het Lutherse einsam; het ontbreken van een-zijn met een 'ander'. De oxford dictionary maakt onderscheid in eenzaamheid als kwaliteit en als cond itie. Een persoon kan eenzaamheid (vrijwillig) opzoeken, maar het kan hem ook (ongewenst} overkomen. Van Dale, als onze gemeenzame 'vertaler' van Nederlandse begrippen , zegt eigenlijk hetzelfde. Eenzaamheid kan een conditie zijn; een eenzaam strand, een eenzame plek of m isschien zelfs eenzame architectuur? Maar we kunnen ons ook [ongewenst) eenzaam voelen. In dit geval iS eenzaamheid een negatieve emotie. Oe zwaarste straf die we immers UItdelen, is de eenzame opsluiting. Werken eenzame condities dan ook eenzame kwaliteiten in de hand? Is het aannemelijk dat wanneerwe een ruimte ontwerpen met eenzame condities, de mensen zich in deze ruimte bewegen ook eenzaam gaan gedragen of voe len? Of zijn deze twae onafhankelijk van elkaar? Hoe gaan we als ontwerpers in dat geval dan om met eenzaamheidsproblemen, die meer dan een kwart van onze maatschappij zegt te hebben';!

Als het gaat om 'het eenzame' in de architectuur, IS een betere verta ling wellicht het unheimische of het vervreemde. Denken we hierbij alleen aan (kunstmatige) spookhuizen of is eenzame architectuur êcht maakbaar? Anthony Vidler zegt het volgende hierover' "Het is in elk geval onmogelijk een bepaald gebouw of speciaalontwerpeffect in te zetten als instrument om een gevoel van onheil teweeg te brengen. u Het is waarschijnlijk dat het unheimische in de architectuur op een bepaalde manier aan de hand van de emoties van de 'lezer' van de architectuur ontstaat. Unheim ische ruimtes ontstaan ergens op een grensgebied tussen werkelijkheid en onwerkeiljkheidvan een plek.

Vidler zegt dat het eenzame dus niet perse maakbaar is. Dit zou betekenen dat wij als architecten niet in staat zij n Dm een eenzame, maar dus ook niet een 'oneenzame' ru imte, te scheppen. Ten m inste de conditione le eenzaamheid . Toch wordt ons iets expliciet gevraagd, als ouderen in hun top 3 van eenzaamheidsoorzaken hu n woonomgeving noemen. Het wordt blijkbaar wel van de ontwerperverwacht, dat deze in staat is een ru imte te scheppen waarbrnnen eenzaamheid (in ,eder geval als negatieve kwaliteit] veel minder kans zou kr!jgen . Ahc ia Framis heeft een aantal laren maatschappelijke ku nst gemaakt met het thema "Lonel iness in the city". Zil ziet dat de structuren in de stad, zoa ls die ontworpen zijn. bepalend zijn voor de mogelijkheid om iemand te ontmoeten of niet. Zij wi l proberen kunst In te zetten om de [hepeJ"ende] architectuur en de behoeftes van de mensen weer met elkaar te verbinde n.

Werkt dit? Is er kunst te maken die echt behoeftes verbindt aan architectuur? Is er dan ook niet rechtstreeks architectuur te maken die aanhaakt op deze behoeftes? Wellicht wel. Wellicht is er ook meer 'te doen' om het stedenbouwkundig vlak, den puur op het architectonische. Het volgende citaat komt uit een Interview van Alicia Framis met

O.M.A.: "I don't think architecture has such va/ue, sLich power. to actua/ly influence /one/iness on a persona//evel. [. ..l Lonelmess relates more to urban planning than to individual houses. [ .. .] You can escape a bui/ding, but you van hard/y escape an urban planning...

Hierbij IS het ook vooral zaak om te ontwerpen aan de overgangen van de stedenbouw naar de architectuur en Dok aan die van de architectuur naar het inteneur. Hierbij is het. mijns inziens, belangrijk de uitspraak van in ogenschouw te nemen; dat Architectuur niet exclUSief behoort te zijn. maar juist omgevingen behoort te scheppen waarin gewone mensen leven. Het is verleidelijk ons helemaal 'Jas' te ontwerpen. maar uiteindelilk ontwerpen we toch vaak voor mensen, in dit geval voor senioren. Oe kwalitatieve eenzaamheid wordt door De Jong-Gierveld. zoa ls eerder genoemd. als volgt gedefinieerd: "Het als negatief ervaren verschil tussen de kwaliteit van de relaties die men onderhoudt en de relaties zoals men die Zich zou wensen." Als er geen ruimte maakbaar is die 'non-eenzaamheid' creëert, moet het toch op z'n minst mogelijkziln om een omgeving te maken die 'non-eenzaamheid' faciliteert? Maar welke aspecten faciliteren eenzaamheid luist we l of nIet? Is het eigenlijk niet zo dat we ontmoetingen of sociale interactie inderdaad kunnen faciliteren. maar de pure noneenzaamheid niet? Een mens kan namelilk best veel sociale interactie hebben en zich toch heel erg eenzaam voelen . Verder is bij emoties altild moeilijk te benoemen welke aspecten echt van invloed zijn en we lke gewoon goed werken op ons humeur. Deze zijn soms ook met elkaar in strijd. Zo is uit onderzoek bijvoorbeeld gebleken dat 2 mensen in een donkere ruimte, waarin ze elkaar niet kunnen zien veel sneller contact maken en op een veel intiemer niveau durven te communiceren dan wanneer Z8 in een goed verl ichte ruimte zouden zitten. Terwijl veel mensen zouden zeggen de verlichte ruimte te prefereren voor communicatie, omdat dat 'prettiger' voelt. Dit soort zaken hebben echter betrekking op de sociale ontmoeting. Maar hoe dus om te gaan met de pure eenzaamheid. Is deze te faciliteren?

Het is goed ons een visie op eenzaamheid te vormen alvorens te benoemen of eenzaamheid faciliteerbaar is. Er zijn visies die eenzaamheid expliciet als probleem zien. Mensen die eenzaamheid ervaren kunnen oo k last krijgen van slapeloosheid. stress, depressies en andere Ziektes. Voor onze gezondheid is eenzaam heid dus een probleem. Er zijn echter ook andere Visies op eenzaamheid. In de meer existentialistische visies. zoals bijvoorbeeld in die van Martin Heidegger is eenzaamheid het lot van het menselijk bestaan. Een mens wordt alleen gebor en en gaat alleen dood. Afles daartussen In is een eenzame re is. Je kunt wel samenwerkingsverbanden aangaan maar uiteindelijk is de mens eenzaam. Niet eenzaam zijn, zou betekenen niet leven. Dit wordt heel goed uitgelegd In het citaat van Woody Allen "Ta love IS to suffer" uit Love & Death: "To love is la suffer. Ta avoid suffering one must not love. but then one suffers from not loving. Therefore, fo love is fo suffer, not fo love is fo suffer, 10 suffer is fo suffer. To be happy is 10 love. to be happy then Is fo suffer but sufferlng makes one unhappy. fherefore fo be unhappy one must love or/ove fo suffer or sufferfrom too much happiness. I hope you're getting this down .. . " Als gekeken wordt naar de Bijbel zien we een andere visie. In GenesIs 2:18 staat: "God, de Heer, dacht: Het is niet goed dat de mens alleen is, ik zal een helper voor hem maken die bij hem pasf". Na 5 dagen scheppen van hemel en aarde, ziet God voor het eerst iets wat 'niet goed' is. Het betreft hier de eenzaamheid van de mens .God heeft de mens gemaakt en ziet dat deze een helper nodig heeft. Het hebreeuwse woord voor 'helper' betekent 'bondgenoot'. God ziet dat het beter is als de mens een bondgenoot zou hebben.Een tochtgenoot om een leven mee te leiden. God schept vervo lgens de dieren en brengt deze voor de mens om te kijken hoe de mens ze za! noemen . God IS nieuwsg ierig hoe de mens reageert op de andere wezens en hoe hij zich tot hen zal relateren wellicht. De mens geeft alle dieren een naam, maar .... H ier ligt nadruk op het woord maar. M isschien had God verwacht dat de mens genoeg zou hebben aan de dieren? Echter ... nadat alle dieren aan de mens zijn voorbijgekomen en hil ze allemaa l een naam heeft gegeven, is de conclusie dat er voor hem geen helper of geen bondgenoot t ussen zit.

Hierop reageert God door de mens in een diepe slaap te brengen en uit hem een vrouw te scheppen. Eigenlijk doet God hier aan 'fine-tunlng' van de schepPing. Hij ziet dat lets niet goed is en draait als het ware nog even aan de knoppen om het beterte maken. Als de mens de vrouw ziet, vind hij eindelijk de bondgenoot die hij zoekt. Iemand die IS, denkt en doet zoals hem. , God schiep de mens als zijn evenbeeld, als evenbeeld van God SChiep Hij hem, mannelijk en vrouwelijk schiep Hij' de mensen ' [Gen1 :27) In tegenstelling tot het stuk wat hieraan vooraf gaat, waarin het lijkt alsof God misschien van plan is 'slechts' 1 mens te scheppen, spreekt de tekst hier duidelijk over het reso luut scheppen van een tweehe id. God schept de mensen naar zijn beeld: mannelijk én vrouwelijk. De mens wordt geschapen in een oOI'Spronkelijke tweeheid. Als mannelijk en vrouwelijk IS de mens het evenbeeld van God. God is dus zelf Zijn eigen bondgenoot? Dit impliceert dat God nooit eenzaam is, Immers hij draagt het bondgenootschap in zich door zowel mannelijk als vrouwelijk te zijn . God is volgens de kerkleer de Drie-enige, Vader, Zoon en Heil ige Geest. drie wezens in één: dus nooit alleen? Toch zien we zeker in het laatste deel van Jezus' leven [God als de Zoon) vanaf het bidden voorafgaand aan de uitlevering In de Hof van Getsemané dat de Zoon een soort summum van eenzaamheid ervaart. Eerst verlaten en verraden door zijn vrienden, roept hij als toppunt bij het sterven aan het kr uis "Mijn God, mijn God, waarom hebt u mij verlaten?" en kVader, in uw handen beveel ik mijn geest"[Lc23:46] Jezus, de Zoon roept hier niet naar zijn vrienden die hem verlaten hebben. maar om de Vader, één van de ander e facetten van de drie-éénheid. Oe drie-éénheid is hier dus een moment verscheurt. Een moment van to peenlaamheid bij God zelf? God die zag dat het niet goed was dat de mens alleen zei, zelf eenzaam? De actie die volgt op dit gevoel van topeenzaarnheid is het overleveren van de geest van de zoon aan de vader. Is dit het goede voorbeeld In hoe wij met onze eenzaamheid zouden moeten omgaan? Jezelf. je ziel overleveren aan de ander? Uiteindelijk wordt de drie-één held weer hersteld en de eenzaamheid dus weer opgeheven God is als drle-éénheld oorspronkelijk een niet eenzame God en uiteindelijk blijft dat ook zo.

Aar als eenzaamheid oorspronkelijk niet voor God, als ook niet voor de mens bedoeld is, waarom gaat het dan toch steeds mis? Hebben wij m ensen soms een wereld gecreëerd waarbinnen eenzaamheidsproblemen toch vanzelfsprekend plaatsvinden? Geluiden die men vaak hoort opgaan In de context zijn de gelUiden over de individualisering van onze maatschappij Is onze maatschappij echt egoïstisch geworden of is de opgave te leven in een grote massa i.p.v. in een tu in met z'n tweetjes te groot geworden?

We leven immers niet meer met tweeën in het paradijs, maar met velen in een verstedelijkt gebied. Georg Simmei stelt in zijn "The MetropoJis and the Mentel Ufe dat er een Bantal trends zijn aan te wijzen in de metropool die eenzaamheid in de hand lijken te werken H

,

Ten eerste is er een overprikkeling van objecten en mensen [~de metropool) waardoor de metropoolbewoner de blasé-houding ontwikkelt. Dit houdt concreet in dat hiJ waarnemingen negeert. Enerzijds geeft dit meer vrijheid en is deze houding nodig om zichzelf in stand te houden. Aan de andere kant resulteert 'blasé' in waardevermindering, omdat door het negeren van waarnemingen niet meer de onderlinge specifieke, kwahtatieve aspecten vergeleken worden, maar alleen nog maar verschillen In geld worden uitgedrukt. Hierdoor devalueert de persoon zelf ook En dit geeft een gevoel van waardeloosheid. Waardeloosheid is bovend ien weer een emotie die vooraf kan gaan aan eenzaamheidsemoties. De dissociatie die leidt uit de blase-houding levert een metropoolbewoner persoonlijke vrijheid op. Immers omdat Ie niet meer let op wat de anderen doen en vice versa, kun je gerust een groene trui aan op de dag dat je een rode zou behoren te dragen Je ziet het zelf niet en de anderen zien het ook niet. Eigenlijk is er dus überhaupt geen dag meer dat je een rode trui zou moeten dragen. In een dorpsgemeenschap, waar de blaséhouding niet bestaat, zullen de Irode-trUi-dagen' nooit verdwiJnen , en ben je dus verplicht deze in achtte nemen. Dit IS onvrijheid. In een metropool ben je dus vriJ. In het dorp onvrij . Maar is dit gewenst? De prijs van deze vrijhe id is namelijk: eenzaamheid. Voor deze vriiheid is het namelijk nodig dat je dissocieert van de ander.

Figuur 16

Oe andere trend die in de metropool te zien is, is dat de objectieve ziel de subjectieve ziel verplettert Door de objectieve ziel wordt het leven wel gemakkelijk. Er ontstaat een soort sterke hoofdstroom, waarmee je je gemakkelijk mee kan laten drijven. Maar de objectieve ziel maakt ook onpersoonlijk. Doordat de druk van de objectieve ziel zo hoog is neemt de [subjectieve) individua liteit van de mens af. Ook hierdoor wordt de mens eenzaam, omdat hij ZIchzelf niet meer kan relateren aan iets wat bij hem hoort of lijkt te passen en daarmee als het ware zichzelf verliest. Wat nog steeds in deze stad gebeurt is het 'flaneren' Mensen lopen door de stad ... Flaneren is misschien we l weer het Uitvinden van vergelijken. Het ob jectieve, gemeenschappelijke, onpersoonlijke van de stedelijke omgeving waarbinnen geflaneerd wordt, wordt door de flaneur gebruikt Om zaken onderling te vergelijken, maa r vooral zichzelf te kunnen relateren. Op deze manie r maakt de flaneur van het objectieve stedelijke voor zichzelf een nieuw subjectief interieu r. Hierdoor krijgt het stedelijke weer kwalitatieve beleving terug en kan eenzaamheid dus weer verminderen? De flaneu r zoekt een manier om ZIch weerthuis te voelen in de stad. Oe mogelijkheid en uitnodiging tot flaneren is dus erg belangrijk om de blasé-houdmQ van de stedeling t e doorbreken en hiermee dus eenzaamheid te verminderen . Is het genoeg om mense n , flaneermogelijkheden aan te bieden om zo een vereenzamingsproces proberen om te keren? Wellicht moeten we o o k exp l iC i et gemeenschappelijkheid toevoegen aan een objectieve woonomgeving. Gemeenschappelijkheid die ook weer subjectiviteit in zich draagt. Zodanig dat een eenzame mens in een stedelijke omgeving zichzelf kan gaan terug vinden als subjectieve ziel

We moeten niet doorschieten in het creëren van gemeenschappelijkheid. Het is ook goed dat de mens ergens een eenzaam plekje heeft om zich In terug te trekken. In die zin is eenzaamheid wel onlosmakeliJk met leven verbonden. Het is nodig als kwa liteit en als uiterste tegenover gemeenschappelijkheid om een soort balans te vinden tussen deze twee Richten we ons teveel op gemeenschappelijkheid [of op de objectieve ziel] dan conformeren we we llicht te veel naar de algemene groep en verliezen we onze Identiteit. Richten we ons teveel op het eigen individu dan verliezen we de gemeenschappelijkheid met de groep en worden we eenzaam doordat we ons teveel distantiëren of dissociëren van de gemeenschappelijke groep. Elke mens is ergens tussen deze twee uiterste punten gelukkig. Voor elke mens ligt dat punt ergens anders. Het is dus zaak om bij het maken van architectuur allebei de uitersten (gemeenschappelijkheid en individualiteit) aan te bieden en de m ens zelf te laten flaneren tusse n deze twee om zo een optimale positie hierin te kunnen Innemen.

en w ..J

eI

w :> Ul IW

I-

- - CONFORMEREN

IE IlFTI 11 EIUlISel.pPELIII liD

I-

2

w C Fig. 18: Balans tussen eenzaamheid en gemeenschappelijkheid

Architectuur ten opzichte van eenzsamheidsproblematiek zou een faci literende rol moeten spelen. Ze creëert een soort omgeving, waarbinnen een mens zich kan re lateren en evenwicht kan Vinden In de behoeftes, die In elke mens [verschillend) zijn ingebed, Dit. gebeurt dus aan de ene kant doorte onderschrijven dat eenzaamheid an sieh niet goed is en dat er in de archit ectuur naar gestreefd moet worden een oplossing te bieden aan deze problematiek, die bewoners ervaren bi' hun woonomgeving.

Hierbij kunnen we met name letten op bijvoorbeeld mogelijkheden tot flaneren en dus tot relateren aan de omgeving. De woonomgeving waarvan iemand wellicht vervreemd IS geraakt, kan op die manier opmeuw ontdekt worden en zo kan een bewoner zich opnieuw gaan thuis voelen in zijnjhaarwoonomgeving. Aan de andere kant moet er ook gelet worden op eenzaamheid als kwalrtelt. Gemeenschappelijkheid kan worden toegevoegd, maar kan alleen optimaal worden ervaren met eenzaamheid als tegenhanger.

3.2

'30-'40: Tolpost

r

FiJl.19: Panorama

Tijd 9 De Tolpost is een plein gelegen in het centrumgebied van Helmond. Het plein maakt deel uit van de het centrumgebied van Helmond en is gebouwd in de tijdsgeest van de tUIndorpgedachte

Posit ieve kenmerken

- n IACRU! IH,'. "- t ~ ~ j'~ C

j#

' . IT i ." · .. h

C' , .. .-j

'< , .... . . .....

pittorekse, Intieme pleintjes goede en gezonde woonomgeving humane schaal

Negatieve kenmerken: de tijd voorbij.. de pleintjes functioneren niet meer zoals ze bedoeld zijn. spanningen in de wijk t ,g.v. multiculturele volloop.

Fig.20: Tuindorp gedachte

r

ncti neel

De senioren die hier wonen, zijn zelfstand ig levende senioren ofwonende bij de kinderen. De samenstelling is multicultureel. Functioneel bekeken bestaat de dit stukje Helmond Uit twee delen. Een autochtone kent en een kant met een meer multiculturele samenstelling, Van deze multiculturele samenstelling behoort 45% tot de marokkaanse en 40% tot de turkse cu ltuur. In de Helstraat [zie figuur hier beneden] winkelen over het algemeen de niet westerse culturen bij een turkse bakker, een islamitische slager etc. Bij de Lucas GalleriJ vinden we o.a. een hollandse bloemenzaak, een nederlandse bakker etc. Het tolpost plein fungeert op dit moment als een openbare ruimte, waarbinnen deze verschillende cultuurstromen langs elkaar aflopen . Op het pleintje zelf zijn ook vaak senioren te zien . De bankjes óp het plein worden vooral gebrUikt door allochtone ouderen. En op de bankles aan de rand van het plein, aan de voet van de kerk, zien we aak autochtone ouderen zitten . Functioneel zouden we graag onderstaande figuur willen zien: Een zodanig functie op het plein, dat de verschillende groepen als vanzelf mengen en met elkaar In contact komen. Uitgangspunten zijn wel "ieder zijn eigen piekje is belangrijk" en "niks IS verplicht" .

multiculture I

Fig. 21 : Tolpos t > gewens t functioneel s

'"'r 10ti I Oe belangrilkste bevindingen uit het spelen van het spel: @) interessante vormen, texturen, materialen, etcetera die aan leiding geven om naar te kijken of op te studeren . Dit geeft afleiding van eenz8am-heidsgevoe lens. Bijvoorbeeld hout is eenzaamheid verminderend omdat het een nerf heeft en daarom meer afleiding biedt dan een ander materiaal ® Dingen die veranderen. zoals kleuren en vormen . ® Mensen ki jken is altijd Interessant. Soms IS het al genoeg om 'onder de de mensen' te zijn om je niet meer eenzaam ~~~!.;I.._.t:..LJ.*~~~ist~~n;;;;Fa~ te voelen ® Een reden om de ruimte voor je hUIS te gebruiken.

"vroeger ging ik nog wel eens voor de deur zitten l maar als ik dat nu som nog doe ben ik snel weer binnen, want mensen zien dat tegenwoordig toch als ordinair. Ik schaam me ervoor om vóór mijn huis te zitten" "Interessante vormen zijn best belangrijk. Ik denk dat, als ik in de paalwoningen zou wonen, me nooit eenzaam zou voelen. Ik zou de hele dag moeten rond kijken om te zien hoe het nou zit"

Dinterventie ... I ts' van al' hitectuul' op he pi in moe er voor' gaan org n dat ver ~ dlillende senioren groepen gaan rnlxen. Er rs gekozen voor een gebouw ( 8 nsplreerd op een roterende gebakscarrouc:sel. leder kiest Zijn sntEiaker laeezd1 miepen n re l'Ondgang van een gebakje T n eerste word het Ie .spad da nu het pleIn In stukken 5 Ildc langs ria bUltenkEln~ omgelegd. Zo komt 'r rneer rUimt ~ op e I In.

F;g.22: Tofpost >

Ten tweed wor(Îtereen gE'bakscal'rous lor het plein geni,. t t Deze carroussel heeft een kem me twee helften. Een allochtone en een autochtone h Ift Deze kern dra I nietme zo do ndewe leder'eenwaarlsrnoetzjnvoorhetg8an hl! of .ij wil nutDgen N het ankopen v n en drankje of gElbElkJ8 ~ sn men erg n6 pi atsnemen In de bUiten t zone van de carroussel . Deze zone draart wel' I hele ronde In ·1 uur Dit bI"tek. nr det men 9 tnlddel genon en op a n a"dere ijde van het pi .In afstapt, dan det m n opstapte. Hier' oor on taD en prikkeling om e ns In de ClI "uur van de ander te kJJken . Bovendien drs81t een nsument tlJdens·d ZI' vanz If naar een andere w drant vanh tpl Jn zad tclassll1ens pllJngongedwongenw rdtgelnlxed

Fig.23: Autochtone uitstraling

Fig. 24: Allochtone uitstraling

H · k mrn bel I gemaakt van ho Jt (wE!gells de spelu·tkomstJ en biedt doorkljkj snaar de andere c 11 tu re Ie t 9 nl an e . 0 dCJorkljkJ 5 kunnen pnkkelen ook e ns an d aml r kan te gaan bes lIen Evenal /let teft d het tafeltje naast je een wartlel' I d n rn rokkaans 9 ba i IJsteld eeft toen 110g plaats hebb nde 8 n de d ZII e van d ern, Nu is h t L'. n kwart! r lat I .n IS het taf ltJe aangekom n a n de 's pitaart llJde e ontsta n er fin ,en tot prikKeling naar nl uw ngheld nssl' elks rs cul uur en kan er wellicht sn ontmoet:lnLl ontste8 1 Het voorkomen r r nc OnBf'en van het gebouw In deze ste nbouw u dO g .ontex zo jden al genoeg BanleidIng kunnen geven Ol , m ' elkaar een gesprek aan te gaan

o bUIteng vel van h t ge ouw de schil van het kemll eubel krijg ' e n onregelmeog , va In. Ui . he~ sp J IS gebleken dat tje bewone~ hier erg houd n van vormen. waar Je naar kan blijven kijken. Zoals blJloorbeeld de paalwoningen in Helmond Dat Is gewoon spannend ~n don verveel je Je dus nooit en benJ ook niet eenzaam" Oaar'Orn is er voor' tiet gebOLlw gekozen voor een IJnrsg Im tig vo;m In acht nemende dat het gebouw pik uur e8n ma I rond IS gegaan bet kent dit rist de stedenbouwkundige nllmt zich voortdurend anders definieert Het en mom ,nt kan er er ns eer pleIn on taan Een kwartl r later IS het plelll weer weg en heeft Zich e n opzichtIg Ingang eng dienel Bil een goede LIltwerking zou he gebouw, zoals bij het spellet/e 'onel rUit' z Ifs In sta t Zlln. he en ma lent mensen Lilt de I.edenbou 'undige rUimte op te sppen n h ' andere moment In een andere rUImte weer Uit te spug n

("

~TlJDEUJK PLEIN \

.....

Fig.25: Onderuit

,----_..-

Fig.26: Veranderlijke stedenbouwkundige ruimte

3.3

'60: Zorgcentrum Eeuwfjels

IJ sgeest:

Zorgcentrum de Eeuwsels IS gebouwd in de jaren 60 als onderdeel van de wIJkgedachte. Algemene kenmerken; opdeling buurten d.m.v. groen- water- en infrastructuren voorzieningenapparaat veel kljkgr'oen

wiJk

-..... . .",

Fig.28: Wijkgedachte

Negatieve kenmerken: wi jkgedachte functioneert 'slechts ' stede n bouwkund ig barrières d.m.v groen, water en infra groen is niettoegankelijk

Functien ~e l De senioren die hier wonen, zijn senioren die zorg nodig hebben. Zijn niet altijd heel erg mobiel en wonen of in het zorgcentl'um of in een aanleunwoning aan de achterzijde.

Functioneel gezien bewegen er 3 verschillende stromen in dit gebied. De senioren; zil blijven op hun 'eiland' Dit gebeurt noodgedwongen, omdat het zorgcentrum bij het hoofdvoorzieningenapparaat va n de WIJk werd gerekend en samen met een winkelcentrum en twee middelbare scholen I d m.v. groen- en Infrastructuren gescheiden ligt van de rest van de wijken. Aan de rand van de straat staan bankies Uitkijkend op het kijkgroen aan de overkant, waarop de senioren vaak zitten De tweede stroom zijn de scholieren. Zij hangen graag in pauzes en vrije lesuren rond in het kijkgroen aan de overkant van de drukke straat. Of zij lopen langs het zorgcentrum richting Winkelcentrum om snacks te kopen De derde stroom zijn de gezinnen Uit de vogelbuurt. Zij steken het kijkgroen en de straat over om boodschappen te doen in het winkelcentrum. Functioneel zou je Willen zien. dat deze drie stromen samen komen In dit kijkgroen Het kijkgroen moet dan een nieuwe functie krijgen, waardoor alle drie de mensenstromen hier zouden willen verblijven. Voor de senioren moet er een oversteekmogelijkheid komen .

tlon el De belangrijkste bevindingen Uit het spelen van het spel: @ Dieren zijn erg belangrijk In het landschap. Evenals ander leven, zoals bloeiende heesters @ Natuurlijke materialen en kJeuren, zijn belangrijk als het gaat om het geven van een prettig gevoel bij bijvoorbeeld ontmoeten. De bewoners kiezen hout en neutrale kleuren. @ Vorm is belangrijk. De vorm van een ruimte heeft de potentie je te begeleiden in richtingen die Je moet gaan. Het is erg prettig als de ruimte dit doet. zeker in relatie tot eenzaamheid.

"Er is hier nog niet eens een stoplicht, helemaal

(KS!"

"Dieren zijn hêéêl belangrijk, zij geven een warmer welkom dan een mens" "Dieren geven afleiding, dan hoef je niet te piekeren" uVééél bloeiende dingen, er moet altijd iets bloeien. Dat is fijn" "Natuurlijke materialen en vormen geven een prettig gevoel"

o

inte

entte ...

Voor deze locatie IS gekozen voor d ' :0 vaegln van en r jkehJk beplante kmderbo relerij met r,r dcksteks 0 de I rede m iddenberm U'lSen de drukke straat voor 11e 'orgcentrum en een v ntweg. 9 Inner I kunnen gebruik gaan mak n van cj kinderboerdrJj en de dier n help n de lensen VEJn het zorgce trurn leh minder eenze8111 tevuel n Vanuit de voortuin van hE){; zorgCEntf'urn loopt een land::.chapp lilke loper over de str Bt nSflr de roenzon In hrrt: rnldcf n van rl . weg Dit rAslJIt.eert In e 'n negetl v. drempel n lüt een zebrafu letlB voor de Butomoblli'" dl 11ierdo r snelheid moet minderen en voorrang 1110 t gev n élan de voe-gé:lf1ger Het tandschflp krltgt e n zodanig bepten ingsplan. dat: er el CIZO -0 lets bloeit De "'nacksteks ZIjn bedoeld voor de bewoners van h t; zorgcentrum. zoele z en kOPje offie kunnen drInken bUiten het zorgcolllpiex en op deze m nier I ieuwe mensen kunnen ontmo .ten 0 sna hsteks ZIJn DOf' bedoel voor d schol eren, die n I niet meer naa r 11et winkeJcentrllm hoeven te lopen.

o

3.4

'70: Plane enflats

Tijdsgeest Oe planel enfl ts ziln gebouwd In de tijd van de wiJkgedac:h vertlcal . tUinstad

en vooral In d tlld 9 e...tv3 n de

Algemene kenmerken: Idee voor collectief gebruik van het landschap veel ruimtevoorgroen & recreatie verticaliteit menselijke maat non-actief landschap

Fu

tlon

Oe senioren die hier wonen, zijn senioren die vitaal zijn en geen zorg behoeven . Ze zijn zelfstandig 2 van de 5 flats zijn bestempeld als officiële seniorenflat. Deze flats hebben een wintertuin. In de praktijk fungeren de overige 3 flats ook als seniorenfiat. De gemiddelde leeftijd van bewoners ligt boven de 50 jaar. Functioneel gezien zou het landschap een vele bredere gemeenschappelijke draagkracht moeten hebben voor de omliggende Wijken. Op dit moment werkt dit niet omdat er niks te doen iS, het onderloopt bij regen, de groene Uitlopers eindigen op een verouderd Winkelcentrum i.p.v. een geweldig park. Je zou willen dat het park zodanig wordt ontworpen, dat vanuit de wijken mensen over de groene lopers het park inkomen en activiteiten ondernemen en bewoners kunnen ontmoeten.

E natIon De belangrijkste bevindingen UIt het spelen van het spel' @ Delen van iets is niet fijn. Met een tuin kan dat wel. Een eigen stukje is wel fijn. ® De postkasten zijn een belangrijke plek. maar het moet geen passeerplek zijn . Dan waai Ie weg . . ® Materialen moeten warm en prettig zijn Dit zijn hout. baksteen en andere traditionele materialen. @) In een landschap zijn routes wel belangrijk. Ze zijn een constante en Ie kunt er vanzelf op uitwaaien zolang als je wilt. Het is gedefinieerd.

"De uismeester moet een eigen plek, met gratis koffie!" "De brievenbussen zijn altijd bij een 'koud gat' naar buiten. Daar ga ik niet zitten" "Het landschap is best goed, maar er moet iets aan toegevoegd worden" , Bij een haard kun je zitten, kijken of gewoon lekker niks" /lik wil kunnen 'sensen' en een smoes hebben om te gaan"

Oe interventie... dez8 loc ti ma

o

nagedacht WUI' len over het be Indiyen v n d groen lop rs V8r1Ulrd wllke I Hetll"lnk Ic ntrum moe daarom of.lnleuwword n ontv'.orperi H t IElndsch p zelf hee ook e n lift nodig Er IS veel rornrn Irg groen en er IS een actl"IOOI- Er I noeten {Bvond) actIVIteiten Slln het land .chlJp worden to gevu ~gd. En een markt zou goed kunnen werken, ollldat Helmond-Noord oog geBn Igen mark : heeft. Zo kan het land chap en 9 meensctlapp hik ple worden voor de bewoners maa zelfs ook voor el Wil en 0 bestaande clubles In d flat mo n ZIch-baar worden maakt. VanUIt de bewoners IS asngedrac en dat 9 zellig pis ken zoals e.n ha rei of vu H plaats ook kunnen hipen. maar dIt zau ook kunnen met een herbe<;chouwlng op postka~ten

Er moet nagedacht worden ov r hOB de men",er I elie hoog in de flat wonen toch prikkels kunnen ontvangen vanUIt het: landsrh. p . Wel moet In de qBten _'VOl' :Jen gehouden dat dit nietten ~ ,Jc> QdllLVan de nV8 en de .. e kwehteltvan het re landschflp_

3.5

'80 (centrum): Serviceflat"DeAmeide"

TIJd 9 est

o)

ümeideflat tarnt uit de jaren 80. In d z j n w rd bUI n de c ntra gebouwd aan zDgenaamde hloen Ik. olwlJk n. 0 ce ra zelf werden gemten IV rel oor bIjVoorbeeld gebouwen Is de dmsldeflat Een woongebouw met 81g n VOOrzl nm en Algemene kenmerken : mooie uitzichten valwinden vlakbij stedelijke voorzIeningen voorziening In eigen gebouw NegatIeve kenmerken: verticaliteit menselijke maat [te) veel voorzieningen in 1 gebouw 's avonds sterft de omgevIng uit

Functioneel Func:loneel gebeurt Ol' rondol 1 de flat bos wel v el De ti t ligt I idden In het c ntrUrTl pr aandevoetvandefl. thÇji.h ' am Idepl In Hlerlshettwe keerperwekmarkt. Aan Ie kant v n het erneldepleln IS voor de fiat een kl In plan oeneje aanyelegd en er s an een ntsl bankjes Hier 'hangen vnjwe altijd b won rs van cl flat rond Oe bewon r Irt de flat. zlln dlv rs. Ze v 1'1 ren ven redell,k ' elfstandlg Nonende senior n tut enluren die dage1 1k tot rnldd Izwar Z(1rg odlg hebben 0 flet zelf heeft el VOOI zienim en als een gezondheidscentrum hlllsartste:npraktiIK, kapper wm~.el. eetzaal etc ', I

De flat heeft n tee verbouwl'lg op de begane grond chter de rug waardoor de mensen w II'- er' akkell, 'dóor e flet heen kUl 111' n lap n Ich ng het centr HTI Wet ,e zau WIl! ,n Z en is dat et vaargebied lIan d fiat a n de kant van het; emeldepl In meer dan 011 "'n een oorloop-plaats IS , H t: zou een samenspel kunnen aangaan met he ted IlIk sm 'ideol In al lUist; een parkachtige v rlarle Gelet ma ' w I worden op cle valWH d. dip nu teg n de la a n naar be en sIc at en Elan de gebrulksLJren O.W z. na wlnkelsl ittngstlJd sterft de omgeving ronciom d tla ui . e worden de stadspli n n en voorqeblBd van d ti t het domein van eventuele zwervers. Dit geeft El n lIan dachterlIggen

evcelvan (Jnvetlighe,d.

oti n De belangrijkste bevindingen uit het spelen van hetspel: @I Veel bewoners zijn eenzaam omdat ze zintuigelijke berperkingen hebben en hierdoor niet kunnen ondernemen wat ze zouden willen. Zij zijn gebeBt bij felle kleuren,materialen en texturen @I Een eigen plekje Ban de voorzijde bij het plein voor iedereen is nodig omdat nu mensen bewust binnen blijven. ® Vooral honden helpen heel erg bij eenzaamheid, want ze zijn interactief en Je kan er mee wandelen. @) een lendschappeiijke en zintuigelijke tUin zou veel efleiding kunnen geven ®Als iets niet comfortabel is, wordt het niet gebruikt.

Fig.41: Ameideflat > spe/resultaat

"Een mooie tuin, zonder auto's... " "Wij willen niet bij de mensen van de liegbank horen!" "Alles moet gewoon gezellig zijn ... gezellig bij de haard, drankje erbij, pindaatjes ... " "Ik wil een tuin , die ik echt weer kan beleven. ondanks mijn beperkingen"

Oe interventie ...

o . Int .rven:ie zal b .sta

n urt de anpak van het voorg ICrl sn de plemzrJde van de flat; Hrel zal e n ZI Jlg I'Jk Uln wOI'Cle I gemaakt zodEit ook bewoners, met: zIntUIgeI k bap dtlng ,kunn n gerJle 11 van ,en stukj 91"'0 ne bultenruI nte In d z ÎJ.11 h I ier en plek. 0 I en en van de 'heg ank. zo I d bewoners ze zelr noemen houd n 9 woon hun eigen piekje Maar daarnaast ma !;en er ook piekjes komen voor In n en dl gewoon ev n lekk r nbar' buiten willen Er kan e .n vuurplaBts kom n. zo lat 5 avonds ee soort van kampvuur El tilll itg or nis erd kan word n,Olt hou:J h geh I leetbaar Ook uilen er zogenaarncJ dogtracks' WONJ n a ngelegd A nh tbc Inva d. e rackl eni enhondena nhteindebren jehemw erterug B waners hebb.n Bang ,geven baat te hebben biJ een hond als het ge: a om ,8nzaamheld Echter praktisch geZIen lact de flElt niet t;O In de i..intUigelijke tUi komen st rk 'Ieurende en sterk geurende bloemen en planten MBar 00 plan er die J6 kan horen rUisen in de wind Ver d I komt er eBn vuur (w' r lte voel n) en dus n hondenlJitleen. Tot slot moet er een scherm tgen de gev .1 worden aangeb eh dlede windval bij 110 ral cle ingang moetverminderen.

3.6

90: Station gebied

TIjdsgeest BIJ het tatlOnsg bied w r -en woong bied

IS In

de jaren 90 ve I bijgebouwd. Dit is voornamelijk hoogwaardig

Algemene kenmerken: hoogbouwwijk verdichting vlakbij station hoogwaardig karakter Negatieve kenmerken: verticalite it onveilighe id "clean"

) Functioneel H. woongebied biJ het st:atlon heeft eel poten Ie. He IS uper bereikbaör vanuit aUe kleinere stations van lelrnond, maEl!' ook m t cl hu snUIt de wIjken en d _ 0 nhggende

r glo Het paar vorm echter ook een bam r Wsardoor er- e genIijk vanaf het station alleen een fa us de tad op kan zijn. Dit zie 10k t J u9 In de men p.nstroom die ged wende de hele dElg door de ho gw ardlg woonblokken biJ het sta Ion Jep n nc ICing de tad. De bewoners zelf zijn niet te 7. en. liJ Zit n waarschijnlijk binnen ot ZIJn rrnssc ien aan h r; werk. De bewoners van di • gebied Zijn dan wel senior. maar ook na vaak aan tl t werk n hebben ve I te bested n Er zou lets te gevoegd ma ten worden aan de binnen Ulnen van de I oogw8arcJi e woonblokk n werdoor Je mensen elkaar daar zoud n kunnen ontrno n. Deze functJe zou tevensmens nvanUith tOVkul1nentrekkenomgebl'ulktemakenv n Ittgeblsd

oti "13 I Het statlonsgebiad IS de enige locatie waar het niet gelukt IS het spel met Iemand te spelen. Op elke poging IS een non-respons gekomen Op zich zegt dit misschien ook al veel over bewoners. Het is heel goed mogelijk dat Zij niet zozeer emotioneel betrokken zijn bij hun woonomgevin g en dat zij oplossingen op problemen als eenzaamheid überheupt niet in hun woonomgeving zoeken. Dit kan een reden zijn om te weigeren het spal te spelen. Simpelweg omdat men er het nut dan niet va n in ziet. Flg.46: StatIonsgebied > spelresultaat

o

int rventie ... A nd innentul en van de hoogwaardige woonblokken lEl I een hoogwaardIge functie worden toegpv egd. w I -les!:> Olt i en extra woonkwa it ft: De b woner kan hier ebntik van rnaken al zoekt d ze nllS chlen geen direct; contact met bllren Toch IS er op d ze manier wel rnogehjkh'=ld oot oppervlakkig contact. I t:s w t handig k n zijn fr acht Je mlnd r mobiel wo den [Jan kun Ie els Dg je co tac n gaan uittliep .n.

a,n dr

agvfa. te creÊ!rer~ zullen d blnn nt flnen ook to gankehJk worden voor mensen van bu tenE1f. Ditz I ob 'uren In devorrn van een weln ssraute doorde blokken heerl Op deze rmlnlsr ontstaan ook nog weer kansen om I mand van bUiten de woonomgeving te ontmoeten

3.7 olTl

Senioren 2030 n vergelrjking 0 door Il'!n r (md

cl vergrlJZJllgsp na IE. mogelijk t m ken. e

n naar 2020

I het p I 00 g speeld m .t mensen die In 2020 , 8mor zuil n zIJn. Het i' Inter ssent orn t:e kJJ n of erecht vf!r",chillen op reden

o .ioneel De belangrijkste bevindingen uit het spelen van het spel: ® de spelers kiezen niet, maar willen alle mogelijkheden openhouden Ze zijn breed georiënteerd op aller l ei onderwerpen en Willen vooral kunnen kiezen. @) Reizen is een belangrijk aspect Of op z'n minst een vakantiegevoe l

®Daarnaast worden als belangrijke factoren genoemd: dieren. materialen en véélectiviteiten.

'We houden van veel en we willen ook veel" "Ik wil kunnen kiezen uit veel activiteiten" "De mogelijkheid tot reizen moet er zijn"

4. EEN I TEGRAAL ARCHITECTONISCH 0

. ERP

In dit hoofdstuk zal de uitwerking worden behandeld van de locatie 70: planetenflats Dit zal gedaan worden door eerst de toetsingscriteria van alle deelonderzoekenvoor deze locatie op een rij te zetten, Vervolgens zal het concept nader worden toegelicht. Tot slot zal dan de daadwerkelijke uitwerking worden besproken aan de hand van de belangrijkste ontwerpbeslissingen.

4.1 ToetsJIl scriteria " _I' "Ir

O(or.J, 0 "

Is er sociale interactie mogelijk op basis van: aPermanentj semi-permanent wonen a'Buitenleven'-gevoel a Hoge VIIoondichtheden a Woontypologieën / Verkavelingsvormen a Open zicht naar ruimtes / activiteiten a Rangschikken van voorzieningen ;! r

L I '

a a a a

Flaneren Balans gemeenschappelijkheid en eenzaamheid Is het ontwerp voor de mensen gemaakt? Kan de woning makkelijk wordan ontvlucht en voldoet dàn de stedenbouwkundige context?

r;'c l , !f

fa' N

aVerticaliteft, mensen zitten hoog en droog aL.andschap is geen gemeenschappelijke ruimte/tuin a Menselijke maat llnc lOf'

a a a Fn 0 'or

a a a a a

,

Is er actiViteit rn het landschap? Is het landschap bruikbaar bij regen of loopt het onder? De wijken moeten gebruik gaan maken van het landschap 1

Postkasten/huismeester Mogelijkheid tot aftasten Eigen stukje tuin Variatie/Toevoeging Materialisatie

4.2 Concept

Het concept voor de planeLenflats i. Ben land cl1ap Le

Cl' nren waann enlo en kllnnen wonen recreeren,ontmoeten, v ,rblijven, va :antle vieren. voorlJeningen elJr Jlken, actNltelten ondernemen etc, Dil. L:oncept moet ergens plaatsn men tussen de randvoorw arden van de toetsin scriteria en h t IS belangrijk dat dit Integraal (Interteur-exten ur-landschap)

gebeurt

figuur 49: Concept

)" rige conceptideeen~

4.3 Belangrijkste ontwerpbeslissIngen lEm t~. go_de ontw pb ,slissing n I historisch on rzoekov r ecgebtedwU8nnd. f!atsstaarl.

Om ,e k Jnn n kOl

er eerst be"riMI......

Het geb'ed waarin de f. iBnetenfldts zIjn gele:]e jlebben het gruotste deel V'1n de geschIedenis cleel uitgen laakt van een groo moeras an de noordkantvBn HelmoncJ. De Legende.•. Keizerin Maria van Brabant, woonachtig op het kasteel van Helmond, raakte met haar paard en page verdwaald tijdens een jachtparlij Per ongeluk kwam zij met paard in een moeras terecht, UIt nood bad zij tot God en sprak de woorden: "'0 God, wees mij genadig. verlos mij uit deze nood, 0 God 'k binder in!'!" NIemand hoorde haar, toen zij aan God beloofde een klooster ta süchten werd de grond onder haar weer vast en kon zij haf moaras ongedeerd ver/aten. Het moeras blijkt achteraf niet geschikt te zijn voor bebouwing, Tijdens een avond vroeg zij' tijdens haar gabed aan Maria om een geschikte plaats. Toen zij vanuit 't Oude Huys naar buiten keek zag zij op een hoog veld bij rivier de Aa een aantal cisterciënzer nonnen in wit habijt, In gezelschap van zes jonkvrouwen, lopen Uiteinde/ijk is dit de vestigingspIek van het !doGster geworden. De naam van het klooster werd genaamd naar het angstig avontuur van Maria van Brabant; Binder-in, oftewel Binderen

In 1244 wordt de Cl dil van bind 'ren Ban de randen d [; ma .ras ge icht. Dit abdll gaat een bel ng ij e rol spel n In dp a ren eh ontwikkelingen ra dom Hein 0 d pn I de ontginning

van het ma ros Tot 1648. het jaar var (te vrede van Mu ster, blijft de abdij bestaan en wordt. daarna [ n a· mrlc.'lr"eker Jf(c ' IJ~f!r fj

uur 52: Kaart

HelmQnd~

lBWl ..

Onderstaand IS de erste IlJchtfoto d terend lilt 1948 te llen Goed te zien Zijn de abdij, een oude ontslUlbngsstructuur, de grootst:8 boerderijen en de rand van Helmond.

Op deze lucht 000 ven 1967 IS de hele wl ik Inmiddel ]ebouwd 0 oud structuur IS nog steet! goed te 1-1en 0 ", ' IS het middelpunt van h t p èHkgeb i ed \NBarln dB 7 pi I~ rlfla .s In " taan als "all 11 woongebouwen. Lacer 7ullen d twee meest noordelijke flets worden gesloond Ook go 'd te ziel I IS hoe door Ie bouw

var"! wlnkelc ntrufTI De Bus' de roenstructuur abrupt wordt on Jerbroken.

De Oljde ontslUltlngsstructuur inm iddels

e n belerlgr'lJke

herk nbare t eword n, 0

19

en

gro -'nstructllur SLructuur heeft de

naam 'reppeIlB~nt)e 'Peppel"' IS e n oud benen Iin voor en populier Als INI;! kijken naar de lu htfo 0 zien we dat dB bomen van

d

truC'tuur groter zijn dan

tegenwoordig. Wélar.. ctlljnli) Zijn de populier .n OOit gekBpt en vervangen donf' de bomen die er nu t Bn' v'oornamelijk essen.

Op de hUIdige luchtfoto zien we hoc de groene uitlopers rondom Helmond-Noord kwalitatieve hoogwoarcllge nutuurgc.bieden zijn geworden Nog steeds IS de oude structuur te ZIEm. Opmer 'elijk is dat: Ban dez SCr uctuur senlorenvourzi mm ell liJn verr zen Juist op de plek waar vroeger de boerderijen golegen waren. Daarom WIl Ik d structuur beschouwen els een langzame verkeer route looronder andere SE!nloron ZIJ kunnen via eze st ructuur makkeliJk alle voor Isnngen bereiken. waarvan de pi neten flats ook deel moeten gaan u tmaken.

In het; nieuwe landschap wil Ik h t h lidlgC win Ic ntrurTI afbr ken en elders onderbrengen Hierdoor k n rle ourle structuur weer h rsteld wOI'den tot: 8 n onafgebroken route. Op de plek van h tink Icentrum komt dan en waterpartiJ_ Dil; komt VODI'!; Uit zow~1 de functionele als de emutlonele anolys Verde. wil Ik aan lUiten op de andere bE'staande gro8nUltiopers Ichtmg buitengebied n d langzaarnverkeers out s vanLlit de wijken Zo kunnen d WIlken mak eliJk het; parklElndsch'IP bereiken en benutten

Het hui Iige wlnk .Icentrum IS gel'1I18ly.::.eerd qua functies n qua Inlmud Het Lllnc pc idee is om d ze tata"l: 162 plIrkeerploatsen voorZieningen in een nieuwe stl'uccuur tf! gaan toevoegen an d b 'staande flut. om zo aCi:lvlteiten n voorzieningen aan de voordeur aan te bieden Dez Wil kelvoorZJentngen z Illen 2 90 worden e Ixed me extra functJes die relevant zijn voo de ouderen voor I et landschap of die ltltde emotionele éln Iy<'c kwamen. Zo z81 h t; lelnschdlig wmk 1,enbod niet terugkomen als figuur 59:winkelcentrum de Bus zslfstand ge Winkels, maar s meng bun leid worden tot een overdekte markt. De nieuwe toe t.e vo - gen struc uur zie I . als een asnvi Jlhng op de t kurtkUIl ingen van e beet ende flats Ik Zie her. ~ S 8f'n prothes 0 bestaand"l flat heeft Is het wa e een 50 ri: ven handicap, wtlardoorereen dlsfuntlOner n kan ontst;aan De nieuwe str IC~Llur IS een prothese die deze handicap kan 9 en opvangen, DeEl! om IS E1rvoor gekozen om ele to \'oeging te laten 'passen' biJ de flat als va lzelf r k n . Dit is voor i gedaan door de ma. n de vel houding van de flet over , op deze Tlsnier ka er gesproken ortjen van een ver/engs k

•

I.

Omd t we wil! n d t het landschap o. aan de Qalleril voe!bB rwordtvoor de bewoner om zodanig het grote entrast tussen de \ !rtlcahtelt In de horizontahtelt tussen landschap en gebouw op te heffen IS er gekozen voor een gebollwvorm die dit kan bewerkstelligen

M.t ele eerder genoemde IItgangspunten In het achterhoofd houdende is Ben messa tudle uitgevoerd orn 70 t komen t.ot 'en optJ~nBle stad nbouwkundlge co lllglir ti . Bovendien Illoet dG "aats va" , toevoeging t.o. d: flat zo zijn. d t de bewoner oV8/'zicht he ft op het aanbod 9 pnkkeld kan worden door dit aanbod en dat de berelkb rheid vanuit de f et; goed IS. Verder moet er wel gsd cht worden aen de b I ns ussen gemeensch IPpel1lkh Id en een 7 aamheld en liloe. d . bewoner ZIch ervan kunnen terug rekken Er ZEIl ook een

_ - - - r - -..,-- - ï ---ï ",~:""::~----ï

oeg voegde

gebr'lJlk worden om et , nd ct lap binnen eleld n In tleze struc .uur ~ urmen water- gel eistearde voorzieningen plCJ ts gaan nemen zoals aen VISste sn Ben w ternet en verhuur

--

--

--- -

-

OVERZICHT MASSASTUDIE

figuur 63

Uiteindelijk ben ik gekomen tot onderstaande configuratie.

De toegevoegde massa's hebben als functie , naast het omhoogbrengen van het landschap, bestaande routes te benadrukken of juist te smoren. Zo is vanuit de zuidkant van het gebied heel bewust gekozen voor één ingang over de watergrens. Elke wijk heeft verder een eigen ingang. Deze Ingang zijn ook specifiek vormgegeven . De 3 rijen wOningen in het midden van het park zijn verwijderd om zo ruimte te maken voor een kwalitatief hoogwaardig landschap. Zo ontstaat er ook een bewuster e beleving van een gemoenschappelijke park bij de flatgebouwen. Het winkelcentrum heeft plaatsgemaakt voor een waterpartij. Het zand uit de af~.--.... gebruikt Om een uitwaaiheuvel te creëren voor de bewoners. Deze heuvel scha het Zicht op het tankstation af en begrenst ook het parkgebied. Deze uitwaaiheuvel is alleen toegankelijk vanuit de gemeenschappelijke structuur, zodat. hier een hoger veil igheidsgevoel ontstaat. Op deze manier kunnen de bewoners ook 's avonds gebruik maken van het park. Door structuren (in de noordoosthoek van het gebied) dwars op het "-~"I"':"'Irl ~~a

gdd

ets

p l~u~",-,,,,-1;i,I...I~..j,j,I.IOiIl-\.g,I.W,W.I~WJ.I.j_ _ _....3

De belangrijkste punten in het masterplan zijn De gebouwmassa's, gep laatst in de richting van het bestaande grld In de noordoost hoek van het plan wordt bewust haaks op het grid gebouwd, om zo een stedelijk plein afte bakenen. De toe te voegen structuren krijgen elk een eigen [landschappelijk) thema. Deze thema's komen voort uit de verschi llende ana lyses. In het landschap zijn een aantal belangrijke visuele elementen aan te wijzen: De waterpartij, binnenstromende vanuit het oosten De bomenmusea, binnenstromende vanuit het noorden De uitwaaihel.Jvel. een inverse produkt van de waterpartij De versc h illende nieuwe gebouw structuren met het plein De herstelde groenstructuur; voornamelijk essen

figu ur 66

fig uur 6 7

Oe toegevoegde structuren hebben de volgende thema's: -Gemeenschappelijke tuinen [uitwaaiheuvel. supermarkt, sterrenkijken, open tuin) -Spelen [kinderopvang, senioren dagopvang. speeltuin, schaakclub, winkels, postkasten] -Gedefinieerde tuin (fitness/gym, biljartbar, zentuin. eco-shop. parkeren, vlindertuin, kruidentu in etc.) -Dieren [kinderboerderij, natuurinfo-centrum, roddelclub, schilderclub] -Camping (bar. loungebar, bIeb. r eceptie, postkasten, wasserette, camping, vuurplaats) -2xVolkstuinen [volkstu inen, bergingen, markt, postkasten. zorgsteunpunt) -Water [visstek, welness, ligstoelen-terras, viJVers, snackbar]

/ 1

.Md}([-AIIIIII I~ Cl /

~ 91 111 1 IM

L.....J

~,-=-

"-----O-~II111111 ~ ,11111'ij -

Oe bomenmusea kunnen uitstekend dienen als educatief object in het landschap. Elke wijk heeft één of meerdere scholen en deze kunnen via de wiJkingangen het landschap inkomen om bijvoorbeeld natuurprojecten te doen. Oe boom kan tot in deta il worden bekeken over verschillende seizoenen. Ook voor geïnteresseerde volwassenen zijn de bomen interessant. Bovendien staan de musea aan de balkonzijde van de flats waardoor er op afstand nog steeds een prikkel gegeven kan worden om lO het 'hoog en droog' zitten te doorbreken. Immers met het bomenmuseum komen mensen van het grondniveau af en verschijnen ze als vanzelf in het uizicht van een appartement op vier hoog. M et de bomenmusea beoog ik ook mensen bewust te maken van het landschap en ze iets te leren over de bomen die hier (al dan niet van vroeger uit) voorkomen

Wat wordt er beoogd met de bomenmusea? Aan de boom moet een [educatief] 'verhaal' kunnen hangen en hij moet de uitstraling hebben van een 'museum' , en dus een monumentale uitstaling hebben. De musea zijn een mix tussen inheems en exoot.Door juist exoten als de plataan en kastanje [die voor veel mensen als nederlands worden gezien) toe te passen, wil ik mensen bewust maken wat authentiek voor het nederlandse landschap is en wat niet. Verschillende interessante 'dingen' aan de boom. Om de bomen te laten slagen voor natuurprojecten voor de omliggende basisscholen, is het plezierverhogend om bomen te kiezen, die specifieke vruchten of zaden dragen ... Hiervoor komen [ook de andere selectiecriteria in acht nemende) in aanmerking de eik, de plataan en de kastanje. Bij de plataan en de kastanje hoort een verhaal van oorsprong [exoten] en een verhaal van hoe hij in nederlandse landschappen is beland . Aan beide bomen komen goed zichtbare vruchten die de boom specifiek en interessant maken. Beide bomen kunnen ook echt groot en indrukwekkend worden/ zijn . Het platanenmuseum wordt gesitueerd op het plein, omdat in NL de plataan vaak als schaduwboom zodanig wordt gebruikt. Dit refereert tevens naar de oorsprong van deze boom. De kastanjeboom wil ik graag in een groep van 3 situeren in het midden van het parklandschap. Dit is een opzichtige plek. De groep van 3 moet een mix zijn van de tamme en de wilde kastanje. Zo kunnen bezoekers ontdekken dat de tamme kastanje geen familie is van de paardenkastanje maar van de eik en de beuk! Dit soort zaken lijken me voor de mensen juist de leuke [Ieer)ontdekkingen. Bovendien kan er van de tamme kastanje geconsumeerd worden. In de herfst kunnen er kastanjes gepoft worden op het plein! De eik en de abeel zijn 'opperinheems'. Daarbij hoort de abeel echt thuis in het natte landschap. Zo kunnen mensen iets leren over bodems. Tot slot wil' ik een berk toevoegen als museum. Deze hoort ook echt bij het landschap en is één van de oudste bomen van ons landschap. Oe berk is namelijk de eerste boom is die opschiet uit voedselarme bodems. De berk is niet zo monumentaal maar wel heel anders. Deze is uitermate geschikt om aan het begin van de bomenstructuur te staan vanuit de groene uitwaaier gezien. Zo staat ie dan letterlijk het dichtst bij de oorsprong van het landschap: het moeras.

Om ook de architectonische en interieur architectonische ontwerpkeuzen duidelijker te krijge n zal ingezoomd worden op het stedelijk plein in het plangebied. Aan dit plein ziln gelegen een 'officiEUe' seniorenflat, een 'onofficiêle' senIOrenfiat, de campingstructuur en één van de volkstUInstructuren, Onder het plein is een parkeergarage gelegen, die toegankelijk is aan de achterkant van de campingstructuur vla een autolift. Met het oog op de toch Iets hogere leeftijd in de 'officiële' seniorenflat, zal met bepaalde aspecten anders worden omgegaan dan met de 'onofficiële' seniorenflat. Voor het totaalplan. de parkeergarage, het plein en 2 nieuwe gebouwen zijn constructief een aantal principes onderzocht waarvan meest onderstaande is gekozen

R ~

§

,~ ~

~

I---..) I

figuur 70

~

I

§

I

Deze vanant is het meest logisch als gekeken wordt naa r de samenhang van functies. Bovendien blijft de doorgang naar het plein nu zo transparant mogelijk. Qua constructiemateriaal ga Ik uit van beton, omdat zeker met substraatlagen voor aanplant op het dak de constructie voornamelijk op druk wordt belast Verder kies ik voor betonskelet, in tegenstelling tot de bestaande flat die uit een schijvencontstructie bestaat. Dit omdat de plattegronden dan vrijer kunnen blijven en er dus meer overzicht onrstaat voor de bewoner

/:

ti I i

!

/ I

/

o

o

CO

figuur 72

Bovenstaande doorsnede is genomen over het plein . .Vanuit de parkeergarage groeien plataan kruinen op het plein. Deze platanen fungeren als in- en uitgang van de parkeergarage voor voetgangers, maar ook als bomenmusea. Hierdoor krijgt de parkeergarage een minder ondergronds gevoel. Men kan ook de pgarage verlaten via de lift. 's Avonds kan het licht in de parkeergarage de bomen van onderaan aanhchten. Dit Op het plein zijn terrasjes en de toegang tot de markt, de bar, het restaurant en de receptie/wasserette bij de camping. Voor senioren is de bus in Helmond gratis. De huidige stadsdienst komt 1 x per half uur over het plein. De bushalte is verplaatst naar de overdekte markt. De bus rijdt op ma t/ m za van 6 .30-1 9 .30. Op het plein bevindt zich ook nog een object waarop gezeten kan worden, maar waar ook een dans- of theater voorstelling gegeven kan worden. De bewoners kunnen 'sensen' vanaf de gallerij en daarna kiezen of ze het plein op gaan of blijven kijken vanaf gallerij of balkon . De campingstructuur staat in verbinding met de onofficiële seniorenflat. De volkstuinenstructuur met de officiële seniorenflat. Vanaf de gallerijen en de balkons is het belangrijk dat de bewoners de rUimte waar ze eventueel naartoe Willen kunnen aftasten of dat de hen kan prikkelen tot actIviteit.

o o

tD ~

C

2

Q

a: (!) w 2


(!)

tD

RE

figuur 73 IL_...:::.;20:::..,.:m.:..:.,:8=t8_r_--'

,

D D

o o

te

'r""

t!J

:2

a: ~

o

-

[I

~ al

[]

C\J

8 0 0)

['1']<)

g

B

4

9.)

ti

(

'00

~

~~

figuur 74 '------=2:..=.O..:..:...m~et:.:::.:.er_----.J

o o

~

t!l

2

ë: ~ o ëI w ::> Ol

M

figuur 75

o o

te [!)

ë:

w

5 -aw:

:> Cl)

figuur 76

20 meter

o o

CP.

C!J

z

0: w

ë

c:

~

al lt)

figuur77

20 meter

c o

..

tD

(!)

2

a::

w

-w

Cl IJ:

:::CIl

. :::

CD

•

j

. '

"

I

I ' t

;

•

:

~ ' " .~ ", """.

:,..: f

I

r

:

.

•

•

..

~ :

,:

::l •

~ • I

. - I "

figuur 78 L--_..::2..::.0..:..:.m.:.::e:::te~r_---.J

,

." '

-

.:

'1'

,"

t i

...:

.

•

•

.

De campingstructuur heeft als doel nieuwe en tijdelijke mensen het gebied in te brengen. Hierdoor ontstaan er voortdurend nieuwe kansen tot ontmoeten. Direct Ban het plein gelegen IS een bar, die ook voor de omliggende wijkbewoners bedoeld is en een receptie/wasserette voor de camping, waar zich tevens de postkasten bevinden van de bewoners van de aangrenzende flat. De ingang aan de pleinzijde van de flat is dichtgemaakt en het IS de bedoeling dat de bewoners de nieuwe ingang van de structuur gaan gebru iken. Vanaf hier IS elke gallerij bereikbaar, Op de camping is tevens een vuurplaats. In de zomer kunnen bewoners zo vanaf de gallerii zien als er iets gezelligs op de camping te beleven valt en In de winter kunnen ze zien dat er rook uit de schoorsteen komt van de lounge bar De campingwoningen zelf zijn express té sober uitgevoerd, om zo mensen te stimuleren niet binnen te blilven, maar jUist gebruik te gaan maken van voorzieningen en natuur. ZO IS er voor de vaste bewoners altijd kans op een nieuwe ontmoeting. De campingbewoners onderling kunnen elkaar ontmoeten bij de toiletgebouwen of op het tentveld . De camping is met opzet zo ontworpen dat het lijkt dat deze los op de bakstenen ondergrond staat. Zo kan de camping Je doen denken aan een scandinavisch dorp van hout dat tegen een berg aangeplakt ligt. Of juist door de ramen die op de gevels liggen kan het doen denken aan r ijen campers. Of de sobere structuur mettoiletgebouw doet je gewoon denken aan kamperen.. Op deze manier moet er een ongedwongen campinggevoel ontstaan. Oe kampeef'\IVoningen zelf hebben slechts een slaapgedeelte, een keuken unit en een eethoek. Ze zIJn door middel van het raam allemaal gefocused op de pleinzIjde en op het campingveldJ8 aan de voorkant van de kampeerwoning.

figuur 80

In deze ruimte worden tijdelijke en permanente bewoners gemixed d.m.v. een meubel. Dit meubel bevat de postkasten voor de vaste bewoners, een wasserette voor tijdelijke bewoners van de camping en een koffieautomaat. In de ruimte is gelegenheid voo r zitten en kletsen. Tevens is er in de ruimte een receptiebalie aanwezig voor de campingbewoner. maar deze voorziening kan ook fungeren als vraagbaak voor de bewoners

figuur 82

De materialisatie is overwegend hout, omdat de bewoners dit hebben aangegeven als zijnde een eenzaamheidsverm inderend materiaal. De gevel aan de pleinzijde is volledig transparant gehouden. Dit zodat mensen vanaf de gallerij kunnen aftasten wat er in de wasserette gebeurt, en zodat de mensen in de wasserete op het plein gefocused zijn. De gevel aan de straatzijde IS van glazen bouwstenen: wel lichtdoorlatend, maar niet transparant. De meubels zijn comfortabel en individueel. Dit resu lteert in langer blijven. Ze hebben een sentimenteel motief met een knipoog r trendkleuren van nu. Het is voor ouderen belangrijk dat ze 'iets' terug vinden van vroeger om zich op een plek thui len.

Oe bibliotheek wordt ingezet als een soorttransitieruimte

figuur 85

Eigenlijk is de bibliotheek de perfecte plek om zaken afte tasten. Het is heef gewoon om er alleen te zijn en tussen de boekenrekken door kan je stiekem andere rUImtes aftasten. Vanuit de bibliotheek kun Je door een speciale scheidingswand de loungebar aftasten. Of jB kunt met een boek achter een raam plaatsnemen Bn het plein aftasten. Voor sommige mensen maakt deze tussenstap de actie tot ontmoeten minder moeilijk Oe gevel is bewust gesloten ontworpen, zodat er geen inkijk In de bieb vanuit de bieb naar andere functies en op het plein.

IS,

maar juist wel

De bar heeft twee verdiepingen. Voor bewoners is de tweede verdieping bere ikbaar vla het eigen lift/trappenhuis. De tweede verdieping is een loungegedeelte. Hier bevindt zichook een open haard. Deze ruimte kan door senioren via de lift bereikt worden en afgetBstd.m.v. de bibliotheek.

I

... -I

, , ....

~

w w

I I-

AFrASTEN,

,

0

-1

~ ~

«

(JJ

w

~

19

~

=>

Z

0

-1

(JJ

]

cr:

(JJ

AFTASTEN

f \

~

~

~

fig uur 87

w

~ ~

o -' :>

figuur 89 .' gevels vollcstufnenstruduur

De volkstuinenstructuur komt voort uit het feit dat bewoners hebben aangegeven heel graag een eigen stukje t uin te hebben. Eventueel willen ze wel delen, maar echt een eigen stukje is optimaal. De volkstuinen structuur ligt aan de voet van een volksbuurt. Tussen de twee volkstuinenstructuren ligt de langzaamverkeersroute, die het park doorkruist.

Het restaurant kan in de toekomst wellicht ook als maa ltijdservice gaan dienen voor senmren.

De markt bestaat uit het kl einschalig winkelaanbod uit het voormalig winkelcentr um. Elke kraa m heeft een eigen berging. De markt kan op sommige dagen eventeel uitgebreid r icht ing het plein.

Het plaza komt voort uit de ideeën van de bewoners zelf. Ze opperde het idee om een plek te maken voor postkasten waar ook de huismeester kon zitten en waar Je kon inlopen voor een kop koffie. Een gelijksoortige ruimte als de wasserette is gecreeërd. Ook met een meubel waarin postkasten zijn gemixed. Hier Zijn de postkasten echter gemixed met 'leenleven'. Hier kunnen naar believe plantjes, vogeltles en vissen worden geleend om een t ijdje voor te zorgen. Ook in dit meubel is een koffieautomaat aanwezig. Vanuit de balkons kunnen bewoners het plaza bekijken Het plaza heeft 2 terrassen . Eén aan de volkstuinzijde, de andere aan de pleinzijde. Tevens is er een huisartstenpost opgenomen in deze ruimte. Je hebt het middenplaza, de plek waar je binnenkomt, en de randgebieden, die wat rustiger zijn Als je komt wachten voor de dokter kun je zelf de sfeer kiezen waarin je wilt wachten.

De volkstu inen zijn bijna allemaal toegankelijk per lift of per bewegende trap De treden bewegen naar elkaar toe om een plateau te maken en zo kan ook een m in dervalide de getraptheid van het gebouw beleven.

5. CO CLUSIES 1 anbe I ngen voor é' _ hl e Jur 3n moties Erg belangrijk is gebleken het spanningsveld tussen zien en gezien worden. Ofwel het open zicht en de mogelijkheid tot aftasten. Aan de ene kant wil de bewoner kunnen zien wat er te doen is. aan de andere kant wil hiV zij zo onopvallend mogelijk aftasten of het moment en de plaats wel geschikt zijn . Gemeenschappelijke ruimtes kunnen met 'open zicht' worden ontworpen. Een bewoner kan dan ruim van te voren beslissen wel of niet te verblijven. Wel zaak voor deze ruimtes is de 'gelegenheid' om weer weg te gaan. Het wordt als erg ongemakkelijk ervaren als er geen aanleiding is om te gaan. Postkasten zijn hiervoor een uitstekend middel. Iedereen kan 'even' de post komen halen en meteen weer 'normaal' weg gaan als het niet bevalt. Eenzame mensen kunnen zich ongemakkelijk voelen in gemeenschappelijke ruimtes. Daarom is het goed als er mogelijkheid is tot 'tijdelijk' vluchten i.p.v. 'definitief'. Dit kan gedaan worden door solo-voorzieningen toe te voegen. zoals een leestafel. toiletten. koffieautomaten etc. Materialisatie. Voor het onderzoek startte was het we l de verwachting dat de materialisatie zou uitmaken. maar zeker bij dit aspect is het erg interessant de achterliggende gedachtes bij de keuze voor een materiaal in ogenschouw te nemen. Naast het feit dat senioren materialen kiezen. die voor hen 'prettig' aanvoelen. kiezen ze ook voor materialen die voor hen gevoel een functie kunnen hebben. Neem het materiaal 'hout'. De meeste oma saar-spelers kiezen hout. omdat het een materiaal is met een gezellige en warme uitstraling. Maar ook omdat het hout 'nerf' heeft en veel onregelmatigheden. waardoor het interessant en afleidend is naar dit materiaal te kijken als je je eenzaam voelt óf als je een stap tot sociale interactie hebt genomen en je ongemakkelijk voelt. Materialen kunnen dus ook tot steun worden ingezet.

5.2 Aanbevelinge n voor functionele woon flats Eigenlijk schuilen de aanbevelingen al in de toetsingscriteria van het vorige hoofdstuk. Toch wil ik hiarondertoch een paar aanbevelingen specifiek noemen. Mijn aanbeveling zou zijn pas de snoeiwijzer-methode toe Deze staat weliswaar nog in de kinderschoenen, maar biedt voldoende houvast om compleet genoeg te kunnen onderzoeken en ontwerpen. Oe omgeving. meestal een parka chtig landschap , is vaak verrommeld door andere bebouw ing of slecht onde r ho uden groe n. Om het landschap tot een gemeenschappeiJjke tUin te maken is het noodzakelijk om dit landschap een 'lift' te geven. Aan de ene kant betekent dit herstructureren en ontrommelen. Aan de andere kant is het belangrijk om een soort specJfieke karakteristiek te vinden, waardoor dat landschap ook echt bij dié flats hoort. In het geval van de planeten flats, zien we dus dat er overtollige bebouwing wordt weggehaald en bijvoorbeeld een waterpartij wordt aangelegd om regenwater af te voere n, maar ook om water het landschap in te br engen, zodat het diverser wordt en meer afleiding ka n bieden aan eenzaamheid. Verder zijn door in de historie van het landschap te duiken, specifieke zaken vaar dit landschap naar voren gekomen. Dit specifieke hoeft natuurlijk niet altijd vanuit da historie te komen. maar het is goed ergens een soort specifieke context te Vinden , waa r door bewoners Zich echt kunnen relateren aan en zich thUIS voelen in hun unieke omgeving. De groenstructuren rondom en in jaren '6 0 en '70 Wijken hebben veel potentie als ze opnieuw in beschouwing zouden worden genomen. Hoog en droog zitten kan wor den aangepakt door middel van aanslufting op de bestaande gallerijen met onder andere landschap. routes en activiteit. Gallerijen kunnen ook juist ten goede worden Ingezet, In de uitwerking fungeren ze als een soort tussen-tribune tussen thuis en het plein . Vanaf de gallerij kan in de nieuwe situatie veel worden waargenomen. Vanaf dit waarn eempunt kan een ouderen elijker beslissen wel of niet deel te nemen aan bijvoorbeeld een activiteit. De balans tussen eenzaamheid en gemeensch appelijkheid mag nooit uit het oog worden verloren .

5.3 Richtmg voor v rder onderzoek Wat is er nu gebeurd? Aan het begin van dit tralect was er nog helemaal niks. Er was nIks bekend over emoties van eenzaamheid bij senIoren in relatie tot architectonische variabelen . Hierin is een beginstap gezet, maar het onderzoek IS natuurlijk nog lang niet af We zouden ons kunnen afvragen hoezeer het aangedr agen ontwerp een oplossing bIedt. Hoe kan getoetst worden of de uItspraken die de bewoners deden niet 'slechts' een oplossing zijn voor de afleiding op het eenzaamheidsprobleem i.p.v. een oplossing voor het elimineren van het probleem zelf? Mijn suggesties voor verder onderzoek zouden de volgende zijn: Opnieuw het spel bekijken. Nu het spel gelanceerd en gespeeld is, zie je hoe het functioneert en op welke manier je nog veel meer eruit zou kunnen halen. Zeker omdat we eigenlijk aan het begin staan van een onderzoek van archItectuur in relatie tot eenzaamheid. zou het interessant zijn om opnieuw één van de belangrIjkste inputmethode, namelijk die van de sen ioren zelf, te toetsen en bij te schaven, Oe universaliteit van de methode Kan er nu echt gezegd worden dat de gestelde uitwerking een oplossing in zich heeft voor het eenzaamheidsprobleem rondom de functionele flat? Het zou interessant zijn een aanta l van deze projecten In verschillende steden naast elkaarte leggen en de overlap te zoeken. Dit geldt uiteraard ookvooralle overige prikpunten van de andere tijdsvakken . Hoe zit het mettuindorpen, wijkgedachtes, geïntensiveerde woonflets, en hoogwaardige hoogbouw woonmilieus? Maar ook bUIten mijn onderzoekskader komt natuurlijk eenzaamheid voor in bijvoorbeeld bloemkoolWIjken of geannexeerde kerkdorpen. Het zou voor een complete snoeIwijzer interessant Zijn om zoveel mogelijk verschillende tijdsvakken en woontypologiesn te onderzoeken . Onderzoek naar regionale culturen. Vraagt een haagse senior iets anders dan een helmondse? Wat houdt dit in voor de uitwerking? Zoals al gezegd, dit onderzoek is pas het begin. Er is nog zoveel te doen ...

BIJLAGE Speluitleg Oma Saar Inhoud -Oe doos -Hetspelbord -2 speelfiguren 'Oma Saar' -2 aanwllzers 'leefomgeving -45 8rchitecGuurkaarten. gesorteerd naar 12 thema's -45 inteneurkaarten. gesorteerd naar 12 thema's 471 ndschapskaarten, gesorteerd naar 12 thema's -9 activltettkaarten -6 gebeurteniskaarten

-8 grootletterkaartan

Aanbevolen wordt het spel te spelen met 14 spelers. Doel van het spel: Het IS de bedoeling dat all e spelers geza menlilk de speelfiguur 'Oma Saa r' voorurt helpen om zo uit haar eenzaamheids-bestaan te kamen. Dit wordt gedaan d.rn.v. nadenken over de situatie van Oma Saar en 11ierop te reageren door kaarten Uit te spelen die Oma Saar zouden kunnen helpen Voorbereiding van het spel De speelfiguur 'Oma Saar' wordt geplaatst op het zwaarste eenzaamheids-niveau; het meest donkere vakje. Indien van toepass ing worc/t de 'leefomgev1l1g'-aanwIJzer geplaatst op de soort leefomgev1I1g Hiel' kan meteen over gediscussieerd worden· wat IS weVniet een goede leetomgeving voor de eenzame OmaSaer? De landscllaps- en Interleurkaerten worden gesorteerd naar thema en met de afbeelding naar beneden op de daarvoor bestem de plaats op h et speelbord geplaatst. De architectuul'kaarten worden aok naar thema gesorteerd en worden naast het leefomgevingvak geplaetst Oe gebeurteniskaarten worden gescllud en blind neergelegd. De acbvitettenkaarten worden ook blind neergelegd. Elke speler ontvangt een grootletterkaart m et hierop de te kiezen thema's. De langste speler mag beginnen. Daarna gast het spel metde richting van de klok

GE Bp.gin van het spel. De jongste speler bekJlkt de thema's van de kaarten en kiest voor elk aspect [landschap. architectuur en Jnl.fmeur) een thema waarvan hiVzij denkt dat dit een thema kan zijn waarmee iets gedaan kan worden aan de eenzaamheid van Oma Saar. Deze speler krijgt de kaartensetjes van de betreffende thema's en draait deze per aspect om. Samen met alle andere spelers mag er nu gediscussieerd worden over de verschillende kaartjes met als doel de juiste kaartjes te kiezen. die oma Saar zouden kunnen helpen in 'laar eenzaamheid. De gekozen kaartjes warden open op de desbetreffende plek teruggelegd en de overige kaaf'l,jes gaan op een aflegstape!. Als alle 3 de aspecten zijn besproken vinrl el' een korte evaluatie plaats. hebben deze thema's daadwerkelilk oma Saar geholpen of eigenlijk niet echt? Gezamenlijk wordt besloten of oma Saar 0.1 of zelfs 2 vakles vooruitgaat op de eenzaamheidsladder. Als oma Saar op de eenzaarnheidsladder beweegt zijn er drie mogelijkheden' 1 za belandt op een blanco vakje: er gebeurt niets> de volgende speler is aan de beurt. ze belandt op een 'vl'lendenvakje' met een cijfer. Dit cijfer geeft de hoeveelheid vrienden aan die 2. oma Saar heeft verworven Oe speler die aan de beurt was neemt alle activiteltenkaertjBs en overlegt met de andere spelers welke activiteit geschikt is om te doen met het aantal vrienden dat 16 verworven. > hlema is de volgende speler aan de beurt. 3. ze belandt op een oranje 'gebeurt.enisvakle'. Oe speler, die aan de beurt was neemt het bovenste kaartje van de gebeurtenis-stapel en leest deze voor. Gezamenlijk wordt de gebeurtel1ls besproken> hlemêl is de volgende speler aan de beurt.. De volgende speler kiest ook weer \/Bn elk aspect een thema uit en bespraekt deze wederom in de groep etc. Elk thema mag maar 1 keer gekozen worden. Behalve de 'blanco' kaart. Deze kaart IS bedoeld voor een thema dat volgens de spelers 'ontbreekt'. De blanco kaart wordt na gebruik terug gelegd op zijn plek en mag zo vaak als nodig worden gespeeld. Het aantal kaarten per thema IS beperkt (4-5 kaart.en per thema) en daarom mag ten alle tijden een kaart worden verzonnen bij een thema. Bijvoorbeeld: Bij hattheme 'plus' van het aspect interieur mag lets worden toegevoegd aan het interieur. Echter volgens de spelers IS het aanbod van de vier kaarten (sauna, kapel. winkel ot haard) niet afdoende en moet er jUist een vogelkoOi worden toegevoegd aan het Interieur dan. In dit geval gaan alle 'plus'-kaarten op de aflegstapel en wordt er een tijdelijk kaartje 'vogelkooi' uitgeschreven en dit Lerug gelegd op het 'plus'-vakje ven het interieurgedeelta op het spelbord. Heteinde van het spel. Het spel eindigt als van elk aspect (landschap. architectuur en interieur) 8 thema's zHnj;l(l===~ Oe score van oma Saarwordtgenoteerd.

) LITERATUURLIJST Aronson, Shlomo (1998) Making Peace With The Land. Designing Israel's Landscape. USA James G. Trulove Bell, Simon [1993) Elements ofvisual design in the landscape. London' E&FN Spon Benjamin, Walter (1992) Kleine filosofie van het flaneren . Amsterdam: Uitgeverij SUA Cooper, Guy, Gordon Taylor [2000] Gardens for' the future. Gestures against the wild. London: Conrad Octopus Llmited Feller [1968] . Saunders Gustanski & Lawton (1974J zoals in 8ell, P.. T. Greene. J. Fischer, A. Baum [2001) Envlronmentsl Psychology [fifth edition). USA: Hartcourt College Publishers. [po 387J Framls, Alicia [1999] Wax&Jardins. Lonehness in the city. Amsterdam: Artimo Foundation. Framls, Alieia {2003] Works 1995-2003. Amsterdam: Artmo Heldegger Martin (1967] Sein und Zeit Tübingen Max Niemeyer Verlag. Heynen, H., A. oeekx, L De Cauter, K Van Herck [red.) [2004] Dat is architectuur. Sleutelteksten uit de twintigste eeuw. Rotterdam: Uitgeverij 01 O. [po626. 676] Israel. Toby (2003) Some Place Llke Home. Using Design Psychologyto Create Ideal Places. Chichester: Wiley-Academy King, M ichael, Piet Oudolf & Henk Gerritsen (1997) Nieuwe bloemen. nieuwe tuinen Een nieuwe beweging in de tuinarchitectuur Warnsveld: Uitgeverij Terra Laan. H. van der {1993] De architectonische rUimte. Leiden : E.J. Brill

Lörzing. Han (2000] Stedelijk groen en landschap.Capaciteitsgroep st

LITERATUURLIJST Machielse. Anja [2003J. Niets doen, niemand kennen. De leefwereld van sociaal geïsoleerde mensen. 's Gr'avenhage: Elsevier Overlleid Mahnke, Frank H. (1996] Col or , Environment , and Human Response. An Interdisciplinary of Color and its Use as a Beneficial Element. USA: International Tomson Pubhshing Meiser Publications [1996) Landscape: New Concepts in Architecture & Design . Tokyo: Meisei Publications Meertens, Yvonne (2005] . Info kaart Eenzaami1e i d. Beschikbaar http.// ggdeindhoven.ovalon.com / viewfile.php/ 27

op:

Nederlands Bijbel Genootschap (20 04] Bijbel [De nieuwe Bijbelvertaling). Heerenveen Nederlands Bijbel Genootschap. Philippa, Marlres, oebrabandere, Frans en Quak, Ar end (r' ed.] [2007]. Etymologisch woordenboek van het Nederlands. Amster dam Amsterdam University Press. Provost, Al lain , Michel Racine, Michel Barodon (2004) Allain Provost Landscape Architect. Invented Landscapes. Oostkamp St ichting Kunstboek Russel&Mehrabian (1978), zoals in : Bell. P., T. Greene , J. Fischer, A. Baum (2001 J Environmental Psychology [fIfth eciitionJ. USA: Hartcoul't College Publisllers. [po390] Simmei, Georg (1950] The metl'opolis and Mental life. Zoals gepubliceerd door' D. Weinstein en Kurt Wolff. New YOI'k Free press, p. 409-424 Beschikbaar op i1ttp.// condor.depaul edu/-dweinste/intr o/ simmel M & MLhtm Simpson , John, Edmund Weinet [r ed.] [1989J Oxford english dictionary (second ediLionJ. Oxfol'd: Oxford Unive rsity Pre ss. Sterkenbll r g, P.G.J. vall (red.) (1993 ] Van Dale, Handwoordenboek Hedendaags Nederlands. Utrecht: Van oale Lexicografie.