Actieve leefstijl bij senioren

Actieve leefstijl bij senioren

Jacqueline van Schoonhoven Oktober 2008 R118.060 9-10-08-3-JVS-dbu

SPECTRUM Centrum Maatschappelijke Ontwikkeling Gelderland

2


Spectrum CMO

Inhoud

1.

Inleiding ..............................................................................................1

2.

Vitale en zelfredzame ouderen ............................................................3 2.1 Ouderen en bewegen ........................................................................3 2.2 Bewegen en gezondheid ....................................................................3 2.3 Spelers in het veld ............................................................................4 2.4 Welzijnswerk voor ouderen ................................................................5

3.

Beweegaanbod voor 65-plussers .........................................................9 3.1 Meer bewegen voor ouderen ..............................................................9 3.2 Reguliere sport en recreatie ...............................................................9 3.3 Fitness .......................................................................................... 11 3.4 Thuisactiviteiten ............................................................................. 12 3.5 Rol van SWO’s ............................................................................... 13

4.

Actieve leefstijl stimuleren ................................................................ 17 4.1 Informeren, adviseren en motiveren ................................................. 17 4.2 Stimuleringsprojecten en beweegprogramma’s .................................. 19 4.3 Woonomgeving ................................................................................... 21 4.4 Stichting Welzijn Ouderen .................................................................... 23

5.

Beleid en financiële middelen ............................................................ 27 5.1 Landelijke overheid ......................................................................... 27 5.2 Provincie Gelderland....................................................................... 28 5.3 Gemeenten ................................................................................... 28

Bijlagen 1. Bronnen

............................................................................................. 31

4


Spectrum CMO

1. Inleiding

Fit en vitaal op je 80e, wie wil dit niet? Bewegen is één van de geheimen van het gezond ouder worden. Ouderen die voldoende bewegen, hebben minder kans op chronische aandoeningen en hebben een hogere zelfredzaamheid. Bovendien is bewegen een goede manier om actief mee te (blijven) doen aan de samenleving en om sociale contacten te onderhouden. Het bevorderen van beweging levert dus een belangrijke bijdrage aan de gezondheid, maar het draagt ook bij aan het langer zelfstandig wonen van ouderen. Toch blijkt uit onderzoek dat grote groepen ouderen te weinig bewegen en het stimuleren van beweging is daarom belangrijk. Een actieve leefstijl hangt samen met mogelijkheden om te bewegen (toegankelijke activiteiten), maar natuurlijk ook met kennis en motivatie van de oudere zelf. Ook de fysieke omgeving speelt een rol, zoals: aantrekkelijke en veilige looproutes, fietspaden en buitensportmogelijkheden. Diverse partijen spelen een rol bij het stimuleren van een actieve leefstijl bij ouderen. Landelijk zijn dit het NISB, NOC*NSF en NebasNsg. Op provinciaal niveau zet de Gelderse Sport Federatie zich in om diverse projecten op het gebied van sport en bewegen te initiëren en te realiseren. Bij de concrete uitvoering spelen de lokale organisaties een belangrijke rol, waaronder de lokale ouderenwelzijnsorganisaties (Stichting Welzijn Ouderen). Spectrum wil graag in beeld brengen hoe 65-plussers in Gelderland kunnen worden gestimuleerd tot een actieve(re) leefstijl en wat hierbij de rol is (of kan zijn) van de Stichtingen Welzijn Ouderen (SWO's). Voor deze inventarisatie is gebruik gemaakt van onderzoeksrapporten, evaluatieverslagen, projectplannen en informatie op internet. Daarnaast is via een korte vragenlijst bij de SWO geïnventariseerd of bewegen voor de organisatie een item is en wat ideeën zijn om (meer) ouderen actief te krijgen. De lijst bestond uit gesloten vragen (met ruimte om het antwoord toe te lichten) en is naar de ouderenadviseurs gemaild. Ouderenadviseurs hebben veel contact met ouderen, zijn op de hoogte van het aanbod voor ouderen en spelen een rol bij de begeleiding en ondersteuning van ouderen als het gaat om welzijn, zorg, wonen en financiën. Deze rapportage is het resultaat van de inventarisatie. Naast theoretische informatie bevat het rapport veel praktijkvoorbeelden om bewegen bij 65-plussers te stimuleren. De belangrijkste bevindingen zijn: Het stimuleren van een actieve leefstijl sluit goed aan op de doelstelling en de mogelijkheden van de SWO’s. SWO’s ondersteunen en versterken het vermogen van ouderen om zelf sturing te geven aan hun leven. Beweegactiviteiten hebben een positieve invloed op de zelfredzaamheid van ouderen. Ook kan deelname aan beweegactiviteiten bijdragen aan het bevorderen en behouden van structurele banden met anderen. SWO’s hebben veel ervaring met het werken met ouderen. De meeste SWO’s in Gelderland hebben (redelijk) zicht op de wensen van ouderen. Ook zijn zij goed op de hoogte van het beweeg- en sportaanbod voor 65-plussers binnen de gemeente.

Spectrum CMO


1

De SWO kan op verschillende manieren een actieve leefstijl bij ouderen stimuleren. Enkele voorbeelden zijn: goede informatie over het beweegaanbod, een beweegadvies van de ouderenadviseur, organiseren van kennismakingsdagen, het uitzetten van wandelen fietsroutes of het ondersteunen bij het vinden van een beweegmaatje.

De meeste SWO’s in Gelderland besteden aandacht aan het bewegen van 65-plussers, maar het stimuleren van een actieve leefstijl is meestal geen structureel aandachtspunt binnen het beleid van de SWO.

Bijna alle SWO’s hebben een beweegaanbod voor 65-plussers. Het gaat dan vooral om het aanbieden van beweegactiviteiten in het kader van Meer Bewegen voor Ouderen (MBvO). SWO’s in Gelderland zijn in het algemeen tevreden over het huidige aanbod, maar ongeveer de helft zou het aanbod graag willen uitbreiden met andere of modernere activiteiten. In diverse gemeenten zijn beweegprogramma’s (vooral GALM) uitgevoerd. De SWO’s zijn hier bij betrokken. Een groot deel van deze projecten is gefinancierd uit de breedtesportimpuls.

Deelname aan bewegingsactiviteiten hangt zowel af van de soort activiteit (aantrekkelijk en geschikt) als van de locatie. Veel ouderen willen graag activiteiten thuis of in de nabije omgeving uitvoeren op een tijdstip dat hen uitkomt. Enkele nieuwe ontwikkelingen zijn: Sporten die heel geschikt zijn voor ouderen, zoals: yoga, nordic walking, tai chi, dansen, fitness, knotshockey en dynamictennis. Fitness of speelpleinen voor senioren. Fitness in de buitenlucht (outdoor fitness) biedt kansen om (oudere) buurtbewoners in beweging te krijgen. Het combineert sporten in de buitenruimte met ontmoeting. Actieve games. Deze winnen ook bij ouderen aan populariteit. Als het spel met anderen wordt gespeeld, is het niet alleen goed voor de gezondheid, maar ook voor de sociale contacten. In deze rapportage is de toelichting op deze bevindingen te lezen. De opbouw van de rapportage is als volgt: In hoofdstuk 2 is gekeken naar de invloed van bewegen op de gezondheid van ouderen. Wie hebben er een taak bij het stimuleren van bewegen en past het bevorderen van een actieve leefstijl binnen de taken van het welzijnswerk? Hoofdstuk 3 en 4 beschrijven respectievelijk het beweeg- en sportaanbod voor 65-plussers en de mogelijkheden om een actieve leefstijl te stimuleren. De informatie wordt zoveel mogelijk belicht met een voorbeeld. De hoofdstukken worden afgesloten met ideeën voor het welzijnswerk. Het laatste hoofdstuk gaat over beleid en financiering. Op welke manier stimuleert de overheid direct of indirect een actieve leefstijl bij 65-plussers: landelijk, provinciaal en lokaal?

2


Spectrum CMO

2. Vitale en zelfredzame ouderen

2.1 Ouderen en bewegen Het aantal ouderen in Nederland neemt toe. In 2002 waren er ongeveer 2,2 miljoen Nederlanders 65 jaar of ouder (14% van de bevolking). In 2030 zullen naar verwachting ongeveer 4 miljoen Nederlanders (22% van de bevolking) ouder zijn dan 65 jaar, waarvan de helft ouder dan 75 jaar (CBS, 2003). Als mensen ouder worden, neemt de fitheid af. Dit komt deels omdat ouderdom vaak gepaard gaat met gezondheidsklachten. Ongeveer 88% van de personen ouder dan 65 jaar heeft tenminste één chronische aandoening en een groot aantal ouderen ondervindt beperkingen in het functioneren of in het algemeen welbevinden (LaCroix e.a., 1993). Ook neemt de lichamelijke activiteit bij veel mensen na het 65e levensjaar af. Naar schatting voldoet iets meer dan de helft (52%) van de 65-plussers aan de beweegnorm (een half uur matig intensieve lichamelijke activiteit op ten minste vijf dagen per week). Uitzondering vormen 65-plussers met een slechte gezondheid. Van hen voldoet slechts 21% aan de beweegnorm1. Sinds 2000 zijn wel meer ouderen gaan bewegen. Toch blijkt het voor een groot deel van de ouderen lastig om de beweegnorm te realiseren.

Nederlandse Norm Gezond Bewegen Om een goede gezondheid te behouden, is ten minste vijf dagen per week 30 minuten matig intensieve lichaamsbeweging gewenst. Dit is bewegen waardoor de hartslag en ademhaling iets zijn verhoogd, zoals stevig doorwandelen of iets harder op de pedalen trappen bij het fietsen. Onder bewegen valt dus niet alleen sporten bij een vereniging of sportclub, maar ook op de fiets boodschappen doen, tuinieren of met de hond een wandeling maken.

2.2 Bewegen en gezondheid Lichamelijke activiteit heeft een gunstige invloed op het functioneren van ouderen. Bewegen heeft een positief effect op de spierkracht, flexibiliteit, uithoudingsvermogen, de balans, het risico op vallen en botbreuken en het algemeen welbevinden van ouderen (American College of Sports Medicine, 1998). Tevens wijst onderzoek uit dat regelmatige lichaamsbeweging het ontstaan van bepaalde chronische ziekten, zoals: hart- en vaatziekten, diabetes mellitus II, osteoporose en overgewicht kan voorkomen (ACSM, 1998). Verder kan lichaamsbeweging een positief effect hebben op het verloop van een groot aantal chronische aandoeningen, zoals: hart- en vaatziekten, artrose, reumatische artritis, osteoporose, diabetes mellitus II, overgewicht en CARA (King e.a., 1998). Daarnaast kan deelname aan beweegprogramma’s een welkome afleiding betekenen van dagelijkse routine en stressvorming tegengaan (Conn e.a., 2003).

1

SCP, Grijswaarden, 2008

Spectrum CMO


3

Samengevat zijn er de volgende positieve effecten van bewegen op de gezondheid van ouderen:

Hart- en bloedvaten Als gevolg van het ouder worden nemen de maximale hartfrequentie en het zuurstofopnamevermogen af. Het duuruithoudingsvermogen zal hierdoor afnemen. Verkalking en/of dichtslibben van de kransslagaders maken dat de hartspier van minder bloed wordt voorzien. In zo'n situatie kan inspanning gevaarlijk zijn en leiden tot een hartinfarct. Bewegen en een gezonde levensstijl hebben een positieve invloed op de bloeddruk en het dichtslibben van de bloedvaten.

Botten en gewrichten De kwaliteit van het kraakbeen neemt af naarmate men ouder wordt. Ook het herstel na blessures verloopt minder snel. Dit kan gewrichtsklachten tot gevolg hebben. Verschijnselen daarbij zijn: ochtendstijfheid, verminderde beweeglijkheid, kraken van het gewricht en vochtvorming. Een evenwichtig bewegingsprogramma zal de beweeglijkheid bevorderen en de botafbraak tegengaan.

Spierkracht Bij het ouder vermindert de totale hoeveelheid spiermassa. De belastbaarheid van spieren en pezen gaat hierdoor achteruit. Verantwoorde krachttraining (bijvoorbeeld fitness) gaat spierverlies tegen.

Balans en coördinatie Met het ouder worden gaan spierkracht en conditie achteruit waardoor het soms moeilijker wordt om de balans te houden. Hierdoor wordt de kans op een valongeval groter. Eén op de drie thuiswonende ouderen en de helft van de verpleeghuisbewoners valt minstens één keer per jaar. Het jaarlijkse aantal valincidenten bij 65-plussers in Nederland bedraagt meer dan 1 miljoen. Bij een botbreuk, zeker als het een heup betreft, overleeft 25% het eerste jaar niet en 50% blijft een functiebeperking houden. Met voldoende lichaamsbeweging blijven ouderen fit, ze krijgen meer vertrouwen in het eigen lichamelijk functioneren en ze staan vaster op de benen.

Het bevorderen van beweging is dus goed voor de gezondheid en draagt ook bij aan het langer zelfstandig wonen van ouderen. Bewegen en sport zijn tevens manieren om actief mee te (blijven) doen aan de samenleving en om sociale contacten te onderhouden. Dit geldt vooral ook voor kwetsbare groepen, zoals: allochtone ouderen, ouderen die chronisch ziek zijn en ouderen in bejaardenhuizen. Voor hen kan bewegen een manier zijn om sociaal actiever te worden, wat positief is voor de algehele gezondheid.

2.3 Spelers in het veld Diverse organisaties spelen een rol bij het stimuleren van een actieve leefstijl bij ouderen. Ook de overheid kan via beleid en subsidies een positieve bijdrage leveren. De overheidsmaatregelen staan in hoofdstuk 5 beschreven.

4


Spectrum CMO

Landelijk

Het NISB is een landelijk kenniscentrum op het terrein van sport en bewegen. Zij stimuleert sport en bewegen niet alleen voor de gezondheid, maar ook om burgers bij de samenleving te betrekken, integratie te bevorderen en verbetering van de leefbaarheid in de steden te realiseren. Het NISB organiseert in opdracht van het ministerie van VWS de campagne ‘30 minuten bewegen’. NebasNsg is de sportorganisatie voor mensen met beperkingen en/of chronische aandoeningen. Zij creëert en waarborgt sportmogelijkheden voor haar doelgroepen onder het motto 'Normaal wat normaal kan, speciaal wat speciaal moet'. In samenwerking met het ministerie van VWS, het NISB, NOC*NSF en de CG Raad zal de komende jaren extra aandacht besteed worden aan de bewegingsstimulering van mensen met een chronische aandoening. NOC*NSF bevordert dat zoveel mogelijk inwoners van Nederland op verantwoorde wijze sport beoefenen of daarbij betrokken zijn. De 71 aangesloten sportbonden bevorderen sportdeelname voor hun specifieke tak van sport. Vereniging Sport en Gemeenten ondersteunt en stimuleert het beleid en de uitvoering binnen gemeenten ten aanzien van sport en recreatie. Verschillende patiëntenorganisaties richten zich op sporten bewegingsstimulering bij ouderen of mensen met een chronische aandoening, zoals Stichting Hart in Beweging ((ex-) hartpatiënten) en de reumapatiëntenbond. Het NIGZ is het nationaal gezondheidsinstituut en richt zich op het bevorderen van gezond gedrag van mensen.

Provinciaal Op provinciaal niveau zet de Gelderse Sport Federatie zich in om diverse projecten op het gebied van sport en bewegen te initiëren en te realiseren. Onder de naam senioren op de kaart (SOK) heeft de Gelderse Sport Federatie het initiatief genomen om samen met Gelderse gemeenten een kwalitatief verantwoord én aantrekkelijk bewegingsaanbod voor senioren te stimuleren, te initiëren en verder te ontwikkelen. Het is een samenwerkingsverband tussen de Gelderse Sport Federatie en gemeentes. Het project is opgestart met de bedoeling om meer senioren te stimuleren deel te nemen aan sporten bewegingsactiviteiten, en om sport en bewegen voor senioren bij gemeenten op de kaart te zetten. De gemeenten Apeldoorn, Arnhem, Duiven/Westervoort, Lochem, Nijmegen, Overbetuwe, Renkum, Rheden, Voorst, Wijchen, Zutphen en Ermelo participeren momenteel in SOK.

Lokaal Bij de concrete uitvoering spelen de lokale organisaties een belangrijke rol, zoals de sportaanbieders, ouderenbonden en ouderenwelzijnsorganisaties (Stichting Welzijn Ouderen). Deze stichting is gegroepeerd per regio en in (bijna) elke gemeente in Gelderland is een SWO of een brede welzijnsorganisatie met een afdeling voor ouderen.

2.4 Welzijnswerk voor ouderen Welzijnswerk voor ouderen ondersteunt en versterkt het vermogen van ouderen om zelf sturing te blijven geven aan hun leven. Alle activiteiten en diensten van welzijnswerk voor ouderen dragen daartoe bij: ieder op zich, maar vooral in hun onderlinge samenhang en in samenhang met andere sectoren. Uitgangspunt vormen de competenties, sociale vaardigheden en sociale verantwoordelijkheden van ouderen. Spectrum CMO


5

Iedere oudere kan en mag van de diensten van de sector gebruik maken. Soms zijn er speciale diensten of programma’s voor kwetsbare groepen als: allochtone ouderen, chronisch zieke ouderen, ouderen met een lichamelijke of verstandelijke functiebeperking en alleenstaanden of hoogbejaarden.

Kernfunctie en activiteiten Om haar doel te bereiken, kent welzijnswerk voor ouderen drie kernfuncties: maatschappelijke activering van ouderen, sociale preventie en persoonsgerichte begeleiding en hulpverlening2 van ouderen:

Maatschappelijke activering Deze kernfunctie betreft het mobiliseren van mogelijkheden van ouderen en hen zoveel mogelijk actief te laten blijven hetzij om maatschappelijk nuttige taken te verrichten, hetzij om hun eigen leven zo goed mogelijk vorm te blijven geven.

Sociale preventie Het voorkomen of verminderen van problemen op latere leeftijd staat bij deze functie centraal. Het gaat om het voorkomen van maatschappelijke uitsluiting, het verwerken van verlieservaringen, het bevorderen van zingeving en het versterken van stuurkracht.

Persoonsgerichte begeleiding en hulpverlening Bij deze functie gaat het om ondersteuning van ouderen met vragen op allerlei levensterreinen. Het doel van deze functie is om met begeleiding en hulpverlening ouderen een stukje op weg te helpen hun leven (weer) zo zelfstandig mogelijk vorm te geven.

Het welzijnswerk bestaat uit een omvangrijk en breed scala van diensten die tot doel hebben om ouderen zo lang mogelijk op zinvolle, aangename en voor hen verantwoorde wijze te laten wonen en functioneren. Om de activiteiten op het terrein van welzijn ouderen overzichtelijk te kunnen weergeven, zijn deze ingedeeld in tien soorten diensten (Dienstenindeling Welzijn)2.

Informatie en consultatie, zoals: voorlichting, advies en ouderenadvisering. Recreatie en educatie, bijvoorbeeld cursussen en sportieve- of culturele activiteiten. Activering en ondersteuning: personen en groepen ondersteunen bij het verbeteren van hun sociale vaardigheden of andere manieren om hun sociale netwerk uit te breiden. Begeleiding en behandeling. Hieronder vallen trainingen, hulpcontact of het aanbod Meer Bewegen voor Ouderen. Verblijf, zoals het bieden van accommodatie aan de cliënt(en) of gedeeltelijk overnemen van de zorg thuis. Verzorging. Het aanreiken van materiële hulp in de vorm van verzorging, nodig voor het dagelijks functioneren zoals maaltijdvoorziening Dienstverlening bijvoorbeeld een klussendienst of personenalarmering. Samenlevingsontwikkeling Coördinatie: samenwerking en afstemming Signaleren

²Welzijnsdiensten voor ouderen: Partners bij zelfstandigheid. Een landelijk overzicht, Maatschappelijk Ondernemers Groep, Utrecht (2001)

6


Spectrum CMO

Welzijn ouderen en het stimuleren van een actieve leefstijl Zoals hierboven beschreven heeft een SWO tot doel de zelfstandigheid en zelfredzaamheid van ouderen te bevorderen. Het stimuleren van een actieve leefstijl sluit goed aan op deze doelstellingen. Beweegactiviteiten dragen ertoe bij dat ouderen zo lang mogelijk zelfstandig kunnen blijven wonen en zelfredzaam blijven. Ook kan deelname aan beweegactiviteiten bijdragen aan het bevorderen en behouden van structurele banden met anderen. Daarnaast hebben medewerkers van een SWO veel ervaring met het werken met ouderen en kennen zij de kanalen en mogelijkheden om de groep ouderen te bereiken. Tot slot kennen zij vaak de lokale situatie en het aanbod. Aan de Gelderse SWO’s is gevraagd of zij zicht hebben op de behoeften en wensen van ouderen als het gaat om beweegactiviteiten. Van de 25 SWO’s geven er 12 aan hier zicht op te hebben en 11 zeggen hier voor een deel zicht op te hebben. Ook hebben de meeste SWO’s redelijk zicht op de knelpunten die 65-plussers ervaren om meer te gaan bewegen. Bijna alle respondenten geven aan te weten wat het beweeg- en sportaanbod binnen de gemeente voor 65-plussers is. De meeste SWO’s hebben een beweegaanbod voor 65-plussers. Uit een studie die het NISB heeft laten uitvoeren door het onderzoeksbureau Rescon3 blijkt dat ruim tweederde van de SWO’s (respondenten in Nederland) beweegactiviteiten aanbiedt. Zij doen dit vooral in samenwerking met gemeenten (92%), ouderenorganisaties (63%) en lokale sportcentra (54%). Het gaat vooral om activiteiten in het kader van Meer Bewegen voor Ouderen (MBvO). Ook is aan de SWO’s in Gelderland gevraagd of de organisatie aandacht heeft voor het stimuleren van een actieve leefstijl (65-plus). Van de 25 organisaties die de vragenlijst invulden, geven er 22 aan dat dit zo is. Uit de toelichtingen blijkt dat het vooral gaat om het aanbieden van beweegactiviteiten (vooral MBvO activiteiten). Voor specifieke doelgroepen, zoals mensen met een beperking of ouderen van allochtone afkomst, is het aanbod beperkter. Ongeveer de helft geeft aan zo’n aanbod te hebben. De vraag of zij tevreden zijn met hun aanbod of wat zij eventueel anders zouden willen, wordt door 23 personen beantwoord. Tien respondenten geven aan (grotendeels) tevreden te zijn met het huidige aanbod en 13 respondenten benoemen punten die zij graag zouden veranderen. Elf respondenten geven aan dat zij het aanbod graag willen uitbreiden. Het gaat dan om nieuwe bewegingsactiviteiten, zoals: activiteiten voor allochtonen, meer aandacht voor valpreventie of het aanbieden van moderne beweegvormen die ook de jongere ouderen aanspreken. Eén respondent wil graag betere samenwerking met de intramurale organisaties, huisartsen en fysiotherapeuten. Tot slot is aan de respondenten naar voorbeelden en ideeën gevraagd over hoe een SWO een actieve leefstijl bij 65-plussers kan stimuleren. Genoemd zijn: Actieve leefstijl breder trekken dan alleen bewegen, bijvoorbeeld combineren met projecten die gericht zijn op maatschappelijk activering of eenzaamheidspreventie. Aandacht besteden aan de randvoorwaarden, zoals ouderen adviseren om regelmatig gebruik te maken van de pedicure of het helpen zoeken van een maatje om samen te wandelen of aan een activiteit te gaan deelnemen.

3

NISB, Ouderen en Bewegen: Verkennend onderzoek naar het aanbod en de coördinatie van beweegactiviteiten onder Stichtingen Welzijnswerk voor Ouderen.

Spectrum CMO


7

Gericht aandacht besteden aan het sociale netwerk van ouderen en sociale contacten van ouderen. Meer algemene voorlichting over dagelijkse beweging. De ouderen op allerlei manieren aanmoedigen om (dagelijks) meer te bewegen, zoals boodschappen doen en het huishouden, maar ook stimuleren om lopend of op de fiets naar activiteiten te komen. Voorlichtingsactiviteiten organiseren in samenwerking met bijvoorbeeld ouderenbonden, GGD of huisartsen. Wandelroute uitzetten of het organiseren van wandelclubjes (bijvoorbeeld op wijkniveau). Trimroute uitzetten speciaal voor 65-plussers met aangepaste toestellen. Dit combineren met ontmoeting door bijvoorbeeld te starten of te eindigen met koffie. Het stimuleren van een actief leven structureel meenemen in de PR van activiteiten, de informatieochtenden en huisbezoekafspraken. Wisselende sporten spelactiviteiten aanbieden, bijvoorbeeld elke week een andere activiteit.

In de volgende hoofdstukken worden diverse mogelijkheden om een actieve leefstijl te stimuleren beschreven. Hierin zijn de ideeën van de respondenten meegenomen.

8


Spectrum CMO

3. Beweegaanbod voor 65-plussers

Deelname aan bewegingsactiviteiten hangt af van de soort activiteit en de locatie. Als men ouder wordt, neemt kracht, snelheid, lenigheid, uithoudingsvermogen en coördinatievermogen af. De activiteiten moeten hierop zijn afgestemd. Daarnaast speelt het gemak en de flexibiliteit van de beweegsetting een belangrijke rol. Veel mensen willen graag activiteiten thuis of in de nabije omgeving uitvoeren op een tijdstip dat hen uitkomt. Liever dan dat zij deelnemen aan een programma op een vastgesteld tijdstip op een vastgestelde plaats, bijvoorbeeld een gymzaal. Dit hoofdstuk beschrijft beweeg- en sportactiviteiten voor 65-plussers met voorbeelden. De laatste paragraaf gaat over de rol van SWO’s.

3.1 Meer bewegen voor ouderen Meer Bewegen voor Ouderen (MBvO) zijn bewegingsactiviteiten voor mensen van 55 jaar en ouder. De activiteiten zijn aangepast aan hun wensen en mogelijkheden, voorbeelden van activiteiten zijn: gymnastiek, volksdansen, country-linedansen, zitdansen, watergymnastiek, koersbal, bowls, tai chi en fitness. MBvO maakt gebruik van speciaal opgeleide leerkrachten. De nadruk ligt op samen actief zijn, ieder met zijn eigen mogelijkheden. De lessen worden zo samengesteld dat iedereen in zijn of haar eigen tempo kan deelnemen. In Gelderland hebben de meeste SWO’s een MbvO-aanbod. Meestal bestaat dit aanbod uit verschillende soorten gymnastiek en dansen.

Onderzoek Meer Bewegen voor Ouderen bestaat al 25 jaar. TNO voerde een effectevaluatie uit. Onderzoeksvragen waren in hoeverre deelname aan MBvO-gymnastiek het lichamelijk functioneren verbetert en of door de gym de kwaliteit van leven van zelfstandig wonende ouderen van 65 tot 80 jaar toeneemt? Hieruit bleek dat bij eenmaal per week gym na tien weken geen effecten gevonden waren op subjectieve gezondheid, kwaliteit van leven en slechts enkele effecten op de fysieke fitheid en zelfredzaamheid. Bij tweemaal per week MBvO-gym was er een klein positief effect op de kwaliteit van leven bij de van tevoren minst actieve ouderen en op drie fitheidsmaten (balans, beenkracht en uithoudingsvermogen) in de oudere leeftijdsgroepen. Relatief oudere ouderen en personen met chronische aandoeningen hebben individueel meer baat bij de gym.

3.2 Reguliere sport en recreatie Wandelen en zwemmen zijn activiteiten die meestal tot hogere leeftijd kunnen worden uitgevoerd. Wanneer het activiteiten betreft die meer van de coördinatie vergen, is het goed te kiezen voor sporten die in de jeugd beoefend zijn. Diverse sportverenigingen hebben een speciaal aanbod voor 55-plus of 65-plus. Voorbeelden van nieuwe sporten zijn knotshockey en dynamictennis.

Spectrum CMO


9

Sporten in opkomst Nordic walking is een vorm van sportief wandelen met wandelstokken in beide handen. Bij deze vorm van sportief wandelen train je niet alleen je onderlichaam, juist het bovenlichaam is ook actief betrokken. Doordat je bij nordic walking meer spiergroepen gebruikt, is het energieverbruik ook hoger dan bij ‘gewoon’ wandelen. Nordic walking is voor heel veel mensen een geschikte sport. Yoga is heel geschikt voor senioren. Lichaamshoudingen, meditatie en ademhalingstechnieken zijn belangrijk. Door met plezier te bewegen, ook al zijn de bewegingen nog zo klein, gaat het bewegen soepeler en meer als vanzelf. Gaandeweg merk je dat het lichaam losser en beweeglijker wordt. Tai chi is een Chinese bewegingskunst gericht op de bevordering van lichamelijke gezondheid en geestelijk welzijn. Tai chi helpt de spieren en gewrichten los te houden. De tai chi tao oefeningen zijn rustig en niet erg moeilijk. De oefeningen van tai chi tao kunnen pijnen verlichten, vooral doordat het tempo van de oefeningen laag ligt. Knotshockey is vooral bedoeld voor senioren tussen de zestig en tachtig jaar. Het is geschikt voor ouderen die nog nooit iets met hockey te maken hebben gehad. In tegenstelling tot veel andere sporten voor ouderen wordt knotshockey in de buitenlucht gespeeld en is het meer dan alleen lopen. De stick is licht en de bal is zacht, zodat er niet snel blessures ontstaan. Dynamictennis is een racketsport geschikt voor jong en oud. Het combineert de voordelen van tafeltennis, lawntennis en badminton tot een dynamische sport. Dynamictennis is gemakkelijk te leren. Het is een lichte en verrassende dynamische vorm van tennis, gespeeld volgens tafeltennisregels, met een superlichte gele foambal en een lichtgewicht tennisracket op een badmintonveld met het net op tennishoogte. Bij fitness (individueel of in groepsverband) worden verschillende spieren getraind. Bij senioren of medische fitness wordt het trainingsprogramma afgestemd op de mogelijkheden van de ouderen.

Wandelen is een eenvoudige, goedkope en laagdrempelige bewegingsvorm. Het kan eenvoudig ingepast worden als dagelijkse activiteit. Verder is wandelen goed voor hart- en bloedvaten, het houdt de bloeddruk laag en bevordert de algehele conditie. Onderzoek heeft aangetoond dat wandelen tevens depressieve gevoelens vermindert en stress en spanningen wegneemt. Het is dus een gezonde manier van bewegen, zeker voor mensen op leeftijd of voor mensen met chronische gezondheidsklachten. Wandelen belast de gewrichten minimaal. Een groot voordeel van wandelen is dat er slechts een heel geringe kans is op blessures. Wandelen kan op verschillende manieren: een korte wandeling naar de winkel tot uitgebreide (georganiseerde) wandeltochten. In veel gemeenten wordt ‘Sportief Wandelen’ aangeboden. Het is voor iedereen die aan fitheid wil werken de ideale activiteit. Speciaal opgeleide begeleiders zorgen voor een verantwoorde en deskundige trainingsopbouw. Het is een sport

10


Spectrum CMO

die geschikt is voor jong en oud, voor inactieve en semi-inactieve mensen, maar ook voor fitte en actieve personen. Mogelijkheden om aan de looptraining mee te doen zijn er eveneens voor mensen die herstellende zijn van een operatie of sportblessure. Een lichte lichamelijke beperking staat deelname niet in de weg. De kans op blessures is door de verantwoorde trainingsopbouw gering. Fietsen is populair voor het doen van boodschappen, bezoekjes aan vrienden, de kerk of familie. De fiets is een niet te verwaarlozen praktische voorziening in het leven van ouderen. Daarnaast wordt er heel veel recreatief gefietst. Deze tochtjes vallen af als er bijvoorbeeld om medische redenen minder gefietst kan worden. Niet alle ouderen gebruiken de fiets en het fietsgebruik neemt af bij het vorderen van de leeftijd. De helft van de Nederlanders tussen de 65 en 75 jaar fietst nooit of minder dan een uur per week. Bijna 80 procent van de 75-plussers fietst nooit. Fietsen is goed voor de gezondheid, maar oudere fietsers zijn tevens kwetsbaar in het verkeer. Zij hebben vaak verminderde fysieke conditie, minder incasseringsvermogen en een beperkter anticipatievermogen.

Veilig op de fiets De Fietsersbond heeft een speciaal project voor 50-plussers die (weer) willen fietsen. Het programma bestaat onder andere uit: een gehoor- en zichttest, een fietscontrole, een opfriscursus verkeerstheorie en een praktijkonderdeel waar de deelnemers in een speciaal uitgezet parcours hun vaardigheden, zoals evenwicht bewaren, omkijken en richting aan geven, kunnen oefenen. De bijeenkomst eindigt met een fietstocht onder deskundige begeleiding.

3.3 Fitness Fitness is de meest beoefende sport in Nederland. Het is niet alleen populair bij jongeren. Uit onderzoek (brancheorgansiatie Fit!vak) blijkt dat 21% van de leden vijftig jaar of ouder is. Het trainen met gewichten (fitness, krachttraining, et cetera) heeft een heleboel specifieke gezondheidsbevorderende eigenschappen. Mensen verliezen vanaf 50 jaar jaarlijks ongeveer 0,4 procent van hun spiermassa. Daardoor worden ze minder beweeglijk en zijn ze sneller vatbaar voor beenderbreuken. Fitness kan bijdragen aan een vertraagde spierafbouw. Vele fitnesscentra hebben een speciaal aanbod voor senioren, bijvoorbeeld een speciaal seniorenuurtje of medische fitness waar men onder begeleiding van een fysiotherapeut traint.

Fitness voor senioren Plus Fit in Doesburg is een professioneel sportcentrum dat zicht vooral richt op mensen boven de 50 jaar. Naast het trainen zelf is hier ook ruimte voor ontspanning en gezelligheid. Iedere gast wordt persoonlijk begroet. In de trainingsruimte staat een grote tafel waar koffie, thee en water beschikbaar zijn. Het centrum werkt met apparaten die zeer geschikt zijn voor een oudere doelgroep. Na het intakegesprek worden deze door een fysiotherapeut ingesteld. (onder andere stoelhoogte, rugleuning en weerstanden). Vervolgens worden deze instellingen opgeslagen op een persoonlijke chipkaart. Dan kan er zelfstandig worden getraind zonder risico en onveilig gebruik (verkeerd trainen, te zwaar) wordt zo voorkomen. Spectrum CMO


11

3.4 Thuisactiviteiten Bewegen hoeft natuurlijk niet altijd buiten de deur. Thuisoefeningen doen maakt ook fit. Een nadeel van thuissporten is dat het sociale en persoonlijke karakter meestal wegvalt. Een tweede punt is dat er geen begeleiding is, waardoor er niet gecorrigeerd wordt als de training verkeerd wordt uitgevoerd. Internet en televisie bieden mogelijkheden om thuissporten te stimuleren, te ondersteunen en soms ook socialer te maken. Een voorbeeld is het televisieprogramma Nederland in Beweging (NiB). Een uitzending met veelzijdige bewegingsoefeningen, wetenswaardigheden over beweging en tips voor een gezonde en actieve leefstijl. Kijkers kunnen actief deelnemen aan de oefeningen. Het programma richt zich vooral op 50-plussers. Ook de computer biedt mogelijkheden. Een voorbeeld is Virtufut. Dit is een online fitness centrum waar je online trainingen kunt volgen op elk gewenst tijdstip. Een persoonlijke coach van het ‘centrum’ houdt het trainingsschema bij. Voor wie graag gebruik maakt van fitnessapparatuur, zoals een hometrainer of roeiapparaat, zijn er programma’s op de markt waarmee het mogelijk is om online met anderen te sporten. De fiets, loopband of het roeiapparaat wordt aangesloten op de computer en het internet. De software zorgt voor een simulatieprogramma en dat je contact kunt leggen met een sportmaatje. Dit stimuleert bewegen en vergroot ook het plezier tijdens het sporten.

Simultrainer Senioren lopen samen met vrienden een stukje van de Boston marathon, gaan met de hometrainer de Alpen in of roeien van Oxford naar Cambridge. Met de Simultrainertechnologie wordt er een verbinding gelegd via Internet en kan er een training of competitie worden gestart met iemand anders wereldwijd. Ook praten is mogelijk. Momenteel wordt nog gewerkt aan programma’s voor handbikers; samen online trainen met echte fietsers of collega handbikers.

Actieve games worden steeds populairder, ook bij ouderen. De meest bekende is de Nintendo Wii. Deze kent veel sportspellen die goed zijn voor het coördinatievermogen. Als de Wii met anderen wordt gespeeld, zorgt het voor extra beweging en sociale contacten. Zo zijn er in de Verenigde Staten bejaardenhuizen die hun eigen honkbal-, boks- en bowlcompetities hebben op de Wii.

Gamen buiten de deur De E-fitzone is het interactieve bewegingscentrum in Eindhoven. In het centrum staat de nieuwste interactieve bewegingsapparatuur. De E staat voor Embedded Fitness en combineert gaming, entertainment en fitness in één concept. Spelers zijn niet bezig met het specifiek trainen van bewegingsgroepen, maar ze spelen een spel. Zo trainen ze conditie, concentratie en het reactievermogen. Hierdoor trekt het ook mensen die bijna nooit of nooit sporten. De E-fitzone biedt ruimte voor ontmoeten, sociale interactie en competitie. De games zijn geschikt voor jong en oud.

12


Spectrum CMO

3.5 Rol van SWO’s In deze paragraaf wordt gekeken naar de mogelijke rol van SWO’s als het gaat om het beweegaanbod. Uit de inventarisatie blijkt dat de meeste SWO’s zelf beweegactiviteiten aanbieden (MBvO). De welzijnsinstelling voor ouderen speelt echter ook een rol bij het bekendmaken van het aanbod en stimuleren en ondersteunen van gebruik. Hieronder worden deze mogelijkheden toegelicht. De indeling dienstindeling welzijn (MO-groep) wordt hier aangehouden.

Informatie en consultatie Uit verschillende onderzoeken blijkt dat bij een deel van de senioren het aanbod van sporten beweegactiviteiten onvoldoende bekend is. Ouderen hebben behoefte aan praktische informatie over de sporten beweegmogelijkheden, zoals: prijzen, tijden, locaties en accommodaties. SWO’s zijn goed bekend met het beweeg- en sportaanbod voor 65-plussers binnen de gemeente en kennen de kanalen om ouderen te bereiken. Zij kunnen op verschillende manieren ouderen informeren over het aanbod. De meeste SWO’s hebben het beweegaanbod voor ouderen op hun site vermeld. Aanvullend zouden activiteiten ook in de huis-aan-huisbladen vermeld kunnen worden. Een andere mogelijkheid is een sporten beweeggids voor senioren of 65- plus. Zo geeft de gemeente Nijmegen jaarlijks de ‘Beweegwijzer 50+’ uit. De gids geeft een overzicht van alle sporten beweegactiviteiten die voor deze doelgroep binnen Nijmegen worden aangeboden. In het kader van het actieprogramma ‘Nederland in Beweging’ is een handleiding voor het ontwikkelen van een sporten beweeggids voor 55-plussers ontwikkeld. De handleiding is te downloaden via de site van de Nederlandse Hartstichting. Ook kan de Gelderse Sport Federatie ondersteunen bij het realiseren van een sportgids voor senioren. Een vergelijkbare gids kan gemaakt worden met het sportaanbod voor mensen met een beperking. Veel ouderen hebben een chronische aandoening of zijn lichamelijk beperkt.

Sport- en beweegwijzer voor mensen met een beperking Stichting MEE heeft in samenwerking met de Provincie Gelderland, de Gelderse Sport Federatie en Spectrum Gelderland het Vrijetijdsportaal gelanceerd. www.vrijetijdsportaal.nl is de website waar alle sportmogelijkheden in de provincie Gelderland voor mensen met een beperking op staan vermeld. De activiteiten zijn op gemeente, plaatsnaam of postcode te vinden. Bij het project Preventief Huisbezoek (soms ook wel signalerend, senioren of activerend huisbezoek genoemd) bezoeken geschoolde medewerkers of vrijwilligers van de welzijnsinstelling alle ouderen in een bepaalde leeftijdscategorie. In Gelderland wordt in de meeste gemeenten een huisbezoekproject uitgevoerd. Van de 25 organisaties die de vragenlijst invulden, geeft één organisatie aan dat zij niet op huisbezoek gaan. Tijdens deze bezoeken kunnen de senioren geïnformeerd worden over beschikbare voorzieningen en kan de bekendheid hiermee geïnventariseerd worden. Vaak wordt gewerkt met een vragenlijst. Items zijn onder andere: wonen, gezondheid, mobiliteit, voorzieningen, zelfredzaamheid en sociale contacten en tijdsbesteding.

Spectrum CMO


13

Soms zijn bij dit laatste onderdeel ook één of twee vragen over sport opgenomen. Het huisbezoek biedt echter meer mogelijkheden voor SWO’s om de (in)actieve leefstijl met de ouderen te bespreken.

Recreatie en educatie Sommige ouderen hebben nog weinig of geen ervaring met het sportaanbod of kunnen na een val of ziekte hun favoriete sport niet meer voortzetten. Voor deze groep is het zinvol om kennis te laten maken met nieuwe, andere beweegactiviteiten en -sporten in eigen gemeente of wijk, bijvoorbeeld door het organiseren van een sportkennismakingsdag.

Sportkennismakingsdag voor Veenendaalse 50-plussers Op vrijdag 30 september organiseerde Sportservice Veenendaal in samenwerking met Stichting Welzijn Ouderen de Veenendaalse Seniorgames, een sportkennismakingsdag voor alle 50-plussers in Veenendaal. Er stonden acht sportactiviteiten op het programma: korfbal-fit, tafeltennis, jeu de boules, badminton, sportief wandelen, boerengolf, boogschieten en klootschieten. Ook werden er twee workshops gegeven over sport en gezondheid.

Gratis sporten voor 55-plussers Tussen 8 en 21 september konden alle 55-plussers in de gemeente Overbetuwe gratis kennismaken met sport. Maar liefst 30 sportaanbieders in de gemeente Overbetuwe namen deel. Er was volop keus onder andere: bewegen op muziek, bowlen, fitness, hockey, tai chi, zwemmen, yoga, vissen en nog veel meer.

Begeleiding en behandeling Soms is er net iets meer nodig dan alleen kennismaken, bijvoorbeeld het echt oefenen van een beweegactiviteit of het trainen van een vaardigheid. De SWO kan in samenwerking met sportaanbieders diverse workshops voor beginners organiseren, zoals een training nordic walking of sportief wandelen. Een ander voorbeeld is om samen met de Fietsersbond het project ‘Veilig en Gezond op de fiets voor senioren’ te organiseren. Ook kan het fietsen op een ‘gamebike’ worden geoefend, want net als op een gewone fiets moet je goed sturen en fietsen.

Foto: gamebike op de vriendendag van de Hartstichting

14


Spectrum CMO

Gamen is een leuke manier om in beweging te blijven en het wordt steeds populairder bij senioren, maar vaak kunnen zij wel extra uitleg gebruiken. Dit kan door het organiseren van een speciale dag waarop gamesport wordt uitgelegd, bijvoorbeeld een Wii-trainingsdag waarbij jongeren ouderen leren gamen. Aanvullend zouden vrijwilligers of jongeren de ouderen die de smaak te pakken hebben, kunnen helpen bij het aansluiten van de Wii.

Senioren hebben plezier met gamen De Bibliotheek aan den IJssel organiseerde samen met het Meldpunt en de BSN een Wii-party voor jong en oud. Het samen gamen is een leuke manier om een groep die niet snel in aanraking komt met dit fenomeen, namelijk ouderen, kennis te laten maken met gamen. En voor kinderen is het een leuke manier om eens op een andere manier naar ouderen kijken en hen iets te leren over hun leefwereld. Enthousiast vertelden leerlingen van de Montessorischool aan 50-plussers over de spelcomputer Wii. Vervolgens kon er gegamed worden. Er kon gebowld, getennist of gegolfd worden. Na wat aarzelingen kregen de oudere deelnemers de smaak te pakken en werd er op wedstrijdniveau met elkaar gespeeld. De Wii-party was een groot succes en zal zeker een vervolg krijgen.

Spectrum CMO


Foto: gamen in de Bibliotheek aan den IJssel

15

16


Spectrum CMO

4. Actieve leefstijl stimuleren

Mensen in beweging krijgen is lastig, bij ouderen geldt bovendien dat zij vaak fysieke beperkingen hebben. Gezondheid is een belangrijke belemmering voor ouderen om te (gaan) bewegen. Door onder meer problemen met de longen, pijn in benen en gewrichten en evenwichtsproblemen is het vaak moeilijk om mee te doen bij een vereniging of om zelf het initiatief te nemen om actief te zijn. Ook de angst om te vallen, weerhoudt ouderen vaak om te sporten of om een actieve hobby te hebben. Naast gezondheidsproblemen kan ook de fysieke omgeving een belemmering zijn of kunnen sociale factoren (niemand om mee te gaan wandelen of sporten) of de kosten een actieve leefstijl belemmeren. Voor ouderen met een chronische aandoening dragen de invloed van de arts of medisch professional en de rol van vrienden en familie ook in belangrijke mate bij aan het stimuleren van het beweeggedrag. Voor mensen met een lichamelijke beperking is de toegankelijkheid van de faciliteiten een belangrijke voorwaarde. Om ouderen (met en zonder chronische aandoening) tot een actieve leefstijl te stimuleren, moeten dus de juiste randvoorwaarden gecreëerd worden. Een passend aanbod is belangrijk, maar ook informatievoorziening, ondersteuning, begeleiding en omgevingsfactoren zijn van invloed. Dit hoofdstuk beschrijft factoren die beweging bij 65-plussers kunnen stimuleren. De laatste paragraaf beschrijft op welke manier een SWO hier een rol in zou kunnen spelen.

4.1 Informeren, adviseren en motiveren Een manier om sport en bewegen voor senioren te stimuleren, is het geven van informatie, voorlichting en advies.

Campagne Met voorlichtingscampagnes wordt geprobeerd het denken en het gedrag van mensen door (gerichte) informatie en advies te veranderen. Ze hebben als doel mensen aanzetten tot een meer actieve leefstijl. Een voorbeeld is de campagne ‘30 minuten bewegen’. Deze benadrukt dat de simpele (alledaagse) bewegingsvormen al goed kunnen zijn voor de gezondheid. Ook biedt de campagne aanknopingspunten om aan de norm van dertig minuten beweging per dag te kunnen voldoen. Er zijn vier deelcampagnes: vmbo, werk, 50+ en chronisch zieken. In 2008 is er extra veel aandacht voor de deelcampagne 50+. De campagne '30 minuten bewegen' sluit aan op initiatieven op lokaal en regionaal niveau. Voor de verschillende doelgroepen is speciaal materiaal ontwikkeld.

Beweegboodschap Gebruik vaker de trap in plaats van de lift en/of de roltrap. Wandel naar de volgende bushalte. Gebruik een stappenteller en registreer het aantal stappen per dag. Vraag een vriend of kennis om te ondersteunen bij bewegingsactiviteiten. Laat de auto staan bij korte reizen. Maak een wandeling tijdens de lunch. Speel actieve spelletjes met je kleinkind(eren). Stap vaker op de fiets. Probeer eens wat nieuws, zoals dansen of tuinieren.

Spectrum CMO


17

Daarnaast zijn er diverse andere acties om bewegen te stimuleren. Enkele jaarlijks terugkerende activiteiten zijn: De Nationale Week van de Gezondheid Mei Fietsmaand Nationale sportweek

Persoonlijk advies Uit onderzoek blijkt dat vooral mensen die weinig bewegen en mensen met overgewicht behoefte hebben aan informatie en persoonlijk advies over geschikte beweeg- en sportmogelijkheden (TNO beweegmonitor 2004). Zij kunnen baat hebben bij gezondheids-en fitheidstesten op internet en in sportcentra c.q. fysiotherapiepraktijken. Daarnaast kan de huisarts een rol spelen in het stimuleren van een gezonde leefstijl. Een voorbeeld is het project Bewegen op Recept. De huisarts schrijft een officieel recept uit om meer te gaan bewegen. Met dit recept en een eigen bijdrage kan de patiënt onder deskundige begeleiding gaan sporten. Het voorschrift is bedoeld voor patiënten waarbij de huisarts het idee heeft dat meer bewegen de gezondheid van de betrokken patiënt ten goede zal komen. De doelgroep van het project is mensen tot 65 jaar. Het NIGZ heeft in samenwerking met STIOM een handboek en training ‘Lokale Implementatie Bewegen op Recept' ontwikkeld. De training is bedoeld voor professionals, die bijvoorbeeld werkzaam zijn bij gemeente, GGD, (gemeentelijk) sportbureau of een welzijnsorganisatie. Op diverse plaatsen is een consultatiebureau voor ouderen (CbO) opgericht. Dit is een periodieke vorm van preventieve zorg voor ouderen vanaf 50 jaar. De medewerkers van het bureau kijken naar fysieke gezondheid, leefstijl, maar ook naar sociaal, emotioneel, psychisch en cognitief functioneren. Het consultatiebureau behandelt niet, maar signaleert risico's en informeert de ouderen over gezond en actief ouder worden. Op diverse plekken functioneren al consultatiebureaus en het Platform Consultatiebureau voor ouderen heeft een werkmethodiek ontwikkeld. Deze geeft praktische handreikingen voor de voorbereiding en organisatie van het consultatiebureau voor ouderen. In Gelderland worden met ondersteuning van de Provincie op diverse plaatsen Consultatiebureaus voor Ouderen gerealiseerd. Het gaat om de gemeenten: Apeldoorn, Epe, Heerde, Brummen, Voorst, Hattem, Arnhem, Nijmegen, Zutphen, Berkelland en Wageningen (vitaliteitscentrum).

Voorlichtingsactiviteiten Voor senioren is er het preventieprogramma Bewegen en Gezondheid. Het richt zich op beweging ter verbetering van mobiliteit en zelfredzaamheid van ouderen. Er wordt ook gekeken naar andere leefstijlfactoren, zoals: veiligheid, voeding, stress en ontspanning. Het totale cursusprogramma Bewegen en Gezondheid bestaat uit verschillende modules. De Gelderse Sport Federatie biedt 3 modules aan: Als botten en spieren protesteren Voorlichting over het bewegingsapparaat met oefeningen om klachten te voorkomen of te verminderen. In Balans Voorlichting en oefeningen gericht op het voorkomen van vallen. Bijeenkomsten van twee uur. Fit door het leven In deze module staan fitheid en conditie centraal. Wat kunnen mensen zelf doen om de conditie op peil te houden en deze te verbeteren.

18


Spectrum CMO

4.2 Stimuleringsprojecten en beweegprogramma’s In Nederland zijn diverse projecten met als doel bewegen bij ouderen te stimuleren. Bij deze projecten gaat het vaak om een combinatie van het aanbieden van een beweegprogramma en het voorzien in een sociale structuur, die het bewegen stimuleert en ondersteunt.

Bieden van sociale steun Voor de doeltreffendheid van bewegingsactiviteiten is de sociale steun van familie en vrienden belangrijk. Daarnaast is het door afspreken om samen te gaan bewegen of sporten gemakkelijker om beweegactiviteiten te starten en te blijven volhouden, dit komt door het sociale contact en de sociale controle. Beweeg- of sportmaatjes bieden dan een uitkomst. Op de internetsite www.beweegmaatje.nl is een sport- of beweegmaatje te vinden, bijvoorbeeld iemand om mee naar de sportschool te gaan, te wandelen of te fietsen. Het systeem zoekt altijd een beweegmaatje in de buurt. Ook sportverenigingen en fitnesscentra kunnen hierin een rol spelen door beginnende sporters aan elkaar te koppelen of door het aanmelden als duo te stimuleren.

Beweegprogramma’s De beweegprogramma’s dienen vaak als opstap naar de reguliere sport. In Nederland zijn verschillende programma’s ontwikkeld. De meest bekende is de GALM-methode (Groninger Actief Leef Model). De andere methodes zijn in aanpak vergelijkbaar met GALM, maar afgestemd op bepaalde doelgroepen als: mensen met een chronische aandoening, allochtone ouderen of mensen met eenzaamheidsgevoelens. GALM, SCALA en GALLOM hebben als doelgroep mensen tussen de 55 en 65 jaar. Voor de groep van 65 jaar en ouder is het GALM+ programma ontwikkeld. De projecten SMALL en ACTOR richten zich ook op ouderen boven de 65 jaar. GALM richt zich op inactieve senioren van 55 tot en met 65 jaar. De methode is ontwikkeld door de Rijksuniversiteit Groningen en heeft als doel het stimuleren en begeleiden van senioren om sportief actief te worden en te blijven. Projectmedewerkers benaderen ouderen. Vervolgens wordt de motorische fitheid van de ouderen gemeten (fittest), daarna krijgen ouderen een introductie- en vervolgprogramma aangeboden. Tot slot krijgen zij een persoonlijk advies over sportieve activiteiten. Na de GALM-periode van anderhalf jaar zorgen projectmedewerkers ervoor dat de deelnemers hun sportieve actieve leefstijl kunnen continueren, bijvoorbeeld bij een sportvereniging. Sinds de start is de GALM-methode in 225 gemeenten uitgevoerd (januari 2008). In Gelderland zijn dit de gemeenten: Aalten, Bergh, Brummen, Culemborg, Didam, Lochem, Millingen a/d Rijn, Nunspeet, Tiel, Winterswijk, Wisch, Zaltbommel, Zutphen, Nijmegen, Renkum, Duiven, Westervoort, Eibergen, Epe, Groesbeek, Arnhem, Heumen, Lichtenvoorde, Nijkerk, Rheden, Wijchen, Doetinchem en Harderwijk. Uit onderzoek blijkt dat GALM effecten heeft op de motorische en fysiologische fitheid (onder andere: beenkracht, balans, uithoudingsvermogen en BodyMass Index). Van GALM zijn verschillende wetenschappelijke publicaties verschenen. Verder is er ook een handboek van de methode. GALM+ dat speciaal voor 65-plus is ontwikkeld, wordt in Gelderland momenteel niet uitgevoerd.

Spectrum CMO


19

GALM in Zutphen De gemeente Zutphen, Born Ouderenwerk en de ouderenbonden bieden inwoners van 55 jaar en ouder de unieke mogelijkheid om gedurende een periode van anderhalf jaar deel te nemen aan een sportstimuleringsproject voor 55-plussers. Dit sportstimuleringsproject zal van start gaan onder de naam Vutfit. Naast het gezondheidsaspect spelen plezier in bewegen en ontmoeting met anderen een belangrijke rol in dit project. In het kader van dit project wordt 55-plussers de mogelijkheid geboden om hun fitheid te laten meten met behulp van de Groninger Fitheidstest. Daarna zal een gericht bewegingsadvies worden gegeven met betrekking tot de te ondernemen sportieve activiteiten. Het project is gericht op alle 55-plussers die weer willen starten met sportieve activiteiten of die hun conditie willen verbeteren. SCALA is een sportstimuleringsstrategie voor senioren van 55 tot 65 jaar met chronische aandoeningen en/of lichamelijke beperkingen. Het doel van de SCALA-strategie is om mensen met een chronische aandoening (opnieuw) sportief actief te laten worden én sportief actief te houden. Vanaf 2001 wordt SCALA op projectbasis landelijk geïmplementeerd. Uit onderzoek blijkt dat SCALA-deelname een positieve invloed heeft op fitheid, functionele vaardigheden en mate van ervaren beperking. Van SCALA zijn een website, video’s, werkmappen en wetenschappelijke publicaties verschenen. Dit project is onder andere in Lochem uitgevoerd. GALLOM richt zich op niet of te weinig actieve allochtone senioren in de leeftijd van 55 tot 65 jaar. De doelgroep wordt benaderd en geworven via bestaande netwerken, zoals de moskee, buurthuizen en dergelijke. Informatiefolders zijn geschreven in de taal van de deelnemers. Het is van belang vooraf in kaart te brengen welke netwerken er zijn en welke sleutelfiguren daarbij horen. Bij de fittest wordt ook gebruik gemaakt van de Groninger Fitheidstest voor Ouderen. Het bewegingsprogramma bestaat net als bij GALM uit een gevarieerd sporten spelaanbod, waarbij ook aandacht wordt besteed aan specifieke wensen van de deelnemers. Er wordt echter zo veel mogelijk lesgegeven door docenten van dezelfde etnische afkomst. Het programma kan afzonderlijk voor mannen en vrouwen worden aangeboden. GALLOM werd in de gemeente Arnhem onder de naam Gezond Bewegen uitgevoerd en wordt momenteel in de gemeente Rheden aan allochtone volwassenen aangeboden. SMALL is een beweeginterventie voor inactieve 55-plussers woonachtig in kleine gemeenten of kleinere kernen. SMALL staat voor Stimulerings Model voor een Actief Leven door Leefstijlactiviteiten. Het SMALL-project bestaat uit een fittest, een beweegprogramma en telefonische counseling. Daarbij ligt de nadruk op het stellen van doelen om meer te gaan bewegen in het dagelijks leven. Het project richt zich ook op mensen boven de 65 jaar. Uit de evaluatie van de eerste 9 SMALL-projecten blijkt dat de interventie in de praktijk goed uitvoerbaar is. Ook vinden de deelnemers de methode aantrekkelijk en de meeste deelnemers geven aan dat ze meer zijn gaan bewegen. In Gelderland werd SMALL in Voorst, Overbetuwe en Rhenen uitgevoerd. ACTOR heeft tot doel de eenzaamheid onder senioren te verminderen door middel van sociale en fysieke activering. Bij ACTOR wordt een activiteitenprogramma aangeboden, dat bestaat uit onder andere beweegactiviteiten en een sociale vaardigheden training. De eigen inbreng van deelnemers speelt een belangrijke rol. ACTOR wordt nog niet in de provincie Gelderland uitgevoerd.

20


Spectrum CMO

De COACH-methode is een bewegingsstimuleringsmethode voor mensen die onvoldoende lichamelijk actief zijn. Het heeft als doel deze mensen een lichamelijk actieve leefstijl aan te leren. Door het gebruik van de stappenteller kunnen mensen hun eigen lichamelijk activiteitenpatroon monitoren. De feedback die zij hierdoor krijgen, is van belang om uit te vinden hoeveel toename van het aantal stappen in het dagelijks leven haalbaar is. Deze methode wordt ook binnen het project SMALL aangeboden.

Projecten Naast beweegprogramma’s zijn er nog andere projecten met als doel ouderen tot bewegen te stimuleren. Vaak zijn dit activiteiten op wijkniveau, zoals leefstijl Actief in de wijk en Big!Move. Leefstijl Actief in de wijk is een stimuleringsproject waarbij ouderen actief gestimuleerd worden bij de organisatie van bewegingsactiviteiten én deelname in de eigen buurt. Het bestaande bewegingsaanbod is hierbij het uitgangspunt. Laagdrempelig bewegingsaanbod, zoals: Meer Bewegen voor Ouderen, wandelen en fietsen hebben de voorkeur. Het doel is bewoners te laten ervaren dat een wekelijkse groepsactiviteit bijdraagt aan een gezonde leefstijl ten gunste van zelfredzaamheid, zelfstandig blijven wonen en behoud van sociale contacten. Het Brabants Ondersteuningsinstituut Zorg heeft de methode ontwikkeld. Leefstijl Actief in de Wijk wordt niet in Gelderland uitgevoerd. Big!Move staat voor Beweging In Gedrag. Het is een gefaseerd groepsprogramma voor buurtbewoners die meer grip willen krijgen op hun gezondheid. In groepjes ondernemen buurtbewoners, na verwijzing door de huisarts, een aansprekende activiteit onder deskundige begeleiding. Naast directe gezondheidswinst wordt met dit project de samenhang in de wijk (ook tussen zorgen welzijnsorganisaties) verbeterd. Voor ouderen en kinderen zijn er speciale groepen. Big!Move wordt niet in Gelderland aangeboden. Het is gestart in Amsterdam Venserpolder. Andere locaties zijn: Utrecht Overvecht, Amsterdam Westerpark en Gooioord.

4.3 Woonomgeving Ook de woonomgeving heeft invloed op de gezondheid en het gezondheidsgedrag van de inwoners. Zo zijn mensen eerder geneigd om te wandelen als er winkels in de buurt zijn en lijken parken vooral tot activiteit te stimuleren als ze in esthetische zin aantrekkelijk zijn, bijvoorbeeld doordat er wandelpaden met bomen zijn in plaats van open vlakten. Ook zullen in een verkeers- en sociaal veilige woonomgeving mensen meer geneigd zijn te gaan bewegen. Dat maakt dat de inrichting van de wijk belangrijke aangrijpingspunten biedt voor gezondheidsbevordering.

Wijkinrichting Door het RIVM is in de gemeente Voorhout een handleiding ontwikkeld en getoetst waarmee gemeenten een bewegingsbevorderende en veilige inrichting van wijken kunnen realiseren. De handleiding geeft stapsgewijs aan hoe een bewegingsbevorderende en veilige woonwijk kan ontstaan en geeft aanbevelingen voor het inrichten van wijken. Ook de Fietsersbond is een project gestart, waarbij specifiek aandacht besteed wordt aan het benutten van de fiets. Met het project Wijken voor de Fiets willen zij de positie van het langzaam verkeer in steden verstevigen.

Spectrum CMO


21

Samen met gemeenten en woningcorporaties nemen ze het stedenbouwkundig plan onder de loep. Waar is er ruimte te maken voor fietser en voetganger? Hoe kun je rekening houden met de meest kwetsbare verkeersdeelnemers: kinderen en ouderen? Is er genoeg veilige stallingsruimte? De Fietsersbond heeft een aantal instrumenten ontwikkeld om bewegen in de wijk te bevorderen.

Wandelroutes Door veilige loop- en wandelroutes in de buurt wordt het gemakkelijker om in beweging te komen en te blijven. Het is van belang dat zowel ongeorganiseerde als georganiseerde lopers op een veilige manier hun sport kunnen beoefenen. Dit kan door het aanleggen van een veilige wandelroute. Dit parcours voldoet aan een aantal criteria, zoals: goede verlichting, vlakke ondergrond en liefst in een groene omgeving. Het leuke is dat je op elk willekeurige plek in de route kunt opstappen. De route is bestemd voor wandelaars, trimmers, joggers en hardlopers. In Gelderland zijn er routes in Arnhem, Barneveld, Borculo, Epe, Ermelo, Harderwijk, Heerde en Putten.

Outdoor fitness Outdoor fitness houdt in: ‘speeltoestellen’ in de buitenlucht waar spierkracht en flexibiliteit kunnen worden getraind. Fitness in de buitenlucht biedt kansen om buurtbewoners en gebruikers van parken in beweging te krijgen. Door het plaatsen van dit type straatmeubilair worden zij aangemoedigd om te sporten. In Spanje, Finland en Duitsland bestaat het concept Outdoor fitness al langer. In Nederland is het op dit moment in ontwikkeling. Natuurlijk zijn de weersomstandigheden in Nederland niet altijd ideaal voor buiten trainen. Een oplossing is bijvoorbeeld een ‘Fitnesshouse’ waarbij verschillende toestellen onder een overkapping zijn ondergebracht.

Buitenfitness in Huize Salland In de tuin van Huize Salland in Deventer staan sinds enkele jaren fitnesstoestellen. Met deze toestellen kunnen senioren veilig én met plezier hun spieren trainen in de buitenlucht. De fysiotherapeut van Huize Salland gebruikt de toestellen ook voor een MBvO les. De toestellen zijn zo ontworpen dat de oefeningen met en zonder deskundige begeleiding kunnen worden gedaan, maar de ervaring is dat begeleiding belangrijk is. Zeker in het begin. Zo worden de oefeningen correct uitgevoerd. Veel ouderen voelen zich toch geremd om in het openbaar te gaan trainen. Iemand moet dan het initiatief nemen om hen aan te moedigen. Langs de toestellen staan bankjes om uit te rusten en ervaringen met elkaar uit te wisselen of om gewoon samen te genieten van het ‘in beweging zijn’ in de buitenlucht. De fitnesstoestellen stimuleren senioren om meer te gaan bewegen, maar ook de sociale contacten tussen senioren onderling krijgen een nieuwe impuls. Vooral het aspect om samen activiteiten te doen, stimuleert mensen om te blijven bewegen. De provincie Gelderland ondersteunt vijf pilotprojecten outdoor fitness binnen Gelderland4. In de tuin van woon- en zorgcentrum Beringhem in Bennekom is in 2008 de eerste Beweegtuin van Gelderland gerealiseerd.

4

Zorgcentrum Kulenburg, Culemborg; wijk Ganzepoel, Westervoort; Woonservicegebied De Elsthof, Wijchen; Malderburch Malden, Heumen; Woonzorgcentrum Beringhem Bennekom.

22


Spectrum CMO

Het gaat om de combinatie van toestellen met beweegaanbod. Dat betekent dat niet alleen toestellen voor de doelgroep senioren worden neergezet, maar ook een wekelijks aanbod door een sportbuurtwerker en fysiotherapeut wordt verzorgd. Hierdoor kunnen ouderen op een laagdrempelige manier kennismaken met de toestellen en op de juiste manier oefeningen uitvoeren. Naast gezondheidswinst is een dergelijke Beweegtuin ook goed voor het sociaal contact.

Uit: TNO Magazine

Een speelplein voor senioren In de deelgemeente Feijenoord Rotterdam is een speelplein voor senioren. Ouderen volgen twee keer per week een trainingssessie van een uur. De oefeningen richten zich op het verbeteren van de balans, coördinatie en flexibiliteit van de deelnemers. Deelnemers staan onder begeleiding van een fysiotherapeut en een sportinstructeur. Voorafgaand aan de trainingen bestaat voor de deelnemers de mogelijkheid om een kopje koffie of thee te drinken. Het gebruik van openbare speelplaatsen en de speeltoestellen biedt een nieuwe, goedkope en eenvoudige mogelijkheid voor het aanbieden van een beweegprogramma voor ouderen. De speelplaatsen kunnen op deze manier een nieuwe maatschappelijke functie vervullen en kunnen inspelen op de behoefte van ouderen om meer te bewegen. Bij de toestellen is een programma en cursus ontwikkeld. TNO heeft dit project met speeltoestellen geëvalueerd.

4.4 Stichting Welzijn Ouderen Stichtingen Welzijn Ouderen kunnen op verschillende manieren een actieve rol spelen om ouderen meer in beweging te krijgen. Voor de indeling van mogelijkheden is, net als in hoofdstuk 3, gebruik gemaakt van de dienstenindeling.

Spectrum CMO


23

Informatie en consultatie Een welzijnsorganisatie kan op verschillende manieren het dagelijks bewegen stimuleren. Enkele voorbeelden zijn: De actieve organisatie Ook de medewerkers en de vrijwilligers van de welzijnsorganisatie zijn (of worden) actief en geven zo het goede voorbeeld. De algemene beweegregels worden binnen de organisatie toegepast, bijvoorbeeld door fietsen (naar het werk) te stimuleren, net als traplopen en lunchwandelen of door het organiseren van actieve of sportieve uitjes voor medewerkers en vrijwilligers. Bewegen bij andere activiteiten Bij het organiseren van activiteiten is er aandacht voor bewegen. De welzijnsinstelling kan ouderen uitnodigen om zoveel mogelijk met de fiets of lopend naar de locatie te komen of tijdens (culturele) activiteiten, voorlichting of cursussen een korte beweegpauze organiseren (eenvoudige oefeningen of wandeling). Actief zijn ondersteunen Activiteiten organiseren met een stappenteller of fietskilometerteller. Deelnemers registeren in een bepaalde tijd het aantal stappen dat zij zetten of het aantal kilometers dat zij fietsen. Het kan gaan om een competitie of een activiteit waar deelnemers samen naar Rome, Milaan of een andere bestemming fietsen of lopen. Bewegen op advies De ouderenadviseur adviseert over het beweegaanbod en biedt ondersteuning bij het vinden van een geschikt beweegprogramma of sportactiviteit. Een andere mogelijkheid is dat de ouderenadviseur, net als bij het project Bewegen op recept, kan ‘doorverwijzen’ naar een beweegactiviteit waar de oudere onder begeleiding van een fysiotherapeut kan trainen. Voorlichting Het aanbieden van voorlichtingsbijeenkomsten over bewegen en gezondheid, bijvoorbeeld in samenwerking met GGD, GSF of sportorganisaties.

Seniorencontactdag Vele tientallen ouderen uit de gemeenten Duiven en Westervoort hebben een mooie seniorencontactdag beleefd. De dag van Stichting Mikado en de gezamenlijke ouderenbonden stond helemaal in het teken van bewegen en gezondheid. De senioren werden geïnformeerd over beweging en gezondheid. Bij de entree was er al een ludieke test van het gewicht en de omvang van de deelnemers. Jongeren gaven een demonstratie jumpstyle en er was er een beweeg- en gezondheidsquiz met landelijke en regionale vragen. Naast informatie stonden gezelligheid en het opdoen van nieuwe contacten centraal.

Recreatie en educatie De SWO kan samen met een (sport)aanbieder activiteiten organiseren. Ook landelijke campagnes of acties bieden aanknopingspunten om extra activiteiten te organiseren. Voorbeelden zijn: Een beweegweek voor senioren. Senioren in een speciale week kennis laten maken met verschillende beweegmogelijkheden in de gemeenten (wijk of buurt) en hen activeren om te gaan sporten.

24


Spectrum CMO

55+ Bewust Actief in Voorst De beweegweek ‘55+ Bewust Actief’ is een project van de Stichting Welzijn Ouderen, samen met de gemeente Voorst en de Gelderse Sport Federatie. Het project is ontwikkeld voor mensen vanaf 55 jaar, die graag lichamelijk weer actiever willen worden. Tijdens de beweegweek staat in de gehele gemeente Voorst sport voor senioren centraal. Voorafgaand aan de beweegweek wordt een sportmarkt georganiseerd. Sportverenigingen kunnen zich hier presenteren en een demonstratie laten zien.

Met een fiets- of wandelvereniging tochten uitzetten. Het kan gaan om bekende wandelingen of fietstochten, maar ook bijvoorbeeld thematisch of variërend per seizoen. Door een wandeltocht door de wijk leren bewoners hun eigen omgeving beter kennen.

Wandelen in de Wijk Door heel Tilburg zijn 15 wandelroutes van ongeveer 2,5 Engelse mijlen (4 kilometer) uitgezet voor het project ´Wandelen in de Wijk´. Op een sportieve manier ontdekken de wandelaars de verborgen parels van Tilburg. Iedereen mag meedoen en er is speciale aandacht voor 50-plussers. De routes van Wandelen in de Wijk beginnen en eindigen in een wijkcentrum.

Beweegactiviteiten in de buitenlucht. Zo bieden de outdoor fitnesstoestellen veel mogelijkheden om activiteiten te organiseren, bijvoorbeeld MBvO in de buitenlucht. Sommige leveranciers van de apparatuur bieden ook een speciaal beweegprogramma dat op de toestellen kan worden uitgevoerd. Ook kunnen de fitnessapparaten als warmingup worden gebruikt, bijvoorbeeld voorafgaand aan een fiets- wandel- of nordic walking tocht.

Activering en ondersteuning Voor een deel van de ouderen is het ontbreken van een beweegmaatje een belemmering om meer te gaan bewegen. Zij zoeken iemand waarmee ze samen kunnen wandelen, fietsen of sporten. Om de activiteit (weer) op te pakken, maar ook om het vol te houden. Via internet is het mogelijk om een beweegmaatje te zoeken (via beweegmaatje.nl of www.50plus.nl). Niet alle 65-plussers zijn gewend aan internet. Voor deze groep kan de SWO ook ondersteunen en bemiddelen bij het zoeken van een beweegmaatje.

Samen op Stap is een bemiddelingsbureau voor activiteiten. 55-plussers die op zoek zijn naar een leeftijdsgenoot om samen gezellige dingen te doen, kunnen hiervoor bij de SWOH terecht. Het is geen relatiebemiddelingsbureau, maar bedoeld voor het vinden van een maatje om activiteiten (winkelen, wandelen, sporten) te kunnen ondernemen. In een speciale krant ‘Samen op Stap’ kan men een advertentie plaatsen, eventueel met hulp van een vrijwilliger. De voorlichtingsboodschap is duidelijk: probeer bewegen in te passen binnen je dagelijkse activiteiten: trap lopen, ga er op uit, fiets, wandel en tuinier. Echter, voor sommige ouderen zijn kleine activiteiten als boodschappen doen of een uitstapje maken al lastig te organiseren, omdat voorzieningen niet in de directe omgeving zijn of door lichamelijke beperkingen. De BoodschappenPlusBus kan dan ondersteunen en voorkomt dat deze ouderen de hele dag ‘passief’ thuis zitten. Ouderen kunnen zo activiteiten ondernemen, uitstapjes doen en er samen op uit gaan.

Spectrum CMO


25

In Arnhem rijdt de BoodschappenPlusBus. Via de BoodschappenPlusBus kunnen ouderen weer activiteiten ondernemen, uitstapjes doen en er samen op uit gaan, waardoor ze zich minder alleen voelen en nieuwe mensen leren kennen. De BoodschappenPlusBus haalt de ouderen thuis op, waarbij ze begeleid worden door een vrijwilliger. Wekelijks zijn er verschillende activiteiten, zo gaat de BoodschappenPlusBus naar winkels en winkelcentra, waarna de deelnemers en vrijwilligers na het boodschappen doen samen nog een kopje koffie drinken.

Coördinatie: samenwerking en afstemming Naast het aanbieden van diensten en organiseren van activiteiten kan een SWO ook initiatiefnemer zijn van een project, dit coördineren of een partner zijn in samenwerkingsverbanden, bijvoorbeeld deelname aan één van de overlegstructuren (taskforce of netwerkbenadering), die door de GSF bij verschillende gemeenten worden georganiseerd.

Netwerkaanpak Binnen de netwerkaanpak, die is ontwikkeld door het NISB, wordt op uitvoeringsniveau gewerkt aan het bouwen van een structureel netwerk dat zich inzet voor sport en bewegen voor 50-plussers. Professionals werken in de uitvoering samen voor een geschikte aanpak om inactieve 50-plussers, die moeilijk bereikbaar zijn, in beweging te krijgen en te houden.

Lokale taskforce Een lokale Taskforce Sport en Bewegen 50+ is een gemeentelijke stuurgroep van organisaties, die zich vanuit beleidsniveau inzetten voor sport en bewegen voor 50-plussers. Lokale taskforces kunnen helpen het sporten beweegbeleid voor senioren binnen een gemeente beter af te stemmen en te stimuleren.

Welzijn Hulst: van Taskforce naar beweegaanbod In het Zeeuwse Hulst is in 2006 de lokale Taskforce Sport en Bewegen 50+ gestart. Dit op initiatief van de gemeente, Sport Zeeland en Stichting Welzijn Hulst (SWH). In de stuurgroep zitten de gemeente, ouderenbonden, de lokale seniorenraad en een fysiotherapeut. Samen hebben zij een behoeftepeiling uitgevoerd onder senioren in en om Hulst. Er komt naar voren dat sporten beweegactiviteiten onvoldoende bekendheid genieten. Om hier iets aan te doen, maakt de Taskforce een sporten beweeggids met huis-aan-huis verspreiding. Tegelijk presenteren organisaties zich op een sporten beweegbeurs waar 550 mensen op afkwamen. De vervolgstap is een laagdrempelig steunpunt voor sport en bewegen. Momenteel wordt het beweegaanbod ook bekend gemaakt middels informatieve huisbezoeken voor 75-plussers door welzijnswerkers. In de omringende dorpen vindt hetzelfde plaats via een ‘Kernteam eenzaamheid’ van hulpverleners van de thuiszorg, SWH en vrijwilligers van de Zonnebloem. Signaleren De medewerkers en vrijwilligers van een SWO vangen signalen op van ouderen en krijgen vragen over diverse onderwerpen. Ook over bewegen en sport. De SWO kan gemeenten en instellingen adviseren over de behoeften en wensen van 65-plussers op dit terrein. Ook kan de SWO de gemeente adviseren over projecten en over voorzieningen.

26


Spectrum CMO

5. Beleid en financiële middelen

De overheid wil een actieve leefstijl bevorderen ten behoeve van gezondheid, zelfredzaamheid en participatie. Vooral voor ouderen is bewegen (sport) een goede manier om actief mee te (blijven) doen aan de samenleving en om sociale contacten te onderhouden. Dit hoofdstuk geeft een overzicht van beleidsterreinen die direct of indirect invloed hebben op het stimuleren van een actieve leefstijl bij 65-plussers. De laatste paragraaf gaat over gemeentelijk beleid. Hier staan enkele voorbeelden van activiteiten van een Stichting Welzijn Ouderen beschreven.

5.1 Landelijke overheid Het ministerie van VWS stimuleert en subsidieert activiteiten die bewegen bevorderen. Ook kan het ministerie van Volkshuisvesting, Ruimtelijke Ordening en Milieubeheer (VROM) indirect een bijdrage leveren aan de bevordering van lichamelijke activiteit. Zij neemt onder andere besluiten over de aanleg van fietsen wandelpaden. Een belangrijke stimuleringsregeling van het ministerie van VWS was de breedtesportimpuls. De breedtesportimpuls was een uitwerking van de nota ‘Wat sport beweegt’ (1996). Het doel was gemeenten, sportbonden en provincies aan te zetten tot een actiever sportbeleid door financieel bij te dragen aan nieuwe sportactiviteiten. Tot en met 2004 konden gemeenten subsidie aanvragen. In Gelderland hebben 58 gemeenten een aanvraag ingediend (voor herindeling). Enkele projecten lopen nog tot 2009. In de nota 'Tijd voor sport’ beschrijft het kabinet aan de hand van drie overkoepelende thema’s: Meedoen, Bewegen en Presteren de hoofdlijnen van het sportbeleid in de periode 2006-2010. Eén van de prominente programma's uit deze kabinetsnota is het Nationaal Actieplan Sport en Bewegen (NASB). Het actieprogramma is gericht op het in beweging krijgen van de Nederlandse bevolking. De campagne 30 minuten bewegen (zie 4.1) zorgt voor de communicatieve ondersteuning. Het

Nationaal Actieplan Sport en Bewegen heeft als doel een bijdrage te leveren aan: Het terugdringen van de bewegingsarmoede. Het verminderen van overgewicht onder de Nederlandse bevolking. Het terugdringen van andere gezondheidsproblemen als: diabetes, hart- en vaatziekten en depressie. Het realiseren van een meer beweegvriendelijke omgeving.

Het kabinet wil samen met de gemeenten en de sportsector een impuls geven aan het realiseren van beweeginterventies en stimuleren dat deze interventies onderdeel uit gaan maken van gemeentelijke plannen voor het lokaal gezondheidsbeleid. Het NASB bestaat uit financiering aan de gemeenten met de grootste gezondheidsachterstanden, maar biedt ook ondersteuning aan de overige gemeenten. Deze zal voornamelijk bestaan uit: kennisoverdracht en uitwisseling, het verspreiden van good practices/kansrijke interventies en ondersteuning op maat bij de realisering van beweeginterventies.

Spectrum CMO


27

In de nota ‘Ouderenbeleid in het perspectief van de vergrijzing’ (2003) is het stimuleren van bewegen bij ouderen tevens een aandachtspunt. Het gaat om preventieve maatregelen om ouderen fit en gezond te houden en het creëren van de juiste randvoorwaarden als een veilige woonomgeving zonder obstakels, zodat ouderen zich vrij kunnen bewegen.

5.2 Provincie Gelderland De provincie Gelderland wil Gelderse burgers stimuleren tot een gezondere en actieve leefstijl. In de nota ‘Sport en bewegen: Speelveld in beweging' (2005), is het sportbeleid van de provincie Gelderland uiteengezet. In de nota is aandacht voor: gezondheid, onderwijs, sport voor ouderen, jeugd, mensen met een beperking, minderheden en speelruimte. De Gelderse Sport Federatie (GSF) staat centraal bij de uitvoering van het provinciale sportbeleid. Gemeenten, verenigingen, onderwijs en bedrijven kunnen van de diensten van de GSF gebruik maken (zie hiervoor 2.3). Met het programma Ontgroening en Vergrijzing investeert de Provincie Gelderland in projecten die het voor ouderen en mensen met een beperking mogelijk maakt langer zelfstandig te wonen. Het programma Ontgroening en Vergrijzing bestaat uit negen programmalijnen. Het stimuleren van een actieve leefstijl is direct een aandachtspunt. Denk bijvoorbeeld aan een veilige en obstakelvrije woonomgeving en een passend aanbod aan zorgen welzijnsdiensten om te kunnen bewegen. Kennisplein Vergrijzing is de themasite van het programma Ontgroening en Vergrijzing. Op deze site zijn onder andere nieuwsberichten, projecten en praktijkvoorbeelden te vinden, bijvoorbeeld informatie over outdoor fitness en consultatiebureaus in Gelderland (zie ook hoofdstuk 4).

5.3 Gemeenten De gemeente kan vanuit verschillende beleidsterreinen een actieve leefstijl bij senioren stimuleren: het ouderenbeleid, gemeentelijk sportbeleid, lokaal gezondheidsbeleid en het Wmo-beleid. De diensten en producten van het welzijnswerk voor ouderen vallen onder de Wmo, daarom worden deze nader toegelicht. Sinds 1 januari 2007 is de Wet Maatschappelijke Ondersteuning (Wmo) van kracht. Het doel van deze wet is dat iedereen zo goed mogelijk kan deelnemen aan de samenleving. Dat geldt voor jong en oud, voor gezonde mensen en voor mensen met een (tijdelijke) beperking. Zoals in hoofdstuk 2 staat toegelicht, zijn gezondheid en fitheid van invloed op de maatschappelijke participatie van ouderen. Ouderen die een ziekte hebben, zijn in maatschappelijk opzicht beduidend minder actief dan ouderen zonder ziekten (RIVM, 2005). Het stimuleren van sport en bewegen sluit aan bij het realiseren van ambities en doelen in het kader van de Wmo.

28


Spectrum CMO

Vooral het eerste prestatieveld ‘Bevorderen van de sociale samenhang en de leefbaarheid van dorpen, wijken en buurten’ biedt veel mogelijkheden. De prestatievelden 3 en 5 bieden tevens aanknopingspunten3. Deze paragraaf beschrijft kort de relatie tussen bewegen en deze drie Wmo-prestatievelden. Ter illustratie worden enkele voorbeelden van activiteiten van een Stichting Welzijn Ouderen gegeven.

Bevorderen van de sociale samenhang in en leefbaarheid van dorpen, wijken en buurten Onder dit prestatieveld vallen voorzieningen en organisaties die activiteiten uitvoeren, gericht op ontmoeting, sociaal-culturele activiteiten, sport en het bevorderen van leefbaarheid en integratie. In principe is het prestatieveld bedoeld voor alle burgers in een sociaalgeografische omgeving (buurt, wijk of gemeente). Sport en spel spelen een belangrijke rol bij het bereiken van de doelstellingen van dit prestatieveld. Aanbieders van sporten beweegactiviteiten, zoals: sportverenigingen, fitnesscentra en buurthuizen dragen bij aan sociale samenhang en leefbaarheid. Zij kunnen dienen als ontmoetingsplaats of voor (buurt)activiteiten. Ook is de inrichting van de wijk van invloed op de leefbaarheid en de leefstijl. Zo kunnen winkels in de buurt mensen stimuleren vaker de fiets te pakken of te lopen. Vooral voor ouderen is wandelen een goede en gemakkelijk in de leefstijl te integreren vorm van bewegen. Verder maken voldoende recreatiemogelijkheden de wijk aantrekkelijk. Projecten en activiteiten die onder dit prestatieveld passen zijn bijvoorbeeld: sportstimuleringsprojecten als: ‘leefstijl actief in de wijk’ en het organiseren van beweeg- en sportactiviteiten, zoals: wandelen fietstochten of een dag waarop bewoners kunnen kennismaken met sportaanbieders in de buurt. Ook initiatieven als outdoor fitness vergroten de leefbaarheid van de wijk.

SWO maakt de wijk leefbaar, sociaal en actief Advies aan de gemeente over beweegaanbod en goede voorzieningen als fietsen wandelpaden in de buurt. Wijkverkennende wandeltochten organiseren, bijvoorbeeld samen met wandelverenigingen. Ouderen stimuleren te fietsen door bijvoorbeeld samen met de Fietsersbond en VVN een dag ‘Veilig en Gezond op de Fiets’ te organiseren. Een sportkennismakingsdag organiseren samen met lokale sportaanbieders. Bewegen in de buitenruimte stimuleren, bijvoorbeeld door een beweegprogramma rondom bestaande wandelroutes (veilige wandelroutes), trimbanen of outdoor fitness.

Informatie, advies en cliëntondersteuning Het gaat om activiteiten die ouderen de weg wijzen in het veld van maatschappelijke ondersteuning. Ook sport en bewegen horen thuis binnen de gemeentelijke informatievoorziening (Wmo-loket, huis-aan-huisbladen, et cetera).

3

Prestatieveld 3: Geven van informatie, advies en cliëntondersteuning. Prestatieveld 5: Bevorderen van de deelname aan het maatschappelijke verkeer en van het zelfstandig functioneren van mensen met een beperking, een chronisch psychisch probleem en van mensen met een psychosociaal probleem.

Spectrum CMO


29

SWO voor vragen en advies Samen met gemeenten en sportaanbieder een sporten beweeggids voor 55-plus ontwikkelen. Deze bijvoorbeeld huis-aan-huis verspreiden en/of tijdens het informatief huisbezoek. Beweeg- en sportaanbod op de website van de SWO en de tijden in huis-aanhuisblad vermelden. Een sporten beweegwijzer voor mensen met een beperking ontwikkelen, bijvoorbeeld in samenwerking met MEE en de Gelderse Sportfederatie. Structurele aandacht voor bewegen tijdens het (preventief) huisbezoek. De ouderenadviseur geeft advies over een actieve leefstijl (of een persoonlijk beweegadvies). De SWO biedt ondersteuning bij het zoeken van een beweegmaatje.

Bevorderen van deelname aan het maatschappelijk verkeer en het zelfstandig functioneren van mensen met een beperking of een chronisch psychisch of psychosociaal probleem De deelname van mensen met een beperking aan het maatschappelijk verkeer zal bevorderd worden als zij zich met hun rolstoel, of met welk hulpmiddel dan ook, gemakkelijk kunnen bewegen in hun woonomgeving en toegang hebben tot alle openbare faciliteiten. Ook het organiseren van activiteiten met een sociaal-recreatief of sportief karakter, zodat ook specifieke doelgroepen daaraan kunnen deelnemen, is een goed voorbeeld. Bij participatie in de samenleving gaat het om de mogelijkheden tot deelname aan alle aspecten van de samenleving. Algemene (sport)voorzieningen zijn in de praktijk nog lang niet altijd toegankelijk voor mensen met een beperking, zowel voor de gehandicapte supporter als voor de gehandicapte sporter. Zij ervaren bijvoorbeeld drempels om lid te worden van sportverenigingen, vaak omdat het prestatieniveau voor hen te hoog is.

SWO verlaagt de drempel In samenwerking met de Gehandicaptenraad adviseren over het fysiek beter toegankelijk maken van een sportvoorziening voor rolstoel, rollator of mensen die slecht ter been zijn. Stimuleren dat er activiteiten worden georganiseerd voor extra kwetsbare groepen, bijvoorbeeld een sportschool die bepaalde uren open is voor mensen met een chronische aandoening of voor mensen met een verstandelijke beperking. Zorgen dat ouderen met een beperking begeleiding krijgen. Dat kan door sporttechnische deskundigheid, maar ook door meer gebruik te maken van vrijwilligers die samen met de gehandicapte sport bedrijft: fietsen op een tandem, bezoek sportschool, gezamenlijk roeien en natuurwandelingen. Inzetten van de BoodschappenPlusBus, waardoor ouderen activiteiten kunnen blijven ondernemen. Ondersteunen bij gamen door bijvoorbeeld een trainingsdag ‘Gamen met de Wii’ te organiseren. Leefstijl cursussen aanbieden, bijvoorbeeld in samenwerking met de GGD of de Gelderse Sportfederatie.

30


Spectrum CMO

Bijlage 1: Bronnen

Hoofdstuk 2: Vitale en zelfredzame ouderen

Literatuur Maatschappelijk Ondernemers Groep, Welzijnsdiensten voor ouderen: Partners bij zelfstandigheid. Een landelijk overzicht, Utrecht, 2001 NISB, Drs. Elles Janssen en Drs. Roger Gelissen, Ouderen en Bewegen, Verkennend onderzoek naar het aanbod en de coördinatie van beweegactiviteiten onder Stichtingen Welzijnswerk voor Ouderen, 2007 Nivel, M. Heijmans, Teveel mensen met COPPD bewegen te weinig, 2006 SCP, Cretien van Campen, Grijswaarden, Monitor Ouderenbeleid 2008, Den Haag, 2008 Stichting Recreatie, Recreatie op leeftijd: literatuuronderzoek naar het recreatiepatroon van ouderen, Den Haag, 2003

Websites www.30minutenbewegen.nl www.brancherapporten.minvws.nl: Brancherapport Welzijn en Sport, het ministerie van Volksgezondheid, Welzijn en Sport, versie 2.1, 18 mei 2005 www.rivm.nl: Toekomst Verkenning, Nationaal Kompas Volksgezondheid, 2006

Organisaties Astmafonds, www.astmafonds.nl Nationaal gezondheidsinstituut (NIGZ), www.NIGZ.nl Nederlands Olympisch Comité*Nederlandse Sport Federatie (NOC*NSF), www.sport.nl/nocnsf/ Gehandicaptensport Nederland, www.nebasnsg.nl Interprovinciale Overleg Sport (IOS), www.iossport.nl/ Gelderse Sportfederatie, www.gelderland-sport.nl Nederlandse Hartstichting, www.hartstichting.nl Nederlands Instituut voor Sport en Bewegen (NISB), www.nisb.nl Sociaal Cultureel Planbureau (SCP), www.SCP.nl TNO, www.tno.nl Vereniging Sport en Gemeenten, www.sportengemeenten.nl

Hoofdstuk 3: Beweegaanbod voor 65-plussers NISB, Joyce Potter, Informatie in Beweging voor de 50-plusser: een onderzoek naar de informatievoorziening betreffende sporten beweegmogelijkheden voor 50-plussers binnen de gemeenten Tilburg en Zwolle, 2006 SCP, Koen Breedveld en Annet Tiessen-Raaphorst, Rapportage sport 2006, Den Haag, 2006 Stiggelbout, Popkema, Hopman-Rock et.al. Once a week is not enough: effects of a widely implemented group based exercise programme for older adults; a randomised controlled trial. TNO, C.M H, van den Boogaard, S.I, de Vries, M. Simons, M.W.A, Jongert, Bewegen met computergames, Leiden, 2007

Spectrum CMO


31

Websites www.atletiekunie.nl Informatie over veilige wandelroutes. www.fietsersbond.nl Voor het organiseren van een Fietsinformatiedag voor Ouderen kan contact op genomen worden met de fietsschool: [email protected]. www.fitvak.com www.gelderlandsportland.nl www.hartstichting.nl (overzicht veilige loop- en wandelroutes) www.sportwandelen.nl

Hoofdstuk 4: Actieve leefstijl stimuleren

Literatuur EMGO Instituut De Gezonde Wijk: Onderzoek naar fysieke wijkkenmerken en lichamelijke activiteit, Amsterdam, 2006. Fietsersbond, Ingrid van Loon en Karin Broer, Fietsen zolang het nog kan, 2006 GSF, Catharine Mulders, Sport en bewegen in Gelderse Woonzorginstellingen: een inventariserend onderzoek, Arnhem 2007 In Nederland Succes- en faalfactoren van bredere implementatie van bewegings- en M. Stiggelbout, factoren die sporten en bewegen stimuleren Nederlandse Hartstichting, Drs. Sarah E. Pos & Dr. Eric T.H. Luijpers , NIGZ/Centrum voor Review & Implementatie Preventie van hart- en vaatziekten bij zelfstandig wonende 55- tot 75-jarigen NISB, Stimuleren van bewegen van ouderen in woonzorginstellingen 2006, Bennekom NISB/KIC Review ouderen en bewegen, 2007 NIZW, Geraldine Visser en Alice Schippers, Consultatiebureau voor ouderen: inventarisatie van 15 consultatiebureaus voor ouderen, Utrecht 2005 RIVM, De fysieke omgeving in relatie tot bewegen en voeding: Onderzoek in het kader van preventie van overgewicht, Bilthoven 2005 Stiggelbout, M., H. Leutscher en T. van de Wert. Preventie gericht op bewegen, 2005 TNO, Resultaten Nationale Gezondheidstest 2004, Hoofddorp 2005 voedingsinterventies, woerden 2002 Informatie over genoemde activiteiten en projecten

Informeren, adviseren en motiveren www.30minutenbewegen.nl (campagne 50-plus) www.bewegenoprecept.nl (informatie over het project bewegen op recept) www.keniscentrumouderen.nl: op deze site is het document Praktische handreikingen voor de voorbereiding en organisatie van het consultatiebureau voor ouderen te downloaden. www.nationalesportweek.nl/ (nationale sportweek) www.weekvandegezondheid.nl (week van de gezondheid) www2.holland.com/nl/discover/meimaandfietsmaand/index.jsp (mei fietsmaand)

32


Spectrum CMO

Stimuleringsprojecten www.beweegmaatje.nl www.50plusnet.nl www.GALM.nl: Informatie over beweegprogramma’s: GALM, GALLOM, SCALA, ACTOR, SMALL en GROSSO COACH methode, een evidence based-methode om mensen met bewegingsarmoede te stimuleren meer te bewegen, - wetenschappelijke eindrapportage M.H.G. de Greef, Interfacultair Centrum Bewegingswetenschappen, Rijksuniversiteit Groningen www.bigmove.nu, Informatie over het project Big!Move

Woonomgeving Folder Wijken voor de fiets, Landelijk bureau van de Fietsersbond, Utrecht. NIGZ, Inge Verdonk en Marije van Koperen, Gezonde Wijk: ideeën voor inrichting en uitrusting van een gezonde wijk, Utrecht 2007 TNO, Paul de Vreede, Mariëlle Jans,Tinus, Jongert, Marije Hopman-Rock, Ouderen in Beweging! In Hillesluis, Leiden 2007 RIVM, Teresa Alleman, Ilse Storm en Manon Penris, Bewegen en veiligheid in de wijk: handleiding bewegingsbevorderende en veilige wijken, Bilthoven, 2005 www.hartstichting.nl voor een overzicht van veilige loop- en wandelroutes www.kennispleinvergrijzing.nl

Aanbieders buitenfitnessapparatuur Falco www.falco.nl: ondere andere set van tien buitenfitnesstoestellen en een FitnessHouse. Deze maakt het trainen bij verschillende weertypen mogelijk.

LifeTrail www.playworldsystems.com/Informatie over LifeTrail buitenfitnessapparatuur

Nijha www.nijha.nl: Informatie over FIT+ toestellen voor senioren en referentieplekken (Huize Salland in Deventer).

Ollerton www.ollerton.nl: fitnessapparaten geschikt voor de buitenruimte.

Porludic www.proludic.com: diverse vitaliteit-, speel- en sporttoestellen.

Velopa omniplay www.nl.velopa-omniplay.com: informatie over verschillende typen buitensport- en fitness toestellen.

Yalp www.yalp.nl/: diverse speeltoestellen voor senioren. Op de site zijn diverse publicaties over de toestellen in Hillesluis te downloaden (onder andere Tno-onderzoek). Tevens informatie over een training over nieuwe en aanvullende beweegprogramma’s voor senioren op de toestellen.

Spectrum CMO


33

Hoofdstuk 5: Beleid en financiële middelen

Literatuur Flash, Stappenplan voor het opzetten van beweegbeleid voor 55-plussers in woon- en zorginstellingen in relatie met de wijk, Bennekom 2006 NISB, Kansen voor sport en bewegen in de Wmo, Bennekom 2006 Provincie Gelderland, Speelveld in Beweging, Arnhem 2006 VWS, Tijd voor sport: bewegen, meedoen, presteren, Den Haag 2006

Websites www.breedtesportimpuls.nl/ www.gelderland.nl www.nasb.nl/ www.vws.nl

34


Spectrum CMO

Actieve leefstijl bij senioren

Recommend Documents