De Ketenaanpak Actieve Leefstijl
Best Practices
inleiding
Om een beter beeld te krijgen van wat de Ketenaanpak kan betekenen voor u als professional in de eerstelijn, zijn in deze brochure vijf praktijkvoorbeelden beschreven waar de Ketenaanpak telkens per specifieke lokale situatie is toegepast. Bent u nieuwsgierig geworden naar de Ketenaanpak, dan verwijzen wij u door naar de website www.nisb.nl/ketenaanpak waar o.a. factsheets en instrumenten te downloaden zijn.
De Ketenaanpak Actieve Leefstijl staat voor integrale samenwer-
mogelijkheden van de deelnemer, oplossingen voor de belem-
king tussen professionals uit de sectoren welzijn, zorg en sport
meringen, het stellen van concrete en haalbare doelen per
om mensen met chronische aandoeningen of met een verhoogd
deelnemer, het aanbieden van laagdrempelige activiteiten en
risico daarop blijvend aan het sporten en bewegen te krijgen.
het zichtbaar maken van de behaalde positieve veranderingen.
Veel mensen met een verhoogd risico of een chronische aandoe-
Centraal in alle stappen staat wat de deelnemers wél kunnen.
ning als diabetes, COPD of hart- en vaatziekten behalen gezondheidswinst door hun leefstijl (positief) aan te passen. Juist de
Het essentiële element van de Ketenaanpak is samenwerking.
aanmoediging van de huisarts en de herhaling van de beweeg-
Op uitvoerend niveau gaat het om samenwerking tussen zorg-
stimulerings-boodschap helpt deze groep mensen over de drem-
professionals onderling en zorgprofessionals en beweegaanbie-
pel. De Ketenaanpak stimuleert patiënten tot een actievere en
ders in de wijk of leefstijladviseur. De centrale spil binnen de
gezondere leefstijl, met als uitgangspunt plezier in bewegen.
Ketenaanpak is vaak de beweegconsulent, een fysiotherapeut of praktijkondersteuner, die goed functioneert als aanspreekpunt. Andere belangrijke partners zijn de huisarts, de diëtist en de
De aanpak bestaat uit 4 stappen:
beweegaanbieders in de wijk. Vaak is het noodzakelijk om nieuwe
1. huisarts schrijft beweegrecept uit;
contacten te leggen met bijvoorbeeld sportverenigingen, sport-
2. patiënt beweegt onder begeleiding in gezond-
en buurtwerk en wijkcentra. Het is van belang dat er structureel
heidscentrum; 3. p atiënt neemt deel aan gezamenlijke beweegactiviteiten buiten de eerstelijn;
middelen en tijd worden vrijgemaakt en regelmatig overleg tussen de partijen plaats vindt waarin afspraken en terugkoppeling over vorderingen van deelnemers worden vastgelegd.
4. begeleiding van patiënt naar beweegaanbieders buiten de eerstelijn om structureel te blijven
De ervaring leert om vanaf de start van de Ketenaanpak belang-
bewegen.
rijke externe partners op beleidsmatig niveau te betrekken voor breed draagvlak en financiering. De gemeente kan de Ketenaanpak financieel ondersteunen. Ook zorgverzekeraars kunnen bijdragen
2
INFO : www.nisb.nl/ketenaanpak
Het uiteindelijke doel van de Ketenaanpak is dat patiënten
via innovatieregelingen of vanuit marketingoverwegingen. De
zelfstandig blijven bewegen in hun eigen omgeving, stap 4, na
Regionale Ondersteuningsstructuren (ROS’en) binnen de eerste-
een traject van begeleid bewegen.
lijnszorg ondersteunen bij samenwerkingsinitiatieven, net-
De Ketenaanpak zet in op blijvende gedragsverandering door-
werken in de eerste lijn en deskundigheid.
dat alle partners in de keten zich richten op het motiveren van
Het opbouwen van samenwerking in de keten vergt tijd, maar levert
de deelnemers, herhalen van het beweegadvies, de (beweeg)
draagvlak onder alle partners en heldere afstemming in de keten op.
3
“Big!Move haalt labeltje ‘patiënt’ weg bij deelnemers”
Overvecht
Onder de naam Big!Move ontwikkelden huisarts Louis Overgoor en fysiotherapeute Marijn Aalders in de wijk Venserpolder in het Amsterdamse stadsdeel Zuid-Oost een aanpak die zo motiverend werkt dat het inactieve patiënten, ongeacht welke aandoening, werkelijk in beweging brengt. Centraal staat dat deelnemers plezier in bewegen ontwikkelen. De nadruk ligt niet op de kwaal, maar op de beweegmogelijkheden en het beweegplezier. Daardoor gaan deelnemers zich beter voelen. Big!Move is inmiddels ook actief in de achterstandswijk
Overigens verwijst de huisarts niet alleen naar Big!Move; via
Overvecht in Utrecht. “Alle acht huisartsenpraktijken in de
de fysiotherapeuten blijft hij op de hoogte van het verloop
wijk kunnen patiënten doorverwijzen naar Big!Move”, vertelt
van het activeringstraject. Dat traject, de eerste fase van
beweegcoördinator Ilse Rietdijk. “Patiënten reageren op die
Big!Move, bestaat uit twaalf wekelijkse groepstrainingen op
doorverwijzing aanvankelijk vaak afwijzend. Vergeet niet dat
eigen niveau en onder deskundige begeleiding. Bewust vraagt
het in veel gevallen gaat om patiënten die al lange tijd vooral
Big!Move hiervoor een eigen bijdrage van twintig euro. “Ook
patiënt zijn gebleven.” In die patiëntenrol benadrukken zij
dat hoort bij het motiveren! Deelname wordt daarmee min-
hun klachten en beperkingen. Big!Move wil die houding door-
der vrijblijvend.” Fase 1 helpt deelnemers zelfvertrouwen op
breken door hen te laten ervaren dat er naast de beperkingen
te bouwen doordat de nadruk ligt op wat zij wél kunnen. En op
ook nog mogelijkheden zijn. “Dat is wellicht één van de sterke
het plezier dat samen bewegen biedt. In 2007, het eerste jaar
kanten van deze aanpak”, verklaart Rietdijk. “We verwijderen
dat Big!Move in Overvecht draaide, bracht fase 1 maar liefst
het label ‘patiënt’ en vervangen dat door ‘deelnemer’”
180 deelnemers in beweging.
Big!Move biedt deelnemers daarmee de kans op een andere
Na deze twaalf weken volgt fase 2, waarin deelnemers middels
manier naar hun leven en leefstijl te kijken. De andere bril
introductielessen kennis maken met uiteenlopende laagdrem-
die daarvoor nodig is, begint overigens al bij de betrokken
pelige beweegactiviteiten in de wijk. Dat is de opmaat voor
huisartsen. “Big!Move organiseert scholingen voor huisartsen
fase 3: de zelfstandige keuze om blijvend meer te bewegen.
en fysiotherapeuten die in het project meedoen. Huisartsen
De samenwerking tussen de professionals in de eerste lijn ver-
leren daar ook hoe zij patiënten kunnen motiveren om zich bij
loopt goed. De samenwerking met sport- en beweegaanbieders
Big!Move aan te melden. “Een belangrijk argument daarbij is
en welzijnsorganisaties is groeiende.
de pijnlijke mededeling dat medische behandeling waarschijnlijk niet meer tot verbetering leidt. Maar dat verandering van leefstijl wél effect kan hebben. Misschien niet in aan aantoon-
4
bare medische zin, maar wél in het gevoel van welbevinden.”
INFO : Stichting Big!Move Overvecht Bureau • Kastordreef 1 • 3561 EJ Utrecht • T 06 52 37 82 25 E info @ bigmove-over vecht.nl • W w w w.bigmove-over vecht.nl • Contac tpersoon : Il se Rietdijk St . B i g ! Move In s t it u t e • Alfred Dolblinstraat 56 • 1102 VL AMSTERDAM Zuidoost • T (020) 314 19 40 E
[email protected] • W www.bigmove.nu • Co n t a c t p e r s o n e n : Louis Overgoor, Marijn Aalders
5
Enschede
“Veranderen van houding en gedrag is kwestie van hele lange adem” “Wij zijn bij Fysiogym al enige tijd bezig met beweegprojecten, bijvoorbeeld gericht op COPD-patiënten of mensen met diabetes”, vertelt Marjolein Stegeman, één van de tien fysiotherapeuten van Fysiogym in Enschede. Vaak gaat het om kortlopende projecten, met als doel dat deelnemers daarna zélf voor voldoende beweegactiviteiten zorgen. Fysiogym wierf de deelnemers aan die projecten via huis-
Gedurende die drie maanden bracht Fysiogym de vrouwen ook
artsen. De organisatie had dus al enige ervaring met de
in contact met externe beweegaanbieders. “Daarmee hoopten
Ketenaanpak toen NISB hen vroeg deel te nemen aan het pro-
we de drempel voor een zelfstandige keuze voor een beweeg-
ject Ketenaanpak Actieve Leefstijl. Bewust richtte Fysiogym
activiteit te verlagen. Dat bleek echter nog niet zo makkelijk,
zich daarom op een lastige doelgroep.
want veel vrouwen hadden moeite met de kosten voor beweegactiviteiten. Toen we zeiden dat wandelen niets hoeft te kos-
“Wij zijn gevestigd in de wijk Wesselerbrink”, vertelt
ten, bleken ze echter ook niet bereid of in staat om zelf een
Marjolein. “In deze wijk woont onder meer een grote, hechte
wandelclubje op te richten.” Dat had vooral te maken met de
groep vrouwen uit Syrië.“ Relatief veel vrouwen uit die groep
behoefte aan deskundige begeleiding, het liefst in een medi-
loopt, mede door dreigend overgewicht, een verhoogd risico
sche sfeer, zoals bij Fysiogym.
op diabetes of een chronische ziekte. Een aanpassing van hun leefstijl met onder andere meer beweging is voor hen dan ook
Volgens Marjolein is dit vooral een kwestie van onzekerheid
hard nodig.
en bepaald geen onwil. “Want uit gesprekken met de vrouwen
Via huisartsen hoopte Fysiogym een groep van twaalf Syrische
is wel gebleken hoe belangrijk beweging en een gezonde leef-
vrouwen van 35 jaar en ouder te kunnen vormen; het werden
stijl inmiddels voor hen is. Sommige vrouwen hebben hun hele
er dertig! Fysiogym bood die vrouwen een programma aan met
gezin op een gezond dieet gekregen!”
drie voorlichtingsbijeenkomsten over voeding, beweging en de
6
relatie tussen beweging en ziekten, en tweemaal in de week
Dat de gewenste toeleiding naar externe beweegactiviteiten
één à anderhalf uur bewegen. “Die beweegactiviteiten organi-
nog niet is gelukt, is volgens Marjolein voor deze moeilijke
seerden we grotendeels in onze eigen fitnesszaal. Om de vrou-
groep een kwestie van lange adem. “Met onze reguliere groe-
INFO :
wen bewust te maken van de eigen keuze en de eigen verant-
pen van COPD-patiënten, diabetici en mensen met overgewicht
woordelijkheid, vroegen we een kleine bijdrage van tien euro
lukt het wel. Voor deze groep is de drempel gewoon net iets
voor de hele periode van drie maanden.” Daar stond tegenover
hoger.”
F y i o g y m T w e n t e • G e e s s i n k b r i n k 7 • 574 4 C W E N S C H E D E • T ( 0 5 3 ) 47 7 3 2 4 4 E inf o @ f y s io g y m.nl • W w w w.f y s io g y m.nl • C o n t a c t p e r s o o n : Mar jo l e in St e geman
dat Fysiogym voor een Syrisch-sprekende beweegbegeleider zorgde.
7
“Beweegconsulent zoekt passende beweegactiviteit voor (potentiële) diabetespatiënt”
Eindhoven
Gezondheidscentrum Orion behoort tot de oudste gezondheidscentra van Nederland. “We waren pioniers en zijn dat altijd gebleven”, vertelt centrummanager Marie Louise Schots. “Nieuwe ontwikkelingen in de eerste lijnszorg proberen we voortdurend te vertalen en adequaat vorm te geven binnen onze organisatie.” Zo ontwikkelde Orion een begeleidingsketen voor diabetespatiënten die in 2005 de vorm kreeg van een DBC (Diagnose Behandel Combinatie). In een aantal gekoppelde zorgmodules werd onderscheid
van de beperkingen, maar juist van de capaciteiten en moge-
gemaakt tussen nieuwe en stabiele diabetespatiënten, insu-
lijkheden van de patiënt. Zo bepaalt de beweegconsulent wat
linegebruikers en mensen met een verhoogd risico om diabe-
de conditie van de patiënt is en voor welke activiteiten deze in
tes te ontwikkelen. Door na te denken over die laatste groep,
aanmerking komt. Het uiteindelijke doel is deelname aan een
realiseerde Orion zich dat een belangrijk aspect in de aanpak
reguliere sport- en beweegactiviteit in de wijk. Daarom heeft
nog ontbrak: beweging.
de beweegconsulent ook tot taak om alle beweegactiviteiten in de wijk in beeld te houden om patiënten naar een passend
“Deels konden we de behoefte aan beweegactiviteiten in huis
aanbod te kunnen doorverwijzen. Voor het zover is, is vaak
vervullen”, vertelt Schots, “want we hebben ook fysiothera-
nog een tussenstap nodig, bijvoorbeeld een oefenprogramma
peuten bij Orion.” Maar voor mensen met een verhoogd risico
met lotgenoten bij de fysiotherapeut. Doel daarvan is enige
op diabetes kon Orion niet zelf een oplossing bieden. Bij deze
basisconditie te verwerven en/of wat meer plezier in bewegen
mensen gaat het immers om preventie; de zorgverzekering
te ontwikkelen.
dekt de kosten daarvoor niet.
Met enkele sport- en beweegaanbieders wordt al goed samen-
“We vonden echter dat we niet alleen curatief maar ook pre-
gewerkt.
ventief moesten gaan werken. Dat leidde bij ons tot een grote verandering in attitude, met als rechtstreeks gevolg de aan-
Orion is vastbesloten om door te gaan op de ingeslagen weg.
stelling van een beweegconsulent. Die betalen we uit tijdelijke
In 2007 bracht het gezondheidscentrum tachtig (pre-)diabe-
projectgelden.”
tespatiënten in beweging. Het centrum werkt inmiddels aan de mogelijkheid dat patiënten, bijvoorbeeld via de Orion-website,
8
Huisartsen en praktijkondersteuners verwijzen patiënten op
een ‘beweegmaatje’ vinden. Bovendien liggen er binnen de
basis van de uitslag van de zelf ontwikkelde beweegmeter
Stichting Gezondheidscentra Eindhoven, waar Orion deel van
(gebaseerd op de beweeg- en fitnorm) door naar deze beweeg-
uitmaakt, vergevorderde plannen om vergelijkbare zorgketens,
consulent. Deze beweegconsulent begeleidt patiënten tijdens
inclusief beweegactiviteiten, te implementeren voor COPD-
hun ‘beweegcarrière’. Daarbij gaat de beweegconsulent niet uit
patiënten en voor mensen met depressieve klachten.
INFO : SGE Gezondheidscentrum Or ion • Postbus 1777 • 5602 BT EINDHOVEN • T (040) 242 63 11 E inf o.gcor ion @ s g e.nl • W w w w.s g e - or ion.nl • Co n t a c t p e r s o o n : Mar ie L o u is e S c ho t s
9
SITTARD
“Logboekje stimuleert patiënten tot bewegen en is controlemiddel voor de keten” Medisch Centrum Overhoven-Hoogveld in Sittard biedt ruimte aan verschillende maatschappen, onder meer van huisartsen en fysiotherapeuten. “Omdat het om verschillende zelfstandige ondernemingen gaat, kost dit meer energie dan wanneer we allemaal onder één directie zouden vallen”, vertelt fysiotherapeut Mil Cals. Desondanks nam hij de uitdaging van Huis voor de Sport Limburg aan om een collectief plan te ontwikkelen om de leefstijl van mensen met chronische ziekten te verbeteren. Voor Zorg voor Bewegen, zoals het project heet, ontwikkelde hij een aanpak voor mensen met diabetes en/of COPD in de leeftijd van veertig tot zeventig jaar. “Eerste aanspreekpunt voor deze patiënten is uiteraard de
weken lang tweemaal in de week beweegactiviteiten aan in
huisarts”, legt Cals uit. “Zodra deze diabetes of COPD consta-
onze eigen oefenzaal. Doel is om in die drie maanden zodanige
teert of daar een vermoeden van heeft, verwijst hij patiënten
gedragsverandering te bewerkstelligen, dat zij na die periode
door naar de praktijkondersteuner. Deze meet de bloedwaarden
zelfstandig voor voldoende beweging zorgen.”
en de longfunctie en neemt de tijd om de patiënten te vertellen over Zorg voor Bewegen.”
Lastiger is de groep die niet verzekerd zijn voor deze activiteiten en niet zijn gemotiveerd. “Want zij zullen beweeg-
10
De huisarts verwijst patiënten vervolgens naar diëtist en fysio-
activiteiten zelf moeten bekostigen. Op basis van interesse
therapeut. Bij de diëtist krijgen zij de nodige informatie over
en mogelijkheden reiken wij hen wel suggesties aan. Het
voeding en de invloed daarvan op hun ziekte. De fysiothera-
Fitnesscentrum Sittard organiseert bijvoorbeeld veel wan-
peut test de patiënten uitgebreid op gezondheidsrisico’s, maar
del- en nordic walking-activiteiten. Ook het zwembad en Meer
ook op wat ze nog wel kunnen. “Op basis van de testresultaten
bewegen voor Ouderen organiseren veel beweegactivitei-
brengen we patiënten onder in één van de drie begeleidings-
ten.” Ook deze patiënten krijgen het logboekje van Zorg voor
trajecten”, legt Cals uit. “Patiënten met een goede leefstijl en
Bewegen dat zeer stimulerend werkt en dat sommige patiënten
weinig medische complicaties moedigen we aan die goede leef-
tot spectaculaire verbeteringen brengt.
stijl voort te zetten. Zij krijgen een logboekje. Daarin noteren
“Het logboekje is voor de hele keten een controlemiddel, want
we de medische gegevens, maar belangrijker is dat patiënten
ook de afspraken met huisarts, diëtist en fysiotherapeut staan
hierin dagelijks zelf hun beweegactiviteiten noteren.”
daarin. De registratie van de beweegactiviteiten biedt de
INFO :
Tegenover deze actieve patiënten staan patiënten met een
mogelijkheid om patiënten waar nodig meer te stimuleren of
inactieve leefstijl en medische complicaties. “Deze patiënten
zo nodig bij te sturen.
M e d i s c h C e n t r u m O v e r h o v e n - H o o g v e l d • D r. P h i l ip s s t r a a t 2 • 61 3 6 X Z S I T TA R D T ( 0 4 6) 451 03 33 • W w w w.hu is ar t s e n.mco h.nl • Co n t a c t p e r s o o n : Mil C al s
ring voor chronische fysiotherapie, mits zij aanvullend zijn
De aanpak werkt inmiddels zo goed, dat andere gezondheids-
verzekerd”, legt Cals uit. “Die patiënten bieden we twaalf
centra in Sittard zich bij het project hebben aangesloten.
hebben recht op een vergoeding uit de ziektekostenverzeke-
11
“Veel mensen hebben een duwtje in de rug nodig”
ROT TERDAM
De gemeente Rotterdam hecht aan vitale burgers. Dat leidt bijvoorbeeld tot het project Van Klacht tot Kracht. “Dit is de Ketenaanpak op z’n Rotterdams”, zegt Tine de Hoop, senior interventieontwikkelaar bij de GGD Rotterdam-Rijnmond. “We richten ons hiermee op mensen met overgewicht of met psychosomatische en depressieve klachten.” Beide groepen lopen het risico chronische aandoeningen te
sen van de Thuiszorg en de preventieve GGZ en diverse buurt-
ontwikkelen, zoals diabetes en depressies. Verandering van
huisactiviteiten. Bovendien kunnen deelnemers ook terecht bij
leefstijl, met vooral meer beweging, kan voorkomen dat begin-
groepsfysiotherapie in het gezondheidscentrum.” Volgens De
nende klachten uitgroeien tot ernstiger aandoeningen. “Het
Hoop ontstaat door de samenwerking een win/win-situatie.
probleem is echter dat veel mensen niet zelf tot een andere
De gezondheidscentra hebben mogelijkheden om cliënten naar
leefstijl komen. De drempel blijkt te hoog. Ze hebben dan ook
een passend beweegaanbod te verwijzen; de beweegaanbieders
een duwtje in de rug nodig.” Dat duwtje krijgen zij nu via
zijn verzekerd van voldoende instroom.
hun huisarts. Die verwijst hen door naar een zogenaamde leefstijladviseur. Dat kan een fysiotherapeut zijn, maar ook een
Het contact tussen ketenpartners is overigens niet vrijblij-
praktijkassistent of een diëtiste. “In ieder geval is het iemand
vend. Zij hebben zich voor ten minste drie jaar vastgelegd en
die in hetzelfde gezondheidscentrum werkt als de huisarts en
zorgen voor registratie en monitoring van de deelnemers.
die als extra taak deze coachfunctie heeft gekregen”, vertelt
Het contact tussen deelnemer en leefstijladviseur duurt maxi-
De Hoop. “De leefstijladviseur vormt de motiverende scha-
maal een jaar. Maar als het goed is hebben deelnemers dan al
kel. Deze zorgt ervoor dat een cliënt in contact komt met een
lang beweegmaatjes gevonden om samen aan de verbetering
beweegaanbieder uit de wijk of instroomt bij een programma
van hun eigen leefstijl te werken.
dat past bij die cliënt.” Van Klacht tot Kracht is in april 2007 in één gezondheids-
12
Van Klacht tot Kracht wordt niet alleen door de gemeen-
centrum begonnen en heeft zich vervolgens over zeven
te Rotterdam, maar ook door Achmea Zorg en de stichting
Rotterdamse deelgemeenten verspreid. “Voorjaar 2008 waren
Zorgimpuls financieel ondersteund. De kracht van de aanpak is
via alle deelnemende gezondheidscentra samen al 400 cliënten
dat de gezondheidscentra bewust gebruik maken van bestaand
met beweegactiviteiten begonnen.”
beweegaanbod. “Rond alle zestien deelnemende gezondheids-
Een mooi resultaat wat met medewerking van de gemeente,
centra verspreid over zeven deelgemeenten hebben we mini-
Achmea Zorg en stichting Zorgimpuls tot stand is gebracht.
maal vier beweegaanbieders met laagdrempelige activiteiten
De stad heeft niet voor niets deze Ketenaanpak opgenomen in
aan ons verbonden”, aldus De Hoop. “Denk daarbij aan cursus-
haar collegeprogramma!
INFO : GGD Ro t t e r d a m - R ijnm o n d • Postbus 70032 • 3000 LP ROTTERDAM • T (010) 433 99 66 E
[email protected] • W www.ggd.rotterdam.nl (zorgregie) • Co n t a c t p e r s o on : Tine De Hoop
13
COLOFON Uitgave
Met medewerking van
Deze brochure is bedoeld voor professionals die werkzaam zijn
Louis Overgoor, Marijn Aalders, Ilse Rietdijk, Marjolein
in de eerstelijnsgezondheidszorg.
Stegeman, Marie Louise Schots, Tine De Hoop, Mil Cals
Redactieadres
Fotografie
Nederlands Instituut voor Sport en Bewegen
Inge Hondebrink, Nijmegen
Postbus 64, 6720 AB BENNEKOM
Willem Mes, Utrecht
T (0318) 49 09 00
Simone Vellekoop, Noordwijk
F (0318) 49 09 95
Voermans Van Bree Fotografie, Westervoort
E
[email protected] W www.nisb.nl
Vormgeving en productie Vuurwerk communicatie en vormgeving, Arnhem
Tekst Roel Mazure, Amsterdam
Drukwerk Drukmotief, Apeldoorn
Redactie Anneke Hiemstra, Femke Visser, Toine van de Wert, Ineke Kalkman, Chienette Bolt (NISB)
Eindredactie Sjoerd Jochems (NISB)
© NISB, juni 2008
NISB is het Nederlands kennis- en innovatie-instituut dat aanzet tot sport en bewegen om participatie, leefbaarheid en gezondheid te bevorderen He e l s u ms e w e g 5 0 , B e n ne ko m P Po s t b u s 6 4 , 6 7 2 0 A B B e n ne ko m T ( 0 3 1 8 ) 4 9 0 9 0 0 F ( 0 3 1 8 ) 4 9 0 9 9 5 E i n fo @ n i s b. n l W w w w. n i s b. n l
