Duurzaamheidsagenda Almere 2.0 Als transitieopgave naar een duurzame stad

Duurzaamheidsagenda Almere 2.0

Als transitieopgave naar een duurzame stad Definitief, november 2010

Aanleiding De wil om te veranderen zit Almere in de genen. Het is een stad die in veertig jaar tijd bewust is gecreëerd en nog altijd in wording is. Een permanent proces van denken, ontwerpen, bouwen, beleven en veranderen. Almere heeft in al die jaren onderzocht wat duurzame ontwikkeling –op deze grote schaal- betekent. De stad fungeerde in principe als een groot praktijklaboratorium, waarin bij de ontwikkeling van ieder stadsdeel, wijk en buurt werd voortgebouwd op ervaringen en kennis werd benut. Succesfactoren werden ook buiten Almere gekopieerd en onderdeel van het specifiek Nederlands repertoire op het gebied van ruimtelijke ontwikkeling. Een nieuwe krachtige impuls in dit proces is in 2006 gestart met de Schaalspong Almere 2030. Het Rijk heeft Almere toen gevraagd plannen te maken voor een verdere uitbreiding met 60.000 woningen en 100.000 arbeidsplaatsen tot 2030. Deze ontwikkelingsopgave is nadrukkelijk opgepakt als een kwalitatieve opgave met brede duurzaamheid als centraal thema. Via de Almere Principles (2008) is de gezamenlijke ambitie geformuleerd om duurzaamheid als richtinggevend principe in de stedelijke ontwikkeling te hanteren. De Almere Principles zijn een referentiekader om actuele milieuvraagstukken als klimaatverandering, omgaan met energie, grondstoffen en afval op een positieve manier te benaderen, ecologie en economie te verbinden en sociale ontwikkeling te versterken. Met het formuleren van de Almere Principles bouwt de stad voort op de kwaliteiten die ze van oorsprong al heeft, zoals het robuust aangelegde landschap, een slim openbaar vervoersysteem en de ruimtereserveringen voor toekomstige ontwikkelingen. Het is een logische stap in de geschiedenis van Almere, net zoals het benoemen van de ambities voor de Schaalsprongopgave in de Concept Structuurvisie Almere 2.0 (d.d. 26.06.2009) een volgende logische stap is. De Almere Principles waren richtinggevend voor het opstellen van de duurzame ambitie in de Concept Structuurvisie Almere 2.0. Hiermee laten het Rijk, Almere en de regio zien dat wordt gekozen voor duurzaamheid als leidend thema voor de toekomst van de stad. De Concept Structuurvisie Almere 2.0 zet in op een ecologisch, sociaal en economisch duurzame stad die bijdraagt aan de ontwikkeling van de noordelijke Randstad en de metropoolregio Amsterdam. Hier ligt de kans om Almere toonaangevend te laten zijn in (inter)nationaal opzicht door geslaagde experimenten op het gebied van duurzaamheid grootschalig en samenhangend te implementeren, duurzaam Almere 2.0 als nationaal praktijklab! Het Integraal Afsprakenkader (IAK) (d.d. 29.01.10) omarmt dit beeld en positioneert de ontwikkelingsopgave voor Almere expliciet als nationale uitdaging om van Almere een ‘icoon van duurzaamheid’ te maken. Met de ondertekening van het IAK start een nieuwe fase in de Schaalsprong Almere. De Concept Structuurvisie Almere 2.0, waarbinnen al een vertaling is gemaakt van de Almere Principles, vormt daarvoor de onderlegger. Om te komen tot een goede en gedegen implementatie en uitwerking van duurzaamheid is dit plan van aanpak opgesteld. Er wordt achtereenvolgens kort ingegaan op: 1. Kaders en opdracht; 2. Inhoud van de opdracht en de te bereiken resultaten; 3. Organisatie, planning en financiën; 4. Relatie met andere projecten; 5. Communicatie.

Plan van aanpak Duurzaamheidsagenda Almere 2.0

Pagina 1 van 16

Kaders en opdracht Het bestuurlijk kader wordt gevormd door de afspraken als gemaakt in de RAAM-brief (MR-versie 06.11.09) en het IAK. De Concept Structuurvisie Almere 2.0 en de Uitvoeringsagenda Almere Principles 2010, als vastgesteld door het College van B&W van Almere zijn onderlegger voor de verdere uitwerking. De provinciale onderleggers zijn het Omgevingsplan Flevoland 2006, Hoofdlijnenakkoord 2007-2011, het Uitvoeringsprogramma Klimaatbeleid 2008-2011 en het concept programma Duurzaamheid en Energie (2010). Het IAK positioneert de ontwikkelingsopgave voor Almere als een nationale uitdaging om de gebiedsontwikkeling duurzaam aan te pakken en uit te voeren. De Almere Principles vormen hiervoor het inspirerende kader. De inzet van het rijk (vertegenwoordigd door het Ministerie van VROM), de provincie Flevoland en de gemeente Almere is om Almere als nationaal praktijklaboratorium voor grootschalige implementatie van duurzame systemen te positioneren en van Almere een ‘icoon van duurzaamheid’ te maken. Het IAK formuleert twee opdrachten binnen de paragraaf ‘Duurzaamheid’ (zie bijlage 1): 1. Het opstellen van een Duurzaamheidsagenda Almere 2.0; 2. De verkenning naar de mogelijkheden van een Nationaal Centrum voor Duurzame Gebiedsontwikkeling in Almere. Daarnaast benoemt het IAK dat het DuurzaamheidsLab Almere wordt ingezet als innovatiemotor voor de werkmaatschappijen, die met de gebiedsontwikkelingen aan de slag gaan. In alle planfasen, van planvorming tot uitvoering, zal het DuurzaamheidsLab ondersteunen en kritisch aanjagen. Opdracht voor het uitvoeren van de hierbij behorende werkzaamheden zal vanuit de werkmaatschappijen gegeven worden (zie ook paragraaf ‘organisatie’). Dit plan van aanpak richt zich op het opstellen van een Duurzaamheidsagenda Almere 2.0, inclusief uitvoeringsprogramma en investeringsagenda. De opdracht voor het Nationaal Centrum voor Duurzame Gebiedsontwikkeling (NCDGO) wordt in een apart plan van aanpak behandeld, maar heeft een nadrukkelijke relatie met de Duurzaamheidsagenda Almere 2.0. De inhoudelijke werken kennisagenda van het NCDGO wordt namelijk bepaald door de uitkomsten van de Duurzaamheidsagenda Almere 2.0. De inzet van het DuurzaamheidsLab als innovatiemotor komt terug in de plannen van aanpak van de werkmaatschappijen.

Inhoud, werkwijze en resultaten De Almere Principles met de daaraan ten grondslag liggende brede benadering van duurzaamheid (Triple P) en specifiek de Cradle-to-Cradle (C2C) filosofie vormen uitgangspunt voor het ontwerpen van de Duurzaamheidsagenda Almere 2.0. Ontwerpen wordt daarbij opgevat als een ruimtelijke, technische, ecologische, sociale, economische, organisatorische en financiële opgave. Waar versnippering en vrijblijvendheid nu kenmerkend zijn voor het werkveld, is de opgave een fundamentele omslag in denken en doen te bewerkstelligen. C2C is immers niet alleen ‘re-making the way we make things’, maar ook ‘re-designing the things we design’ en ‘re-organizing’ en ‘replanning’. Binnen het brede scala van duurzaamheid focust de Duurzaamheidsagenda Almere 2.0, zoals bedoeld in het IAK, zich op de pijler ‘Planet’ of ecologische duurzaamheid: de gezonde systemen. Van hieruit voedt de Duurzaamheidsagenda de sociale en economische duurzaamheid (die in de andere IAK-onderdelen wordt uitgewerkt) en vormt zij een waardevolle bouwsteen voor de ruimtelijke uitwerking van de werkmaatschappijen 1 . De op te stellen Duurzaamheidsagenda Almere 2.0 gaat het inhoudelijk kader bieden voor Almere als nationaal praktijklaboratorium voor grootschalige implementatie van duurzame systemen. Het gaat hierbij onder meer om systeemaanpassingen op het gebied van een duurzame leefomgeving: • klimaatadaptatie & energietransitie; • grondstoffen & producten; • mobiliteit & infrastructuur; • samenhangende ruimtelijke inrichting t.a.v. wonen en werken; • leven met water; • vitaal platteland.

1

De klassieke leefomgevingthema’s, zoals luchtkwaliteit, geluid en biodiversiteit komen bij de uitwerking van de plannen aan de orde.


Pagina 2 van 16

De opgave is om de onderlinge werking van deze thema’s te doorgronden. Hoe kunnen functies op het gebied van energietransitie, mobiliteit, sociale stijging en economische groei zo worden uitgewerkt dat ze elkaar onderling versterken in plaats van belemmeren. De Almere Principles nodigen expliciet uit tot een grotere verbondenheid tussen de nu nog gescheiden stedelijke systemen. Door de systemen te verbinden is een grote winst te behalen. Het denken in stromen en plekken biedt hiervoor aanknopingspunten. In het scheppen van een ‘stedelijk metabolisme’ ligt de werkelijke kans voor Almere om een ‘icoon van duurzaamheid’ te worden. Een dergelijke op waardecreatie gerichte aanpak is nog nergens vertoond op deze schaal. Dé uitdaging voor de Duurzaamheidsagenda Almere 2.0 is om de kiem voor het nationaal praktijklab stevig te planten. Daarvoor moet de Duurzaamheidsagenda stoelen op de ambities van de samenwerkende publieke en maatschappelijke partners: het ministerie van VROM (mede namens de andere ministeries), de provincie Flevoland, de gemeente Almere en de partners, verenigd in het Stadsmanifest 2.0. De agenda’s van de verschillende partijen zullen daarbij als input fungeren. Omdat een aantal duurzaamheidsambities zich afspelen op de schaal van de metropoolregio (o.a. mobiliteit & infrastructuur) zal ook de Metropoolregio Amsterdam bij de agendavorming worden betrokken. De focus van de Agenda is gelegen op grootschalige implementatie van duurzaamheidsprocessen en –technologieën. Dit is de unieke kans die de ontwikkelingsopgave voor Almere biedt. Wereldwijd zijn inmiddels vele verschillende geslaagde kleinschalige (niveau gebouw-buurt) en middelgrote (niveau buurt-wijk) praktijkvoorbeelden beschikbaar die de pilotfase voorbij zijn en wachten op grootschalige (niveau wijk-stadsdeel-stad) toepassing. In aansluiting op de veertig jaar ervaring met de ontwikkeling van Almere kan met inzet van die bewezen processen en technologieën een nieuwe innovatiefase starten. De schaalsprong in toepassing geeft de fase van versnelling op de ‘innovatiekromme’ betekenis en inhoud, en zal een aanjager vormen voor duurzame werkgelegenheid in de regio en specifieke economische clusterontwikkeling onder andere op het gebied van Duurzame Gebiedsontwikkeling en Duurzaam Bouwen. Hier ligt ook een directe link naar het scheppen van 100.000 banen, het Economisch Offensief (Wim Meijer, 2009) en de investeringsagenda van de Tafel van Duurzaamheid, waaronder het Nationaal Centrum voor Duurzame Gebiedsontwikkeling dat als een van de businesscases vanuit die Tafel zal worden uitgewerkt. Op de volgende pagina’s wordt de gezamenlijke voorlopige ambitie voor de Duurzaamheidsagenda Almere 2.0 kort uiteengezet. Deze is zo geformuleerd, dat zij een sprong voorwaarts en ‘icoonwaardig’ is voor Almere 2.0. Daarbij wordt benadrukt, dat de voorlopige ambitie in deze fase nog een hypothese is, waarvan de toets op realisme, financiële haalbaarheid en uitvoerbaarheid – en daarmee het definitief vastzetten van de ambitie – het hoofdonderwerp vormt bij het opstellen en uitwerken van de definitieve Duurzaamheidsagenda Almere 2.0.


Pagina 3 van 16

Duurzame energievoorziening Een van de speerpunten in de grootschalige implementatie betreft het aspect van duurzame energievoorziening. Almere 2.0 zet in op volledige verduurzaming van de energievoorziening en een energieproducerende stad. De nieuwe gebieden zullen energieneutraal zijn en in hun eindstadium voor een deel energieproducerend. Voor de stad als totaal wordt energieneutraliteit nagestreefd in 2025. Almere 1.0 is grotendeels een ‘warmtestad’. Zowel Stad als Poort worden van (rest)warmte voorzien met een centraal stadsverwarmingssysteem. In de stadsdelen Haven en Buiten bestaat nu nog een conventionele energievoorziening op basis van fossiel gas. In totaal is op dit moment ongeveer 60% van de woningen in Almere aangesloten op stadverwarming. Productie van duurzame energie in de gebouwde omgeving is nog slechts op zeer beperkte schaal aanwezig. Windenergie vormt op dit moment het grootste aandeel. Het Windpark Jaap Roodenburg (Pampus) en de Windboog (Oosterwold, A27) leveren samen voor ruim 27.000 huishoudens duurzame elektriciteit. Het Zoneiland Almere© (Stad) vormt met 7.000 m2 netto zonnecollectoroppervlak een eerste stap in grootschalige integratie van zonne-energie in de gebouwde omgeving. Het is het op drie na grootste project van zijn soort in Europa. In het Columbuskwartier (Poort) worden 5.600 m2 zonnepanelen geïntegreerd op gebouwniveau. Uitgangspunt voor de Almeerse energietransitie is de realisatie van energieneutrale en energieproducerende wijken (bestaand en nieuw), maximale integratie van windenergie in de gebouwde omgeving en volledige verduurzaming van het bestaande stadswarmtenet door toepassing van duurzame bronnen (waaronder geothermie en bio-energie). De nu in hoofdzaak ‘warmtestad’ wordt aangevuld met ‘all-electric’ in de nieuwe gebieden. In combinatie met elektrisch en/of hybride vervoer (zie duurzame mobiliteit) kan hiermee een noodzakelijke diversificatie van de energievoorziening op systeemniveau bereikt worden. De provinciale haalbaarheidsstudie naar een regionale Duurzaam Energie- en Ontwikkelingsbedrijf (DE-on) zal inzicht bieden in de mogelijkheden van versnelde implementatie door inzet van een dergelijk vehikel. Duurzaam grondstofgebruik Gezien de scope van de fysieke opgave voor de gebouwde omgeving is duurzaam grondstofgebruik een aspect dat noodzaakt tot systeemaanpassingen. Almere 2.0 zet in op nieuwe werkwijzen bij het bouwen woonrijp maken van nieuwe uitleggebieden en het opzetten van technische en organische kringlopen (C2C). Almere 1.0 werkt standaard met het systeem van integrale gebiedsophoging met ophoogzand, zonder afstemming tussen bodemgesteldheid en bovengrondse functies. Verder is Almere nagenoeg geheel aangewezen op invoer van bouwgrondstoffen. Ophoogzand komt voor 65-70% uit het IJsselmeergebied en de Noordzee. Veel van het gescheiden afval (32.000 ton per jaar) gaat naar de recyclingindustrie (o.a. lokaal naar recyclingbedrijf De Vijfhoek) waar grondstoffen worden herwonnen en hergebruikt. Een deel van het restafval (60.000 ton per jaar) wordt vervoerd naar de HVC-afvalcentrale in Alkmaar, het GFT (8.000 ton per jaar) wordt in Lelystad verwerkt tot compost. Voor Almere 2.0 betekent duurzaam grondstofgebruik (ophoog)zand dichterbij winnen, bijvoorbeeld uit het Markermeer. Dit heeft tevens potentieel positieve effecten op de slibreductie en natuurontwikkeling ten behoeve van TBES. Daarnaast is hergebruik en vernieuwd gebruik van bouwgrondstoffen vast onderdeel van de Almeerse bouwpraktijk op de schaalniveaus van de individuele woning, het bouwblok, de buurt, de stedelijke zone en het stadsdeel. De benodigde infrastructuur voor ‘upcycling’ wordt verder uitgebreid, voortbouwend op de succesformule van de huidige recycleperrons. Gecombineerd met een op de verschillende schaalniveaus samenhangend systeem voor duurzame bouwlogistiek (o.a. stedelijke distributiecentra) wordt een verduurzaming van de bouwgrondstoffenvoorziening bereikt: volledig hergebruik en vernieuwd gebruik van bouwgrondstoffen, conform de principes van C2C. Het huidige systeem van afvalinzameling wordt getransformeerd in de richting van verdergaande fractiescheiding, waarin afval als grondstof kan dienen. Het restafval wordt qua volume zo ver mogelijk teruggebracht en in laatste instantie lokaal verbrand (energie uit afval). Voor de organische afvalstromen is de ambitie 100% hergebruik. Technische afvalstromen (40% van het totaal) worden gezien als grondstofstromen en waar nodig met inzet van C2C-technieken (upcycling) geschikt gemaakt voor hernieuwd gebruik in bouwen productontwikkeling. De ambitie is om de technische kringloop op lokaal en regionaal niveau te verkleinen met 60%, met bijbehorend gunstig vervoerseffect.


Pagina 4 van 16

Cradle-to-Cradle bouwen Almere 2.0 is proeftuin van Cradle-to-Cradle bouwen. De stad heeft de ambitie om de duurzaamste stad van Nederland te worden. Almere 2.0 zoekt daarvoor aansluiting bij de meest geavanceerde en innovatieve denkbeelden, concepten en uitvoerende instanties op het terrein van duurzame ontwikkeling (WoonAgenda Almere 2.0, 2009). Almere is de afgelopen veertig jaar een stad geweest die het ‘nieuwe’ en het ‘experiment’ niet heeft geschuwd. Het experiment heeft ruim baan gekregen. Zowel de buurten de Fantasie (1982) als de Realiteit (1985), en het toekomstige de Eenvoud zijn ontstaan vanuit prijsvragen. Ook bieden de voormalige buitenexposities van drie BouwRAI’s in de Muziekwijk (1990), de Filmwijk (1992) en de Eilandenbuurt (2001) plaats aan uitdagende en innoverende woningbouw. Andere recente gebouwde vernieuwingen zijn het nieuwe Stadshart met gebogen maaiveld (2005), de omslag van woonconsument naar woonproducent (ikbouwmijnhuisinalmere, 2006), ecologisch bouwen in het project De Buitenkans (2007) en zichtbaar duurzaam bouwen op wijkniveau in Columbuskwartier (2007). De kwantitatieve opgave van 60.000 woningen in combinatie met de Almere Principles als inspirerend en organiserend kader vraagt om herbezinning op het ontwerp van de gebouwde omgeving, van het stedenbouwkundig ontwerp tot het individuele gebouw. Almere 2.0 zet concreet in op een schaalvergroting van robuuste Duurzaam Bouwen concepten als bijvoorbeeld de Zonnewoning en het Passiefhuis. Verdergaande concepten worden via prijsvragen (zoals Cascadepark, Hout Noord en ikbouwduurzaam) geïnitieerd en doorontwikkeld. De benodigde energievraag zal ook bezien worden vanuit het functionele perspectief. Bijzondere aandacht is weggelegd voor de gedragscomponent, van duurzaam bouwen naar duurzaam wonen en werken. De ambitie is een hoge score bij toepassing van duurzaamheidslabels. Onderstaande tabel benoemt de referentie en ambitie t.o.v. Nederland nu en Nederland in 2020. Instrument GPR Gebouw GreenCalc

+

Breeam NL

NL nu

NL 2020

Almere 2.0 (nieuwe gebieden)

-Ref-

6,5-7

7,5-8

8,5-9

-Ambitie-

7

8

9

-Ref-

150

300

450

-Ambitie-

200

400

600

-Ref-

good

very good

excellent

-Ambitie-

very good

excellent

outstanding

Duurzame mobiliteit Almere 2.0 zet in op verduurzaming van de mobiliteit. Op strategisch niveau zal gezocht worden naar interventies die daaraan het meest bijdragen. De inzet van mobiliteitsdiensten is daarin van groot belang. Indien uit een zogenaamde “well-to-wheel” analyse blijkt dat de electrische auto uiteindelijk bijdraagt aan reductie van CO2, zal daarnaast de implementatie van deze optie actief gestimuleerd worden. Door hier een koploperspositie in te nemen ondersteunt Almere tevens een versterking van het regionaal potentieel op het gebied van elektrisch vervoer als een lokale economische ontwikkeling. Almere 1.0 past sinds het ontstaan van de stad op mobiliteitsgebied integrale planning toe en het inzetten op keuzevrijheid tussen verschillende modaliteiten. Het systeem van een spoorlijn met vijf lokale stations, het netwerk van vrijliggende busbanen en doorgaande fietspaden is daar een resultante van. Almere koestert de mobiliteit van haar burgers, maar kent ook de problemen die zich daarbij voordoen en anticipeert op de verdere groei die de Schaalsprong met zich meebrengt. Almere 2.0 streeft niet naar minder mobiliteit maar naar betere mobiliteit, en hanteert daarbij de volgende mobiliteitsladder: 1 mobiliteitspreventie – 2 duurzaam maken van nieuwe mobiliteitssystemen – 3 zuiniger en efficiënter maken van huidige systemen in de overbruggingsperiode. Die betere mobiliteit omvat zowel ecologische duurzaamheid (o.a. vermijden emissies en geluidshinder) als belevingswaarde, veiligheid, ruimtegebruik en gebruiksgemak. In Almere 2.0


Pagina 5 van 16

worden voorwaarden voor elektrisch vervoer ingevoerd. Het gaat hierbij om onder meer het openbaar vervoer en verduurzaming van het autoverkeer. Aanbestedingen voor het lokale openbare vervoer worden ingezet t.b.v. de gewenste implementatie en voor het regionale openbaar vervoer worden richtinggevende afspraken gemaakt. Fysieke uitwerkingen voor elektrisch vervoer zijn gericht op het aanbieden van een geschikte elektriciteitsinfrastructuur (smart grids) en oplaadpunten. Qua ruimtegebruik is de ambitie om het ruimtebeslag van mobiliteit met 40% te verkleinen ten opzichte van nu (denk aan OV-gebruik, dubbel ruimtegebruik, terugbrengen geluidsen veiligheidszones). Versterking groenblauw structuur Almere 2.0 kiest voor het bouwen mét de natuur. Een versterking van het ecologisch raamwerk op (inter)nationaal en regionaal niveau krijgt vorm in een ecologische schaalsprong voor het IJmeerMarkermeer en de aanleg van Oosterwold. Het huidige groenblauwe casco wordt getransformeerd naar een samenhangende, waarde(n)volle en verbindende hoofdstructuur voor ecologie, maar tevens voor andere elementen als water, grondstoffen, voedsel en energie. Waterberging, decentrale grijswaterzuivering, kleinschalige stadslandbouw en bijzondere activiteiten worden onderdeel van de al sterke groentraditie. Al vanaf het eerste begin in de jaren zeventig werd de grote betekenis van de groenblauwe hoofdstructuur en de manier waarop deze zou gaan vergroeien vernuftig uitgedacht. Resultaat is een uitgesproken compositie van rood, groen en blauw, en een stevige basis met kansen voor doorontwikkeling. In de meerkernige opzet van Almere 1.0 is de buitenruimte de drager van de stedelijke structuur en van groot belang om flexibel te kunnen reageren op de verrassingen die de groei van de stad met zich meebrengt. De reserveringen voor de verschillende functies is echter leeg gebleven. De bossen zijn voor het grootste deel gewoon bos gebleven. De groenstructuur is hierdoor vaak monotoon en monofunctioneel. De Schaalspong biedt een uitgelezen kans om kwaliteit en diversiteit toe te voegen aan de bestaande groenblauwe hoofdstructuur. Vanuit het oogpunt van duurzaamheid worden nieuwe kwaliteiten verkend van een productief stadslandschap, zoals decentrale grijswaterzuivering, energieteelt en stadslandbouw. Hiernaast wordt het draagvermogen van de hoofdstructuur in kwantitatief opzicht uitgebreid zodat het toereikend is voor een stad met 350.000 inwoners. Het ruimtelijk programma is opgebouwd uit kustontwikkeling, transformatie bestaande gebieden, aanleg van nieuwe gebieden en realisatie van betere verbindingen. Duurzame waterbouw en -beheer Bouwen in de delta is een authentiek Almeers innovatiethema. Almere 2.0 bouwt voort op deze traditie en creëert continue nieuwe oplossingen voor de brede wateragenda. Ingestoken wordt op een combinatie van adaptatie, mitigatie en transitie. Ruimte wordt niet toegewezen aan één functie, maar steeds meervoudig gebruikt. Duurzaam drijvend leven is een van de specifieke uitwerkingsvormen van duurzame gebiedsontwikkeling waarin Almere zich onderscheid. Het watersysteem van Almere 1.0 is een fundamentele bestaansvoorwaarde voor de stad. De onderverdeling in stadsdelen met een eigen peil en het beleid van vasthouden-bergen-afvoeren hebben geresulteerd in een klimaatbestendig systeem. Qua waterkwaliteit zijn er veel maatregelen getroffen, waaronder een verbeterd gescheiden rioolstelsel t.b.v. de gescheiden afvoer van regenwater en de toepassing van natuurvriendelijke oevers (zie ook ‘duurzaam afvalwatersysteem’). Het Almeerse watersysteem moet ook onder extreme omstandigheden (piekbelasting door zware regenval of droogte) binnen acceptabele grenzen blijven functioneren. Deze wateropgave wordt zwaarder naarmate de verstedelijking toeneemt. De verwachte bodemdaling op de lange termijn (2050) en daarmee de kans op inundatie zijn sturend in het ontwerp. Oplossingen bestaan uit een mix van maatregelen zoals (partiële) ophoging van het maaiveld, aanzienlijke oppervlakten open water (tenminste 6%), en verschillende vormen van inshore en offshore drijvend leven. Het initiatief Floating Life zal qua leven op water de komende jaren (2010-2015) meer inzicht bieden in de (on)mogelijkheden van die vorm van duurzame gebiedsontwikkeling.


Pagina 6 van 16

Duurzaam afvalwatersysteem Het afvalwatersysteem is een van de stedelijke systemen die relevante aanknopingspunten biedt voor grootschalige implementatie van innovatieve technieken. Almere 2.0 zet in de nieuwe gebieden in op een volledige inrichting van de afvalwaterketen richting duurzame sanitatie. Het afvalwatersysteem van Almere 1.0 is uniek in Nederland. In heel Almere is van begin af aan gekozen voor scheiding aan de bron en is vanuit dat oogpunt een gescheiden rioleringssysteem aangelegd. Het veelal schone regenwater wordt via een apart regenwaterstelsel geloosd in het oppervlaktewatersysteem van Almere. Regenwater dat vervuild kan zijn geraakt met bijvoorbeeld olieresten (drukke vervoersverbindingen en parkeerplaatsen) wordt vaak eerst gezuiverd door middel van een filter voordat het in het in het oppervlaktewatersysteem wordt geloosd. Het huishoudelijk afvalwater van woningen en het afvalwater van bedrijven wordt via het rioleringssysteem naar de centrale afvalwaterzuivering (RWZI) op het bedrijventerrein de Vaart in Almere Buiten getransporteerd. Hier wordt het gezuiverd en daarna geloosd op de Lage Vaart. Almere 2.0 kan deze unieke positie verder uitbouwen door in de nieuw te ontwikkelen stadsdelen een innovatief en duurzaam afvalwatersysteem volgens het concept van duurzame sanitatie te realiseren. Dat betekent dat alle afvalwaterstromen (toilet en huishoudelijk) aan de bron worden gescheiden, kringlopen vergaand gesloten worden, nuttige grondstoffen herwonnen en/of geupcycled worden (bijvoorbeeld door verwijdering medicijnresten en hormonen) en duurzame energie gewonnen wordt. Uitgangspunt is om dit stapsgewijs te implementeren in partnership met het Waterschap Zuiderzeeland. Ambitie is een 100% scheiding van urine in 2020 gecombineerd met de productie van struviet (meststof) uit de urine. Zuivering van grijs huishoudelijk afvalwater (douche, vaatwasser en wasmachine) vindt volledig decentraal plaats (2025) en wordt ofwel geïntegreerd met openbaar groen (bijvoorbeeld in de vorm van helofytenfilters) of gekoppeld aan de productie van duurzame energie (i.c.m. verwerking bruin water). Fecaliën vormen een bron voor de productie van duurzame energie (o.a. vergistingtechnologieën) en voor de productie van grondstoffen (o.a. terugwinning nutriënten). Ambitie is een volledige sluiting van de organische kringloop op stadsniveau in 2030. Almere en Waterschap Zuiderzeeland zijn al in 2009 gestart met het project ‘Afvalwatersysteem Almere 2030’ gericht op een visieontwikkeling op de duurzame waterketen passend binnen de ecologische doelstellingen van de ontwikkeling van Almere 2.0. De personele inzet en de uitwerking van deze visieontwikkeling wordt geïntegreerd in de werkzaamheden van de Duurzaamheidsagenda Almere 2.0. Het Ontwikkelingsplan Almere Hout Noord steekt onder andere in op toepassing van het concept van duurzame sanitatie met de scheiding van urine in fase 1 van het project. Dit vormt een pilot en aanjager voor verdere ontwikkeling richting duurzame sanitatie. Stadslandbouw – Voedsel voor de stad Stad en landbouw zijn in de stadsontwikkeling van de twintigste eeuw tegenover elkaar komen te staan. Waar de stad kwam, moest de landbouw wijken. De voedselproductie is daarmee steeds verder af komen te staan van de mens, waardoor er geen verband meer is tussen de agrarische productie en de afnemers. Dit geldt ook voor agrarische productie in Zuidelijk Flevoland en wat de Almeerder consumeert. Almere 2.0 doorbreekt deze trend en zet in op een productief stadslandschap qua voedsel, energie, grondstoffen en water. Landbouw heeft een directe relatie met de stad in de vorm van stadslandbouw en de inzet van ‘voedsel voor de stad’. Het huidige agrarische gebied van Almere Oosterwold produceert voornamelijk voor de Europese en wereldmarkt. In navolging van het stadslandgoed De Kemphaan wordt dit gebied geleidelijk getransformeerd naar een fijnmazig landbouwsysteem dat de stad (en regio) voedt. Stadslandbouw wordt verbonden met landelijke woonmilieus, buurtschappen en kernen. Dit kan gecombineerd worden met vormen van energieproductie, waterzuivering en afvalverwerking. Daarnaast is er volop ruimte voor nieuwe functies en ondernemerschap, gerelateerd aan de groene ruimte op het gebied van recreatie, toerisme en zorg. Het concept Agromere dat is ontwikkeld door de WUR vormt een van de nader te onderzoeken trajecten voor implementatie. Ambitie is om minimaal 20% van de lokale voedselvraag via lokale voedselproductie te voldoen. De stadslandbouw kan voor een deel voorzien in de lokale voedselvraag. Dit heeft ook een positieve doorwerking op de energietransitie. Indien bijvoorbeeld in tien procent van de vraag wordt voorzien, wordt op jaarbasis minimaal vijf miljoen autokilometers bespaard, 145 miljoen megajoule energie bespaard en wordt de CO2-uitstoot met 11.000 ton verminderd.


Pagina 7 van 16

Werkwijze en resultaat De werkwijze om de gemeenschappelijke agenda op de verschillende thema’s en aspecten te bepalen wordt ingericht als cocreatief en ontwikkelingsgericht proces. Uitgangspunt is om, conform de intentie van de Almere Principles, ruimte te scheppen voor innovatie en transitie, en mensen en organisaties uit te dagen en te committeren om mee te ontwerpen richting realistische uitvoering. Het doel is om hiermee het maatschappelijk draagvlak te vergroten en ondernemers, maatschappelijke organisaties, kennisinstellingen en burgers stevig aan te haken bij het proces van de Duurzaamheidsagenda Almere 2.0 en de inzet om Almere een ‘icoon van duurzaamheid’ te maken. De afgebakende context van de stad Almere als plek, de Almere Principles als richtinggevende uitgangspunten en de Concept Structuurvisie als ontwikkelrichting bieden al een goede basis voor de noodzakelijke condities om de Duurzaamheidsagenda te kunnen opzetten. Daarin wordt het basispakket bepaald voor de implementatie van gezonde systemen betreffende energie, grondstoffen, water, mobiliteit en ecologie. De agenda mondt uit in de formulering van financiële strategieën gericht op de implementatie van gezonde systemen, een investeringsagenda en een uitvoeringsprogramma. De volgende resultaten wordt geleverd: ; Een gemeenschappelijk praktijkinstrumentarium voor Duurzame Gebiedsontwikkeling; Opgebouwde kennis en ervaringen uit een selectie ‘best practices’ wereldwijd wordt in beeld gebracht. De specifieke situationele succesfactoren worden daarbij vertaald naar generiek niveau, zodat ze breed toepasbaar worden in Almere 2.0 en andere gebiedsprojecten in Nederland. De ontwikkeling van dit instrumentarium zal in afstemming en samenwerking met een aantal al lopende kennistrajecten plaastvinden, waaronder de Community of Practice Oneindig Laagland en het Platform Duurzame Gebiedsontwikkeling i.o. (kennis- en competentieontwikkeling), de Dutch Green Building Council (certificering duurzaamheid), de Stichting GIDO (duurzaam rendementsmodellen) en het International New Town Institute (internationaal netwerk). ; Een Duurzaamheidsagenda Almere 2.0; De Duurzaamheidsagenda, met als kader de Almere Principles, formuleert een basispakket voor de hele stad aangevuld met op maat gemaakte gebiedsspecifieke uitwerkingen. Speerpunten worden geformuleerd voor zowel de stad als geheel en specifiek voor de drie gebieden van de werkmaatschappijen 2 . Naast concrete doelstellingen op inhoudelijke thema’s formuleert deze agenda procesverbeteringen (o.a. organische ontwikkelingsstrategieën, particulier opdrachtgeverschap), duurzame financieringsconstructies (o.a. fondsvorming, inzet privaat ‘groen’ geld), kosten/baten optimalisaties (o.a. meervoudige omgevingsfuncties, beheerconstructies) en vehikels en instrumenten voor versnelde implementatie zoals het regionaal Duurzaam Energie- en Ontwikkelingsbedrijf (DE-on). ; Beïnvloeding werkmaatschappijen en overige thema’s; In samenhang met de Duurzaamheidsagenda Almere 2.0 wordt eind 2010/begin 2011 het duurzaamheidsprogramma voor de drie werkmaatschappijen en de stad geformuleerd en ter besluitvorming en implementatie voorgelegd aan de betrokken projectdirecties en de Stuurgroep RRAAM. Op dat moment wordt de Duurzaamheidsagenda Almere 2.0 ook gekoppeld aan de andere thematische uitwerkingen van het IAK (o.a. GroenBlauw casco, Economische Ontwikkeling) ; Een leer- en communicatieomgeving; Het DuurzaamheidsLab Almere investeert in een toegankelijke, bestendige en productieve leer- en communicatieomgeving, waarin overheden, ondernemingen en kennisinstellingen samenwerken. Hierin ligt ook een belangrijk aangrijpingspunt voor het (Inter)Nationaal Centrum voor Duurzame Gebiedsontwikkeling. Het eindproduct van dit traject is een Duurzaamheidsagenda inclusief financieringsstrategie, een investeringsagenda en uitvoeringsprogramma voor de korte- en middellange termijn. Bij de oplevering van dit onderdeel van het IAK programma bestaat overeenstemming onder de leadpartners. 2

Een eerste aanzet is bijgesloten in bijlage 2.


Pagina 8 van 16

Het proces in beeld: Beleidsagenda’s: • • • • •

Rijk MRA Provincie Almere Stadsmanifest 2.0

Bestuurlijk kader:

Duurzaamheidsagenda Almere 2.0

• • • • •

CSV Almere 2.0 RAAM-brief IAK Almere MRA 2040 UPK 2008 - 2011

Praktijkinstrumentarium: Bewezen processen & technologieën wereldwijd

Organisatie, planning en financiën Organisatie Borging en doorwerking De borging van brede duurzaamheid in de verschillende projecten is een opgave in zichzelf en een gemeenschappelijke verantwoordelijkheid van de partners die werken aan de uitvoering van Almere 2.0. Deze borging en doorwerking dient plaats te vinden op verschillende manieren: • binnen de gebiedsontwikkelingen; • tussen de gebiedsontwikkelingen; • binnen het thema ‘Duurzaamheid’; • tussen de verschillende thema’s onderling; • tussen de thema’s en generieke zaken (o.a. financieel kader). Dit proces is niet vanzelfsprekend en vraagt om regie en heldere afspraken over rollen en verantwoordelijkheden. Uitvoering Binnen de Uitvoeringsorganisatie wordt voorgesteld om het inhoudelijk opstellen en de redactie van de Duurzaamheidsagenda Almere 2.0 onder trekkerschap van het DuurzaamheidsLab Almere te laten uitvoeren. Het ministerie van VROM, de MRA, de provincie Flevoland, de gemeente Almere en de partners van het Stadsmanifest 2.0 leveren hier expertise en zorgen voor juiste borging en afstemming binnen de eigen organisatie en netwerken.


Pagina 9 van 16

Besluitvorming De Uitvoeringsorganisatie Duurzaamheidsagenda Almere 2.0 maakt onderdeel uit van de Almere 2.0 organisatie, met als bijzonderheid dat VROM, gemeente Amsterdam via MRA (o.a. impuls Duurzaamheid), provincie Flevoland en de partners van het Stadsmanifest 2.0 hierin meedraaien. Op deze wijze kan de basis gelegd worden voor een strategie waarbij steeds gezocht wordt naar het meest effectieve schaalniveau van toepassing van duurzame systemen. Zo kan bijvoorbeeld voor duurzame energieproductie het schaalniveau van Flevoland het meest effectief zijn, terwijl voor elektrisch vervoer dat het schaalniveau van de Metropoolregio Amsterdam zou kunnen zijn. Verder biedt het samenspel van deze partijen kansen voor een effectieve lobby bijvoorbeeld op het vlak van het binnenhalen van Europese subsidies. Hiertoe is een besluitvormingsstructuur nodig, die aansluit op die van Almere 2.0. De volgende besluitvormingsorganisatie wordt aangehouden: Bestuurlijk overleg Almere 2.0 Stuurgroep RRAAM (bestuurlijk duo: VROM en Almere) Ambtelijk Regieteam Duurzaamheid Almere 2.0 (VROM, Flevoland, Almere, MRA en Stadsmanifest 2.0)

Het Ambtelijk Regieteam Duurzaamheid Almere 2.0 bestaat uit de volgende personen: ● Henk Meijer voorzitter Gemeente Almere (Almere 2.0) ● Hans Verspoor Ministerie van VROM ● Arie van Beek Provincie Flevoland ● Alex van Oost Gemeente Almere (DuurzaamheidsLab) ● PM Gemeente Amsterdam (MRA) ● Vera Dam Stadsmanifest 2.0


Pagina 10 van 16

Planning Het project start per direct en kent een doorlooptijd tot medio 2011. Voor dit project (en de geformuleerde resultaten) wordt de volgende planning aangehouden: Tijdsvak Jan - juni

Activiteiten Gezamenlijk opstellen PvA Duurzaamheidsagenda Almere 2.0 en afstemming met andere PvA’s; Inrichten basis Duurzaamheidsagenda Almere 2.0 (locatie, ondersteuning, bemensing, etc.); Aanwezige kennis en informatie verzamelen en delen (huiswerk); Opstellen onderzoeksvoorstel benchmark ‘best practices’

Juni – sep

Begeleiding onderzoek benchmark ‘best practices’; Gezamenlijk opstellen inhoudsopgave Duurzaamheidsagenda Almere 2.0 Begeleiding onderzoek benchmark ‘best practices’; Uitwerken onderdelen van de concept Duurzaamheidsagenda Almere 2.0

Sep - dec

Jan - mei Mei - juni

Gezamenlijk opstellen en uitwerken concept Uitvoeringsprogramma en Investeringsagenda Onderhandelingstraject concept Duurzaamheidsagenda Almere 2.0

Resultaten Per eind april definitief concept PvA Duurzaamheidsagenda Almere 2.0 t.b.v. bestuurlijke vaststelling Stuurgroep RRAAM d.d. 1 juli; Per medio juni operationeel team, inclusief VROM, MRA, Provincie en Stadsmanifest 2.0; Overzicht aanwezige kennis en rapporten en overeenstemming invulling uitvoeringsorganisatie; Per eind mei vastgesteld onderzoeksvoorstel benchmark ‘best practices’ Per 1 september een door de Stuurgroep RRAAM vastgestelde inhoudsopgave voor de Duurzaamheidsagenda Almere 2.0 Per 1 oktober een eindrapport benchmark ‘best practices’; Per eind december een door de stuurgroep vastgestelde concept Duurzaamheidsagenda Almere 2.0 + principe over financiering; Per eind december worden de duurzaamheidsprogramma’s van de werkmaatschappijen en relevante thema’s voorgelegd aan de stuurgroep RRAAM. Per 1 mei een door het bestuurlijk overleg Almere 2.0 vastgesteld concept Uitvoeringsprogramma en Investeringsagenda Per eind juni een door het bestuurlijk overleg Almere 2.0 vastgestelde definitieve Duurzaamheidsagenda Almere 2.0 incl. Uitvoeringsprogramma en Investeringsagenda

Financiën Financiering van de werkzaamheden ter uitvoering van deze opdracht wordt als volgt voorgesteld: - Inzet van eigen mensen van iedere deelnemende partij wordt om niet ingebracht; - Inzet van het DuurzaamheidsLab Almere wordt gefinancierd vanuit het budget Proceskosten IAK; - Inhuur van derden voor specifieke expertise en procesvaardigheden wordt gefinancierd vanuit het budget Proceskosten IAK; - Kosten voor een schrijver, vormgever en het drukwerk van de Duurzaamheidsagenda Almere 2.0 wordt gefinancierd vanuit het budget Proceskosten IAK. Een overzicht van de totale begroting is bijgevoegd in bijlage 3.


Pagina 11 van 16

Relatie met andere projecten De Duurzaamheidsagenda Almere 2.0 is een van de twee opdrachten zoals benoemd in de paragraaf ‘Duurzaamheid’ van het IAK. De verkenning naar de mogelijkheden voor een (Inter)Nationaal Centrum voor Duurzame Gebiedsontwikkeling is inhoudelijk sterk verbonden met de Duurzaamheidsagenda Almere 2.0. Qua proces en inhoud zal dan ook nadrukkelijk onderling afgestemd worden met dat traject dat opgepakt wordt vanuit het Economisch Offensief en specifiek de Tafel van Duurzaamheid. Dat geldt ook voor de haalbaarheidsstudie Duurzaam Energie- en Ontwikkelbedrijf Flevoland (DEon). Het provinciale project DE-on is een belangrijke schakel in de gemeentelijke energietransitie en wordt ingezet ter versnelling van de grootschalige implementatie. Een aantal lopende stadsontwikkelingsprojecten biedt directe mogelijkheden op korte termijn en worden ingezet als concrete cases. DE-on geeft bovendien, omdat het een provinciaal initiatief betreft, de mogelijkheid om het schaalniveau van de provincie te benutten voor de energietransitie. De drie gebiedsontwikkelingen die opgepakt worden door de werkmaatschappijen vormen de ruimtelijke context waarbinnen de feitelijke implementatie van de Duurzaamheidsagenda Almere 2.0 plaats dient te vinden. Qua aanpak is het voorstel om te werken met een basispakket voor de hele stad aangevuld met een op maat gemaakte gebiedsgerichte focus. De gebiedsgerichte focus houdt in dat voor de drie gebieden van de werkmaatschappijen (en tevens voor de bestaande stad) steeds op een aantal speerpunten (ordegrootte twee punten per pakket) wordt ingezet. Het voorstel is om voor elk speerpunt een aanbesteding te doen met marktpartijen, die opdracht krijgen om een openbare businesscase te ontwikkelen ter uitwerking van de gestelde doelen. Elke casus moet later in PPS met andere marktpartijen uit te voeren zijn. Tevens heeft het project raakvlakken met de Rijksprojecten Rijksstructuurvisie, Toekomst Markermeer IJmeer en OV SAAL. Afstemming met deze projecten en bijbehorende organisaties is voorzien in de projectcommunicatie.

Communicatie De uitvoering van dit project raakt de stad Almere als geheel. Tevens heeft de Duurzaamheidsagenda Almere 2.0 landelijke uitstraling en is een project waarin zowel Rijk, MRA, Provincie als gemeente participeren. Communicatie zal vanuit deze vier organisaties plaatsvinden, zowel intern als extern, en is gericht op het in de markt zetten van Almere als nationaal praktijklab (branding). De (op te stellen) communicatiestrategie Almere Principles biedt voor Almere het kader voor een gerichte profilering en positionering. Flevoland kan zich daarbij profileren als pilot-provincie die in nauwe samenwerking met gemeenten en het Waterschap Zuiderzeeland een volledige verduurzaming van de energievoorziening daadwerkelijk gaat realiseren. Via een te formeren klankbordgroep worden op lokaal en regionaal niveau ondernemers aangehaakt via de Economic Development Board Almere (EDBA) en het Stadsmanifest 2.0. Provinciaal en landelijk worden diverse organisaties aangehaakt via de klankbordgroep. Via een door de provincie op te zetten project voor Leren voor Duurzame Ontwikkeling worden de ‘lessons learned’ bij het opstellen van de Duurzaamheidsagenda Almere 2.0 vastgelegd en ontsloten voor een groter publiek. Daarnaast worden ambtelijke organisaties breed geïnformeerd. Binnen de gemeente Almere worden hiervoor reguliere kanalen gebruikt. Specifiek zal communicatie intern plaatsvinden met directies van de dienst DSO, DMO, SBZ en Concern. Overleg Het Bestuurlijk Overleg Almere 2.0 kent een nog nader vast te stellen vergaderstructuur, hierop sluit de overlegstructuur van de Uitvoeringsorganisatie Duurzaamheidsagenda Almere 2.0 aan. De Stuurgroep RRAAM zal 2 maandelijks overleg hebben. Binnen de Uitvoeringsorganisatie wordt een Ambtelijk Regieteam ingesteld evenals diverse ontwikkelteams. Frequentie van dit overleg is nader te bepalen. Overleg met de klankbordgroep zal eenmaal per kwartaal plaatsvinden en indien nodig bilateraal vaker en indien gewenst. Plan van aanpak Duurzaamheidsagenda Almere 2.0

Pagina 12 van 16

Binnen de diverse organisaties zal overleg plaatsvinden via reguliere overlegstructuren.

Vastgesteld op: ................................. te Almere

Namens ministerie van Volkshuisvesting, Ruimtelijke Ordening en Milieu ………………………………………. Namens Provincie Flevoland ……………………………………….. Namens Gemeente Almere …………………………………………


Pagina 13 van 16

Bijlage 1

Integraal Afspraken Kader Almere_Paragraaf 5 Duurzaamheid


Pagina 14 van 16

Bijlage 2

Aanzet inhoudelijk raamwerk Duurzaamheidsagenda Almere 2.0

De Concept Structuurvisie Almere 2.0, waarbinnen al een vertaling is gemaakt van de Almere Principles, vormt de onderlegger voor de gezamenlijk te ontwikkelen Duurzaamheidsagenda Almere 2.0. In het proces voorafgaand aan de oplevering van de Structuurvisie is al in samenwerking met VROM en de provincie gewerkt aan het formuleren van streefdoelen op vergelijkbare thema’s zoals geformuleerd in het IAK. Voortbordurend op die werkzaamheden is door het DuurzaamheidsLab Almere een eerste aanzet gemaakt voor mogelijke speerpunten binnen de Duurzaamheidsagenda Almere 2.0. Onderstaand een afbeelding van de opzet en invulling van die aanzet:


Pagina 15 van 16

Bijlage 3

Begroting

Het IAK formuleert twee opdrachten binnen de paragraaf ‘Duurzaamheid’: 1. Het opstellen van een Duurzaamheidsagenda Almere 2.0; 2. De verkenning naar de mogelijkheden van een Nationaal Centrum voor Duurzame Gebiedsontwikkeling in Almere. Daarnaast wordt benoemd dat het DuurzaamheidsLab Almere wordt ingezet als innovatiemotor voor de werkmaatschappijen, die met de gebiedsontwikkelingen aan de slag gaan. In alle planfasen, van planvorming tot uitvoering, zal het DuurzaamheidsLab ondersteunen. Onderstaand de begroting voor het opstellen van de Duurzaamheidsagenda Almere 2.0: WERKZAAMHEDEN/TAKEN Opstellen Duurzaamheidsagenda Almere 2.0

CAPACITEIT/KOSTEN Voor eigen rekening partners, buiten netto begroting

VROM

1 fte

Provincie

1 fte

Almere

1 fte

Inzet DuurzaamheidsLab Almere

€

150.000

Inzet Stadsmanifest 2.0

€

20.000

Externe ondersteuning (inhoud + proces)

€

80.000

Onderzoek benchmark 'best practices'

€

60.000

Onderzoek uitvoerings- en financieringsstrategieen

€

60.000

Organisatie (expertmeetings, consultaties, e.a.)

€

30.000

Productie en drukwerk

€

50.000

TOTAAL =BRUTO=

€

450.000

Co-financiering via nationale & regionale programma's

€

150.000

€

300.000

(inclusief afstemming, onderhandeling en productie)

* Leren voor Duurzame Ontwikkeling (Provincie) * Innovatieprogramma Klimaatneutrale Steden (EZ) * Energie Onderzoek Subsidie (EZ) * Subsidieregeling Innovatief Mobiliteitsmanagement (EZ) * Pieken in de Delta (EZ) * Innovatie in dialoog (EZ)

TOTAAL =NETTO=


€

50.000 niet gehonoreerd

Nog nader te onderzoeken. Target is minimaal het ontbrekend budget bij elkaar te brengen.

Pagina 16 van 16

Duurzaamheidsagenda Almere 2.0 Als transitieopgave naar een duurzame stad

Recommend Documents