Driemaandelijks tijdschrift Erkenningsnummer P :

PANAL NIEUWS

België-Belgique P.B. 3000-Leuven 1 2/2734

jaargang 14, maart 2011 Driemaandelijks tijdschrift Erkenningsnummer P : 608751

Palliatief Netwerk Arrondissement Leuven v.z.w. Waversebaan 220, 3001 Heverlee tel. 016/23.91.01 fax 016/23.81.73 website: www.panal.be e-mail: [email protected]

VORMING: VOOR ELK WAT WILS… Naast advies en ondersteuning aan palliatief zieken, hun omgeving en hun hulpverleners, heeft Panal als opdracht vanuit de overheid ook het geven van vorming aan alle geïnteresseerden. Deze vorming bestaat uit een gans pakket van lessen en activiteiten. In dit Panal Nieuws wil ik u graag een overzicht geven.

Afgiftekantoor: 3000 Leuven I

De minisymposia. Jaarlijks worden een aantal minisymposia georganiseerd over een specifiek thema binnen de palliatieve zorg. De avondvormingen worden aangeboden aan hulpverleners uit de verschillende werkvelden (de thuiszorg, de palliatieve eenheden, de rustoorden, de ziekenhuizen,…) en aan andere geïnteresseerden. Dit jaar is de rode draad voor deze symposia: de betekenis van religie/cultuur binnen de palliatieve zorg. Hoe wordt in de verschillende godsdiensten en culturen gekeken naar palliatieve zorg, lijden, sterven en rouwen? Hoe kan religie/cultuur de ziektebeleving beïnvloeden? Volgende levensbeschouwingen worden besproken: de rooms-katholieke godsdienst, het boeddhisme, de joodse godsdienst, de islam, de vrijzinnigheidsgedachte en het protestantisme. De vervolmakingsmodule in de palliatieve zorg. Aan de cursisten, die reeds een basisopleiding in de palliatieve zorg gevolgd hebben, wordt een pakket aangeboden ter vervolmaking van hun kennis met volgende thema’s als inhoud: • communicatie: bewust zijn van je communicatie en je gedrag in bepaalde situaties. • pijncontrole: de mogelijkheden van pijnbestrijding en de neveneffecten. • comfortzorg: welke lichamelijke zorg vraagt die bepaalde patiënt? • kinderen betrekken in palliatieve zorg: hoe kan dit? • multidisciplinair samenwerken: de diverse hulpverleners moeten in een team kunnen samenwerken. Dit betekent overleggen met respect voor elkaars gevoelens en het erkennen van de wederzijdse kwaliteiten. • ethiek: welke waarden en normen zijn belangrijk in de palliatieve zorg?

• palliatieve zorg bij ouderen en personen met een verstandelijke beperking: welke specifieke aandacht is hier nodig (wegens multipele aandoeningen, een waaier van medicatie, hun eigenheid, hun verlieservaringen,…)? • omgaan met emotionele pijn: hoe worden mensen best benaderd in hun emoties? • symptoomcontrole: naast pijnbestrijding vergt palliatieve zorg ook behandeling van andere symptomen zoals kortademigheid, angst, depressie, constipatie, vermoeidheid, … • omgaan met spirituele pijn: welke rol speelt een levensbeschouwing of geloofsovertuiging in de terminale fase? Hoe herkent de hulpverlener vragen rond zingeving? • zorg voor zorgenden: hoe vindt de hulpverlener frisse energie om telkens opnieuw te beginnen aan een nieuwe palliatieve zorgsituatie? De studienamiddag: vrijwilligers palliatieve zorg in woonzorgcentra: een draaiboek. Hoe wordt een vrijwilligerswerking palliatieve zorg opgestart in een woonzorgcentrum? Verneem het op donderdag 26 mei 2011! Het programma vind je verder in deze nieuwsbrief. Rouw ondersteunen bij bejaarden in woonzorgcentra. Nagaan hoe een bejaarde het verlies van een geliefde ondergaat. Welke ondersteuning kan helpend zijn? Filmvoorstelling ‘Mar Adentro’. ‘Mar Adentro’ van de regisseur Alejandro Amenàbar belicht het thema ‘euthanasie’ met een pleidooi voor zelfbeschikking en vooral een betoog voor menselijke waardigheid. De film draait op donderdag 16 juni 2011 om 20u. in Cinema ZED, Naamsestraat 26, Leuven. Ook hier vooraf inschrijven! Een contextuele benadering van ziekte: de balans van geven en nemen. Dit progamma wordt aangeboden door de Federatie Palliatieve Zorg Vlaanderen in samenwerking met Panal. De focus ligt op werken binnen een familie/omgeving en is bedoeld voor artsen, verpleegkundigen, maatschappelijk werkers, psychologen,… Vormingen op maat. Deze kunnen door organisaties, instellingen en socio-culturele verenigingen aangevraagd worden bij Panal. Dr. Jos Dens Voorzitter Panal vzw

MEDISCHE RUBRIEK Palliatieve sedatie versus euthanasie. Is er een verschil ? Palliatieve sedatie kwam onlangs sterk in de picture naar aanleiding van een tv-documentaire op Canvas, waarin een jonge man met een uitbehandelde botkanker in een terminaal ziekteproces bewust koos om via palliatieve sedatie te sterven. Hij koos voor deze optie en niet voor euthanasie met de woorden : “Ik wil geen euthanasie. Ik wil diep slapen en het natuurlijke sterfproces ondertussen laten doorgaan.” Uit de discussie die in de media hierop volgde, blijkt dat het onderscheid tussen palliatieve sedatie en euthanasie niet voor iedereen vanzelfsprekend is. De ethische commissie van de Federatie Palliatieve Zorg Vlaanderen publiceerde onlangs een uitgebreide richtlijn over palliatieve sedatie (te lezen op www.palliatief.be). Ik wil hier kort enkele belangrijke accenten belichten uitgaande van de door hun gebruikte definitie over palliatieve sedatie en het verschil met euthanasie toelichten. Definitie van palliatieve sedatie (cf. richtlijn) = het toedienen van sedativa in doseringen en combinaties die vereist zijn om het bewustzijn van een terminale patiënt zoveel te verlagen als nodig om één of meerdere refractaire (weerbarstige) symptomen op een adequate wijze te controleren. - Palliatieve sedatie is in wezen een doorgedreven vorm van symptoomcontrole. - Refractaire of weerbarstige symptomen zijn symptomen die niet op een klassieke wijze maar slechts via een omweg van de bewustzijnsverlaging (dus indirect) onder controle kunnen gebracht worden. Pijn die beantwoordt aan pijnmedicatie, maar waar de pijnmedicatie als neveneffect bewustzijnsdaling kan veroorzaken is geen palliatieve sedatie. Refractaire symptomen zijn niet hetzelfde als ‘moeilijke symptomen’ die soms bij gebrek aan deskundigheid en ervaring niet onder controle zijn. - Palliatieve sedatie kan intermittent of continu, licht of diep zijn, tijdelijk of tot het overlijden. Sedatie wordt dus aangepast aan de reële noden en wensen van de patiënt. De gebruikte dosissen sedativa zijn proportioneel: zoveel als nodig om het gewenste resultaat te bereiken. De intentie van de arts is dus symptoomcontrole en niet het overlijden van de patiënt veroorzaken of bespoedigen. Bij euthanasie is de intentie het onmiddellijk overlijden, de middelen (euthanatica) hebben een letaal (dodend) effect en is daardoor onomkeerbaar. - Palliatieve sedatie die deskundig wordt toegepast is een normaal medisch handelen. Euthanasie is een uitzonderlijk medisch handelen onder strikte wettelijke voorwaarden. Euthanasie kan men ‘verzoeken’ maar is wettelijk niet afdwingbaar. Geen enkele arts kan gedwongen worden om euthanasie uit te voeren. Elke arts moet in eer en geweten uitmaken of hij/ zij ingaat op het verzoek van de patiënt. Een advies van een tweede en/of derde arts kan ondersteunen in die beslissing.

Palliatieve sedatie als een vorm van symptoomcontrole kan in principe voor iedere patiënt die het wenst, toegepast worden, op voorwaarde dat de terminale patiënt goed geïnformeerd is over de mogelijkheden en beperkingen die deze medische handeling inhouden. Er zijn tot op heden geen wettelijke voorwaarden aan verbonden! In de praktijk zullen zich meestal twee situaties voordoen. De bewuste patiënt kan omwille van refractaire symptomen, die zowel fysiek, psychisch als existentieel kunnen zijn, en in een terminaal stadium van de ziekte, kiezen voor palliatieve sedatie. In een tweede situatie kan de arts palliatieve sedatie toepassen voor een patiënt die niet meer in staat is om het zelf te vragen, maar zich in een uitzonderlijk moeilijke medische situatie bevindt die voor de patiënt en zijn omgeving als ‘ondraaglijk’ of inhumaan ervaren wordt (bv. een acute maagbloeding, verstikkingsverschijnselen, zware onrust….). Vaak gaat het om een stervende patiënt in extreem discomfort. De ervaring in onze MBE leert ons dat het aantal bewust gevraagde palliatieve sedaties relatief laag is. In 2010 hebben we 413 nieuwe patiënten gevolgd, er waren 15 aanvragen voor euthanasie, hiervan zijn er 13 effectief door hun behandelende arts uitgevoerd. In die periode werden er op vraag van de patiënt 6 palliatieve sedaties uitgevoerd met een gemiddelde overlevingsduur van 48 uur. De klassieke valkuilen bij palliatieve sedatie zijn: - Te vroeg in het ziektestadium overgaan naar palliatieve sedatie, met burn-out van de omgeving door te lange duur tot gevolg. - Een slecht geïnformeerde patiënt en omgeving waardoor onrealistische verwachtingen ontstaan en ontgoocheling bij het mislukken van de sedatie. - Een echte euthanasievraag miskennen en niet-gevraagde palliatieve sedatie opstarten. Rol van de begeleidingsequipe van Panal: -De vragen van de patiënt rond zijn levenseinde au serieux nemen en hem informeren over de verschillende opties in samenspraak met de behandelende arts. -Ondersteuning geven aan zorgverleners, geconfronteerd met vragen rond euthanasie en palliatieve sedatie (psychoemotioneel, medisch-technisch). -Streven naar multidisciplinair overleg, heldere communicatie en zorgvuldig medisch handelen. -Aandacht voor het rouwproces van de omgeving na het overlijden. -Bij de praktische uitvoering van de palliatieve sedatie nemen we de nodige voorzorgen zodat de beoogde doelstellingen correct worden nageleefd en de opvolging en continuïteit van zorg gegarandeerd is. Bij palliatieve sedatie wordt best dezelfde zorgvuldigheid in acht genomen als bij een euthanasieverzoek. Dr. Johan Coppens Huisarts-consulent Panal

GASTRUBRIEK In de gastrubriek wil Panal dit jaar de interne werkgroepen in de kijker zetten. In deze eerste editie is het de beurt aan de

Werkgroep “palliatieve zorg in instellingen voor personen met een verstandelijke beperking” Situering Volgens de opdrachtsverklaring staat Panal vzw (Palliatief Netwerk Arrondissement Leuven) voor “ondersteuning en optimale uitbouw van palliatieve zorg binnen het arrondissement”. Panal vzw omvat twee structuren: de Multidisciplinaire Begeleidingsequipe (MBE) en het Netwerk, elk met hun specifieke opdracht. De taak van het Netwerk is het sensibiliseren, informeren en ondersteunen van professionelen en de brede bevolking, met betrekking tot palliatieve zorg. Eén van de opdrachten daarbinnen is het optimaliseren van de samenwerking tussen de verschillende partners uit de gezondheidssector van de regio, die betrokken zijn bij palliatieve zorg. Panal vzw sluit daartoe samenwerkingsovereenkomsten af met deze partners. Concreet gaat het over de organisaties uit de thuiszorg, de ziekenhuizen van de regio, de rusthuizen en de andere thuisvervangende instellingen. Het optimaliseren van de samenwerking tussen deze partners verloopt voornamelijk via het organiseren van werkgroepen. De doelstelling is telkens het creëren van een overlegplatform voor het uitwisselen van informatie en ervaringen op het vlak van palliatieve zorg en het stimuleren van de uitbouw van een palliatieve zorgcultuur. De werkgroep “palliatieve zorg in instellingen voor personen met een verstandelijke beperking” Deze werkgroep komt vier keer per jaar gedurende twee uur samen in de vergaderruimte van Panal. Leden zijn vertegenwoordigers (opvoeders, orthopedagogen, verpleegkundigen,…) van negen instellingen uit het arrondissement; de werkgroep wordt voorgezeten door een netwerkmedewerker van Panal vzw. Op de agenda staan een aantal vaste items zoals: nieuws uit de instellingen (wie is momenteel waarmee bezig m.b.t. palliatieve zorg?), nieuws uit Panal, nieuws uit de FPZV (Federatie Palliatieve Zorg Vlaanderen), info omtrent vormingen.

Daarnaast wordt er ruimte voorzien voor het uitwerken van een inhoudelijk actueel thema of het bespreken van een casus uit de praktijk, voorbereid door een vertegenwoordiger van een instelling. Thema ’s die de afgelopen jaren aan bod kwamen zijn: het ontwikkelen en implementeren van een visietekst palliatieve zorg, het uitwerken van een draaiboek palliatieve zorg, het uitbouwen van een palliatieve zorgcultuur in de voorziening, communicatie met bewoners rond palliatieve zorg, bewoners ondersteunen in een rouwproces, zorg voor de zorgende, omgaan met vroegtijdige zorgplanning, … Ervaringen uit het werkveld worden gedeeld, knelpunten op tafel gelegd, tips en advies uitgewisseld.

De leden aan het woord Enkele leden vertellen wat voor hen de specifieke meerwaarde is van het deelnemen aan de werkgroep op Panal: “De werkgroep van Panal voor de voorzieningen voor mensen met een verstandelijke beperking heeft me al vele jaren ondersteund bij het realiseren van een palliatief beleid binnen onze voorziening. Met het oprichten van deze werkgroep (en onze deelname daaraan) werd er een belangrijk signaal gegeven naar onze directie. Een palliatief beleid werd bespreekbaar. Er werd over nagedacht. Er mocht tijd voor vrij gemaakt worden. Waar palliatieve zorg vroeger wel bestond, maar eerder afhing van bepaalde begeleiders en verpleegkundigen, werd deze zorg nu opgenomen in de visie van de voorziening. Er werd een visietekst geschreven. Ook hiervoor vond ik steun in de werkgroep. Het belangrijkste voor mij is echter het treffen van collega’s die ook zoekende zijn naar een goede en betere palliatieve zorg binnen de voorziening waar zij werken.

Het doet deugd om in vertrouwen en in een ‘veilige’ groep mooie ervaringen, maar zeker ook knelpunten en verzuchtingen kwijt te kunnen. Er wordt samen gezocht naar oplossingen. Er wordt bemoedigend geluisterd. Er wordt waardering uitgesproken.” Mieke Wijsen (Stichting Delacroix) “Wij hebben heel veel steun gekregen bij het opstarten van onze palliatieve werkgroep. Via de werkgroep op Panal kregen wij van andere instellingen visieteksten en protocols die heel zinvol waren om onze visieteksten en protocols te ontwerpen. Bij onze visietekst hebben wij zinvolle info gekregen over euthanasie en palliatieve sedatie. Bij Panal kunnen wij met al onze vragen rond palliatieve situaties terecht. Vanuit de ervaringen van de leden van de werkgroep krijgen wij extra info. Bij onze infoavond voor collega’s konden we met al onze vragen terecht bij collega’s van Panal.“ Jeanne Van den Broeck (Home Martine Van Camp)

“Hoewel ik nog maar éénmaal heb deelgenomen aan de werkgroep, heb ik reeds ervaren dat deze bestaat uit gedreven personen die heel wat boeiende ervaringen kunnen delen. Ik ben dus geprikkeld om verder aan te sluiten, zowel wat betreft de visie en het beleid rond palliatieve zorg, als wat betreft de casusbesprekingen die aan bod komen. Deze zijn zeer leerrijk naar de begeleiding van de individuele persoon en de medebewoners, maar ook naar de ondersteuning van het team.” Evi Verjans (Huize Eigen Haard) Interesse? Voorzieningen die geïnteresseerd zijn om deel te nemen aan de werkgroep op Panal vzw, kunnen contact opnemen met Karen De Meerleer via [email protected] of op het nummer 016-23 91 01 (tijdens de kantooruren). Karen De Meerleer, psychologe Panal vzw Met dank aan Mieke Wijsen, Jeanne Van den Broeck en Evi Verjans voor hun bijdrage.

AANKONDIGING: 2011 is het Europees Jaar van de Vrijwilliger ! Vrijwilligers zijn binnen palliatieve zorg van onschatbare waarde. Palliatieve zorg ten gronde uitbouwen en realiseren is haast niet mogelijk zonder vrijwilligers. Vrijwilligers zijn aanwezig ter ondersteuning van de palliatieve patiënt en zijn directe omgeving: thuis, in het ziekenhuis, in het rusthuis,… Zij brengen een extra dimensie in palliatieve zorg door nabij te zijn, te luisteren, tijd te nemen, kleine praktische taken op te nemen,… en zo de levenskwaliteit van de patiënt en de mantelzorgers te verhogen. Onder de slogan “Vrijwilligers maken het verschil” is 2011 uitgeroepen tot het Europees Jaar van de Vrijwilliger (EYV2011). In heel Europa worden verschillende activiteiten georganiseerd om het vrijwilligerswerk in de schijnwerpers te zetten en vrijwilligers te ondersteunen en te bedanken voor hun inzet.

Speciaal voor het EYV2011 heeft het Vlaams Steunpunt Vrijwilligerswerk vzw dankkaartjes ontworpen en tassen laten “oppimpen” door enkele bekende mensen. De kaartjes kunnen het hele jaar door besteld worden, de tassen zijn slechts in beperkte oplage beschikbaar. Meer info: www.vrijwilligersweb.be www.vrijwilligerswerk.be www.eyv2011.be

Karen De Meerleer Vrijwilligersverantwoordelijke Panal vzw

Personeelsnieuws Frie Pierre is verpleegkundig-consulente en versterkt sinds kort de thuiszorgequipe.

Studienamiddag 26 mei 2011 Vrijwilligers palliatieve zorg in woonzorgcentra een draaiboek Eind 2009 werd met veel enthousiasme een project uitgewerkt om een vrijwilligerswerking palliatieve zorg in woonzorgcentra op te starten. Het resultaat is er: een draaiboek met tien stappen dat gebruikt kan worden als werkinstrument en als naslagwerk. Het is een praktisch instrument getoetst aan de praktijk en onderbouwd met de meest recente bevindingen binnen het veld van palliatieve zorg en vrijwilligerswerk. Een niet te missen document als je een degelijk beleid palliatieve zorg wil voeren en daarbij ook aandacht wil hebben voor de plaats die een vrijwilliger daarin kan innemen. Op onze studienamiddag wordt het draaiboek maatschappelijk gekaderd. Aan de hand van ervaringen in het werken met vrijwilligers palliatieve zorg in woonzorgcentra wordt het een levendige voorstelling. U bent van harte welkom ! Wat ? Door de intense samenwerking tussen Forum Palliatieve Zorg, Panal vzw en drie woonzorgcentra ontstond een draaiboek voor woonzorgcentra die graag een vrijwilligerswerking in de palliatieve zorg willen starten. Een draaiboek vanuit de theorie, gevoed door de praktijk. Voor wie ? Directie, vrijwilligersverantwoordelijken, verantwoordelijken bewonerszorg, referenten palliatieve zorg, hoofdverpleegkundigen en al diegene die interesse hebben in een vrijwilligerswerking palliatieve zorg binnen een woonzorgcentrum. Programma? 13u00 - 13u30 Ontvangst met koffie 13u30 – 13u35 Verwelkoming en voorstelling van de dag Christina Vanderhaeghe en Ria Vandermaesen 13u35 – 13u45 Algemene inleiding Moniek Swinnen 13u45 – 13u50 Muzikaal intermezzo Herman Van Puyenbroeck en Ludo Luts 13u50 – 14u25 De maatschappelijke waarde van vrijwilligers Walter Rombouts 14u25 – 15u00 Vrijwilligers in de palliatieve zorg Nele Janssens 15u00 – 15u30 Pauze 15u30 – 16u30 Voorstelling draaiboek Anneleen Boyen en ervaringen uit de praktijk WZC De Oase - Opwijk WZC Releghem - Zemst WZC Ter Vlierbeke - Kessel-Lo 16u30 -16u35 Muzikaal intermezzo Herman Van Puyenbroeck en Ludo Luts 16u35 – 17u00 Vragen uit het publiek Waar ? Provinciehuis Vlaams-Brabant, Provincieplein 1, 3000 Leuven. Kostprijs ? 30 euro, inclusief een exemplaar van het draaiboek. Te betalen bij Forum Palliatieve Zorg via [email protected], 02/456.82.07 of Panal vzw via [email protected], 016/23.91.01. Gelieve ten laatste 12 mei 2011 in te schrijven. Je ontvangt een aanwezigheidsattest.

Anneleen Boyen Projectverantwoordelijke Panal vzw

nog te plaatsen logo Cera

PROVINCIE VLAAMS • BRABANT

VERSLAG MINISYMPOSIUM “De kwaliteiten van de succesvolle hulpverlener” door Magda Van de Wiele Het is een select publiek dat op deze dinsdagavond het barre winterweer heeft getrotseerd om in de knusse zeteltjes van het auditorium te komen luisteren naar Magda Van de Wiele. Het werd een bijzondere vertelling, vol verhalen om ademloos en stil naar te luisteren. Wat hier volgt, is geen exact verslag van de voordracht. Het is mijn verhaal van de avond, met de woorden zoals ze in mijn hoofd zijn blijven hangen. Magda van de Wiele is ethicus, psychotherapeut en seksuologe van opleiding, ze is docente ethiek en supervisor. Doorheen de jaren heeft zij ervaren dat wat zij tijdens haar studies heeft geleerd, haar geen antwoord kon geven op de vraag: “hoe omgaan met de stervende mens?”. Méér nog dan van docenten, heeft zij vooral veel geleerd van de patiënten zelf. “Don’ t try to be a therapist, just try to be a human being, that’s more than difficult enough” M.Murphy Eén van de grootste uitdagingen bij het omgaan met en zorgen voor mensen die op de grens van leven en dood staan, is bescheidenheid en zelfreflectie. Het leert je vooral veel over jezelf, over wie je bent en hoe je in het leven staat. Het leven confronteert mensen voortdurend met klein en groot verdriet, met afscheid nemen, met loslaten. Mensen “sterven” eigenlijk heel veel in het leven, alsof het leven één grote voorbereiding is op het ultieme afscheid, de dood. “De dood is niet de keerzijde van het leven, de dood hoort bij het leven”. Het leven leert je beseffen dat alles wat geboren wordt, ooit eens zal sterven. Alles wat wordt opgebouwd, ooit wordt afgebroken. Alles wat wordt opgespaard, ooit zal uitgegeven worden. Alles wat wordt verbonden, ooit ontbonden moet worden. Maar ook dat liefde over de dood heen kan blijven bestaan. Over de verhalenverteller… “Waar maak jij je zorgen over?” “Waar ben je mee bezig?” Het gaat er niet om te begrijpen. Be-grijpen roept het beeld op van een grijpende hand, een klauw. Proberen te begrijpen op het moment dat mensen net alle greep verliezen, is een contradictio in terminis. Denken de “pijn” van mensen te kunnen begrijpen is dan eigenlijk een grote vorm van arrogantie. “Pijn” is een uiterst individuele ervaring, tenslotte staat een mens er alleen voor in het omgaan met “de pijn van het leven”. “Zou jij nu willen, wat wij bezig zijn te doen?” Het gaat erom te luisteren. Luisteren naar wat mensen

te vertellen hebben, hen te ontmoeten in hun verhaal. En één verhaal is de toegangspoort voor zoveel andere verhalen en geschiedenissen. Het samenbrengen van familie rond de patiënt, luisteren naar de verhalen die zij te vertellen hebben, leert ons heel veel over wat mensen belangrijk vinden. Veel mensen krijgen wat zij niet vragen, en heel veel van wat zij vragen, krijgen ze niet. Daarom moeten we in gesprek gaan met mensen, vragen stellen en luisteren. Als begrijpen een krampachtige klauw is, dan is luisteren een milde open hand. Over de gids… De gids is iemand die beseft dat we soms moeten zwerven voor we ergens aankomen. Wanneer mensen tochten maken in het hooggebergte van het leven en als ze zeggen “ik ga er onderdoor”, is het de gids die weet hoe je kan afdalen in de diepte, maar ook hoe je weer stap voor stap naar boven kan klimmen. Bij een afdaling loopt de gids achteraan, respecteert de nodige afstand, maar garandeert ook nabijheid. Hij kijkt nauwlettend toe naar wat je doet en geeft je, indien nodig, een duwtje in de rug. De gids laat je niet vallen, tijdens de bergtochten is hij immers met een klimtouw aan jou verbonden. Gidsen hebben ervaring met het stappen in het hooggebergte, ze gaan mee op pad, maken mogelijkheden en krachten in je wakker, creëren ruimte… maar nemen geen beslissingen in jouw plaats. Over de stille getuige… De stille getuige is iemand die de stilte kan omarmen. Die eraan kan weerstaan om de stilte te vullen met “doen” en die er vooral wil “zijn”. Die de tijd van de ziel, kairos, hanteert en niet de tijd van de klok, chronos. Die beseft dat de stilte zwanger is van mogelijkheden, tenminste als je ze laat zijn. De stille getuige kent de aardkracht van het geduld, het wachten, verwachten, afwachten… en durft vertrouwen op wat komen gaat. Tenslotte, over de succesvolle hulpverlener… Het is de gids, die de veiligheid van de nabijheid biedt, maar ook de juiste afstand kan bewaren. Het is de stille getuige die luistert naar de verhalenverteller, zonder de pretentie van te willen begrijpen zonder te streven naar oplossing of aanvaarding maar met de kracht van het aanwezig zijn en het geduldig wachten. “Stand up, speak the truth be in the present, don’ t worry about the outcome” Karen De Meerleer Psychologe Panal vzw

Steun Palliatieve Zorg Heel wat schenkers maken gebruik van het recht op fiscale aftrek voor giften in geld. Met ingang van 1 januari 2011 wordt het minimumbedrag dat hierop recht geeft, opgetrokken van 30 euro naar 40 euro. De verhoging is een gevolg van de indexering van het basisbedrag. Wij zijn iedereen die onze werking steunt zeer dankbaar. Dankzij deze bijdragen kunnen wij onze zorgverlening optimaliseren en ook niet-gesubsidieerde zorgaspecten uitbouwen. Voor stortingen vanaf 40 euro kan Panal vzw een fiscaal attest uitreiken. Rekeningnummer Panal vzw : BE82 7364 0127 0068

hartelijk dank ! Panal vzw is ook gemachtigd om bij testament legaten, duolegaten en schenkingen te ontvangen. Voor meer informatie hierover, kan u onze brochure ‘Uw bijdrage maakt wel degelijk het verschil’ aanvragen of contact opnemen met uw notaris.

De minisymposia van 2011 handelen over “De betekenis van religie/cultuur binnen palliatieve zorg”. Wij nodigen u graag uit voor de minisymposia over:

BOEDDHISME

Gastspreker: Frank Uyttebroek, bassist en consulent bij het Platform Boeddhisme en Sterven (Nederland). Op donderdag 7 april 2011 in wzc Dommelhof, Halensebaan 25 te 3390 Tielt-Winge

JOODSE GODSDIENST

Gastspreker: Nadine Iarchy, ervaren docent over het jodendom Op dinsdag 10 mei 2011 in de aula van het Departement Economisch Hoger Onderwijs van de KH Leuven, Hertogstraat 178 te 3001 Heverlee Aanvang telkens om 20.30 uur. De kostprijs bedraagt 10 euro. Er wordt accreditering aangevraagd voor artsen binnen rubriek 6 ethiek en economie. Inschrijven kan bij voorkeur online bij de activiteiten op onze website www.panal.be of aan de hand van het inschrijvingsformulier in onze vormingsbrochure.

CASUSBESPREKING VAN PALLIATIEVE SITUATIES VOOR THUISVERPLEEGKUNDIGEN Tijdens een casusbespreking wordt de situatie van een palliatieve patiënt vanuit een holistische mensvisie besproken. Hoe stelt deze patiënt het op lichamelijk, emotioneel, sociaal en op spiritueel vlak ? Panal voorziet situaties om te bespreken. De deelnemers kunnen zelf ook casussen doorgeven. De vorming heeft plaats op donderdag 9 juni 2011 van 14 tot 17 uur en wordt begeleid door Lieve De Smet en Ria Vandermaesen. Inschrijven kan bij voorkeur online bij de activiteiten op onze website www.panal.be of aan de hand van het inschrijvingsformulier in onze vormingsbrochure.

De Federatie Palliatieve Zorg Vlaanderen en Panal vzw organiseren een cursusdag:

EEN CONTEXTUELE BENADERING VAN ZIEKTE : De balans van geven en nemen in palliatieve zorg. Deze opleiding heeft als doel inzicht te verwerven in de familiedynamiek en in het benaderen van ziekte vanuit het contextuele kader. Deze vorming heeft plaats op donderdag 28 april 2011 van 9.30 -16.30 u en is bedoeld voor artsen, verpleegkundigen, maatschappelijk werkers, psychologen, ... De docent is Katlijn Willems, maatschappelijk assistent, contextueel therapeut en educatief medewerker bij Integraal. De kostprijs bedraagt € 65. Inschrijven kan bij voorkeur online op onze website www.panal.be bij de activiteiten of aan de hand van het inschrijvingsformulier in de vormingsbrochure.

Film: MAR ADENTRO (De zee vanbinnen) Voor de eerste keer organiseert Panal een filmvoorstelling in het kader van palliatieve zorg. Dr. Johan Coppens zal na afloop een aantal reflecties geven. Er is eveneens ruimte voorzien voor discussie en om vragen te stellen. In vele Europese landen is euthanasie nog steeds strafbaar, ook in Spanje. De strijd voor het recht op euthanasie vormt het doel van Ramón zijn leven. Bijna dertig jaar ligt hij in zijn bed, verlamd vanaf de hals, nadat hij van een rots in ondiep water springt en zijn nek breekt. “Het leven moet een recht zijn”, zegt Ramón, “geen verplichting”. ‘Mar Adentro’ is een pleidooi voor zelfbeschikking, maar vooral een betoog voor menselijke waardigheid. De filmvoorstelling heeft plaats op donderdag 16 juni 2011 van 20.00u tot ongeveer 22.30u. in Cinema ZED, Naamsestraat 96 te 3000 Leuven. De kostprijs bedraagt 10 euro. Er wordt accreditering aangevraagd voor artsen binnen rubriek 6 ethiek en economie. Inschrijven kan bij voorkeur online bij de activiteiten op onze website www.panal.be of aan de hand van het inschrijvingsformulier in onze vormingsbrochure.

Forum Palliatieve Zorg en Panal vzw organiseren samen een studienamiddag:

Vrijwilligers palliatieve zorg in woonzorgcentra, een draaiboek De studienamiddag heeft plaats op donderdag 26 mei 2011 van 13.00u tot 17.00u in het Provinciehuis Vlaams-Brabant, Provincieplein 1 te 3000 Leuven. De kostprijs bedraagt 30 euro, inclusief een exemplaar van het draaiboek. Graag inschrijven voor 12 mei 2011, bij voorkeur online bij de activiteiten op onze website www.panal.be of aan de hand van het inschrijvingsformulier in onze vormingsbrochure. Meer informatie vind je op pagina 5 van deze nieuwsbrief.

PROVINCIE VLAAMS

BRABANT

nog te plaatsen logo Cera