Wervel VZW, Mundo B Edinburgstraat 26, 1050 Brussel Driemaandelijks tijdschrift Erkenningsnummer P508018
België - Belgique P.B. 1099 Brussel X
Eten
met lef
Wervelkrant december 2015/4
Colofon Wervelkrant nummer.
2015/4
is
het
103e
Gedrukt op kringlooppapier met plantaardige inkten door De Duurzame Drukker.
alcoholvrij drukken
vegetale inkten
gerecycleerd papier
Opmaak: Tinne Van den Bossche Foto-redactie : Patrick De Ceuster Verantwoordelijke uitgever: Luc Vankrunkelsven
Voorblad: Schilderij Brueghel de Oude, boerenbruiloft, 1567-8, detail Foto Wervel.
Wervel VZW
Meewerken
Werkgroep voor een Rechtvaardige en Verantwoorde Landbouw, is een beweging voor een landbouw met meerwaarde: · economisch, ecologisch, sociaal, cultureel en solidair met de hele wereld · in samenwerking met organisaties en burgers, consumenten en boeren · via netwerking, campagnes en publicaties
Vele en diverse handen maken licht werk. www.wervel.be/doemee Zie ook de contactpersonen hieronder.
Informatie Gedrukte Wervelkrant en e-versie trimestrieel.
· Giften zijn 45 % fiscaal aftrekbaar vanaf 40 euro per jaar (mededeling: gift) · Schenkingen en legaten · Duo-legaten waardoor erfgenamen minder successierechten betalen www.wervel.be/steun_ons
www.wervel.be/nieuwsbrief met mogelijkheid tot gratis inschrijven voor persberichten en verschillende nieuwsbrieven zoals agroforestry en agro-ecologie, eiwittransitie, fairtrade lokaal, landbouwbeleid.
Steun Bankrekening 523-0803037-49 IBAN BE97 97 5230 8030 3749 BIC TRIOBEBB
Aanspreekpunten provincies Vlaams-Brabant Oost-Vlaanderen West-Vlaanderen Antwerpen Limburg Brussel
Lus Mussche Benny Van de Velde Benny Van de Velde Cis Van Eyndhoven Souliman Diraa Luc Vankrunkelsven
016 53 26 95 02 893 09 60 02 893 09 60 03 664 55 02 0499 62 06 51 02 893 09 60
[email protected] [email protected] [email protected] [email protected] [email protected] [email protected]
Benny Van de Velde Luc Vankrunkelsven Jeroen Watté Benny Van de Velde Patrick De Ceuster Louis De Bruyn Luc Vankrunkelsven Luc Vankrunkelsven Lívia Corpas Benny Van de Velde
02 893 09 60 02 893 09 60 02 893 09 60 02 893 09 60 02 893 09 60 015 3303 53 02 893 09 60 02 893 09 60 0475 87 28 19 02 893 09 60
[email protected] [email protected] [email protected] [email protected] [email protected] [email protected] [email protected] [email protected] [email protected] [email protected]
Thema’s en campagnes Landbouwbeleid Grond Agro-ecologie & agroforestry Fair Trade lokaal (Lokaal, Eco & Fair) Kemp Zaadautonomie & gentechnologie Soja WTO & voedselsoevereiniteit Cerrado Eiwittransitie
Tenzij anders vermeld, valt de inhoud van de Wervelkrant onder Creative Commons Naamsvermelding-NietCommercieel-GeenAfgeleideWerken 2.0 België licentie. Overnemen mag voor niet-commerciële doeleinden, mits naamsvermelding en zonder bewerkingen.
De Vlaamse overheid is niet verantwoordelijk voor de inhoud van deze krant.
er vel
25 j a
Eten met
25
ar W
We hebben het gehaald: het vier nummers over lef hebben. Eerst “boeren met lef ”, daarna “verkopen met lef ” en “kopen met lef ”. En nu “eten met lef ”.
Inhoud Eten met lef
3
Van voedsel naar voeding
4
Mag het iets meer zijn?
6
Biologisch eten
7
Vegetarisch eten
10
ELK ZIJN EETLEF
11
Marc en Martine
11
Kristien en Laurent
11
Mia en Frank
12
Pieter
13
Pauline
13
Eetlef in het vijfde
14
Lunch met LEF op school
15
Bouillon Malibran
16
Vredeseilanden
17
Verspillen
18
Interview José Ghequire
20
Cursief
21
Fotoverslag Wervelfeest
22
Agenda
24
Smakelijk eten! Verwacht u recepten? Neen, toch niet. Wervel heeft wel wat meer te vertellen over eten. Toegegeven het is niet onze kerntaak. De L in WERVEL staat inderdaad voor Landbouw. Maar we zijn niet met onze voeten op het gangbare veld blijven staan. Stroomopwaarts Op zoek naar vernieuwing zijn we bij enkele nieuwe of vergeten teelten terecht gekomen. Vanuit ons soja-verhaal waren dat vooral eiwitvervangende teelten voor veeteelt, zoals lupine en hennep. Die teelten bleken trouwens meer in hun mars te hebben dan eiwitten te leveren voor het vee: bodemen milieuvriendelijkheid, veelzijdig gebruik, ook voor menselijke voeding.Tegenover de graanteelt die tegenwoordig voor niet veel meer dient dan voor teeltwisseling, gingen we op zoek naar soorten met meeropbrengst en-meerwaarde, onder meer bakkwaliteit. Vanuit de tropen en via Frankrijk zetten we in Vlaanderen de agroforesty op de agenda. Dat alles mondde uit in een resolute keuze voor agro-ecologie. Nummer 1 van deze jaargang onderbouwde die keuze vanuit agronomisch standpunt. Stroomafwaarts Op zoek naar een beter inkomen voor de boeren, zijn we verder gegaan dan verkopen op de markt.
Daarmee red je het niet meer. Ook niet als je een niche-markt zoekt, zoals bio, streekeigene of kwaliteitsproducten. Dus zoeken vernieuwende en nieuwe boeren naar verscheidene varianten van korte voedselketen. Daarover hebben we in nummer 2 geen ‘wekkende woorden’ geschreven, maar ‘voorbeelden’ gegeven. Hopelijk ‘trekken’ ze gelijkgezinde boeren, verwerkers en winkeliers. Die trekken op hun beurt – zo blijkt uit nummer 3 - heel wat kopers aan. Die kopers ‘met lef ’ kopen om te eten. Eten ze dan ook met lef? Dat is de vraag die dit nummer stelt. Het is de uiteindelijke vraag. Dus de passende vraag voor het laatste nummer van onze lef-jaargang. Dat dachten we tenminste toen we deze jaargang op het getouw zetten. Intussen leerden we dat we mis waren. Het moet niet de laatste, maar de eerste vraag zijn. Wij moeten niet eten wat de landbouw ons wil verkopen. Wij moeten aangeven wat we willen eten en dat moet op een of andere manier bepalen wat er op velden en tuinen geteeld en in stallen gekweekt wordt … en hoe. Dat laatste niet alleen landbouwtechnisch, maar ook met zorg voor milieu en klimaat, economie en maatschappij, hier en wereldwijd. p.s. Wie zijn “wij”? Wat als de meerderheid het toch houdt bij fast food en mal bouffe?
Wervelkrant 2015-4
3
Van voedsel naar voeding “Semantiek!” Dat krijg je steevast tegengeworpen als je vindt dat een woord niet of niet meer de lading dekt waarnaar het verwijst. “Landbouw” bijvoorbeeld. Of als je een onderscheid maakt tussen twee woorden die op het eerste gezicht hetzelfde betekenen. “Voedsel” en “voeding” bijvoorbeeld.
Land-bouw Het hoofdartikel van Boeren met lef, het eerste nummer van deze jaargang, had “landbouw” in zijn titel om aan te geven dat het fout is die te beperken tot land-bouw. We moeten ermee ophouden alleen het land, d.i. het veld, ager (agri-cultuur) te bewerken. Dan verwaarlozen we bomen en struiken, d.i. het bos, silva, en het grasland, de weiden, saltus. Niet alleen de planten, maar ook de fauna en flora. Niet alleen wat zich boven de grond bevindt, maar ook het bodemleven, in één woord de ecologie.
herkent. Je zou dus kunnen zeggen: “Schoenmaker, blijf bij je leest! Landbouwer, blijf op je veld!”. Een andere letter in het letterwoord dwingt ons nochtans verder te gaan: de R van “rechtvaardig” (“eerlijk” en “fair” liggen tegenwoordig beter in de mond). Voor de landbouwers betekent die R de vergoeding voor hun werk. In het huidige systeem komt die vergoeding van de verkoop. En die verkoop gebeurt op de markt - die niet goed werkt. Vandaar allerlei tegemoetkomingen. Evenveel pleisters op een houten been. Het wachten is dus op een grondige hervorming, ten minste van de markt en voor ons part van nog veel meer in de economie en de samenleving. De landbouwrevolutie van ons nummer 1 zal allicht maar slagen als ze verder gaat dan de zorg om ecologie. samenleving
bos
ecologie
veld
grasland
Dat besef heeft de naam en de praktijk opgeleverd van agro-ecologie. En ons artikel stelde die agroecologie voor als een revolutie in de landbouw. “In de landbouw” bij gebrek aan een beter woord of liever aan een nieuw woord dat de lading zou dekken. Een “revolutie” zou het inderdaad zijn als we - al dan niet via de tussenstap van wat we tegenwoordig een organische, biologische, biodynamische teeltwijze noemen - uitkomen bij een ecologische voedselwinning.
Verkopen De stap die we in het tweede nummer hebben gezet, was er een die je niet van WERVEL verwacht als je in dat letterwoord nog de L van “landbouw”
4
Wervelkrant 2015-4
economie
In afwachting hebben we de boeren die het lef hebben een andere afzet dan “de markt” te zoeken, een hart onder de riem willen steken.
Kopen Hetzelfde hart hebben we in nummer 3, Kopen met lef, onder de riem willen steken van de kopers. Ook zij zijn immers het slachtoffer van een economie die buiten haar oevers is getreden. De economie of althans het huidige economisch systeem overheerst ten eerste alle andere domeinen van de samenleving en schuift ten tweede de schade aan milieu en klimaat voor zich uit. Het zwaartepunt van zo’n economie ligt in de industrie, die op haar beurt in handen is van de investeerders. De agro-industrie bepaalt wat de landbouw moet produceren, wat de distributie moet verkopen en wat de consumenten moeten kopen. Hoe geraken
we uit die aanbod-economie? Kunnen we op de overheid rekenen? We hopen het. Het is tenslotte ‘onze’ democratisch verkozen overheid. overheid
verkopen
In de winkelrekken ligt voedsel uitgestald, meer en meer voorverpakt en -gekookt. Dat voedsel heet dan ineens “voedingswaar”. Is dat newspeak? Hoe dan ook, voedsel komt pas tot zijn recht als het, na een korte of lange omweg in de keuken, op tafel komt. Als levens-middel, als voeding. Het pleidooi van dit nummer bestaat erin de nadruk te verleggen van voedsel naar voeding. Om in de lijn van de vorige nummers te blijven, pakken we ook hier uit met een driehoek. Bovenaan plaatsen we: “behoeften”.
kopen behoeften
Eten Eten is meer dan voedsel “consumeren”. In het gangbare voedselsysteem lijkt dat wel zo te zijn.
Diana Lauwers en Luk Naets Lekker ecologisch 2013, 352 pp. Ecologische voeding stoelt op kringlandbouw, seizoensgebonden producten en de wereldwijde inspanning voor duurzaamheid. Ook de eerlijke prijs voor de boeren komt in beeld en dit zou geen VELT-
voedsel
voeding
Voedsel zit tegenwoordig helemaal in de sfeer van een economie die zweert bij productiviteit en rendement. Dat soort economie is haar eerste les vergeten: economie is wat we doen om onze behoeften te bevredigen. Met de gevolgen vandien: overproductie en consumentisme in een aanbodeconomie. Graag terug naar de vraag. Een vraag naar voedsel vanuit de behoeften aan voeding.
boek zijn als het de eigen moestuin of de deeltuin niet zou prijzen. Recepten zijn overvloedig aanwezig: 500!. Maar daarnaast krijg je heel wat achtergrond over een groenere keuken en over een gezonde en evenwichtige voeding. Ook zijn er duidelijke tabellen met productinformatie, een kalender van groenten en fruit, een lijst met vitaminen- en mineralenwaarden, een analyse van de gangbare voedingsmiddelen, een lijst van additieven. En een index. Kortom, een degelijk VELT-handboek. Carine Vandeplas-Rooryck
Wervelkrant 2015-4
EET EENS EEN BOEK(JE)
In afwachting bevrijden sommigen onder ons zich van de consumenten-rol waarin de productie hen heeft gedrongen - en hebben ze het lef klant te worden bij de verkopers met lef. Uit die lef-wisselwerking ontstaan onder onze ogen nieuwe economische transacties die soms ook nieuwe sociale relaties inhouden. Dat kan zowel op een boerderij, als bij een voedselteam, als via allerlei vormen van korte ketens. Als die tendens zich doorzet, hebben we het weldra niet meer over verkopen en kopen, niet meer over klanten, zeker niet over consumenten.
5
Mag het iets meer zijn? Het Fair in de LEF-campagne van Wervel betekent: geef de boer die voor jouw gezondheid zorgt een eerlijk inkomen. Op het Fairfestival in Gent (6 september 2015) lieten we een boerin in dialoog gaan met klanten. Zij stelde geen prijs voorop, maar vroeg aan de klanten wat ze wilden betalen. Vooraf hadden we samen met enkele boeren berekend hoeveel kosten en tijd ze in een product steken, bijvoorbeeld in een bloemkool, een groentepakket, een kilo prei of een ruiker bloemen. Op de markt van het Festival prezen we die groenten en bloemen aan als “primeur”. Want het waren werkelijk de allereerste groenten en bloemen van lokale teelt die verkocht werden tegen een eerlijke prijs.
De formule werkte. Iedereen had een ander idee over een eerlijk inkomen. Mensen nemen daarvoor dikwijls hun eigen inkomen als basis. Maar eenmaal de prijs berekend, betaalde iedereen - op één persoon na - de eerlijke prijs. Die dag ging er zelfs een bloemkool tegen 6 euro over de toonbank. Ter vergelijking: de prijs op de veiling bedroeg in dezelfde periode ongeveer 35 eurocent. Andere biologische bloemkolen werden op andere kramen van het Fairfestival voor 3 euro verkocht. Dat betekent een maandinkomen van 1400 euro netto. Patrick De Ceuster
Dorien Knockaert Goed eten
Antwerpen, De bezige bij, 2012, 223 pp pp. Volgens De Standaard journaliste Dorien Knockaert begint eten bij de manier waarop het voedsel geproduceerd is. Kippen moeten scharrelen, varkens in de modder wroeten, kalveren bij de
moederkoe blijven. Ze legt uit wat we het best in voorraad hebben, wat we met restjes kunnen doen. Je mag een beetje zondigen tegen de GROTE gezondheidsregels, schrijft ze, maar niet elke dag! Al die aanbevelingen zijn bijzonder aangenaam geschreven en met vele recepten aangevuld. De gulden middenweg voor onze voeding, heeft deze auteur duidelijk gevonden. Carine Vandeplas-Rooryck
6
Wervelkrant 2015-4
EET EENS EEN BOEK(JE)
... en een bloemkool graag. Vandaag bieden we u primeurbloemkool aan tegen eerlijke prijs. Bent u bereid een eerlijke prijs te betalen? Euh, jazeker. Hoeveel is dat dan? Dat moeten we nog even samen bekijken. Want we berekenden hoeveel kosten de boerin per bloemkool heeft, da’s exact 48 cent. Maar daar bovenop moeten we de winstmarge tellen. Welke winstmarge is eerlijk? Wat is een eerlijk inkomen volgens jou? Welk vergelijkbaar werknemersinkomen mag deze boerin van jou per maand verdienen om deze prachtige bloemkool biologisch te telen? (fronst) 2000 euro netto? Ok, dan komt er bovenop de 48 cent nog 4,44 euro bij voor de arbeid die zij er in stak. Samen 4,92. Is dat ok voor u? Ja hoor, ik neem die.
Biologisch eten
Biologisch eten? Verkort: bio. Vijftig jaar geleden zou geen mens begrepen hebben wat je daarmee bedoelde. Het tegenovergestelde van synthetische voeding of van astronautenvoeding misschien? Intussen weten we dat het gaat om voeding die biologisch geteeld is. Wat is dan “biologisch geteeld”? En vooral: maakt het iets uit op het moment dat we het eten? We staken ons licht op bij An Jamart van Bioforum.
Zijn we aan het juiste adres? Bioforum is de ketenorganisatie van de biologische landbouw en voeding. Voor de biologische voeding moeten we terug naar de grond van de zaak, letterlijk en figuurlijk. Een vruchtbare bodem is de basis van waaruit alles vertrekt: een gezonde bodem zorgt voor gezonde voeding voor plant en dier én mens! Biologische landbouw is een halve eeuw geleden ontstaan als een tegenbeweging tegen de opmars van de kunstmeststoffen en de sproeistoffen na de Tweede Wereldoorlog, als antwoord op mogelijk voedseltekort. De pioniers, onder meer in Velt, stonden aan de wieg van het ‘Biogarantie’-keurmerk. Ze toonden aan dat er een alternatief bestond om tot een gezonde bodem te komen. De teeltwijze die daarvoor nodig was, noemden ze “biologisch”. Waren we toen meer op de Angelsaksische wereld gericht geweest, dan was het “organisch” geworden. In “Velt” stond de E van meet af aan voor “ecologisch”. En bij Bioforum hebben we het ook meer en meer over “ecologisch” in de context van agro-ecologie. Welke term we ook gebruiken, het gaat toch altijd over een manier van telen en kweken. Ja, maar met oog voor de context. Laten we even kijken naar de principes van onze Europese en Internationale koepelorganisatie IFOAM (International
Foundation for Organic Agriculture Movements). Het zijn er vier: gezondheid, ecologie, billijkheid en zorg. Het tweede, ecologie, is het meest bekend: op ecologische systemen en kringlopen inspelen, ze bevorderen en ervoor zorgen dat het ecologisch draagvlak van je planeet niet overstegen wordt. Het eerste, gezondheid, gaat daarop voort door te wijzen op de gezondheid van bodem, plant en dier die uit die ecologische systemen volgt. En het gaat meteen door naar de gezondheid van de mens. … van de mensen die biologisch eten. Zeker. Maar laat me hier al even opmerken dat de bodem, het landschap, de schone lucht, er voor iedereen zijn, als een ‘sociaal gemeengoed’. En zo komen we bij de andere twee principes. Het vierde, zorg, is zeer ruim opgevat, als verantwoordelijkheid voor de huidige en toekomstige generaties. Duurzaamheid dus. Het derde principe lijkt trouwens een definitie van sociale duurzaamheid: eerlijke, respectvolle relaties tussen mensen, in eerste instantie tussen de opeenvolgende schakels in de voedselketen van boeren over verwerkers en handelaars tot de consumenten. Toch even terug naar de mensen die bio eten. Doen die dat voor hun gezondheid? Ja, maar niet alleen daarvoor. Ook voor het milieu.
Wervelkrant 2015-4
7
En voor de planeet. Uit de opeenvolgende onderzoeken die Bioforum bij bio-kopers in Vlaanderen uitvoerde, kwam telkens weer naar voren dat diegenen die bio kopen, ook lokaal, seizoensgebonden, fair trade, enz. kopen. En dikwijls ook sociaal actief zijn. Bio maakt deel uit van een levenswijze. In een recent onderzoek gaf de grote meerderheid van de ondervraagde bio-kopers aan dat biologisch eten een deel van hun identiteit was. In hetzelfde onderzoek gaven ze aan dat het strikte garantiesysteem hun vertrouwen schenkt. En ze zijn bereid daarvoor meer te betalen. Tja, dat is een heikel punt. Bio zou niet duurder hoeven te zijn of toch niet zoveel als dat voor sommige producten en sommige distributiekanalen tegenwoordig het geval is. Eigenlijk vergelijken we in de kostprijs van voeding steeds appelen met peren. Ze is ietop dezelfde manier geteeld. In het algemeen heeft biologisch telen inderdaad een meerkost. Technisch, want de risico’s kunnen niet opgevangen worden door curatieve oplossingen zoals pesticiden en dergelijke. Je moet meer vanuit het hele systeem denken. Commercieel, want door de kleine schaal van de sector moet de boer zelf zoeken naar afzetkanalen. Een bioboer is een beetje een duizendpoot en moet van vele markten thuis zijn. Bovendien biedt de biologische teeltwijze zoveel verschillende voordelen dat de communicatie daarover complex is. Het blijft knokken. Ook voor de bio-consument is het geen eerlijk verhaal, want eigenlijk betaal je dubbel: in de winkel en via je belastingen. Die belastingen helpen de zogenaamde externe kosten van de gangbare landbouw dekken door te betalen voor de schade die erosie, vervuiling van drinkwater via overbemesting, uitspoeling van kunstmeststoffen, sproeistoffen, medicijnen, veroorzaken. Ai, die milieu- en klimaatschade, die ondergaan we toch allemaal, of we nu onze voeding uit de biologische teelt betrekken of niet. Kan ik dan wel zeker zijn dat die wortel, dat eitje of die melk, afkomstig van hier en daar een lapje biologisch bewerkte grond, nog veilig zijn? Jazeker. Bio – zo bleek onlangs nog - is een van de labels die waarmaken waar ze voor staan. Je ondergaat een strenge keuring voor je bio kan/mag produceren en er is een strenge keuring van bodem tot voedingsproduct.
8
Wervelkrant 2015-4
Niettegenstaande al die maatregelen, pakken de media om de haverklap uit met onderzoeksresultaten die geen verschil vinden in gangbare en biologische wortelen, eitjes of melk. Of, godbetert, met een nadeel voor bio. Wat moet je daarmee als consument? Ten eerste, zelf een beetje op je gezond verstand betrouwen. De dagen van de DDT in de moedermelk liggen al een tijdje achter ons. Maar we kunnen moeilijk geloven dat de hedendaagse pesticiden en het cocktaileffect van het gebruik van diverse pesticiden geen residu’s achterlaten in wat we binnenkrijgen en wat dit met onze gezondheid doet. Hoeveel lijken moeten er nog uit de kast vallen na nenonicotinoïden en glyfosaat ? Idem dito voor antibioticaresistentie in de veeteelt en voor allerlei additieven en bewaarmiddelen. Ten tweede kritisch zijn voor de bronnen en de (sociale) media die bepaalde boodschappen vanuit onderzoek formuleren. Hoe staat het met het onderzoek over biologische voeding? Dé stand van zaken, die kan ik je niet meteen op een bierviltje meegeven. Misschien toch een meta-onderzoek aanhalen. Een meta-onderzoek screent andere onderzoeken en vat de resultaten van de degelijke onderzoeken samen. Onderzoekers van de universiteit van Newcastle vonden niet minder dan 17.193 studies die gangbaar en biologisch geteeld voedsel vergeleken. Uiteindelijk doorstonden 343 studies de strenge selectie. De vier belangrijkste besluiten daarvan waren:1 Biologisch geteelde gewassen bevatten gemiddeld 17 % meer van de klassieke antioxidanten dan reguliere landbouwgewassen. Bio-gewassen bevatten 18 tot 69 % meer secundaire plantenstoffen.2 In conventioneel geteelde gewassen worden vier keer vaker sporen van synthetische verdelgingsmiddelen aangetroffen dan in biologische gewassen, en dat in concentraties die 10 tot 100 keer hoger liggen dan in bio-gewassen. Conventioneel geteelde gewassen vertonen een significant hoger gehalte aan cadmium. 3 Dat weten we dan ook alweer. Genoeg om het voorzorgsprincipe toe te passen? Voor de believers, ja. De overheid en de financierders van onderzoek zullen we met andere – meer economische - argumenten moeten overtuigen, wil-
“Ook voor de bio-consument is het geen eerlijk verhaal, want eigenlijk betaal je dubbel.” len we dat het beleid ook korte keten en biologische landbouw op een deftige manier ondersteunt. Moeten we onderzoek opzetten via crowdfunding? Dan komen we terecht in een lock-in : de bioconsumenten betalen nog maar eens, de overheid heeft weer een reden om niets te ondernemen, de sector geraakt geïsoleerd, genegeerd en tegengewerkt.
ven het zo goed doen. Die link met de consument is onze grootste troef. Dat geeft hoop voor een toekomst - met opnieuw een (bio)boerderij onder elke klokkentoren? www.bioforum.be
Je bent pessimistisch. Dat is een groot woord. Maar in een wereld waarin enkel het economische en kortetermijndenken primeert, lijkt het alsof we steeds in de verdediging moeten. Eigenlijk zou een overheid alle kans moeten grijpen om een biologisch landbouw- en voedingssysteem dat de kost voor de maatschappij wil verlagen, te omarmen en te ontwikkelen. Optimistisch ben ik wel over de beweging van onderuit: we zien dat CSA en korte-ketenbedrijven, Voedselteams en andere consument-boer-initiatie-
1 http://www.bioforumvlaanderen.be/nl/internationaal http://www.bioforumvlaanderen.be/nl/antioxidanten_ in_bio 2 Ze werken niet alleen anti-oxiderend maar verminderen ook het risico op chronische ziekten, waaronder hart- en vaatziekten, neurologische ziekten en bepaalde kankers. 3 Dat cadmium komt voort uit het gebruik van kunstmest. In het lichaam leidt het bijvoorbeeld tot energiegebrek, zenuwstoornissen, nieraantasting, osteoporose, leverproblemen.
EET EENS EEN BOEK(JE)
Geert Groffen Vers natuurlijk! i.s.m. Wervel en Femma, Het bevattelijke boek geeft een duidelijk inzicht in duurzame voeding van de ecologische voetafdruk over bio en vegetarisme tot fair trade. Je kunt je kennis bijspijkeren over gezonde voeding, bijvoorbeeld over gezonde vetten, zoet , vlees of soja. Je krijgt dat alles niet in handboek-stijl, maar tussen de gerechten door. Want ook hier krijg je recepten, goedkope, eenvoudige en gezonde zoals rösti met wortel, linzenschotel, wortel en feta, brandnetelsoep met daslook. (verkrijgbaar bij Wervel)
Lukemieke Vlamingenstraat 55 3000 Leuven 016 22 97 05 Open elke werkdag van 12 tot 14uur en van 18 tot 20uur30
Carine Vandeplas-Rooryck
Wervelkrant 2015-4
9
Vegetarisch eten Wie “geen vlees meer eet”, moet het uitleggen. Een reden geven. Geen aanleiding. Een werkelijke grondige reden of, als de vrager genoeg geduld heeft, verschillende redenen. Als jij diegene bent die het moet uitleggen, heb je op den duur een hele resem redenen. Milieu, klimaat, dierenleed, verteerbaarheid, noem maar op. Neen, die “waarom niet” argumenten warmen we hier niet nog eens op. We gaan onmiddellijk naar het “waarom wel”. En we doen dat niet met een geleerde uitleg, maar vanuit de beleving van een ervaringsdeskundige.
Al zeventien jaar ben ik vegetariër. Ik zette de stap op het moment dat ik op kot ben gegaan in Leuven. Op kot leven betekende voor mij een stuk vrijheid. Dat wil zeggen: keuzes maken. Dus ook voor eten. Iets dat we gemiddeld drie maal per dag doen, daar mag je niet los overgaan, zo redeneerde ik. Dus besloot ik vegetarisch te gaan eten vanuit het (toen nog vage) besef dat het beter is voor de dieren én bovendien gezonder. Ik herinner me nog levendig de veggie-maaltijden in het studentenrestaurant ‘den Alma’, want zelf vegetarisch koken had ik nog niet in mij. Dat is snel veranderd. Al gauw dacht ik na mijn dagelijkse bezoek aan Alma: “Dat moet ik nu toch ook zelf kunnen!” In plaats van de Alma werd het de supermarkt waar ik allerlei dingen ontdekte om een veggiemaaltijd mee samen te stellen. Het was wel een hele ontdekkingstocht! Internet was nog niet helemaal ingeburgerd. Ik had geen smartphone of Pinterest-account om inspiratie op te doen. Maar ik hield vol. Want vegetarisch eten gaf me energie, niet alleen door gezonder te eten, maar ook door bewuster in het leven te staan. Vegetarisch eten betekende voor mij dagelijks zelf een beslissing nemen om het goed te doen: goed voor mijn lichaam, goed voor de dieren, goed voor de planeet. Het werd een vast onderdeel van mijn vrijheid. Ik werd vrijwilligster bij EVA (Ethisch Vegetarisch Alternatief), een vzw die onder andere ‘Donderdag Veggiedag’ in het leven geroepen heeft. Ook verdiepte ik me meer in de achtergrond van vegetarisch eten. Ik kwam tot het inzicht dat vegetarisch
10
Wervelkrant 2015-4
eten niet de enige toegangspoort is. Lokaal, seizoensgebonden en biologisch eten werden logische keuzes. Op die manier heb je de meest pure ingrediënten en dat proef je! Een bezoek aan de markt is voor mij een feest en door het overal toegankelijke internet is het makkelijk geworden om even een veggiereceptje uit mijn mouw te schudden! Drie jaar geleden ben ik nog een stapje verdergegaan en ik ben veganist geworden. Dus ik eet niets meer dat van dierlijke oorsprong is. Niet alleen geen vlees of vis, ook geen kaas, eieren of melk meer. Die keuze is eigenlijk heel voorzichtig begonnen, door het een maand te proberen, want het is best een radicale stap. Maar die maand is zo goed meegevallen, dat ik het ben blijven doen. Ik heb zoveel meer energie en ben nog creatiever geworden, onder meer in de keuken. Het is fantastisch te zien hoe in de loop der jaren veggie meer en meer ingeburgerd geraakt is. Veggie eten op restaurant is niet meer raar of saai en er zijn zelfs all-vegan restaurants waar ik alles van de kaart kan eten! Zo ver hoeft niet iedereen te gaan, en zeker niet van vandaag op morgen. Ik heb er ook een goede vijftien jaar over gedaan. Maar vegetarisch eten is nu meer toegankelijk. Waarom zou je het dus niet een kans geven? In plaats van je blind te staren op wat je niet meer mag eten, kan je ontdekken wat er wél is. Geniet van je nieuwe voedingswijze. Want wat we zo dikwijls doen als eten, daar mag je toch bewust mee omgaan, niet? Katja Malfliet
Elk zijn eet-lef Doorgaans consequent, soms toegevingen Marc en Martine hebben kinderen en kleinkinderen, maar alle kinderen zijn het huis uit. Ze zijn allebei druk in de weer met hun geëngageerde leven als vrijwilliger voor alles en nog wat. Ze wonen in Oudenaarde, een kleine stad. “Wij eten uit eigen tuin. We hebben een appelaar en persen bij de mobiele fruitpers. Verder hebben we een aardappel- en ajuinabonnement bij Blauw Kasteel. Wij gaan alles met de fiets halen. Vlees kopen we nu en dan via Bos t’ Ename waar roodbonte runderen gehouden worden. We kopen zo veel mogelijk bio in de supermarkt; evenwel geen bio die uit Egypte of Nieuw Zeeland komt, dan kiezen we voor dichtbij. Hoewel met twij-
fel: wat heeft meest impact op het milieu? Het transport of de productie? We eten zelden vlees, maar vis toch een keer per week. Seitan maken we zelf. We eten dus veel groenten, soms in nieuwe combinaties waarvoor we in het Ottolenghi-kookboek inspiratie opdoen. Onze exotische voedingswaren zoals koffie, quinoa, chocolade of chocopasta en wijn komen uit de Wereldwinkel. Regelmatig doen we toegevingen zoals voor de kleinkinderen. Op een weekendje uit, waar we de geschikte winkels niet kennen, laten we onze principes ook wat varen. Op restaurant kun je wel proberen in te schatten wat eco en lokaal is, maar het blijft… schatten. Wij zitten zelden op
restaurant. Bij etentjes van een organisatie kiezen we veggie. Bij vrienden en familie eten we wat de pot schaft. We verwachten ook het omgekeerde, dat zij rekening houden met onze keuzes. Dat lukt.”
Lokaal en vers staan voorop Kristien en Laurent hebben twee tienerdochters. De oudste zit op kot, de jongste woont nog thuis. “Wij zijn lid van Voedselteams waar ik nogal wat voedsel per week bestel. Ik schotel mijn gezin per definitie lef-voedsel voor. Als ik in een supermarkt verse producten koop, probeer ik zoveel mogelijk Belgisch te kopen of anders van buurlanden. Nochtans koop ik ook regelmatig exotisch fruit zoals banaan, appelsien, eens een ananas. Ik ben een fervente marktganger, want ik geniet van het concept. Dan primeert voor mij niet zozeer de herkomst van de producten, maar het genieten van de verse producten en de ontmoetingen met mensen.
“ Ik eet en kook te graag om hyperconsequent te zijn. ”
Wervelkrant 2015-4
11
Ik eet en kook te graag om hyperconsequent te zijn. Wel koop ik bijna altijd basisproducten waarmee ik zelf aan de slag ga, dus weinig klaargemaakte gerechten. Aangezien ik vegetariërs in huis heb, koop ik ook linzen, bonen, rijst, quinoa uit verre landen, liefst bio. Ik ben van plan om mij in de toekomst nog meer te verdiepen in lokale alternatieven, geïnspireerd door de artikelenreeks van Dorien Knockaert in De Standaard. Een ander heel leuk initiatief waar ik absolute fan van ben, is de lokale zelfpluktuin in Lembeke. Ik ging de voorbije zondagen plukken in dit aardse paradijs: bessen om confituur mee te maken, verse bloemkool, oude tomatenrassen, selder, aubergines, allemaal biologisch. Verder hebben we onze eigen beperkte moestuin waar ik liefst niets verloren laat gaan. De slakken delen al dat lek-
Zeer consequent Mia en Frank: geen kinderen, milieubewust van kop tot teen. Hen zal je zelden op een lef-fout betrap-
12
Wervelkrant 2015-4
kers met ons zodat de sla en andere bladgroenten een extra spoelbeurt nodig hebben. Ik kook dagelijks vers. Ik verwerk restjes en geniet van de uitdaging om nieuwe combinaties te bedenken. Op restaurant, vakantie, eetfestijnen, op uitnodiging bij vrienden of familie pas ik me aan. Ik geniet ervan om op vakantie een plaatselijke markt te bezoeken voor de lokale producten of ze te proeven in een plaatselijk restaurant. Over eetfestijnen zoals een spaghetti-avond voor een lokale vereniging of voor het goede doel ga ik echt niet moeilijk doen, in dat geval primeren andere zaken. Aan iedereen die bewust bezig is met lokaal voedsel raad ik de volgende documentaire aan: ‘Delicatessen uit een kleine wereld’ van Joseph Péaquin met een lofzang op de traditionele bergkeuken in de Aostavallei in Italië.”
pen. Ze gaan zelfs met de fiets op reis, ook buiten België. Ze doen geen vlieg kwaad, laat staan dat ze iets dierlijks zouden eten. Zelfs zuivel komt er bij hen niet in, omdat de zuivelproducenten - alias de koeien, geiten of schapen - uiteindelijk toch in het slachthuis belanden. Eén of meer kippen houden ze zelf. Omdat ze passen in hun sprookjestuin. Leggen ze eieren? “Ja,” zegt Mia, “we geven ze meestal weg. Soms gebruik ik een ei voor in de pannenkoeken. De kippen sterven ooit een natuurlijke dood, door ouderdom.” Wat dan met uit eten gaan? Frank: “Als we op restaurant gaan, kiezen we het restaurant uit een lijst met adressen waar ze bio en vegetarisch serveren. Eetfestijnen zijn niet zo aan ons besteed. Soms denken we dat de organisatoren consequenter zouden moeten zijn met hun doelstelling. Als je voor dieren of natuur opkomt, zou je beter geen vlees en vis aanbieden. Er gaat altijd dierenleed mee gepaard.” En op feesten en zo? Mia: “Op trouwfeesten en andere verplichte bijeenkomsten raken we vlees en vis niet aan. Soms hebben we ons op het traditionele feestmenu voorbereid en hebben we thuis al gegeten.” Frank voegt er nog aan toe: “Mijn moeder zaliger vond mijn raar dieet maar niets. Ze dacht dat het wel zou overgaan.” Niet dus.
Huis en eten delen Pieter is een jonge kerel zonder gezin. Hij deelt zijn leven en eten met drie huisgenoten in een gemeenschapshuis in Gent. “Ik probeer zoveel mogelijk lokaal, ecologisch en fair te eten: we hebben een groente- en fruitpakket dat we delen. We koken meestal samen omwille van minder energieverbruik en minder restjes. Ander eten kopen we in de regel biologisch, maar – toegeving - soms doen we wegens tijdsgebrek onze inkopen in de supermarkt, enkele meters verderop. Vlees en vis eet ik sowieso niet, tenzij het niet anders kan zoals op reis of per ongeluk. Zo kocht ik deze zomer in Estland een stuk gerookte kaas waarin ham in verwerkt bleek te zijn – mijn Ests was niet toereikend om dat te kunnen afleiden uit de verpakking. Ik heb die kaas en ham dan maar opgegeten, omdat het zonde zou zijn om die weg te gooien. Qua volgorde staan lokaal en ecologisch op de eerste plaats. Aan de fair-voorwaarde is meestal voldaan bij lokale producten, wanneer je ze in een biopakket of op de boerenmarkt koopt. Voor producten van ver weg zoals koffie en chocolade zal ik doorgaans gaan voor fair trade.”
Heimwee Zeventien jaar geleden kwam Pauline uit Zimbabwe. Ze wilde zoals thuis veel groente en fruit eten, maar vond die hier niet. Als ze iets vond dat er op leek, viel de smaak dikwijls tegen. Stilaan vond ze toch voedsel dat ze ging appreciëren. Niet in het grootwarenhuis, waar ze nochtans zelf werkt. Maar op markten en bij tuinders of in winkels die lokale producten verkopen. Ze let vooral op de versheid. Om de twee maanden gaat ze naar de markt in Brussel, Kuregem, om zich te bevoorraden met de voedingswaren die ze het meeste mist, zoals bepaalde maïsproducten en bakbananen. Om de drie of vier jaren slaat het heimwee toe. Dan reist ze terug. Ze bezoekt al haar familie, voelt er zich weer helemaal thuis en komt met een koffer vol exotische lekkernijen terug: zelfgemaakte pindakaas, mango’s en avocado’s, ook gedroogde groenten en vruchten. Rita Van de Voorde
Wervelkrant 2015-4
13
Eetlef in’t vijfde Voor WO [het vak wereldoriëntatie] kwam er iemand in onze klas langs. Het was een buurman, Paul. We zouden spreken over eten. Eerst moesten we opschrijven wat we ‘s morgens, ’s middags en ’s avonds gewoonlijk eten. Daarna moesten we opschrijven wat we eigenlijk beter zouden eten. “Wat is ‘beter’ ”, vroeg Marise, “Voor de gezondheid of wat je lust?”. Paul zei: “Schrijf maar”. Dat had hij niet moeten zeggen. Want sommigen schreven wat ze liever hadden en anderen wat ze beter vonden voor de gezondheid. Wie de vraag had verstaan als wat je liever eet, wilde dikwijls iets dat ongezonder was dan wat ze gewoonlijk thuis of op school aten.
we. “Ik hoop het”, zei Paul, “maar let goed op. Ik zie dat velen hebben geschreven dat ze in de plaats van boterhammen ’s morgens korenfleeks willen. “Korenfleeks” vond onze juf wel prettig. “Jullie moeten dat nog niet kunnen spellen. Het is Engels, corn flakes, maïsvlokken. Maar let op, de reclame maakt je wijs dat het gezond is. Dat
boterham met yoghurt – liever met choco boterham met hesp – liever met choco patatten of rijst- liever frieten havermout – liever pannenkoeken boterham met soep – liever chocomelk rijst en groente – liever pasta
De kinderen die “beter” hadden begrepen als “gezonder”, gaven antwoorden die Paul niet had verwacht. boterhammen met confituur – beter vlokken boterhammen met hesp – ook een slaatje pasta of patatten – meer groente witte boterhammen – beter bruin boterhammen - ook soep vlees of vis – iets vegetarisch
“Hoe weten jullie dat allemaal”, vroeg Paul. “Ha, ha, wij hebben vorig jaar over de voedingsdriehoek geleerd.” Dus mochten we ook zo iets maken: een lijstje van wat je het best op een dag eet. We deden dat in groepjes. Elk groepje vertelde aan de klas wat ze hadden opgeschreven. Paul stond er weer van te kijken. Hij vertelde ons waarom hij ons dat allemaal had gevraagd. Het was voor een boekje “Eten met lef ”. Wij weten duidelijk wat goed is voor onze gezondheid. Of we genoeg lef hebben om daar thuis mee uit te pakken? “Ja”, zeiden
14
Wervelkrant 2015-4
is niet waar. Het zit vol suiker (zonder s!). Beter is ontbijtgranen, zo zuiver mogelijk.” En zo zaten we weer bij de voedingsdriehoek, de nieuwe, die met de beweging onderaan. “Laten we bewegen”, zei Paul en we wandelden naar zijn tuin. Daar zagen we de groenten die er nog stonden van de zomer – sla en zo - en die er al staan voor de winter, zoals suikerbrood, veldsla, allerlei kolen, met als kampioen de krulkool. Dat is de beste en ze kan
het best tegen de vrieskou, leerden we. Jammer dat de mensen die alleen planten om aan hun konijnen te geven. We mochten nog wat kastanjes en noten rapen. Voor tussendoortjes in de klas, naast de verjaardagskoeken en de schoolappels. Goed idee, juf Marijke. Vijfde leerjaar De Kraal, Doren, Herent
Lunch met lef op school kunnen bijvoorbeeld beginnen met tien procent lokale, ecologische en faire schoolmaaltijden zodat landbouwers en cateraars zich kunnen organiseren. In Kopenhagen ging men in tien jaar tijd naar 90% biologische maaltijden in scholen en overheidskantines. Wervel en Stadslandbouw Gent bezorgden op 27 april een LEF-lunch aan 200 kinderen van Freinetschool De Vlieger. Met lokale, ecologische en faire ingrediënten van vijf bioboeren uit de streek, het Gentse restaurant Avalon en de Gentse fietskoerier Cargo Vélo. Smaken dat het deed. En het smaakte naar meer. Op het menu
preisoep ltjes, ken jonge worte aardappelen, gebak , sje atensau bonenballetjes, tom lade met dressing ssa en zo sei gemengde rst vruchtensapje appel en vers gepe
Er bleven niet minder dan 200 leerlingen eten, terwijl het er anders maar een 80-tal zijn. Ook ouders, leerkrachten, directie en keukenpersoneel waren blij met het initiatief. “Mocht het eten elke dag LEF zijn, dan eet mijn kind altijd op school”, hoorden we van vele ouders. Gents schepen van Onderwijs, Elke Decruyenaere liet het haar smaken. Met haar zullen we in de nabije toekomst bekijken hoe we tot een lunch met LEF kunnen komen voor alle Gentse stadsscholen, iedere dag. Natuurlijk kan dat niet van de ene dag op de andere. Er dient een stappenplan opgemaakt te worden. We
Schoolmaaltijden als motor voor duurzame ontwikkeling
Schoolmaaltijden zijn niet banaal. Nee, ze hebben gevolgen voor een heleboel aspecten van onze samenleving. Er is de lokale werkgelegenheid bij telen, verwerken, transporteren, verkopen, verpakken en transporteren, bereiden, met alle achterliggende productie van bijvoorbeeld verpakking of bestek en logistiek. Schoolmaaltijden wegen op het milieu, of juist niet. Naargelang hoe de teelt verloopt, of er veel verspilling is, enzovoort. Schoolmaaltijden gaan ook over trots en verbinding: zijn de makers trots en vinden ze hun job zinvol? Hebben de etende kinderen deugd van de maaltijden? Beslis je als overheid en directie om je schoolmaaltijden LEF te geven, dan heeft die ingreep relatief gesproken een enorme impact, op vele fronten tegelijk. Schoolmaaltijden verduurzamen is dus een echte kans voor beleidsmakers. Congres: gezonde schoolmaaltijden met LEF
Op 22 november organiseerden Wervel en Stadslandbouw Gent een congres over lunch met LEF. Een uitgebreid verslag komt in de volgende Wervelkrant. Benny Vandevelde www.lunchmetlef.be filmpje: www.allesoverjeugd.be/nieuws/lunchen-met-lef
Wervelkrant 2015-4
15
Bouillon Malibran Verre smaken uit de korte keten
Afrikaanse of Aziatische winkels met exotische groente- en fruitsoorten uit de verste uithoeken van de wereld, uitstalramen met Marokkaanse lekkernijen, snacks met Turkse pitta’s of Libanese pizza’s, Thaise restaurants: spiegels van de bonte diversiteit in onze stadsbuurten. Zo ook in de Malibranstraat in Elsene, gelegen net naast het chique Flageyplein. Daar had al verschillende keren het Groot Banket plaats. Een twintigtal families bereidden elk een specialiteit van hun thuisland en serveerden die op lange tafels voor wel duizend buurtbewoners. Een overweldigend succes. Maar mettertijd doken hier en daar ook kritische vragen op. Hoe die smaken uit verre landen verenigen met de korte keten? Hoe duurzame voeding ter sprake brengen bij een publiek dat er niet mee vertrouwd is? Hoe dit soort activiteiten toegankelijk maken voor kleine budgetten? Op die vragen zocht het burgerplatform Bouillon Malibran een antwoord. Het platform kreeg de steun van organisaties en instellingen zoals het Gemeenschapscentrum Elzenhof, het Medisch Huis Maalbeek, organisaties die met duurzame voeding bezig zijn. Zo ontstonden de Hybride Kook Workshops”. “Hybride”, want ze verzoenen de exotische keuken met de korte keten.
16
Wervelkrant 2015-4
Voor elke Hybride Kook Workshop vindt een ontmoeting plaats tussen één of meer families uit een bepaald land en een kok die gespecialiseerd is in duurzame voeding. De uitwisseling tussen beide partijen is vaak passioneel. Want de culturele trots van de families maakt het niet vanzelfsprekend aan het culinaire erfgoed te sleutelen. Kun je de kip vervangen door tofoe? Of toch gedeeltelijk, en voor het overige deel hoevekip gebruiken. Smaakt de curry niet even goed met seizoengroente? De discussie loopt niet altijd van een leien dakje. Als de families tot een (Belgisch!) compromis komen, gaan ze experimenteren tot er een nieuw recept uit de bus komt. Dat recept proberen een vijftiental personen uit tijdens een workshop. De volgende stap is zo’n vijftig buurtbewoners te laten meegenieten van het gerecht.Tegelijk met die maaltijd is er vaak een debat of een filmavond. Dankzij de steun van Leefmilieu Brussel kunnen de toegangsprijzen voor de workshop en de maaltijd toegankelijk blijven. Bovendien gaat de voorkeur naar goedkopere groenten of naar gebruik van de overschotten van de biomarkt. Gezelligheid, creativiteit en sociale cohesie gaan hier hand in hand met aandacht voor sociaal-ecologische thema’s. Cathy Banken
Buitenhuis met Vredeseilanden Als ngo (niet-gouvernementele organisatie voor ontwikkelingssamenwerking) richt Vredeseilanden zich vooral op de ondersteuning van kleinschalige landbouw in het Zuiden. Minder bekend is haar werking in België, evenzeer gericht op de landbouw- en op voeding. Hier zijn de landbouwers goed georganiseerd, maar is er nog heel wat werk om de voeding te verduurzamen. Daarop zet Vredeseilanden in door in gesprek te gaan met voedingsbedrijven en door grootkeukens te begeleiden om hun aanbod te verduurzamen. Katharina Beelen legt het waarom en hoe uit.
Waarom? We eten meer en meer buitenhuis: op restaurant, tijdens evenementen, in kantines, enzovoort. In ons programma spitsen we ons toe op wat we sociale catering noemen. In instellingen, van scholen, over ziekenhuizen en woonzorgcentra tot gevangenissen. In bedrijven. In overheidsdiensten. Alles samen goed voor ruim een derde van het verbruik van voeding in België. Met ons programma willen we alvast wat in beweging brengen in die grootkeukens. We bieden begeleidingstrajecten aan die gebaseerd zijn op zes pijlers: minder vlees, meer seizoensgebonden ingrediënten, voedselverspilling tegengaan, duurzame vis, meer duurzame landbouwproducten en een eerlijke prijs voor landbouwers in Noord en Zuid. Jullie zes pijlers zijn allemaal duurder, terwijl grootkeukens hun kosten zo laag mogelijk willen houden. Niet alle veranderingen zijn automatisch duurder. Seizoensgebonden groenten zijn goedkoper. Maar als je je daaraan houdt, krijg je vanaf november de vraag: “Waarom geen sla en tomaten?” Vlees of vis vormen een grote hap in het budget van een grootkeuken. Maar als je wat minder vlees of vis aanbiedt, krijg je gegarandeerd reactie. Communicatie naar de klanten is daarom een essentieel onderdeel van het begeleidingstraject. En het keuken- en bedieningspersoneel moet voldoende op de hoogte zijn om op vragen en kritische opmerkingen te kunnen antwoorden.
Wat is jullie ervaring sinds 2009? Eerst en vooral: als je kijkt welke thema’s naar boven komen als bedrijven of organisaties willen inzetten op duurzaamheid, zit duurzame voeding daar zelden als een volwaardig werkthema bij. Bedrijven spelen dat thema ook niet vaak uit in hun communicatie over duurzame bedrijfsvoering. We moeten dus beginnen met duurzame voeding hoger op de agenda te krijgen. Ten tweede: het aanbod van duurzame producten in grootverpakking is nog voor veel keukens onbekend terrein. Dat aanbod moet je dus bekend maken bij de inkopers en de keukenchefs. Ten derde, duurzame voeding in grootkeukens invoeren, moet je stap voor stap doen om de werking van de keukens niet te ontwrichten en om de wijzigingen blijvend te maken. En wat brengt de toekomst? We hebben de ambitie om verder te gaan dan de begeleiding van individuele keukens. Naar de contract-cateraars die vele grootkeukens bedienen. Naar de leveranciersplatforms. Dan gaat het over tienduizenden maaltijden en duizenden ingrediënten. Ook willen we via de grootkeukens het consumentengedrag beïnvloeden. Dank voor je bond-genootschap in duurzame voeding. www.duurzamecatering.be
Wervelkrant 2015-4
17
Verspillen
tussen winkel en diepvriezer Winkel
Koelkast en diepvriezer
De verspilling begint al bij de hoeveelheden die we aankopen, onder meer omdat de verpakking of de publiciteit (“ twee kopen, derde gratis”) ons met te veel opzadelt. Kan het helpen met de fiets (en fietszakken) of te voet (met de caddy) naar de winkel te trekken? Waarom zou je niet naar de buurtwinkel gaan in plaats van naar de supermarkt? De supermarkt heeft wel het imago van goedkope winkel, maar je komt er steevast buiten met een overladen winkelkar .
Als we met onze eetwaren van de winkel terugkomen, steken we ze meteen in de koelkast, zeker als we niet beschikken over een koele kelder. In de diepvriezer leggen we een reserve aan voor de nabije of de verre toekomst. Veel groente- en fruitsoorten rillen al bij de gedachte aan te koude temperatuur: tomaten, aardappelen, komkommers, aubergines, courgettes, paprika’s, enz. Zuiderse exotische lekkernijen zoals meloenen, perziken, bananen, ananas willen niets liever dan hun einde afwachten op een betere plaats dan die koele, donkere koelkast. Chocolade, snoep, brood, ongeopende conserven bewaren best zonder koeling. Toch vind je zelden een studenten- of bejaardenkamer of een kantoor zonder koelkast, dikwijls om wat koekjes, chocolade of een enkel potje yoghurt in te bewaren. De Koreaanse studente Jihyun Ryou kwam op het ingenieuze idee groente en fruit in hun nagebootste habitat te bewaren. Ze ontwierp een schap met zandbakjes of waterschaaltjes en stelde haar voorraad groente en fruit in het zicht van de gebruiker, liever dan ze achter gesloten deuren te bewaren, klaar om te vergeten.(www.lowtechmagazine.be)
Moestuin De ijverige moestuinier zaait en plant nogal eens te veel. Natuurlijk kun je groenten uitwisselen of aan anderen geven. Waarom zou je geen kleinere bedden maken? Als je voor alle zekerheid twee keer een bepaalde groente hebt gezaaid, waarom zou je de eerste of de tweede opbrengst niet voortijdig oogsten, al was het maar voor de compost? Waarom zou je je moestuin niet wat meer ecologisch maken door er ook klein- of grootfruit een plaatsje te geven? Waarom zou je niet voor meer afwisseling zorgen en meer inzetten op overwinterende groente? Is het niet beter de voedselvoorraad buiten dan binnen te bewaren?
Keuken en tafel Zoals we gemakkelijk te veel kopen, koken we ook te veel, dat we in te grote porties opscheppen. Of we ook te veel eten, laten we hier even buiten beschouwing. Waarom zouden we niet meer variëren in de bereiding? Bijvoorbeeld kool op verscheidene manieren? Waarom zouden we niet creatiever met restjes omspringen? In plaats van ze tot dierenvoer te degraderen, ze gebruiken voor menseneten? Eigenlijk is restjes aan je huisdieren voeren, zeker gekookte, ook verspilling, want geen enkel dier in de natuur eet bereid eten.
18
Wervelkrant 2015-4
Fruit verhitten in glazen bokaaltjes met schroefdeksel. Zet alles in een kookpan met deksel op. Breng langzaam aan de kook.
Overdaad schaadt
Grootmoeder Onze (over)grootmoeders steriliseerden, legden op in alcohol of azijn, droogden, pekelden. Ze hadden niet zo’n overdaad, maar ze verspilden minder. Heb je geen inmaakbokalen en geen steriliseerketel meer? Geen nood. Je kunt de oude bewaartechnieken ook nu nog toepassen. Een paar voorbeelden: Verse selderij versnipperen en in een glazen pot met schroefdeksel bewaren. Afwisselend een laag versnipperde blaadjes en een laagje zout. Dubbel gebruik: selderij en pekelvocht, bruikbaar in soep of om een pan mossels op smaak te brengen.
“Geen eten verspillen”, hebben we van onze (groot) ouders meegekregen. Wie dat tegenwoordig niet vanzelfsprekend vindt, kan misschien overtuigd worden door te rekenen met de energiefactuur van te grote koelkasten en diepvriezers, de nutteloze voedselkilometers van verspild eten, de overbevissing, enzovoort. Een weggooi-dagboek kan daarbij helpen: een maand lang elke dag de hoeveelheid in kilo en gram noteren die je weggooit, inclusief wat je of aan de kippen, de hond of de poes geeft. De Vlaamse overheid heeft een e-zine over voedselverlies, te vinden op www.vlaanderen.be/landbouw/ voedselverlies . Rita Van de Voorde
Niet veel uitgebreider dan een brochure, maar kleurrijk en op groot formaat uitgegeven, biedt deze Wervel-uitgave originele recepten aan. Ze zijn gelardeerd met achtergrond-informatie. De belangrijkste boodschap is hier: eet seizoensgebonden en daarvoor kun je terecht bij plaatselijke boeren. Nog meer stokpaardjes van Wervel steken hier en daar de kop op. Bijvoorbeeld hennep en koolzaad. Voor de winter is er onder andere venkelconfituur, uienconfijt, aardappelpizza met witloof, of simpelweg in boter gebakken appelschijf op een snede brood. In de lente zijn er jonge scheuten die ons de nodige vitamines en nieuwe energie kunnen geven, En het hoeft niet gewoon pluk-en-eet te zijn. Beignets
met acaciabloemen of een lenteburger zorgen voor een smakelijke maaltijd. In de zomer is er een brede waaier van beschikbare ingrediënten. Zowel groente die hun traditionele plaats op het bord innemen of verwerkt zijn in smoothies, crêpes met snijbietvulling of bloemkoolcurry. Als fruit waarbij de veelzijdigheid van de appels naar voren komt. Hier en daar is er ook een rauwkost-ideetje, zoals boerenkool met rozijnen. Tegen de feestdagen aan, klinkt de opgewaardeerde Wervel-slogan: denk globaal, maak je feesten lokaal. “Boerenkost” heeft hier een dubbele betekenis: van bij de boer en eenvoudig. Eenvoudig betekent met weinig ingrediënten en werk. De stijl waarin de recepten zijn weergegeven, liggen in dezelfde lijn: vlot leesbaar en uitvoerbaar. (Te verkrijgen bij Wervel) Carine Vandeplas-Rooryck
EET EENS EEN BOEK(JE)
Veerle Devaere Heerlijk smullen van Boerenkost Brussel, Wervel, 20 pp.
Wervelkrant 2015-4
19
Rechtvaardige voeding Postuum interview
Uitgerekend in dit jubileumjaar is José Ghequire gestorven. Hij was er van in het begin bij. Nooit op het voorplan, maar wel zijn tijd en de tijd van Wervel voorop. Hij trok de lijn door die we in deze jaargang van de Wervelkrant hebben gevolgd: van (rechtvaardige) landbouw naar (rechtvaardige) voeding.
tekenen die het voedsel plukken en het tot voeding maken. Je maakt een onderscheid tussen voedsel en voeding. Dat is wel handig ja. Voedsel dient voor voeding. Welk potentieel voedsel het tot voeding brengt, hangt af van verschillende factoren. Enkele jaren geJosé, jij hebt mee gedacht over het logo van Wer- leden goed voor een heel dossier van de Wervelvel dat nog altijd dienst doet. Voor het in een ver- krant. Maar in dit nummer … nieuwde huisstijl uit beeld verdwijnt, wat mogen Over voeding. we erin zien? Over gezonde voeding, neem ik aan. De vraag is Een stevig in de bodem verankerde boom, die in waarom we geraffineerd, gesteriliseerd, gepasteurizijn kruin de vorm van een wereldbol aanneemt. seerd, gevitaminiseerd, gekleurd, gezouten, gesuikerd Die wereldbol staat voor de verbondenheid met voedsel tot voeding nemen. Omdat er niets anders de hele wereld. In die tijd ging het nog vooral over te koop is, omdat de sociale druk ons gevangen onze solidariteit met de ontwikkelingslanden, die we houdt in verkeerde eet- en drinkgewoonten, omintussen het Zuiden zijn gaan noemen. Maar stilaan dat we geen tijd meer hebben om te denken en te zijn we van die ietwat paternalistische opstelling af- leven? gestapt en bekijken we de wereld als geheel. Op dit Enzovoort. We gaan hier inderdaad niet het hele moment zullen velen er de planeet in zien. Save the dossier openen. Op verschillende Werveleveneplanet. menten hebben jij en Alice zaliger ons een maaltijd Tot zover de grote lijnen. Maar er is meer te zien: bereid. Ik zeg bereid, niet “gekookt”, want jullie waachter de boom is er een grafische opvulling die ren voorstander van rauwkost. bij nader toezien toch meer dan wat achtergrond Meer dan voorstander. Je weet dat tante Alice verblijkt te zijn. schillende keren door de artsen opgegeven is geJuist. Struikgewas of gras. Samen met de boom kan weest, maar dat ze er telkens weer is doorgekomen die dingen oproepen die pas de laatste jaren in het door rauwkost.1 Maar ik wil me niet als apostel geWervelvizier zijn gekomen: agroforestry, diversiteit, dragen voor een bepaalde voedingswijze. agro-ecologie. En heb je gezien wat er rond de we- Met je huidige status zou je er de beschermheilige van kunnen worden. reldbol hangt? Ja, wel gezien, bijvoorbeeld de appel onderaan. (lacht) Heilige José van de rauwkost, bid voor ons en Maar ik heb altijd gedacht dat die dingetjes errond zegen deze ingekookte spijzen. (Serieus) Misschien het eerst zouden sneuvelen bij een modernisering kan ik toch enkele principes ten beste geven. Excuseer dat ik ze in de tweede persoon enkelvoud van van het logo. Dat kan wel. Maar mag ik toch even uitleggen wat de gebiedende wijs zet. die “dingetjes” daar staan te doen? Denk even aan Eet en drink op het ritme van je lichaam, d.i. als je de kruin veeleer dan aan de wereldbol. Er hangt honger of dorst hebt, en eet en drink niet tegelijk. fruit aan de boom, maar ook – dichterlijke vrijheid – Eet wat de natuur je aanbiedt, d.i. streekgebonden, seizoensgebonden (of op een natuurlijke manier begraan en groente. waard), alle eetbare bestanddelen, bv. de hele peer, Aha, voedsel! Precies. Landbouw zagen we in Wervel het liefst de hele prei. en zeker het eerst voedsel voortbrengen. Eigenlijk Eet zo onbewerkt mogelijk (afhankelijk van je spijshadden we onder de boom nog mensen moeten vertering) want koken, bakken, stoven, roosteren 1
20
Wervel heeft nog enkele exemplaren van het boek van Alice Dams, Rode bessen, Lubbeek, 2005, 173 pp.
Wervelkrant 2015-4
verminderen de levenskracht van voedsel. Bovendien verbruik je een grotere hoeveelheid en neem je dus meer grond in beslag. Tegelijkertijd gebruik je minder energie voor koken, enzovoort en afwassen. Eet langzaam, neem er de tijd voor, kauw. Zo eet je niet meer dan nodig, je benut de voedingswaarde en je maakt alle smaken los. Eet smakelijk
Je kan zo nog een tijdje doorgaan, weten we uit ervaring. Maar laten we het bij die vijf geboden van onze Wervelvader José houden. … Je protesteert, José. OK, we zullen die geboden tussen aanhalingstekens zetten. Gebieden is jouw stijl niet.
Cursief
“Transgenerationele overdracht”. Geleerd woord. Geplukt uit het eindwerk zesde middelbaar van mijn kleindochter Felien over eetgedrag van kinderen. Als loktitel had ze: “Dat lust ik niet”.
in minder grote porties. Voor ons, opgroeiende kinderen, wel een serieus pak boterhammen om vier uur. ’s Avonds karnemelk of andere pap tot en met rijstpap met bruine suiker.
Dat is dan alvast geen transgenerationele overdracht. Niet alleen het werkwoord “lusten” is nieuw. Ook het feit dat kinderen het zeggen. Ach, in de generatie van Feliens ouders, van mijn kinderen dus, zullen ze al wel eens met lange tanden aan tafel hebben gezeten. Maar zoals de kinderen dat tegenwoordig zeggen: neen, dat moesten zij en dat moesten wij thuis niet proberen. En de vorige generaties nog minder. Wij en onze ouders en grootouders wisten niet beter: geen overvloed van verwerkte, veelkleurige, verpakte voedingswaren, geen opgevijzelde smaken door suiker, zout, vet, geen publiciteit en andere “verborgen verleiders”.
Toen ik op kot ging in Leuven, nam ik ook de familiale traditie mee, zelfs met een zekere regressie: spek, smout, wittebrood. Anderzijds dacht ik ook vernieuwend te zijn: geen koffie meer, alleen melk. Mijn kotmadam kookte elke avond een pannetje voor me. Later, op het chirohuis-kot, hield ik de melk voort in ere, maar leerde choco op het verse wittebrood smeren. In het studentenrestaurant kon ik aan de friet-verleiding niet weerstaan. Om maar te zeggen dat de overdracht van ouders op kinderen doorkruist wordt door andere invloeden.
Eten wat de pot schaft. En wat schafte die pot? Bij mijn grootouders was dat nog boerenkost. Laten we dat vooral niet idealiseren. Spek en eieren, karrenvrachten aardappelen, stapels boterhammen of smoutrammen van wit brood, voor de kinderen soms met confituur, melk en pap, zwarte koffie. Alles samen nogal eentonig . Van de voedseldriehoek hadden ze nog niet gehoord, maar ze liepen vooruit op de ‘actieve’ voedseldriehoek. Lichaamsbeweging hadden ze genoeg, niet door te sporten en te fitnessen, maar door kilometers achter ploeg en eg te lopen, melk te karnen en boter naar de markt te brengen, bloem met de hand te kneden in de trog. Bij mijn ouders, die de respectieve boerderijen verlieten, werkte de overdracht nog wel, maar dan “versteedst”: ‘s morgens nog wel dikwijls een eitje, maar zonder spek, ’s middags de heilige drievuldigheid van vlees (’s vrijdags vis)–aardappelen– groente (of appelmoes). Wel alles
Die andere invloeden worden al maar sterker. Goede en slechte. De goede hebben mijn vrouw en ik een plaats gegeven in onze voedingsgewoonten. De slechte hebben we geprobeerd te weren. We stellen met plezier vast dat onze kinderen op hun manier “gezond” proberen te eten en hun kroost op hetzelfde pad te zetten. Niet gemakkelijk met de uitgekiende uitstalling van al dat kant-en-klare lekkers in de winkelrekken, de verjaardagsfeestjes en de jeugdbewegingsfuiven. Benieuwd hoe Felien het zal doen als haar eindwerk enkele jaren achter haar ligt. Bij de voorstelling van dat eindwerk in haar klas ervoer ze meteen dat het niet genoeg is te weten wat goed is, om het ook te doen. Na haar voorstelling bood ze haar medeleerlingen een tussendoortje aan. Ze had allerlei potjes pudding en yoghurt mee en ook appels en peren. Ze is met de appels en peren terug naar huis gekomen. Paul
Wervelkrant 2015-4
21
Wervelfeest! 25 jaar Wervel - lunch met LEF - een fotoverslag
22
Wervelkrant 2015-4
Broodproeverij
Lunch met LEF congres
Wervelkrant 2015-4
23
AGENDA
Data van vergaderingen van regionale groepen en teams krijgt u op het Wervelsecretariaat
Vrij 29 januari 19u – Zon 31 januari 16u30 Gandhi-weekend ‘Het ritme van de rups’, BZN Stiltehoeve Metanoia, Waterhoek 2, 8340 Damme Woe 3 februari, 20u – 22u Film- en gespreksavond ‘Het ritme van de rups’, Den Egger, August Nihoulstraat 74, Scherpenheuvel 3270 Vrij 12 februari 09u30 – Zat 13 februari 16u30 Voedsel Anders conferentie, Wageningen UR, 6708 PB Wageningen, Nederland Don 25 februari 13u – 14u Namiddag Encycliek Paus Franciscus over Ecologie, Abdij van Averbode, Abdijstraat 1, 3271 Averbode, organisatie Ecokerk Nog in februari: Cerrado- en film-avond met Arte N’ativa in Micro Marché te Brussel (datum later op onze website). Woe 16 maart 20u – 22u30 Belmundo: Landbouw en Natuur - 1 + 1 is meer dan 2, Vooruit, Sint-Pietersnieuwstraat 23, 9000 Gent, België
Bekijk details via wervel.be/agenda en kopieer naar je eigen Google Agenda
Wervel vzw - Mundo B - Edinburgstraat 26 - 1050 Brussel - 02 893 09 60 -
[email protected] - www.wervel.be
