Driemaandelijks tijdschrift Erkenningsnummer P :

PANAL NIEUWS

België-Belgique P.B. 3000-Leuven 1 2/2734

jaargang 17, juni 2014 Driemaandelijks tijdschrift Erkenningsnummer P : 608751

Palliatief Netwerk Arrondissement Leuven v.z.w. Waversebaan 220, 3001 Heverlee tel. 016/23.91.01 fax 016/23.81.73 website: www.panal.be e-mail: [email protected]

JAARVERSLAG 2013

Afgiftekantoor: 3000 Leuven I

In deze editie breng ik traditiegetrouw een verkorte weergave van het jaarverslag 2013. Laten we de rubriek PATIËNTENBEGELEIDING overlopen. In 2013 werden 674 palliatieve patiënten begeleid: 579 nieuwe en 95 reeds begeleide patiënten in 2012; een stijging van 39 ten opzichte van 2012 (635). Maandelijks meldden zich gemiddeld 48,25 patiënten aan met een minimum in september (34) en een maximum in oktober (67). De verhouding tussen mannen en vrouwen blijft praktisch identiek: 53% mannen en 47% vrouwen. De groep van de 70- tot 90-jarigen blijft de grootste: 54% van het totaal aantal patiënten. De woonsituatie van de patiënten: 85% thuis (stabiel), 11,50% in woonzorgcentra (in 2010 slechts 6,6%), 1,80% in psychiatrisch verzorgingstehuizen (stabiel), 1% in instellingen voor personen met een mentale handicap. De meeste patiënten (52,10%) woonden samen met echtgeno(o)t(e) of partner; alleenwonend zijn 16,20%; samenwonend met anderen (bv. kinderen, naaste familie...) is 27,7%. Welke was de hoofddiagnose bij de patiënten? - Oncologisch 67% in het jaar 2013 (79% in 2010). - Niet-oncologische aandoeningen 27% (in 2010: 21%). Er is dus een geleidelijke stijging van de niet-oncologische situaties. Laten we even de oncologische ziektes per orgaan nader bekijken: stabiliteit betreffende long-, colon-, lever-, prostaat-, blaas/nier-, hersen- en gynaecologische aandoeningen. Lichte afname van borstpathologie. Betreffende de woonplaats van de patiënt: 1. regio Centrum en Zuid-West (Leuven - Herent - Kortenberg - Oud-Heverlee - Bertem - Bierbeek - Huldenberg - Tervuren): geleidelijke toename van het aantal begeleidingen van 205 in 2008 naar 266 in 2013. 2. regio Noord: (Aarschot-Begijnendijk-Haacht-Rotselaar -Tremel o-Keerbergen-Boortmeerbeek): geleidelijke toename van 114 in 2008 naar 139 in 2013 met uitschieters Aarschot ( 40 > 54 ), Begijnendijk ( 13 < 3 ), Boortmeerbeek (12 > 22).

3. regio Noord - Oost: (Holsbeek - Lubbeek - Tielt-Winge Bekkevoort - Scherpenheuvel - Diest): eveneens een geleidelijke toename van 72 in 2008 naar 123 in 2013 met uitschieters Tielt-Winge ( 7 > 17), Scherpenheuvel (17 naar 27), Diest (16 > 36). 4. regio Oost: (Boutersem - Hoegaarden - Tienen - Glabbeek Linter - Zoutleeuw - Kortenaken - Geetbets - Landen): belangrijke toename van 78 in 2008 naar 141 in 2013 met uitschieters Boutersem (5 > 23), Tienen (33 > 50), Kortenaken (3 > 11), Geetbets (3 > 6), Zoutleeuw (5 > 16). Als aanmelder noteren we een stijging van de aanmeldingen door de huisartsen van 27% in 2010 naar 34,5% in 2013. De gemiddelde duur van de begeleiding bedroeg 62 dagen; het aantal begeleidingen van 0 tot 7 dagen blijft het grootst. De reden van het einde van de begeleiding is overlijden bij 410 van de 576 begeleidingen. De plaats van overlijden: thuis 320 in 2013 (239 in 2010). in woonzorgcentra 78 (28 in 2010). Er werd in 2013 met 364 huisartsen samengewerkt tegenover 252 in 2008 ! Aard en aantal van de tussenkomsten: Bezoeken Vergaderingen

2008 924 128

2013 1406 352



8416

12906

Telefoons/mails

Het werk van de MBE bestaat niet alleen uit het adviseren in de pijnbestrijding of in de neveneffecten van behandelingen; ook gesprekken over beslissingen rond het levenseinde (cijfers 2013) nemen een steeds grotere plaats in: • wilsverklaringen inzake gezondheidszorg: 37 (23 in 2012, 30 in 2011, 8 in 2010). • wilsverklaringen inzake euthanasie bij onomkeerbaar coma: 30 (24 in 2012, 28 in 2011, 12 in 2010). • euthanasieverzoek: 56 (33 in 2012, 46 in 2011,15 in 2010). • euthanasie-uitvoering (op aanvraag van de huisarts wordt steun verleend door de begeleider ): 35 (20 in 2012, 21 in 2011, 6 in 2010). • sedatieverzoek op aanvraag en in samenspraak met de huisarts: 10 (6 in 2012, 10 in 2011, 6 in 2010). • sedatie-uitvoering: 9 (6 in 2012, 9 in 2011, 6 in 2010) . Dr. Jos Dens Voorzitter Panal vzw

MEDISCHE RUBRIEK Richtlijn ICD/pacemaker in de laatste levensfase. Meer en meer zullen we geconfronteerd worden met patiënten in hun laatste levensfase die drager zijn van een pacemaker of defibrillator. In het recente verleden is hierover ook in de media een discussie geweest waarbij toch wat verwarring lijkt te bestaan over de invloed van deze devices op het stervensproces. In de zoektocht naar verduidelijking over deze problematiek vond ik een verhelderende tekst: ‘Richtlijn ICD/pacemaker in de laatste levensfase’, een initiatief van de Nederlandse Vereniging voor Cardiologie (NVvC). De volledige tekst is beschikbaar op de website www.nvvc.nl. Samenvatting van de aanbevelingen Onderstaande is een samenvatting van de aanbevelingen uit de multidisciplinaire richtlijn ‘ICD/pacemaker in de laatste levensfase’. Lezers van deze samenvatting worden voor de overwegingen die tot de aanbevelingen hebben geleid, verwezen naar de volledige richtlijn. Deze samenvatting van aanbevelingen staat niet op zichzelf. Bij de medische besluitvorming dient rekening te worden gehouden met de omstandigheden en voorkeuren van de patiënt. Behandeling en procedures met betrekking tot de individuele patiënt berusten op wederzijdse communicatie tussen patiënt, arts en andere zorgverleners. In deze richtlijn wordt een advies gegeven voor het beleid bij patiënten met een pacemaker of een Implantable Cardioverter Defibrillator (ICD) die in een fase van palliatieve zorg komen, waarin duidelijk wordt dat genezing van een levensbedreigende ziekte niet meer mogelijk is. Zowel het beleid voor patiënten met een ICD als met een pacemaker wordt beschreven. Waar onderscheid niet van belang is, wordt de overkoepelende Engelse term voor alle implanteerbare apparaten gebruikt ‘Cardiac Implantable Electronic Device’ (CIED). Anders wordt specifiek gesproken over ICD of pacemaker. Voor de verschillende CIED’s geldt dat alle functies, dus bradypacing, tachytherapie en Cardiac Resynchronization Therapy (CRT), afzonderlijk ge(de)activeerd kunnen worden. Een functionerende ICD (tachytherapie) kan het overlijdensproces verstoren door afgeven van shocks. Hoe vaak dit precies voorkomt is onbekend door ontbreken van systematische studies, maar uit een retrospectieve cohortstudie kwam naar voren dat 8 van 100 patiënten die overleden met een ICD, shocks hadden gehad in de minuten voor overlijden. Vanwege de ongewenste effecten dient de tachytherapie tijdig gedeactiveerd te worden. Deactivering geeft op het moment van de deactivering geen toename van cardiale klachten.

Een functionerende pacemaker (bradytherapie) of biventriculaire pacing (CRT) zal het overlijdensproces niet verstoren. Een functionerende pacemaker of CRT kan belangrijk zijn voor het comfort van de patiënt. Deactivering van de pacemakerfunctie of CRT kan cardiale klachten veroorzaken of toename van cardiale klachten geven. Dit is niet altijd goed te voorspellen. Deactivering van de pacemakerfunctie of CRT is daarom niet wenselijk. Als een patiënt of behandelend arts de pacemakerfunctie van een CIED wil laten deactiveren, moet deze goed op de hoogte zijn van de gevolgen van deactivering. De besluitvorming rondom deactivering wordt toegelicht. Als het voortzetten van een CIED-behandeling medisch zinloos is geworden, ligt het besluit de behandeling te staken bij de arts. Uitgangspunt hierbij is het bereiken van consensus tussen de behandelaar en de wilsbekwame patiënt. Als de behandeling (nog) niet als medisch zinloos wordt beschouwd of wanneer er wordt getwijfeld, kan deactivering alleen plaatsvinden als de patiënt daartoe besluit. Het deactiveren van een CIED komt overeen met het staken van een behandeling en valt daarmee onder normaal medisch handelen en niet onder de Wet Toetsing Levensbeëindiging. Indien degene die de deactivering moet uitvoeren daartegen bezwaren heeft, kan deze persoon hiertoe niet gedwongen worden. Dan zal een vervanger moeten worden gevonden, zodanig dat dit voor de patiënt geen vertraging oplevert. Anticiperend op de mogelijk ongewenste effecten van ICD-therapie tijdens het overlijdensproces, dient de mogelijkheid om de ICD te deactiveren op diverse momenten in het behandeltraject ter sprake te worden gebracht. In de richtlijn worden deze momenten genoemd en uitgebreid toegelicht. Deactivering vindt plaats in het ziekenhuis na overleg met de behandelend cardioloog. Als een patiënt niet meer in staat is om naar het ziekenhuis te komen, kan de noodprocedure in gang worden gezet om deactivering ook op locatie elders of thuis te laten plaatsvinden. Deze richtlijn beoogt dat geanticipeerd wordt op het overlijden van de patient. Deze richtlijn heeft tot doel om de diverse betrokken professionals te voorzien van kennis omtrent de patiënt met pacemaker of ICD, om zinvolle en tijdige communicatie tussen professionals en patiënt te bewerkstelligen over de mogelijkheid en wenselijkheid van deactivatie van bepaalde functies. Deactivatie van met name ICD’s kan dan weloverwogen plaatsvinden als de patiënt nog mobiel is zodat deactivatie volgens de noodprocedure zoveel mogelijk wordt vermeden.

Wanneer een ICD in de thuissituatie moet gedeactiveerd worden kan dit met behulp van een magneet. Over de praktische toepassing hiervan wordt er momenteel onderhandeld met de cardiologen. Er is een aanvraag aan de firma welke de ICD aflevert om hiervoor een aangepaste magneet voor de thuissituatie te leveren welke op Panal beschikbaar zal zijn. Dr. Johan Coppens Huisarts-consulent Panal vzw

Bradytherapie: pacemakerfunctie, dat wil zeggen pacing om hartritme boven een geprogrammeerd minimum te houden. Deze functie zit in alle CIED’s. Tachytherapie: therapie om snelle ritmestoornissen te stoppen. Dit kan met behulp van snelle antitachy pacing (ATP) of shock(s). Deze functie zit alleen in ICD’s. CardiacResynchronisation Therapy (CRT): bradytherapie waarbij zowel de rechter als de linker ventrikel wordt gepaced om de pompfunctie van het hart gunstig te beïnvloeden. Er bestaan CRT-pacemakers (CRT-P) en CRT-ICD’s (CRT-D).

Benefietvoorstelling Tribute to Panal Eind 2013 werd aan Panal vzw voorgesteld om in Wijgmaal een benefietoptreden te organiseren ten voordele van Panal. Reeds bij de eerste contacten met de organisatoren werd duidelijk dat het benefietoptreden in Wijgmaal en nabije regio ondertussen een begrip is. Initiatiefnemers Diane Caes en Marc Van Den Broeck zetten zich telkens opnieuw in om een kwaliteitsvol concert te ontwikkelen en kunnen daarvoor rekenen op een team van enthousiaste vrijwilligers, medewerkers en sponsors. Het benefietconcert editie 2014 hadden zij graag opgedragen aan Panal vzw en kreeg als titel ‘Tribute to Panal’. Op zondag 27 april vanaf 15u konden alle aanwezigen genieten van een muzikaal programma om U tegen te zeggen, terwijl het zonnige lenteweer zorgde voor een aangenaam vertoeven op de aansluitende receptie achteraf. Kinderkoor Korewiet, onder leiding van Kobe Baeyens, beet de spits af met een aantal zorgvuldig gekozen liederen: het Wiegelied van Johannes Brahms werd afgewisseld met andere liederen zoals ‘Enge Mannetjes’ van Jan Van Damme. Zoals het een kinderkoor betaamt, vulden de frêle stemmetjes de kerk eerder aarzelend bij de start om vervolgens energie op te bouwen en enthousiast mee te zingen met de daaropvolgende nummers. Het beeld van de kleine jongen met donker haar op de eerste rij die enge mannetjes zong met hart en ziel (en zijn hele lijf ), wil ik u daarbij uiteraard niet onthouden. Soprane Noémie Schellens behaalde haar master aan het Koninklijk Conservatorium van Brussel - met grote onderscheiding - en volgde daarna nog verschillende masterclasses in het buitenland. De voorbije jaren was Noémie Schellens benoemd als StadsSopraan (cultureel ambassadrice) van Leuven. Samen met bariton Kobe Baeyens en collega soprane Allisia Vander Linden bracht Noémie een aantal klassieke stukken zoals het Panis Angelicus van Cesar Franck en het Bloemenlied uit de opera Lakmé van Leo Délibes. Uit bovenstaande omschrijving hebt u waarschijnlijk al kunnen afleiden

dat haar bijdrage uitermate gesmaakt werd door het publiek. Het Gaudeamus koor uit Wilsele, onder leiding van Jan Convent, bracht onder andere het Ave Verum van Wolfgang Amadeus Mozart en het lied Irish Blessing van James E. Moore. Hun engagement benadrukt nogmaals het regionale karakter van het benefietconcert en de lokale samenwerking tussen verschillende partners. Het tweede deel van het concert bestond uit meer hedendaags werk, waarin ook organisatoren Diane Caes en Marc Van Den Broeck in de schijnwerpers werden gezet. Het nummer ‘If I needed you’, uit de voor een Oscar genomineerde film ‘The broken circle breakdown’ werd breekbaar neergezet door Diane Caes en Kobe Baeyens, en ook het nummer ‘Leave a light on’ van Marble Sounds - gezongen door Marc Van Den Broeck en Fabienne Ruttens - nodigde uit tot meer. Deze vraag naar meer kreeg een antwoord in de vorm van Harry Loco, een Nederlandse zanger die het hele concert in blues-sferen bracht door eigen nummers te brengen, afgewisseld met klassiekers zoals Ruby Tuesday van The Rolling Stones. Het benefietconcert werd afgesloten met het nummer ‘I have a dream’ van ABBA, dat door iedereen - inclusief publiek - werd gezongen. Niet alleen zijn wij vanuit Panal vzw zeer vereerd dat het benefietconcert van 2014 in Wijgmaal aan ons werd opgedragen, tegelijkertijd werd bevestigd dat dit initiatief gedragen wordt door de hele lokale gemeenschap. De talrijke medewerkers - die zich vrijwillig hebben ingezet voor en tijdens het concert - maar zeker ook alle andere aanwezigen, hebben door hun inzet en aanwezigheid aan ons bevestigd dat zij de werking van Panal vzw onderschrijven en ondersteunen. Bedankt daarvoor. Het verzamelde bedrag van 3500 euro zal door Panal vzw integraal ingezet worden om de palliatieve zorg in het hele arrondissement Leuven verder uit te bouwen en te versterken.

VERSLAG MINISYMPOSIUM Morfine en zijn derivaten Het thema van de minisymposia dit jaar is pijn en pijncontrole in palliatieve zorg. Het eerste minisymposium handelde over Morfine en zijn derivaten. Het werd gebracht door prof. dr. Guy Hans, medisch coördinator van het pijncentrum in UZ Antwerpen.

• Kan de patiënt nog goed slikken • Vorige ervaringen • Metabolisme • Soort pijn • Kostprijs

Morfine is een goede en veilige pijnstiller indien correct gebruikt. Het werkt echter niet op alle soorten pijn en kan behoorlijk wat nevenwerkingen veroorzaken. Er werd lange tijd gedacht dat opioïden geen maximale dosis hadden en dus steeds konden opgedreven worden. Dit lijkt niet altijd zo te zijn. Bevraag de patiënt indien u overweegt opioïden op te starten. Heeft hij al ervaring met opioïden? Hoe reageerde hij daar in het verleden op? Gebruik zo lang mogelijk trap 1 en 2 van de pijnladder. Start zo laat mogelijk opioïden op. Evalueer continu en pas zo nodig de dosis aan.

Zoek een balans tussen voldoende pijnstilling en nevenwerkingen.

Maak meer gebruik van adjuvantia. Zij hebben ook een pijnstillend effect zoals bv. Redomex bij neuropathische pijn. Oncologische pijnklachten zijn dikwijls dynamisch: er is vaak zowel somatische als viscerale en neuropatische pijn. Het is belangrijk het beleid aan te passen aan het type pijn. Er wordt een onderscheid gemaakt tussen neuropathische pijn en nociceptieve pijn. Men gaat er van uit dat voor 1 mg Morfine bij somatische pijn er 10 mg moet gegeven worden bij viscerale pijn en 100 mg bij neuropatische pijn. Deze hoge dosissen kunnen vaak niet gegeven worden wegens neveneffecten. Heeft pijn enkel te maken met het volume van de tumor? Vaak is er al pijn op voorhand door prikkeling van de zenuwen. Dit komt door chemische veranderingen. Misschien wil dit zeggen dat er veel meer neuropatische pijn is dan we denken. Dan moet er ook meer gebruik worden gemaakt van adjuvantia. Door het gebruik van adjuvantia zijn er dikwijls minder hoge dosissen van Morfine nodig. Een goede pijntherapie moet worden afgesteld op de verschillende gevoeligheden. Er is dus vaak een combinatie van verschillende producten nodig. Keuze van opioïd wordt mee bepaald door: • Langwerkende en kortwerkende preparaten: - Langwerkend = basisbehandeling - Kortwerkend bij doorbraakpijn en om de dagdosis te bepalen • Neveneffecten

Voorzie steeds een kortwerkend opioïd voor doorbraakpijn en pas deze dosis steeds aan in functie van de dagdosis: 5 – 15 % van de dagdosis. Verhoging van de dagdosis gebeurt in functie van de bijgenomen kortwerkende medicatie en in functie van de pijn. Het is belangrijk dat nevenwerkingen aangepakt worden, zoals het starten van anti-emetica bij misselijkheid, het toedienen van laxativa of het afbouwen van opioïden bij sedatie. Soms kan het nodig zijn om te roteren van opioïd. Indien het huidige product niet voldoende werkt of indien er te veel nevenwerkingen zijn. Men kan roteren door van product te veranderen of door een andere toedieningsweg te kiezen. Aangezien er geen tolerantie is voor het nieuwe product, kan er na de rotatie gewoonlijk met 25 % afgebouwd worden. Let op bij cachectische patiënten. Transdermale toediening werkt bij hen minder goed door minder vetweefsel en minder goede doorbloeding. Opioïd geïnduceerde neurotoxiciteit: Het geregeld en snel ophogen van Morfine is een eerste teken van neurotoxiciteit. Het is belangrijk om de volgende vragen te stellen: Faalt de toedieningsweg? Is het klinisch beeld veranderd? Indien het antwoord op beide vragen neen is, is er waarschijnlijk sprake van tolerantie. Het kan zich uiten in cognitief disfunctioneren, delirium, hallucineren, myoclonieën en overgevoeligheid voor aanrakingen: ‘alles doet pijn’. Bij patiënten die zeer gevoelig zijn kan deze neurotoxiciteit reeds optreden bij een zeer lage dosis. Indien dit zich voordoet is het nodig om het opioïd af te bouwen of te stoppen en een ander product op te starten. Verslag: Veerle Massart Verpleegkundig-consulente Panal

Nieuwe aanwinsten in onze bibliotheek. Wij hebben onze bibliotheek opnieuw aangevuld met enkele leerrijke, interessante, mooie, aangrijpende,… boeken. Een korte voorstelling: Grenzen in de thuiszorg. Praktijkgids voor hulpverleners. Netwerk Thuiszorg Oost-Vlaanderen. Uitgeverij Acco. “Dit boek wil in de eerste plaats een praktijkboek zijn voor alle veldwerkers op de eerstelijn, die in hun dagelijks werk met thuiszorg te maken krijgen. Het verschaft inzichten over samenwerken en communiceren in moeilijke multidisciplinaire settings met een fragiel evenwicht. Het wil tips en instrumenten aanreiken aan verpleegkundigen, verzorgenden, maatschappelijk werkers, huisartsen, kinesisten, ergotherapeuten en allen die bij multidisciplinaire samenwerking betrokken zijn of zullen worden.” Gekkenwerk. Kleine ondeugden voor zorgdragers. Linus Vanlaere en Roger Burggraeve. Uitgeverij Lannoo. “Zorgverleners zijn ook maar mensen! Van hulpverleners en mantelzorgers wordt veel verwacht. Zoveel dat ze bijna volmaakt moeten zijn, mensen in wie goedheid nooit eens wankelt en die zelfs onder druk niet plooien. En toch hoeven zorgdragers niet boven antipathie, luiheid, middelmatigheid, hypocrisie, woede en ongehoorzaamheid te staan. Al deze ‘kleine ondeugden’ kunnen soms helpen om het vol te houden in de zorg en er toch te zijn voor de ander.” Handboek voor palliatieve zorg. Derek Doyle, Roger Woodruff en Wim Distelmans. Uitgeverij Hautekiet. “Dit boek is de vertaling van het fameuze boek uitgegeven door de internationale vereniging van palliatieve zorg (IAHPC). Het beschrijft didactisch de essentiële kennis om deze zorg te kunnen verstrekken. Het boek is bedoeld voor zorgverleners- zoals artsen, verpleegkundigen, psychologen, maatschappelijk werkers - , maar bevat ook de noodzakelijke informatie voor alle mantelzorgers - familie, vrienden, vrijwilligers. Kortom, een onmisbaar boek voor iedereen die bezorgd is om ongeneeslijke zieken.”

Zorgverlener, vergeet jezelf niet. Over kwaliteit van zorg en communicatie. Jan De Lepeleire, Manu Keirse et al. Uitgeverij Acco. “In dit vierde deel van een reeks van vier boeken over communicatie in de gezondheidszorg is de invalshoek de zorgverlener zelf. Elke dag met plezier je job in de zorgverlening blijven doen is niet steeds een evidentie. Wat kan je als zorgverlener doen om de motivatie van het eerste uur levendig te houden en niet op te branden?... Ook al richt het boek zich in eerste instantie tot artsen, het bevat nuttige informatie voor allen die in de gezondheids- en welzijnszorg werkzaam zijn als zorgverstrekker, opleider of beleidsmedewerker.” Ruimte tussen dood en uitvaart. Over sneeuwballen gooien en ander doodgewoons. Tjeu Leenders. De Zeven Eiken vzw. “Zorgvuldig omgaan met de dood van wie je dierbaar is. In dit beleef-boek vind je concrete, eerlijke tips om dit te doen: praktische informatie, uit ervaring geboren.” Groter dan een droom. Jef Aerts en Marit Törnqvist. Uitgevrij Querido. ‘ Zullen we?’ riep zus. ‘Wat?’ Ik duwde mijn oren dicht en luisterde zo hard ik kon. ‘Fietsen.’ Nu weet ik best dat je veel kan als je dood bent. Je kan gesprekken doen stilvallen en mensen doen huilen. Je naam wordt plechtig uitgesproken en alleen al door aan jou te denken, vallen mensen elkaar in de armen. Maar fietsen? ‘Vannacht neem ik je mee!’ gilde ze. Ik knikte ja, maar begreep er niets van. Groter dan een droom is een troostrijk verhaal waarin een jongen zijn zusje voor het eerst ontmoet. Samen maken ze een onvergetelijke reis die precies één nacht duurt. Wie interesse heeft om deze boeken te ontlenen of een kijkje wil nemen in onze bib, kan contact opnemen met Karen De Meerleer. Telefonisch op het nummer 016-23 91 01 (tijdens de kantooruren) of via mail [email protected]

Karen De Meerleer Psychologe Panal vzw

11de VLAAMS CONGRES PALLIATIEVE ZORG Rouw in zicht? Inzicht in rouw! PROGRAMMA 12.30 uur Ontvangst met koffie 13.30 uur Opening van het congres door Prof. Dr. Johan Menten 13.35 uur Muzikaal intermezzo 13.40 uur Verwelkoming door gedeputeerde Peter Bellens 13.50 uur Rouw revisited : nieuwe inzichten in rouw! door Let Dillen, PhD 14.35 uur Werken in de rouwzorg : gif of gift? door Johan Maes 15.20 uur Muzikaal intermezzo 15.25 uur Pauze 16.10 uur Rouw in het leven van ouderen! door Marinus van den Berg 16.55 uur Muzikaal intermezzo 17.00 uur Broodjesmaaltijd 18.00 uur Nieuws van de Federatie Palliatieve Zorg Vlaanderen door Dr. Gert Huysmans 18.10 uur Onderzoeksresultaten voor het werkveld 18.55 uur Afsluiting van het congres door Prof. Dr. Johan Menten INSCHRIJVEN Inschrijven kan via de website van de federatie www.palliatief.be. Deelname aan het congres kost 40 euro per persoon bij inschrijving vóór 1 augustus 2014. Bij inschrijving na deze datum betaalt u 50 euro. Er wordt een aanwezigheidsattest voorzien. Accreditering voor artsen wordt aangevraagd.

BASISCURSUS PALLIATIEVE ZORG Op 2 september 2014 start de volgende basiscursus palliatieve zorg voor professionele hulpverleners. De lessen hebben telkens plaats op dinsdagnamiddag van 13u30 tot 16u30 op Panal. Gedurende acht lesnamiddagen worden diverse aspecten van palliatieve zorg toegelicht: inleiding in de palliatieve zorg, communicatie, pijn- en symptoomcontrole, psychosociale aspecten, omgaan met rouw, medisch begeleid sterven en praktische info omtrent het overlijden.

PERSONEELSNIEUWS • Collega Moniek werd oma, moeke, van Lucia op 25 februari 2014. En ook moeke van Jef, te klein en te kwetsbaar, geboren en afscheid van genomen op 22 februari 2014. • Onthaalvrijwilligster Magda Vermeulen verwelkomde op 25 januari haar eerste kleinzoontje Noah. • Op 1 juni startte Jozefien Vanmolkot als verpleegkundig-consulent in de thuiszorgequipe van Panal. Zij is bereikbaar via het gekende telefoonnummer of via [email protected].

De minisymposia van 2014 hebben als rode draad : “ Pijn en pijncontrole in palliatieve zorg”. Wij nodigen u graag uit voor het derde minisymposium:

SPIRITUELE EN EXISTENTIËLE PIJN Donderdag 9 oktober 2014 Aula KBC, Brusselsesteenweg 100 te 3000 Leuven Gastspreker: dr. Mieke VERMANDERE, huisarts en onderzoeksmedewerker in het Academisch Centrum voor Huisartsengeneeskunde aan de KU Leuven. Aanvang om 20.30 uur. De kostprijs bedraagt 20 euro. Accreditering voor artsen in de rubriek 6 – nummer 13023997 – 2CP.

De Federatie Palliatieve Zorg Vlaanderen en Panal vzw organiseren samen de opleiding:

HOE COMMUNICEREN IN WAARHEID? HOE OMGAAN MET WEERSTAND EN ONTKENNING? De waarheid meedelen of - beter gezegd - met de ander omgaan in waarheid is een recht van de patiënt en een plicht van de zorgverstrekker. Maar hoe doe je dat zonder de patiënt alle hoop te ontnemen? En wat als de familie het jou verbiedt? Zal de patiënt je dan geen lastige vragen gaan stellen? Tijdens deze training zul je een antwoord vinden op deze en nog veel meer vragen. Meer nog: je zult deze vaardigheden kunnen oefenen in rollenspelen met je collega’s en de opleider. De vorming wordt verzorgd door dr. Lucas Ceulemans, huisarts en praktijkassistent Vaardighedenteam Universiteit Antwerpen, equipearts palliatief netwerk Mechelen, voorzitter van de commissie Zorg aan het Levenseinde bij Domus Medica. De vorming heeft plaats op donderdag 18 september 2014 op Panal van 9.30u tot 16.30u en is bedoeld voor artsen, verpleegkundigen, psychologen, pastores, moreel consulenten, maatschappelijk werkers, ergotherapeuten, kinesitherapeuten, vrijwilligers, ...

CURSUS PALLIATIEVE ZORG VOOR GEÏNTERESSEERDEN EN KANDIDAAT- VRIJWILLIGERS Deze cursus is bedoeld voor alle geïnteresseerden in de palliatieve zorg en voor vrijwilligers in een woonzorgcentrum, een voorziening voor personen met een verstandelijke beperking of een psychiatrische verzorgingsinstelling. De cursus bestaat uit twee delen, met telkens vier lesnamiddagen. Voor kandidaat-vrijwilligers voor de palliatieve thuiszorg (Pallium vzw) of voor een palliatieve eenheid (Heilig Hartziekenhuis Leuven of Sint-Pietersziekenhuis Leuven) is het volgen van de twee delen van deze cursus een voorwaarde. Andere geïnteresseerden kunnen zich beperken tot deel 1 van de cursus. Personen die zich kandidaat willen stellen als vrijwilliger, nemen best vooraf contact op met Karen De Meerleer, vrijwilligersverantwoordelijke bij Panal. De cursus start op donderdag 2 oktober 2014 en loopt telkens van 13.30 tot 16.30 uur op Panal.

Opleiding van Vonx vzw en Panal vzw: “Communiceren over ziek zijn, afscheid nemen en doodgaan, met mensen met een verstandelijke beperking.” Het communiceren over gevoelige onderwerpen als ongeneeslijk ziek zijn, sterven, afscheid nemen en de dood met mensen met een verstandelijke beperking is niet vanzelfsprekend. Hoewel al een hele weg is afgelegd, blijft de eerste reflex van zorgverleners en familie vaak die van bescherming, waardoor de communicatie uit de weg wordt gegaan. Dit wordt nog versterkt door de hindernis om de ‘juiste taal’ te vinden die aansluit bij de noden van de persoon. In deze vorming staan we stil bij de specifieke noden en aandachtspunten van mensen met een verstandelijk beperking die geconfronteerd worden met palliatieve zorg bij henzelf of iemand uit hun vertrouwde omgeving. Hiervoor maken we ook gebruik van het beeldboek ‘Nu en straks’, welk handvatten kan bieden voor het bespreekbaar maken van moeilijke thema’s rond ziek zijn en sterven. De doelgroep zijn allen die werkzaam zijn met en rond personen met een verstandelijke beperking: artsen, verpleegkundigen, zorgkundigen, psychologen, opvoeders, sociaal werkers, ergotherapeuten, kinesitherapeuten, … De vorming heeft plaats op Panal op dinsdag 21 oktober 2014 van 9.30u tot 16.30u en wordt verzorgd door Karen De Meerleer, psychologe bij Panal vzw en Sofie Sergeant, orthopedagoge en medewerker bij Vonx vzw en UGent, auteur van het beeldboek ‘Nu en straks’.

Panal vzw en Forum Palliatieve Zorg organiseren samen:

OPLEIDING VOOR PALLIATIEF REFERENTEN VAN WOONZORGCENTRA Deze opleiding is bedoeld voor palliatief referenten die aan het werk zijn in woonzorgcentra binnen de regio Vlaams-Brabant en die al een basiscursus palliatieve zorg of een postgraduaat palliatieve zorg hebben gevolgd. We maken de referent palliatieve zorg wegwijs in de relevante wetgeving, in de (verdere) uitbouw van de visie en structuur van palliatieve zorg in de organisatie. Van de cursisten verwachten we een actieve inbreng aan de hand van onder meer casestudies, ... De docenten gaan samen met hen op zoek naar hoe palliatieve zorg een (verdere) inbedding kan krijgen in hun organisatie. De opleiding bestaat uit 8 lesdagen, telkens op een dinsdag van 9 tot 16 uur (start in oktober 2014 en einde in juni 2015) en heeft plaats in GC de Zandloper, Kaasmarkt 75 te 1780 Wemmel. Voor meer informatie kan u zich richten tot het netwerk in uw regio: Panal vzw: 016/23.91.01 - [email protected] - www.panal.be Forum Palliatieve Zorg: 02/456.82.07 - [email protected] - www.forumpalliatievezorg.be

MEER INFO - INSCHRIJVEN

Voor meer informatie over deze opleidingen kan u onze vormingsbrochure raadplegen op www.panal.be of bellen tijdens de kantooruren op het nummer 016 23 91 01. Inschrijven voor bovenstaande vormingen kan bij voorkeur online op onze website www.panal.be bij de activiteiten of aan de hand van het inschrijvingsformulier in de vormingsbrochure. Je kan annuleren tot veertien dagen voor de cursus en dan krijg je je inschrijvingsgeld terugbetaald. Zonder tijdig annuleren kan er geen terugbetaling gebeuren. Indien je nog niet betaalde, wordt toch de kostprijs van de vorming aangerekend.