Voor milieuvriendelijker schoolgerief

Pedagogisch dossier

Voor milieuvriendelijker schoolgerief

Brussels Instituut voor Milieubeheer- De Milieu-administratie van het Brussels Hoofdstedelijk Gewest ______________________________________________________________________________________________________ Gulledelle 100 - 1200 Brussel - Tel: +32/ (0)2 775 75 11 - Fax: +32/(0)2 775 76 11 [email protected] - www.ibgebim.be

Inleiding 'Ik kleur het schooljaar groen': een campagne met uw medewerking Het Brussels Hoofdstedelijk Gewest, het Vlaamse Gewest en het Waalse Gewest stellen deze campagne opnieuw aan u voor. De twee doelstellingen van de campagne zijn: • •

de leerlingen en hun ouders stimuleren om gezond en milieuvriendelijk schoolgerief te kopen; om deze aankopen te vergemakkelijken, de winkels ervan overtuigen dat het zinvol is hun aanbod van dit type van producten nog te verruimen

U kan bijdragen tot het succes van de campagne! U maakt het kind attent op de vele realiteiten van het leven. In onze dagelijkse beslommeringen nemen het leefmilieu en de gezondheid een essentiële plaats in. En u weet in welke mate uw initiatieven en uw advies ertoe kunnen leiden dat het kind de 'goede' reflexen aanleert, zoals verantwoordelijk handelen voor zichzelf en voor de omgeving.

Hoe? We zijn er ons niet altijd van bewust dat veel artikelen schadelijk zijn voor het leefmilieu en/of voor de gezondheid. Ze kunnen schadelijk zijn omdat ze onnodig afval genereren of omdat hun samenstelling giftig kan blijken. Elk jaar opnieuw bezorgt u de ouders een lijstje met het schoolgerief dat de kinderen nodig hebben opdat u in de beste omstandigheden met hen zou kunnen werken. In het algemeen houden de ouders zich ook aan dit lijstje. Met dit dossier willen wij u helpen om enerzijds uw lijstje met schoolgerief af te stemmen – mocht u dit nog niet hebben gedaan – op de gezondheid en op het leefmilieu, en anderzijds de kinderen en hun ouders te sensibiliseren voor de middelen die deze belangrijke factoren veilig stellen. Aarzel niet om ons uw suggesties mee te delen en … laat het groene schooljaar maar beginnen!

Het pedagogisch dossier Het pedagogisch dossier dat wij u voorstellen, zal u helpen: De tips van BAS op te nemen in uw lijst. Dit is de eerste prioriteit van de campagne. De standaardlijst, de informatiefiches en de 12 tips van BAS zullen u begeleiden. De kinderen (en hun ouders) te sensibiliseren. Dat is nog een stap verder! De les met de groene boekentas en de spelletjes bieden u materiaal om het onderwerp aan te snijden bij uw leerlingen.

De informatiefiches Deze fiches zijn voor u bestemd. De tips van onze mascotte BAS (Bewuste Aankoper van Schoolgerief) worden uitgewerkt in 4 thema's: - duurzaam en herbruikbaar schoolgerief; - schoolgerief dat verpakkingsafval helpt vermijden; - schoolgerief in gerecycleerde materialen; - minder schadelijk schoolgerief. Lees deze fiches rustig door. Ze zullen u heel wat informatie geven die u zal overtuigen van het belang van dit onderwerp en van het reële nut van een wijziging van ons koopgedrag op het vlak van schoolgerief.

De 12 tips van BAS De 4 principes van BAS worden uiteengezet in 12 zeer duidelijke tips, die erop gericht zijn de kinderen te helpen bij het kiezen van het schoolgerief dat ze het meest gebruiken. De 12 tips worden voorgesteld in dit dossier, aangevuld met opmerkingen die u zullen helpen het onderwerp te bespreken met uw leerlingen. Anderzijds staan deze tips ook in een publieksfolder die tijdens de campagne op grote schaal wordt verspreid (800.000 exemplaren voor het nieuwe schooljaar 2000-2001). Om deze folder in voldoende aantal (één per kind) te ontvangen, belt u gewoon naar de dienst InfoLeefmilieu van het BIM op het nummer 02/775 75 75.

De modeldlijst Deze lijst is een voorbeeldlijst met alledaags schoolgerief dat voldoet aan de principes van de campagne.

De les met de groene boekentas Deze les is bestemd voor de lagere school. Ze omvat twee modules: In het eerste deel maken de leerlingen een ontdekkingsreis door de boekentas via een observatiefase, een vragenfase en een woordenschatles. In het tweede deel krijgen de leerlingen de opdracht de 4 grote principes van BAS te ontdekken aan de hand van raadsels en groepsspelletjes. Tot besluit van de les wordt een brief met goede voornemens voor een groen schooljaar opgesteld. Elk kind kiest een gedrag dat bij een verantwoordelijke jonge consument past en stelt dit voor aan zijn ouders.

Ondersteunende documenten en organisaties De behandeling van dit thema heeft u misschien zin gegeven om dieper in te gaan op het onderwerp of om andere thema's over het leefmilieu aan te brengen bij uw leerlingen. In dit hoofdstuk vindt u een lijst van documenten en organisaties die u hierbij kunnen helpen.

De bijlagen Verschillende documenten zijn als bijlage bij dit document gevoegd. Ze zijn bedoeld om op grote schaal te worden gekopieerd en verspreid, dus krijgt u ze aangeboden onder de vorm van losse bladen. U kan ze ook aanvragen in elektronische formaat op het volgende e-mailadres: [email protected].

De modellijst Deze bijlage omvat twee documenten. Het eerste document is de modellijst. Daarnaast is er hetzelfde document met de hoofding van BAS, maar zonder opsomming van het schoolgerief. U kan dus zelf het schoolgerief invullen, aangepast aan uw klas. Het is belangrijk dat u dit basisdocument gebruikt voor uw lijst, omdat u op die manier, behalve het vermelden van het 'correctere' schoolgerief, leerlingen en ouders ook informeert over de campagne. Bovendien zullen tal van winkels de campagne ondersteunen door het aanbevolen schoolgerief aan te duiden met affiches met de beeltenis van BAS. Druk uw lijst dus af op het papier met de hoofding van BAS, zo zorgt u ervoor dat er een duidelijk verband is tussen de school en de winkel.

De spelfiches voor 9- tot 12-jarigen De 4 spelfiches en de fiches met de oplossingen om de principes van BAS te ontdekken, vindt u bij de les 'groene boekentas'.

Het spel van BAS voor 5- tot 8-jarigen Het spel van BAS is een speelse manier om de principes van BAS aan te brengen bij de allerkleinsten.

Mijn brief met goede voornemens voor het nieuwe schooljaar en het bericht aan de ouders De mooie principes van BAS kunnen nooit vaste vorm krijgen indien het koopgedrag niet wordt gewijzigd. Door ieder kind een goed voornemen te laten kiezen en zich er ook toe te doen verbinden het na te leven, kan de activiteit worden doorgetrokken tot in de winkels en kan een reële gedragswijziging tot stand komen die ook in de toekomst zijn vruchten zal blijven afwerpen. Laat het kind de brief opstellen op het einde van de groene les of wanneer u de lijst met schoolgerief uitdeelt. Zo kan het persoonlijk zijn steentje bijdragen. Bovendien beloont het BIM elke ingezonden brief met een geschenk. Naast 'de brief van het kind' vindt u bij dit dossier een 'bericht aan de ouders'. Met dit bericht kan u de ouders informeren over het kader waarbinnen hun kind goede voornemens heeft gemaakt en hen verzoeken de campagne te steunen.

Een evaluatie De campagne 'Ik kleur mijn schooljaar groen' zal in de toekomst worden herhaald, tot we echt kunnen spreken van een duurzame gedragswijziging, zowel bij de consumenten als in de winkels. Uw constructieve opmerkingen over deze eerste editie van het pedagogisch dossier dat aan dit thema wordt gewijd, zijn dan ook belangrijk om ons te helpen onze aanpak bij te sturen in de komende jaren. In de bijlage vindt u een evaluatievragenlijst, die wij u verzoeken in te vullen en terug te sturen.

Informatiefiche

Duurzaam en herbruikbaar schoolgerief Wist u dat? Problemen van velerlei aard – zoals de opwarming van het klimaat, het slinken van de natuurlijke rijkdommen en het onevenwicht tussen noord en zuid – hebben landen uit de hele wereld ertoe aangezet te reageren. Zo hebben tal van landen, waaronder België, zich er tijdens de Conferentie van Rio in 1992 toe verbonden mee te werken aan de duurzame ontwikkeling van de planeet. Dit engagement werd als volgt gedefinieerd: 'duurzame ontwikkeling is een ontwikkeling die voldoet aan de behoeften van de huidige generatie zonder de toekomstige generaties de mogelijkheid te ontnemen om aan hun eigen behoeften te voldoen'.

De tip koop duurzaam schoolgerief is een van de vele manieren om bij te dragen tot de duurzame ontwikkeling van onze samenleving die afhankelijk is van elk van ons. Door geen gadgets te kopen, die toch gedoemd zijn binnen de kortste keren in de vuilnisbak te belanden, zorgen we ervoor dat zoveel minder grondstoffen, energie (nodig voor de productie en het transport naar het verkooppunt) en vervuiling (veroorzaakt door het weggooien als afval) op de milieufactuur van de planeet wordt ingeschreven.

Oplossingen waarvoor u kan zorgen Wees een trendy leerkracht en werk mee aan een duurzame ontwikkeling! !Op de lijst met schoolgerief kan u de leerlingen vragen: "om te controleren of het schoolgerief van het voorbije jaar opnieuw kan gebruikt worden "om de aankoop te vermijden van gadgets die niet tegen een stootje kunnen "om een potloodslijper en een lat in hout of in stevig metaal te kopen "om een hervulbare balpen, een vulpen met inktpatronen of inktreservoir en vulpotloden te kopen !Voor schoolgerief zoals passers of gradenbogen kan u de ouders vragen om materiaal van goede kwaliteit te kopen. U kan hen erop wijzen dat dit schoolgerief deze investering waard is omdat het verschillende jaren zal kunnen gebruikt worden.

En enkele handige tips !Door overleg tussen leerkrachten van opeenvolgende klassen kan worden bepaald welk schoolgerief verschillende jaren kan worden gebruikt. Homogeen opgesteld lijsten kunnen zorgen voor besparingen, en het aldus bespaarde geld kan dan weer worden geïnvesteerd in schoolgerief van betere kwaliteit. !Geef schoolgerief een tweede leven: versier gebruikte mappen, koop in tweedehandswinkels, boekenbeurzen, leen materiaal, … !Organiseer een knutselactiviteit in de klas om een tweede leven te geven aan gebruikt schoolgerief: oude mappen versieren, enveloppen maken met oud papier van tijdschriften of restjes behangpapier, mooie opbergdozen maken van schoendozen, …

Informatiefiche

Schoolgerief waarmee u verpakkingsafval vermijdt Wist u dat? ! Meer dan de helft van het afval van een school bestaat uit verpakkingen die werden gebruikt voor de tussendoortjes en de lunch van de leerlingen; ! De aankoop van dranken vertegenwoordigt een niet te verwaarlozen budget en verplicht de school ertoe enorme hoeveelheden afval te beheren (om en bij een ton voor een school van 200 leerlingen); 1/2 liter drank/dag 1,5 blikje 33 cl 2 tetrapakken 25cl 1 frisdrank in plastic fles van 50cl 1 water in plastic fles van 50cl

Kostprijs voor 185 schooldagen (BEF) Van 2250 tot 5600 Van 3145 tot 5920 Van 3515 tot 6475 Van 2590 tot 3515

Kg afval/ leerling/jaar 8,4 4,6 6,1 3,7

Kg afval/ 200 leerlingen/ jaar 1667 925 1221 740

! Kinderen drinken onvoldoende op een schooldag; ! Kraantjeswater wordt dagelijks getest, zodat het gegarandeerd drinkbaar is; ! De leerlingen hebben in tal van scholen geen toegang meer tot leidingwater en hebben dus geen andere keuze dan hun drank van thuis mee te brengen. Deze drank is gewoonlijk gesuikerd; ! Het aluminium dat wordt gebruikt voor blikjes of als folie om de boterhammen in te verpakken, tast het milieu tijdens de productie zeer ernstig aan; ! Heel wat kinderen ontbijten niet thuis. Het tussendoortje om 10 uur is dus heel belangrijk en kan voor veel leerlingen vermijden dat ze op het einde van de ochtend een 'klop van de hamer' krijgen; ! De plastic folies waarin koekjes worden verpakt, zijn niet recycleerbaar en gaan recht de vuilnisbak in; ! De verpakking vertegenwoordigt gemiddeld 20% van de prijs van het product dat u koopt... dat is vaak duur betaald voor iets dat toch de vuilnisbak in gaat!

Oplossingen waarvoor u kan zorgen ! Vul uw lijst met schoolgerief aan met: "een veldfles; "een brooddoos; "een drinkbeker om de dorst ook te kunnen lessen met leidingwater. ! Leer uw leerlingen hun brooddoos correct gebruiken. Het is vaak onnodig de boterhammen in de doos nog eens te verpakken, en in elk geval dient aluminiumfolie te worden vermeden. ! Geef uw leerlingen toegang tot het kraantjeswater via de wasbakken in de klas, fonteintjes met drinkwater die op verschillende plaatsen in de school staan, kannen water in de eetzaal.

En enkele handige tips ! Dring er bij de ouders op aan dat ze een drinkbus van goede kwaliteit kopen. Zo kunnen domme ongelukken in de boekentas worden voorkomen! ! Als de veldflessen of bekers worden gevuld aan de wasbak en vervolgens op de tafel gezet, kunnen de leerlingen water drinken tijdens de les. ! Om het afval van de individuele verpakkingen van tussendoortjes te vermijden, kan u een gezamenlijk tussendoortje organiseren; elk kind brengt om beurt een tussendoortje mee voor alle leerlingen. ! Maak er een gewoonte van het tussendoortje van 10 uur in de klas te gebruiken. De kinderen kunnen dan rustig en beschut eten. Aldus kunnen ze ook meer variatie aanbrengen in hun tussendoortjes; yoghurt eten is immers gemakkelijker wanneer je kan zitten in de klas dan wanneer je moet rechtstaan op de speelplaats. Als er een wasbak is in de klas, kunnen de leerlingen water drinken. Het afval wordt beheerd in de klas en niet langer in de gangen, op de trappen en op de speelplaats achtergelaten. !Leer uw leerlingen dat ze best geen voorverpakte producten kopen. !Om de kinderen te helpen een beeld te krijgen van het afval dat ze produceren: hou het afval van de tussendoortjes een week bij of vraag de leerlingen hoeveel vuilniszakken (en indien mogelijk welk gewicht) hun gezin elke week weggooit. Extrapoleer dit resultaat voor de productie van de hele klas gedurende een jaar.

Informatiefiche

Gerecycleerd schoolgerief Wist u dat? ! Om 100 vellen wit A4-papier te produceren, moet een boom van 1,5 tot 2 meter hoog geveld worden, terwijl voor een zelfde hoeveelheid gerecycleerd papier slechts twee kranten van 23 pagina's nodig zijn. De papierproductie vergt bovendien grote hoeveelheden water en energie. De papierfabrieken verbruiken ongeveer 300.000 liter water om een ton papier te produceren. Wanneer men oud papier recycleert, is minder dan 100.000 liter water nodig voor een ton papier en wordt twee keer minder energie verbruikt. !De gerecycleerde materialen die het meest worden gebruikt voor schoolgerief, zijn papier, karton en plastic. !De recyclage is erop gericht: o de verspilling van grondstoffen te vermijden door edele stoffen uit afval opnieuw op te nemen in de productieketen, en o de hoeveelheden afval die in de verbrandingsoven of op het stort eindigen, te verminderen. !De recyclage van afval kan pas echt worden ontwikkeld als de eruit voortvloeiende gerecycleerde producten ook worden gekocht!

Oplossingen waarvoor u kan zorgen !Geef de markt van de producten in gerecycleerde materialen een steuntje in de rug. In de lijst met schoolgerief kan u het volgende aanbevelen: "schriften, A4-papier, kladschriften, klasagenda's, …in gerecycleerd papier; "ringmappen in gerecycleerd karton, voor mappen die in de klas blijven; "ringmappen in gerecycleerd plastic, voor de mappen die vaak in de boekentas worden meegenomen; "tussenbladen en opbergmappen met flappen in gerecycleerd karton of plastic. !Geef het goede voorbeeld en laat de school steevast gerecycleerd papier bestellen: A4-papier voor het secretariaat, schriften voor leerlingen, klasagenda's, ... . !Om een vel papier tot op de bank van een leerling te brengen, werden water, energie en grondstoffen gebruikt! Maak uw leerlingen hierop attent, zodat ze het papier leren respecteren en gaan beseffen dat ze het niet mogen verspillen.

En enkele handige tips !Om papierverspilling te vermijden, kan u beide kanten van het papier gebruiken. De keerzijden kunnen worden hergebruikt als kladpapier of voor de tekeningen en knutselwerken van de kinderen. Gebruik de recto/verso-functie van de kopieermachine. Preciseer in uw lijst met schoolgerief de dikte van de schriften, want vaak worden ze maar voor de helft volgeschreven. !Het grootste deel van het papier dat wordt opgehaald bij de gezinnen (tijdschriften, reclame) bevat veel inkt en kan niet worden hergebruikt voor de productie van papier. Het wordt gewoonlijk gebruikt voor gerecycleerd toiletpapier. Het papier dat door de scholen wordt weggegooid, is echter wel van goede kwaliteit en wordt gerecycleerd als schrijfpapier. Het is dan ook een echte verspilling als een school niet meewerkt aan de selectieve papierophalingen. ! Als klasactiviteit kan u uw eigen gerecycleerd papier maken! Een recept voor gerecycleerd papier kan u aanvragen bij het BIM op 02 /775 76 28.

Informatiefiche

Minder schadelijk schoolgerief Wist u dat? !Heel wat schoolartikelen bevatten producten die de gezondheid echt kunnen schaden: solventen, zware metalen en bewaarmiddelen. # De meest verspreide giftige solventen zijn xyleen en tolueen. Ze zitten in lijm, fluostiften, viltstiften, inkt, verf en correctievloeistoffen. De gevolgen voor de gezondheid mogen niet te licht opgevat worden. Van een eenvoudige hoofdpijn tot kanker, van huidirritaties tot nieraandoeningen, de directe impact van de giftige solventen op de gezondheid van de leerlingen heeft al geleid tot de dood van leerlingen die aan hun lijmpotje 'snoven'. Het is aangewezen producten op basis van water of alcohol te kiezen. # Zware metalen zoals cadmium, lood, kwik of chroom worden hoofdzakelijk gebruikt als kleurstoffen. Een kind dat op een gelakt potlood knabbelt of aan een stift likt opdat hij weer zou werken, komt rechtstreeks in contact met deze giftige producten met lage concentratie. Ze kunnen worden vervangen door kleurstoffen voor voedingsmiddelen. # Het meest verspreide bewaarmiddel is formaldehyde. Deze stof zit in viltstiften, verf en lijm. Dit chemische bestanddeel is vluchtig en wordt beschouwd als waarschijnlijk kankerverwekkend. Het tast hoofdzakelijk het ademhalingssysteem en de slijmvliezen aan: irritaties van neus/keel/oren, astma, … !Deze verschillende producten veroorzaken ook problemen voor het leefmilieu wanneer ze worden weggegooid: opstapeling van zware metalen in de lucht of in het regenwater, aantasting van de voedselsketen, bijdrage tot dioxinevorming, …

Oplossingen waarvoor u kan zorgen ! Verwijder uit uw klas alle bronnen van deze schadelijke producten! In de lijst met schoolgerief kan u het volgende aanbevelen: "viltstiften en verf op basis van water of alcohol en op basis van kleurstoffen voor voedingsmiddelen; "ongelakte houten potloden en witte gommen zonder kleurstoffen; "lijm zonder solventen op basis van water of alcohol; "inkt op basis van water of kleurstoffen voor voedingsmiddelen; "correctiestrips of correctievloeistof op basis van water of alcohol; "fluopotloden met dikke punt in de plaats van fluostiften.

En enkele handige tips !Het gebruik van correctievloeistoffen en de schadelijke stoffen die ze bevatten, zou sterk kunnen worden beperkt, net als de verspilling van papier trouwens, indien men kinderen zou leren of toelaten hun fouten gewoon te doorstrepen. Bovendien komt keurig doorstrepen gewoonlijk veel verzorgder over dan een wit smeersel waarop de inkt dan nog is uitgelopen. Het ideaal is dan ook dat u alle correctieproducten gewoonweg van uw lijst zou weren. !Als veel kinderen ondanks uw inspanningen toch nog schadelijke en vluchtige producten meebrengen: - denk er dan aan uw klas regelmatig te verluchten; - gooi ze niet in de gewone vuilnisbak. De ophaling van chemisch afval zorgt ervoor dat ze op een specifieke manier worden verwijderd, wat verplicht is omdat ze schadelijk zijn.

De 12 tips van BAS 1/ Een potlood van ongelakt hout

3/ Om te verbeteren

Best:

Best: • Netjes doorstrepen Mag ook:

• •

Een potlood in hout dat niet geverfd of gekleurd is een stevig en hervulbaar vulpotlood

Af te raden: • •

een geverfd of gekleurd potlood een wegwerpvulpotlood

Deze tip vestigt de aandacht op de giftige producten waarop de kinderen bijten (lak en verf). Duurzame voorwerpen zoals vulpotloden zijn ook een uitstekende keuze voor zorgzame kinderen die hun materiaal niet snel verliezen. Sommige harspotloden hebben een onbreekbaar stiftje, wat hen een streepje voor geeft op de klassieke gelakte potloden.

2/ Gerecycleerd papier

• •

Correctiestrips Correctievloeistof op basis van water of alcohol

Af te raden: •

Correctievloeistof op basis van schadelijke solventen

Deze tip staat in direct verband met de gezondheid van de leerlingen. Giftige producten, zoals sommige solventen en bewaarmiddelen, zijn immers vluchtig en tasten het zenuwstelsel of de ademhalingsfuncties aan. Er bestaat een correctievloeistof op basis van water: wit potje, groen etiket met de vermelding 'aqua'.

4/ Een flinke lat van metaal of hout

Best: •

100% gerecycleerd papier, niet gebleekt

Mag ook: • •

50% gerecycleerd papier, niet gebleekt 100% gerecycleerd papier, gebleekt zonder chloor

Af te raden: • •

niet-gerecycleerd wit papier papier gebleekt met chloor

Best: • een stevige lat van hout of metaal, ongekleurd en ongeverfd Mag ook: • •

Gerecycleerd papier bespaart grondstoffen, water en energie bij de productie. Bovendien moet met chloor gebleekt papier worden vermeden. Chloor vervuilt het restwater van de papierfabrieken, waardoor in de rivieren organische verbindingen worden gevormd die de fauna bedreigen.

Een stevige lat uit kunststof

Af te raden: 'Gadgets' die niet tegen een stootje kunnen

De 12 tips van BAS 5/ Een kanjer van een potloodslijper

7/ Stiften op basis van water

Best: •

Een stevige potloodslijper van hout of metaal

Met de tips 4 en 5 willen we aanmoedigen om schoolgerief van betere kwaliteit te kopen. Dit gaat samen met het respect dat de leerlingen moeten krijgen voor hun spullen. Een ongelakte houten lat, die gemakkelijker vuil wordt, past beter bij de zorgzamere leerlingen.

6/ Lijm op basis van water

Best: • lijm op basis van water in een potje of hervulbare stick Mag ook: • lijm op basis van water of alcohol in een wegwerpverpakking Af te raden: • lijm op basis van schadelijke solventen, met name 'xyleen' en 'tolueen'

Sommige lijmsoorten kunnen producten bevatten die schadelijk zijn voor de gezondheid, zoals solventen. Deze moeten absoluut worden vermeden. De lijmsoorten die veel worden gebruikt op scholen (in de vorm van een stick) dragen bijna allemaal de vermelding 'zonder solventen' en zijn dus in overeenstemming met deze tip. U kan dus best aanbevelen hervulbare sticks zonder solventen te kiezen.

Best: • Stiften op basis van water of alcohol waarvan de inkt afwasbaar is, op basis van kleurstof voor voedingsmiddelen Af te raden: • Stiften op basis van schadelijke solventen, met name 'xyleen' en 'tolueen' Naast de solventen die 'lekker ruiken' en die al worden afgeraden voor correctievloeistoffen, kunnen stiften ook zware metalen bevatten die worden gebruikt als kleurstof. De verpakkingen van de stiften moeten dus de volgende vermeldingen bevatten: 'op basis van water' en 'op basis van kleurstoffen voor voedingsmiddelen'. Opgelet: de vermelding 'afwasbare stiften' betekent niet dat ze op basis van water zijn.

8/ Een ringmap van gerecycleerd karton

Best: • een ringmap van gerecycleerd karton met metalen verstevigingen aan de hoeken en zonder omhulsel in plastic of gelijmd papier Mag ook: • een ringmap uit gerecycleerde kunststof of karton Af te raden: • een ringmap in plastic of in karton met een laagje kunststof Voor het leefmilieu is er een wereld van verschil tussen ringmappen in gerecycleerd karton en de andere! En met een beetje verbeelding kan je ze in een mooi jasje stoppen, zoals de andere ringmappen. Let er wel op dat ze kunnen worden 'afgewassen' zoals de ringmappen in kunststof. Minder zorgzame leerlingen kiezen dus beter ringmappen in gerecycleerd plastic.

De 12 tips van BAS 9/ Gommen van rubber, natuurlijk

Best: • Een gom van natuurlijk rubber, zonder kleurstof en zonder omhulsel Mag ook: • Een gom van natuurlijk rubber, zonder kleurstof en met een omhulsel in gerecycleerd karton • Een gom van ongekleurde kunststof Af te raden: • Een gekleurde gom of een gom met een omhulsel van kunststof of niet-gerecycleerd karton Gommen van rubber bestaan nog en zijn niet duurder. De kleur draagt niets bij tot een gom. Wijs de kinderen er dan ook op dat ze best een 'kleurloze' gom kiezen zonder opschriften, om te vermijden dat ze in contact komen met giftige kleurstoffen. Ook een omhulsel is vaak overbodig.

11 Een brooddoos

Best: • Een mooie, stevige en voldoende grote brooddoos Mag ook: • De zak waarin het brood verpakt was Af te raden: • •

Aluminium- en kunststoffolie, vooral in brooddozen Een brooddoos die niet tegen een stootje kan

Heel wat afval kan worden vermeden als je gewoon een brooddoos gebruikt. Dit afval kan gewoonlijk niet eens gerecycleerd worden en eindigt dus op het stort of in de verbrandingsoven.

12/ Een veldfles

10/ Een stevige, hervulbare vulpen

Best: •

Een stevige veldfles die goed afsluitbaar is

Mag ook: •

Best: • Een stevige, hervulbare vulpen met inktreservoir, bij voorkeur met inkt op basis van water. Mag ook: • Een stevige hervulbare vulpen met wegwerpvullingen • Een stevige balpen die hervulbaar is Af te raden: • •

Een niet-hervulbare 'gadget'-vulpen die niet tegen een stootje kan Een niet-hervulbare balpen

Deze tip sluit aan bij tips 4 en 5 die pleiten voor duurzaam en hervulbaar schoolgerief van betere kwaliteit, dat onnodig afval helpt vermijden.

Een herbruikbare fles

Af te raden: • Drank in verpakkingen voor eenmalig gebruik Het afval van de drankverpakkingen is goed voor meer dan de helft van het afval dat een school produceert. Dit probleem kan zo opgelost worden met een veldfles. Let er echter op dat je een veldfles van uitstekende kwaliteit koopt om onaangename ongelukjes te voorkomen.

De modellijst Om het volgende schooljaar groen te kleuren, nodigt je leerkracht je uit om schoolgerief te kiezen dat minder gevaarlijk is voor de gezondheid en voor het milieu. Zoek naar mij in de winkel wanneer je je inkopen doet. In de meeste winkels wijs ik je graag de weg naar de beste producten.. Een prettige vakantie!

Ondertekend: BAS

Wat heb je nodig voor het nieuwe schooljaar? $ Duurzaam, herbruikbaar of hervulbaar schoolgerief: Een stevige boekentas die enkele jaren mee kan gaan Een stevige pennenzak met als inhoud: een vulpen met blauwe inktpatronen of een vulpen met inktreservoir balpennen in 4 verschillende kleuren: rood, groen, blauw, zwart; bij voorkeur hervulbaar of in gerecycleerde kunststof Een stevige potloodslijper (bij voorkeur in metaal of in hout) met reservoir of met een leeg luciferdoosje Een stevige schaar (bij voorkeur in roestvrij staal) Een stevige lat van 30 cm (bij voorkeur in hout of in metaal) " ............................................................................................................. " .............................................................................................................

$ Schoolgerief in gerecycleerde materialen: & Een kladschrift in gerecycleerd papier & Grote schriften in gerecycleerd papier & Een klasagenda in gerecycleerd papier & Ringmappen in karton of gerecycleerde kunststof , met verstevigde hoeken & ............................................................................................................. & .............................................................................................................

$ Niet-schadelijk schoolgerief: " " " " " "

Zwarte potloden in ongelakt hout Een kleurloze, niet-geparfumeerde gom Kleurpotloden van ongelakt hout Een lijmstick op basis van water ............................................................................................................. .............................................................................................................

$ Schoolgerief dat verpakkingen helpt vermijden: " ! ! # "

Ik geef de voorkeur aan schoolgerief dat onverpakt is of verpakt in karton Een drinkbeker of kopje in kunststof om te drinken in de klas Een veldfles Een brooddoos .............................................................................................................

" ............................................................................................................. Vergeet je naam niet op je schoolgerief te schrijven, om te voorkomen dat je het verliest. En vooral: ga vóór je iets koopt na of je gerief van het voorbije jaar nog bruikbaar is!

Klastitularis: Mevrouw of Mijnheer................. School: Adres van de school

De les met de groene boekentas In dit hoofdstuk vindt u inspiratie om een les samen te stellen over milieuvriendelijk en gezond schoolgerief. U kan hierbij gebruik maken van de pedagogische hulpmiddelen die wij hebben uitgedacht. Deze les werd getest in verschillende klassen en verliep telkens op een andere wijze! De spelletjes werden soms als taak gegeven, soms in een spelatelier, en in andere gevallen ging de discussie met de leerlingen een heel concrete richting uit. Zo trok de klas bijvoorbeeld op onderzoek naar de speelplaats om zelf vast te stellen hoe het afval van de tussendoortjes zich opstapelde! Sommige leerkrachten van de kleinste klassen vatten het plan op de fase van observatie van de boekentas van elke leerling te vervangen door een winkelspel … en ga zo maar door! Aarzelt u ook niet om het voorgestelde schoolgerief aan te passen. Wij wensen u een aangename les toe.

Doelstellingen: • • •

De kinderen ervan bewustmaken dat niet alle schoolgerief dezelfde invloed heeft op de gezondheid en op het milieu. De kinderen en hun leerkrachten bewustmaken van hun macht als 'verantwoordelijke' consument. Bij de keuze van het schoolgerief rekening houden met de noties duurzaamheid, hergebruik, gerecycleerde materialen, onschadelijkheid en minimale verpakkingen.

Leeftijd van de kinderen Deze les is bedoeld voor het lager onderwijs, maar kan worden aangepast voor de kleuterklas en de eerste cyclus van het secundair onderwijs. De eerste fase verloopt telkens op dezelfde manier, ongeacht de leeftijd van de kinderen. Alleen de uitdieping van de verschillende fasen moet worden aangepast aan de leeftijd en de woordenschat van uw leerlingen. De tweede fase omvat spelletjes voor de kinderen. Wij stellen u twee activiteiten voor: het spel van BAS voor de 5/8-jaringen en de raadspelletjes voor de 9/12-jarigen.

Verloop: De activiteit is georganiseerd in twee modules. ste

1 fase: een ontdekkingsreis naar de inhoud van de boekentas Wij stellen drie fases voor in dit eerste deel. Een observatiefase, een vragenfase en een woordenschatles. de 2 fase: op zoek naar de tips van BAS Via het spel gaan de kinderen de keuzecriteria voor milieuvriendelijker en gezonder schoolgerief opnemen. Dan komt voor elke leerling het moment om een persoonlijke verbintenis aan te gaan als verantwoordelijke jonge consument.

ste

1

De les met de groene boekentas

fase: een ontdekkingsreis naar de inhoud van de boekentas

Observatie: Inventaris van het schoolgerief dat door de klas wordt gebruikt (voorgestelde duur 30 min)

Benodigd schoolgerief • De boekentas van alle kinderen. • Een set 'groen' schoolgerief: schrift in gerecycleerd papier, potlood in ongelakt hout, fluopotlood, een brooddoos (u kan deze set bestellen en gratis ontvangen door contact op te nemen met het BIM, cel Eco-gedrag, op het nummer 02 /775 76 28 of per e-mail: [email protected]) Voorbereiding • De informatiefiches en de 12 tips van BAS lezen. • De boekentas van de leerkracht voorbereiden door de set tussen het gewone schoolgerief te stoppen. Verloop • De leerkracht vraagt aan een leerling om er 1 voorwerp uit te halen. • De leerling haalt het eruit, toont het aan de klas en legt op het zijn tafel. • De leerkracht vraagt of iemand een ander voorwerp heeft dat dezelfde functie heeft. • De leerlingen halen het gevraagde voorwerp uit hun boekentas. Er wordt besproken op welke manier dit voorwerp verschilt van het eerste. De leerkracht noteert de criteria op het bord. • Telkens wanneer een nieuw voorwerp uit een tas wordt gehaald, moeten de kinderen uitleggen in welke zin het verschilt van de reeds getoonde voorwerpen en een nieuw criterium geven. • Als de leerkracht nog een ander voorwerp in zijn voorbereide tas heeft zitten, dan haalt hij dit boven. Zo kan hij, indien geen van de kinderen het door BAS aanbevolen voorwerp bij heeft, toch het 'groene' voorwerp tonen. De leerkracht vraagt dan aan de klas waarom dit voorwerp anders is. • Zodra alle voorwerpen met dezelfde functie zijn getoond, gaat men over op het volgende voorwerp.

Voorbeelden: • "Wie heeft een potlood bij? Kan je het eens tonen? - Heeft iemand een ander potlood?" (Geef een 'criterium'. Als ander kinderen een ander voorwerp tonen met hetzelfde soort van verschil, wijs er dan op dat deze categorie al bestaat). (Criteria: gekleurd/zwart; gelakt/ongelakt; geen hout/hout, … andere criteria die de kinderen opnoemen). Laat ze het verschil tussen de potloden opnoemen, moedig hen aan om na te denken. • "Toon mij eens een schrift. Welke verschillende soorten schrift zijn er?" (Vermeld het verschil tussen een schrift, een kladschrift, een klasagenda,...). "Welk soort papier gebruiken jullie?" • "Waarmee/hoe kan je fouten verbeteren?" Toon de verschillende soorten correctieproduct. Vloeibaar/vast, sterke/zwakke geur, op basis van water/organische solventen,... • "En wat eten jullie op school?" "Eten jullie alles op?" "Wat gebeurt er met de rest?" "Wat brengt het meeste afval voort: drank of koekjes?"

ste

1

De les met de groene boekentas

fase: een ontdekkingsreis naar de inhoud van de boekentas

Te bekijken schoolgerief: Het aantal artikelen dat wordt besproken, is afhankelijk van de leeftijd van de kinderen en de tijd die u aan de observatiefase wenst te besteden. Let er wel op dat u ten minste 4 voorwerpen bespreekt: zo kunnen de 4 criteria voor het kiezen van schoolgerief worden behandeld: Duurzaamheid en hergebruik: vulpotlood, hervulbare balpen, vulpen, lat, potloodslijper, … Gerecycleerd materiaal: schriften, klasagenda's, ringmappen, … Schadelijkheid: stiften, correctievloeistoffen, potloden, lijm, fluostiften, … Afval: brooddoos, het 'tienuurtje' (koekjes en drank), veldfles, … Voorbereiding van de woordenschatles Noteer tijdens de observatiefase de belangrijkste woordenschat die tijdens de discussies wordt gebruikt, op een apart deel van het bord.

Vragenfase: discussie (voorgestelde duur: 20 min) Nadat de inventaris is opgemaakt van alles wat in de boekentas zit, stelt de leerkracht enkele vragen en laat hij de kinderen discussiëren. Een goede manier om deze discussie op gang te brengen, is de kinderen rond een tafel te laten plaatsnemen waarop ze zelf allerhande schoolgerief hebben gelegd, zonder een nauwkeurigere aanwijzing dan "leg de inhoud van jullie boekentas op de tafel": Voorbeelden van vragen: • Zijn al deze uitgestalde voorwerpen onmisbaar op school? • Zijn er voorwerpen bij die jullie vorig jaar ook al gebruikten? Welke? • Hoe kiezen jullie je schoolgerief? (kwaliteit, prijs, mode, milieuvriendelijk, onschadelijk voor de gezondheid, duurzaam; ...)

Woordenschatles: (voorgestelde duur: 20 min) Na de vragenfase gaan de leerlingen weer op hun plaats zitten. De woordenschatles kan beginnen. In deze fase kunnen de verschillende besproken aspecten worden samengevat en herhaald, maar kan, indien nodig, ook meer aandacht worden besteed aan bepaalde aspecten die tijdens de spelletjes zullen worden gebruikt. Deze les kent een natuurlijke opbouw, op basis van woorden die op het bord werden genoteerd tijdens de observatiefase. Deze woorden zijn automatisch aangepast aan het niveau van de leerlingen, want zij hebben zelf aangebracht. Voorbeelden van woorden: materiaal, schadelijkheid, duurzaamheid, gerecycleerd, afval, gevaarlijk voor de gezondheid, milieu, hout, plastic, kunststof, stevigheid, kwaliteit, lak, energie, verbruiken…

De les met de groene boekentas 2de fase: op zoek naar de tips van BAS

Voorstelling van BAS (Bewuste Aankoper van Schoolgerief) BAS (Bewuste Aankoper van Schoolgerief) is het logo van de interregionale campagne "Ik kleur mijn schooljaar groen". Deze figuur moet de kinderen amuseren en hun aandacht trekken. Het is dan ook belangrijk dat ze hem herkennen. In de winkels die de campagne ondersteunen zal zijn afbeelding immers worden gebruikt om de aanbevolen producten aan te duiden. Deze tweede activiteit is bijgevolg opgebouwd met het doel een verstandhouding tot stand te brengen tussen de leerling en BAS. Wij stellen u dan ook voor te spreken over de "tips van BAS", spelletjes en raadsels die BAS de kinderen voorstelt, en het engagement dat de leerling kan aangaan om, net als BAS, een verantwoordelijke consument te worden.

Het spel Het doel van het spel is samen de 4 grote principes van BAS te ontdekken. De spelfiches vindt u in de bijlage.

voor de 9/12-jarigen

Spelletjes per ploeg De leerlingen worden ingedeeld in 4 ploegen. In de jongste klassen krijgt elk ploeg een spelfiche die overeenkomt met één principe; in de grotere klassen ontvangt elk ploeg 4 spelfiches. De oplossing van de spelletjes leidt hen naar de principes van BAS. Wanneer deze principes gevonden zijn en de spelletjes gespeeld, gaat het team naar de leerkracht die hen de fiches met de oplossingen geeft. Deze bevatten, naast de oplossing, een laatste proef: vind 3 voorwerpen van de groene boekentas die beantwoorden aan het principe van de fiche. Samenbrengen Wanneer de 4 ploegen klaar zijn, stuurt elk team zijn aanvoerder voor de klas. Deze zal voor de hele klas één van de 4 principes van BAS uiteenzetten en zeggen welke drie voorwerpen zijn team heeft gevonden. De andere leerlingen krijgen dan de kans om nog meer voorwerpen te vinden. De leerkracht noteert de 4 principes op het bord in 4 kolommen, waarin hij de opgenoemde voorwerpen invult. Benodigd materiaal: Fotokopieën van de spelfiches

De les met de groene boekentas 2de fase: op zoek naar de tips van BAS

Voor de 5/8-jarigen

Spel van BAS Het spel is gebaseerd op het ganzenspel. Het kan worden gespeeld met de hele klas samen of in groepjes. Alle manieren om het te spelen zijn goed! De tips van BAS worden uit zichzelf geassimileerd. Hieronder vindt u een van de vele manieren waarop het spel gespeeld kan worden : De klas wordt verdeeld in 4 ploegen. Elk team krijgt een exemplaar van het spel, 1 dobbelsteen en 4 pionnen. De leerkracht hangt een vergrote fotokopie van het spel aan het bord. De hele klas speelt hetzelfde spel (de ploegen spelen niet alleen in hun hoekje): om beurten gooien de teams hun dobbelsteen. De aanwijzingen worden voorgelezen door de leerkracht, ofwel door een kind van elk ploeg. Elk team gaat vooruit met de 4 pionnen op zijn bord en de leerkracht doet hetzelfde op het grote bord met behulp van een post-it in de kleuren van elk team. Wanneer een ploeg het laatste vakje bereikt, krijgt het een boodschap van BAS. Er zijn uiteraard 4 boodschappen, waarvan elk overeenkomt met 1 van de 4 principes. Alle teams moeten het volledige traject afleggen om de 4 principes te ontdekken. Samenbrengen Afhankelijk van hun volgorde van aankomst, stellen de ploegkapiteins om beurt voor de klas hun principe voor. Dit wordt genoteerd op het bord en de hele klas zoekt voorbeelden van schoolgerief dat voldoet aan het principe. Benodigd schoolgerief : 4 dobbelstenen, 4 sets van 4 pionnen, 4 fotokopieën van het ganzenbord, een vergroting van het ganzenbord, 4 gekleurde post-its, elk in een andere kleur.

Lezen van de folder van BAS Voorbereiding: de folders van BAS bestellen bij het BIM (op het nummer 02/775 7 ). Verloop: elk kind krijgt de folder van BAS. De 12 tips worden gelezen en op het bord genoteerd volgens het principe waaraan ze voldoen.

De brief met goede voornemens en het bericht aan de ouders Benodigd schoolgerief: fotokopieën van de brieven met goede voornemens en van het bericht aan de ouders De mooie principes van BAS kunnen nooit vaste vorm krijgen indien het koopgedrag niet wordt gewijzigd. Door ieder kind een goed voornemen te laten kiezen en zich er ook toe te doen verbinden het na te leven, kan de activiteit worden doorgetrokken tot in de winkels en kan een reële gedragswijziging tot stand komen ook in de toekomst zijn vruchten blijven afwerpen. De les wordt afgerond door aan elk kind de brief met goede voornemens te geven, die het zelf kan vervolledigen. De kinderen van de hogere klassen kunnen deze brief zelf schrijven en samen goede voornemens zoeken waarmee ze hun schooljaar groen kunnen kleuren. Het is ook belangrijk dat de ouders betrokken worden bij deze campagne. Naast 'de brief van het kind' vindt u bij dit dossier een 'bericht aan de ouders'. Met dit bericht kan u de ouders informeren over het kader waarbinnen hun kind goede voornemens heeft gemaakt . Wij verzoeken u dit document samen met brief te bezorgen aan de ouders.

Ondersteunende organisaties B.I.M. (Brussels Instituut voor Milieubeheer) logo De Milieu-administratie van het Brussels Hoofdstedelijk Gewest. Gulledelle 100 1200 Brussel Tel:02/775.75.11 Fax:02/775.76.21 Website: http://www.ibgebim.be Dienst Info-Leefmilieu van het BIM: Tel: 02/775.75.75 - e-mail: [email protected] Of Loket Info-Leefmilieu, Sint-Gorikshallen, Sint-Goriksplein – 1000 Brussel Cel Eco-gedrag Binnen het BIM is deze cel verantwoordelijk voor de acties met betrekking tot afvalpreventie. Naast acties gericht tot de gezinnen, ontwikkelt de cel ook acties voor leerkrachten. Animatie, pedagogisch materiaal (video's, diashows, spelletjes, brooddozen, …) voor de vorming van leerkrachten staat gratis tot uw beschikking ter ondersteuning van projecten inzake afvalpreventie in de scholen. Tel.: 02/775 76 28 e-mail: [email protected].

ANB (Agentschap Net Brussel): logo Administratie die instaat voor de ophaling, de sortering en de verwijdering van afval in het Brusselse Gewest. de Broquevillelaan 12 1150 Brussel Tel.: 0800/981 81 fax: 02/778 09 20 Voor meer details over de sensibiliseringsacties voor scholen kan u terecht bij de heer Minne op het nummer 02/778 09 36.

NME-Link Vereniging die alle informatie centraliseert over het aanbod van activiteiten en van pedagogische middelen rond het thema van de natuur- en milieueducatie (NME). Zo stelt ze een bibliotheek, tips en actieve steun tot uw beschikking om u te helpen een NME-project uit te werken met uw leerlingen. Koningsstraat 171/3 1210 Brussel Tel. 02/209.16.33 Fax 02/209.16.31 e-mail: [email protected]

Basisdocumentatie

'De groene ridder' WWF, 1995 Tel.: 02/340 09 92 Ad: Waterloosesteenweg 608, 1050 Brussel e-mail: [email protected]

'Gids voor Natuur-en Milieueducatie in het basisonderwijs' Voorstelling van de verenigingen (en hun activiteiten) die actief zijn in de NME. Uitgegeven door NME-Link/Réseau Idée

Websites Milieuzorg op de basisschool. Website van het nieuwe milieuzorgproject van AMINAL, cel NME, voor het basisonderwijs : http://www.mina.vlaanderen.be/milieueducatie/mos/index.htm. Website van de cel natuur- en milieueducatie : http://www.mina.vlaanderen.be/milieueducatie/ met een NME-inventaris en de on-line NME-bibliotheek. Website van het Provinciaal Instituut voor MilieuEducatie : http://www.pienternet.be/instellingen/pime.html FELNET : http://www.felnet.org. Met een zoekopdracht verkrijg je tientallen artikels en titels.

Documenten BIM Gratis verkrijgbaar door te bellen naar de dienst Info-leefmilieu op het nummer 02/775 75 75

‘Anders consumeren kan je al spelend leren' Handboekje om al spelend te leren 'ecoconsumeren'. Editie 1994-1995

'Het kan met minder afval! ': Infoblad met acties op het vlak van het afvalpreventie, uitgegeven door het BIM. Gratis abonnement: per telefoon op 02/775.75.75, per post met de vermelding "abonnement: Minder afval? We doen het!" bij het BIM – Gulledelle 100- 1200 Brussel of op de website: http://www.ibgebim.be

'De strijd tegen het afvalleger' Rollen- en proevenspel voor 9/14-jarigen over het thema van afvalpreventie en -beheer

'De preventie van afval in de scholen' en 'Het beheer van afval in Brussel' Informatiedossiers voor leerkrachten, gezamenlijk opgesteld door de vzw Zonnebloem en het BIM

'Laat ons de aarde helpen om te ademen; afvalpreventie in de klas en op school' Document opgesteld in januari 2000 door een journalist gespecialiseerd in onderwijs.

'Minder afval? We doen het'

In juli 1998 heeft het Brusselse Gewest het afvalpreventie- en -beheersplan 1998-2002 goedgekeurd. Het prioritair streefdoel dat hierin wordt vooropgesteld behelst de vermindering van de productie van huishoudelijk afval met 10% of 35.000 ton tegen 2002. Met dit doel voor ogen voert het Brussels Instituut voor Milieubeheer sindsdien acties en bewustmakingscampagnes met het doel de bevolking informatie te geven om vrijwillig haarop- en consumptiegedrag te wijzigen en zodoende minder afval en minder gevaarlijk afval te produceren. De campagne 'Ik kleur mijn schooljaar groen' geeft tips om duurzame producten te kopen en onnodig afval te vermijden, en sluit dus aan bij de doelstelling 'minder afval'. Ze belicht het thema ook vanuit de invalshoek van gezondheid en ecologisch verbruik.

Ik kleur mijn schooljaar groen Dit document kwam tot stand in het kader van de campagne 'Ik kleur mijn schooljaar groen'. Deze campagne wordt gezamenlijk gevoerd door de drie Gewesten: het Vlaams Gewest, het Waals Gewest en het Brussels Hoofdstedelijk Gewest. De drie administraties (OVAM, DGRNE, BIM) hebben onderling overlegd en nauw samengewerkt met de drie Ministers voor Leefmilieu en de Ministre de l'Enfance van de Franse Gemeenschap Wallonië-Brussel. Gedrukt op 100 % gerecycleerd papier Auteurs: Roxane Keunings, Aude Lenders Verantwoordelijke Uitgevers: J.P. Hannequart en E. Schamp - Gulledelle 100 - 1200 Brussel Wettelijk depot D/5762/2001/4