Inhoudsopgave. 1. Voorwoord Kengetallen in Het verantwoord beleggen De uitvoering van het 12 verantwoord beleggenbeleid

Verslag verantwoord beleggen 2012

2

Inhoudsopgave 1. Voorwoord

5

2. Kengetallen in 2012

7

3. Het verantwoord beleggen beleid van SPW

8

3.1 Doel van verantwoord beleggen

8

3.2 De pijlers van het verantwoord beleggen beleid

8

3.3 Integratie in beleggingsproces

8

3.4 Dialoog met bedrijven en wet- en regelgevers (engagement) 9 3.5 Uitsluitingbeleid SPW

9

3.6 Actief gebruik aandeelhoudersrechten

9

3.7 Corporate Governance Code

9

3.8 Beleggen in duurzaamheid

10

3.9 Communicatie over verantwoord beleggen

10

3.10 Uitgangspunten van ons verantwoord beleggen beleid

10

3.11 Uitsluitingen 31 december 2012

11

4. De uitvoering van het verantwoord beleggenbeleid

12

4.1 Verantwoord beleggen in onze beleggingsstrategieën

12

4.1.1 Beursgenoteerde aandelen

12

4.1.2 Vastrentende waarden

13

4.1.3 Voor inflatie gecorrigeerde leningen

14

4.1.4 Vastgoed

14

4.1.5 Infrastructuur

15

4.1.6 Hedgefondsen

15

4.1.7 Private Equity

15

4.1.8 Commodities - Grondstoffen

16

4.2 Invloed op kwaliteit van duurzaamheid en

16

ondernemingsbestuur

4.2.1 Stemmen op aandeelhoudersvergaderingen

16

4.2.2 Dialoog en engagement

17

4.3 Dialoog met markt, beleidsmakers en

19

maatschappelijk middenveld

4.3.1 Rio+20

19

4.3.2 Robuuste klimaatwetgeving

19

4.3.3 Geïntegreerde bedrijfsrapportage

20

4.3.4 OESO-richtlijnen voor multinationale ondernemingen

20

4.3.5 Europese voorstellen

20

4.3.6 Bijdragen aan nationale en internationale consultaties

20

5. Vooruitblik op 2013

22

3

Voorwoord SPW hecht grote waarde aan verantwoord beleggen als onderdeel van de beleggingsfilosofie. In 2012 is het beleid maatschappelijk verantwoord beleggen gecontinueerd. Daarnaast hebben we in 2012 onze ‘Investment beliefs’ vastgesteld, waarin nadrukkelijk aandacht is voor verantwoord beleggen. De Investment beliefs vormen de uitgangspunten voor het beleggingsbeleid van SPW. Bij het beheren van de pensioengelden van de Nederlandse woningcorporatiesector hebben wij oog voor mens, milieu en maatschappij. We willen als pensioenfonds een bijdrage leveren aan een betere maatschappij. En SPW heeft de visie dat bedrijven die zich inzetten voor een goed milieu en de ontwikkeling van de maatschappij, op lange termijn een beter resultaat zullen laten zien. Beter dan bedrijven die hier niet bewust mee omgaan. Dit jaar brengen we voor de tweede keer het verslag Verantwoord Beleggen uit. Hierin lichten wij ons beleid toe en leest u de verantwoording over onze beleggingen in het afgelopen jaar. De verantwoording in dit verslag is geschreven door onze vermogensbeheerder. Wij hebben het beheer van het vermogen en de uitvoering van het verantwoord beleggen beleid aan onze vermogensbeheerder uitbesteed. Wij hopen dat dit verslag u meer inzicht geeft in hoe wij de pensioengelden van de (oud-) werknemers van woningcorporaties beheren. Het bestuur van SPW

5

6

Kengetallen in 2012 Het percentage van aandelen- en obligatiebeleggingen dat op schendingen van de uitgangspunten van de Global Compact van de Verenigde Naties (VN) is beoordeeld: 100 procent.

100

Het aantal ondernemingen waarmee onze vermogensbeheerder in 2012 contact heeft gehad in het kader van de VN Global Compact: 20.

20

Het totaal aantal ondernemingen waarmee onze vermogensbeheerder in 2012 contact is geweest over milieubeleid, sociale en maatschappelijke factoren en goed ondernemingsbestuur is 351.

351

Het aantal aandeelhoudersvergaderingen in 2012 waarop is gestemd: 2214

2214

7

3. Het verantwoord beleggen beleid van SPW 3.1 Doel van verantwoord beleggen

3.3 Integratie in beleggingsproces

Verantwoord beleggen is voor SPW een manier om

Ons verantwoord beleggen beleid is in de gehele portefeuille

het risico- en rendementsprofiel van de portefeuille te

geïmplementeerd en omvat alle beleggingscategorieën. Voor alle

verbeteren en tegelijkertijd bij te dragen aan duurzame

beleggingscategorieën van SPW is geformuleerd op welke wijze

ontwikkeling. We hebben het beleid verantwoord

ESG-aspecten in het beleggingsproces zijn geïntegreerd. Hiervoor

beleggen dat in 2011 is geformuleerd, in 2012 gecontinueerd.

gebruikt het fonds de informatie van gespecialiseerde onderzoeks

Daarom let onze vermogensbeheerder in het beleggingsproces niet

instellingen, niet-gouvernementele organisaties en andere bronnen.

alleen op de financiële prestaties van bedrijven, maar ook op de manier waarop bedrijven omgaan met het thema duurzaamheid en hoe zij omgaan met hun aandeelhouders of het beloningsbeleid

ESG staat voor Environmental, Social en Governance.

van ondernemingen. Ook kijkt onze vermogensbeheerder naar de

ESG-apsecten zijn overwegingen met betrekking tot

gevolgen van klimaatverandering. Daarnaast wordt nagegaan hoe

milieu (Environmental), maatschappij (Social) en goed

gedrag van bedrijven maatschappelijke kwesties als mensenrechten

ondernemingsbestuur (Governance). Wij zijn ervan overtuigd

en kinderarbeid beïnvloedt. Ook worden bedrijven bewust gemaakt

dat betere investeringsbeslissingen gemaakt kunnen worden

over hoe hun handelen plaatselijke gemeenschappen raakt.

door systematisch ESG-aspecten te betrekken in onze beleggingsprocessen.

Het beleid van SPW voor verantwoord beleggen heeft de volgende drie doelstellingen: 1. De risico/rendementsverhouding verbeteren;

Onze vermogensbeheerder licht regelmatig de volledige aandelen-

2. Blijk geven van maatschappelijke verantwoordelijkheid;

en bedrijfsobligatieportefeuilles door op bedrijven die de VN Global

3. Bijdragen aan de waarborging van de integriteit van de

Compact uitgangspunten niet naleven, of die op een andere manier

financiële markten.

bij tegenstrijdige zaken betrokken zijn. Desbetreffende bedrijven worden direct aangesproken.

We zijn ervan overtuigd veel te kunnen bereiken door als aandeelhouder bedrijven te blijven uitdagen om hun duurzaamheidpres-

In de beleggingsbeslissingen worden duurzaamheidsprestaties van

taties te verbeteren. Het aangaan van een dialoog met bedrijven

ondernemingen meegewogen. Voorstellen voor grote beleggingen

(engagement) kan tot verandering leiden. We besteden daarom veel

in niet beursgenoteerde ondernemingen worden vooraf eerst be-

aandacht aan engagement.

oordeeld op maatschappelijke en milieugevolgen. Een onvoldoende beoordeling kan een reden zijn om van belegging af te zien. Van

3.2 De pijlers van het verantwoord beleggen beleid

externe partijen verlangen we dat ze passend ESG-beleid kunnen aantonen en regelmatig verslag uitbrengen over de prestaties.

Het verantwoord beleggen beleid van SPW is gebaseerd op een aantal belangrijke pijlers. Hieronder leest u kort de belangrijkste pijlers. In paragraaf 3.10 worden deze pijlers nader toegelicht.

Global Compact is een initiatief van de Verenigde Naties

• Verantwoord beleggen maakt onderdeel uit van ons

(VN) om bedrijven, vakbonden, maatschappelijke organisaties en

beleggingsproces. • We gaan met bedrijven in gesprek zodat ze duurzamer worden en beter bestuurd worden. • We verwachten van bedrijven dat zij handelen volgens de internationale regelgeving. • We investeren niet in overheidsobligaties van landen waarvoor een VN-veiligheidsraad wapenembargo van kracht is. • We gebruiken actief onze rechten als aandeelhouder. • We maken ons sterk voor goede regelgeving over duurzaamheid en goed bedrijfsbestuur. • We zoeken actief naar aantrekkelijke duurzame beleggingen. • We dragen ons verantwoord beleggen beleid actief uit.

8

VN-organisaties te verbinden. Global Compact wil een bijdrage leveren aan maatschappelijk verantwoord ondernemen en helpt het bedrijfsleven bij het realiseren van daaraan gerelateerde doelstellingen. Global Compact heeft tot doel tien principes op het gebied van mensenrechten, arbeidsomstandigheden, milieubescherming en corruptiebestrijding te bevorderen. Wereldwijd hebben 7000 ondernemingen zich aan de Global Compact en het naleven van de doelstellingen verbonden.

3.4 Dialoog met bedrijven en wet- en regelgevers (engagement)

SPW wil niet beleggen in ondernemingen met activiteiten die door de Nederlandse wetgeving of het internationale recht

De belangrijkste standaarden van de VN ten aanzien van mensen-

verboden zijn. Daarom beleggen we niet in bedrijven die betrokken

rechten, arbeid, milieu en corruptie zijn vastgelegd in de Global

zijn bij de productie van landmijnen, clustermunitie of chemische

Compact. We wensen niet te beleggen in bedrijven die handelen

en biologische wapens of in kernwapens daar waar in strijd met

in strijd met de uitgangspunten van de Global Compact. Als er

het Non Proliferatieverdrag. Nederlandse financiële instellingen

aanwijzingen bestaan dat bedrijven zich niet houden aan de Global

mogen vanaf 1 januari 2013 bij Nederlandse wet niet meer

Compact, dan gaat onze vermogensbeheerder met deze bedrijven

beleggen in bedrijven die clustermunitie produceren, verkopen

de dialoog aan. Om een boodschap kracht bij te zetten, wordt hierin

en/of verspreiden. Het verbod geldt voor directe en aantoonbare

vaak samengewerkt met andere beleggers.

beleggingen in ondernemingen. Dat geldt dus ook voor SPW.

Als bedrijven in strijd met het Global Compact blijven handelen en niet bedrijven uit. Ook met bedrijven die het Global Compact niet schenden,

3.6 Actief gebruik aandeelhoudersrechten

kan SPW de dialoog aangaan om het risico- en rendementsprofiel van

Aan beleggingen in beursgenoteerde aandelen zijn

het bedrijf of de impact op mens en milieu te verbeteren.

managementrisico’s verbonden. Dit zijn risico’s als

laten blijken hun praktijken aan te willen passen, dan sluit SPW deze

gevolg van verkeerde beslissingen of onjuist beleid Gesprekken met bedrijven zijn slechts één manier om duurzaam-

door het bedrijfsbestuur. Het beleid van SPW voor goed bestuur is

heid en bescherming van aandeelhoudersrechten te verbeteren.

erop gericht om onze belangen als aandeelhouder te beschermen en

Wet- en regelgevers die voor de hele markt de standaard bepalen

invulling te geven aan onze verantwoordelijkheid als aandeelhouder.

op het gebied van duurzaamheid en aandeelhoudersrechten, zijn

Onze activiteiten omvatten onder meer:

ook een belangrijke gesprekspartner. Onze vermogensbeheerder

• stemmen op aandeelhoudersvergaderingen;

spreekt regelmatig met wet- en regelgevers over duurzaamheid

• steunen of opstellen van aandeelhouderresoluties;

en aandeelhoudersrechten. Ook draagt het fonds bij aan het

• gesprekken met bedrijfsbesturen over bestuurssamenstellingen;

ontwikkelen van normen met als doel de integriteit van financiële

• beloningen en andere zaken;

markten op de lange termijn te verbeteren.

• gesprekken met regelgevers; en • het verhalen van schade.

3.5 Uitsluitingbeleid SPW SPW kan bedrijven uitsluiten op basis van twee gronden:

Op aandeelhoudersvergaderingen in Nederland is onze vermogens-

• Bedrijven die direct betrokken zijn bij de fabricage van producten

beheerder regelmatig persoonlijk vertegenwoordigd. Elders in

die door Nederlandse en internationale wetgeving verboden zijn; • Bedrijven die in strijd (blijven) handelen met de uitgangspunten

de wereld stemmen we meestal via een elektronisch stemsysteem of wordt een andere institutionele belegger of een extern bureau

van de Global Compact van de VN en niet laten blijken hun prak-

gevolmachtigd om namens SPW het woord te voeren.

tijken aan te willen passen door met onze vermogensbeheerder

Voor afzonderlijke bedrijven wordt het stemgedrag bepaald op basis

een dialoog aan te gaan. In gesprekken met bedrijven maakt onze

van externe adviezen en in samenspraak met corporate governance-

vermogensbeheerder duidelijk welke normen wij hanteren.

specialisten. Als onze vermogensbeheerder het met bepaalde voorstellen van een bedrijf oneens is, dan wordt zo veel mogelijk het

We beleggen niet in bedrijven die direct betrokken zijn bij de

gesprek aangegaan om onze standpunten toe te lichten. Over het

fabricage van antipersoon-landmijnen, clusterbommen, chemische

algemeen blijken bedrijven daarvoor open te staan en soms worden

of biologische wapens of kernwapens die in strijd met het Non

als gevolg daarvan agendapunten herzien of zelfs ingetrokken.

Proliferatieverdrag worden geproduceerd.

3.7 Corporate Governance Code Tevens investeren we niet in overheidsobligaties van landen waar-

Als institutionele belegger leeft SPW de Nederlandse Corporate

voor een wapenembargo van de VN Veiligheidsraad van kracht is.

Governance Code na. Deze bevat principes en bepalingen over goed

Dit betekent op dit moment dat we tien landen uitsluiten: Somalië,

bedrijfsbestuur. We kiezen ervoor om op één punt af te wijken van

Democratische Republiek Congo, Soedan, Noord-Korea, Iran, Libië,

wat de code aanbeveelt: best practice bepaling IV 4.4. Daarin

Ivoorkust, Irak, Liberia en Eritrea.

worden beperkingen voorgesteld bij de uitoefening van het

9

agenderingsrecht. Beperkingen dus van het recht dat aandeel

afvuursystemen hiervoor en in chemische of biologische wapens.

houders hebben om schriftelijk te vragen om behandeling van een

Ook sluiten wij bedrijven uit die betrokken zijn bij producten of

onderwerp in de aandeelhoudersvergadering. Onze vermogens

diensten die in Nederland in brede kring als verwerpelijk worden

beheerder conformeert zich niet bij voorbaat aan deze bepaling.

beschouwd. In de VN Global Compact zijn de minimale normen

Van geval tot geval wordt bekeken wat het beste aansluit bij de

voor bedrijven samengevat op het gebied van mensenrech-

belangen van ons fonds.

ten, arbeidsrechten, milieu en corruptie. We investeren niet in overheidsobligaties van landen waarvoor een VN-veiligheidsraad

3.8 Beleggen in duurzaamheid

wapenembargo van kracht is. Deze embargo’s worden opgelegd

Beleggingskansen die ook maatschappelijke en milieuproblemen

als handhavingsmaatregel teneinde schendingen van het interna-

helpen oplossen, zoals armoede in ontwikkelingslanden en klimaat-

tionale recht of mensenrechten te veroordelen.

verandering, zijn zeer belangrijk voor ons. Zo heeft SPW beleggin-

5. We gebruiken actief onze rechten als aandeelhouder.

gen in waterkrachtcentrales in Azië en belegt zij in windenergie in

Onze vermogensbeheerder stemt op de aandeelhoudersvergaderin-

Europa.

gen van bedrijven waarin we beleggen. 6. We maken ons nationaal en internationaal sterk voor betrouw-

3.9 Communicatie over verantwoord beleggen Op kwartaalbasis publiceren we een overzicht van de (aandelen)

bare regelgeving om duurzaamheid en goed bedrijfsbestuur te verankeren.

portefeuille op de website om transparant te zijn over het beleid

Onze vermogensbeheerder spreekt regelmatig met wet- en regelge-

en de uitvoering. De volledige lijst van aandelenbeleggingen wordt

vers over duurzaamheid en aandeelhoudersrechten. Ook dragen

gepubliceerd met een vertraging van één kwartaal. We willen

we bij aan de ontwikkeling van normen met als doel de integriteit van financiële markten op de lange termijn te verbeteren.

belanghebbenden namelijk wel inzicht geven, maar geen waarde-

7. Onze vermogensbeheerder is actief op zoek naar aantrekkelijke

volle informatie geven aan andere marktpartijen.

beleggingen die duurzaamheid bevorderen.

Daarnaast brengt SPW jaarlijks een verslag verantwoord beleggen

SPW investeert in alternatieve energie, schone technologieën en mi-

uit waarin wordt uitgelegd hoe het fonds in het betreffende jaar met

crokredieten en zoekt naar nieuwe mogelijkheden om te beleggen

verantwoord beleggen is omgegaan.

in dergelijke bijdragen aan duurzaamheid.

3.10 Uitgangspunten van ons verantwoord beleggen beleid

1. Verantwoord beleggen is een integraal onderdeel van het beleggingsproces van SPW. Aandeelhoudersrechten, milieu- en sociale aspecten worden

zaamheid en goed bedrijfsbestuur te bevorderen. Onze vermogensbeheerder werkt samen met andere beleggers om het effect van ons verantwoord beleggen beleid te vergroten. Onze vermogensbeheerder is actief in diverse (internationale)

meegenomen in onze investeringsbeslissingen. Onderzoek op het

samenwerkingsverbanden. En we communiceren actief over

gebied van duurzaamheid of aandeelhoudersrechten kan leiden

onze activiteiten.

tot de beslissing om een bepaalde belegging niet te doen, af te stoten of de omvang ervan te veranderen. 2. Onze vermogensbeheerder gaat de dialoog aan met bedrijven om duurzaamheid en goed bedrijfsbestuur te realiseren. In gesprekken met bedrijven maakt onze vermogensbeheerder duidelijk welke normen wij hanteren op het gebied van duurzaamheid en aandeelhoudersrechten. Om onze boodschap kracht bij te zetten, wordt vaak samengewerkt met andere beleggers. 3. We verwachten van bedrijven dat zij handelen met respect voor de uitgangspunten van de VN Global Compact en onze vermogensbeheerder verkoopt onze belangen als dialoog niet leidt tot verbetering. Ook beleggen we niet in producten die verboden zijn volgens de Nederlandse wet of internationale regelgeving. 4. Dit betekent dat wij niet investeren in bedrijven die direct betrokken zijn bij de productie van landmijnen, clustermunitie,

10

8. We dragen het verantwoord beleggen beleid actief uit om zo duur-

3.11 Uitsluitingen per 31 december 2012 Uitgesloten bedrijven: Bedrijf

Land

Grond voor uitsluiting

Aerostar

Roemenië

Betrokkenheid bij clusterwapens

Aeroteh

Roemenië


Aryt Industries

Israël


Ashot Ashkelon

Israël


BAE Systems

Verenigd Koninkrijk


General Dynamics

Verenigde Staten


Goodrich Corporation

Verenigde Staten


Hanwha

Zuid-Korea


IHI Corporation

Japan


Larsen and Toubro Ltd

India


L-3 Communications

Verenigde Staten


Lockheed Martin Corporation

Verenigde Staten


Norinco International Cooperation

China


Petrochina Corporation Ltd

China

Schending VN Global Compact

Poongsan Corporation

Zuid-Korea


Poongsan Holdings Corporation

Zuid-Korea


Raytheon Company

Verenigde Staten


Singapore Technologies Engineering

Singapore


Tata Power Ltd

India


Textron

Verenigde Staten


Uitgesloten staatsobligaties van de volgende landen: Land

Grond voor uitsluiting

Congo

Wapenembargo VN Veiligheidsraad

Eritrea


Irak


Iran


Ivoorkust


Liberia


Libië


Noord-Korea


Soedan


Somalië


11

4. De uitvoering van het verantwoord beleggen beleid SPW heeft het beheer van het vermogen en de

We zoeken voortdurend naar investeringsmogelijkheden die aan

uitvoering van het verantwoord beleggen beleid

duurzame ontwikkeling bijdragen. Wij willen door middel van

zoals gezegd uitbesteed aan een zogenaamde

beleggingen met een hoge duurzaamheidswaarde bijdragen aan

fiduciair vermogensbeheerder. Dit wil zeggen

een betere wereld. Deze investeringen moeten in lijn zijn met onze

dat deze vermogensbeheerder niet per se het

financiële rendementsverwachtingen. We investeren in activiteiten

hele vermogen zelf belegt, maar ook managers selecteert voor de

die bijdragen aan oplossingen voor bijvoorbeeld klimaatveran-

beoogde beleggingen en deze ´monitort´ en beoordeelt. Daarnaast

deringen, vervuiling, waterschaarste, verlies van leefgebieden en

adviseert de vermogensbeheerder over het strategische beleggings-

diersoorten, armoede en economische of sociale onderontwikkeling.

beleid.

Een belegging heeft pas een hoge duurzaamheidswaarde als deze een duidelijke bijdrage levert aan het oplossen van deze duurzaam-

Hierna leest u de verantwoording van onze fiduciair vermogens

heidsproblemen. Ondernemingen of sectoren die van duurzaam-

beheerder over 2012.

heidsuitdagingen of -trends profiteren zonder er daadwerkelijk iets aan te doen, rekenen we daar uiteraard niet toe.

4.1 Verantwoord beleggen in onze beleggingsstrategieën

4.1.1 Beursgenoteerde aandelen

In de beleggingen van SPW weegt onze vermogensbeheerder de

Onze vermogensbeheerder hanteert ten aanzien van beursgenoteer-

duurzaamheidsprestaties en de risico’s mee. Hoe ESG-thema’s

de aandelen verschillende strategieën. Elke strategie heeft een eigen

een plek krijgen in de beleggingsbeslissingen verschilt per

stijl en eigen beleggingscriteria en –processen. Daar is de analyse

beleggingscategorie.

van ESG-factoren een belangrijk onderdeel van. De ESG-analyses

De totale beleggingsportefeuille heeft de volgende onderdelen:

zijn maatwerkactiviteiten waarbij intensief wordt samengewerkt tussen het ESG-team en de portefeuillemanagers. Deze samenwerking is in 2012 opnieuw waardevol gebleken voor de door onze uitvoeringsorganisatie beheerde portefeuilles. Wij zullen die samenwerking hieronder illustreren met gemaakte beleggingsbeslissingen en engagementactiviteiten. SPW hanteert als belangrijkste strategie voor beursgenoteerde aandelen de ‘global emerging market’-strategie. Hierbij beleggen we in circa 385 grote bedrijven in opkomende markten in Azië, Latijns Amerika, Oost-Europa en Afrika.

‘Global emerging market’ strategie Binnen de ‘global emerging market’-strategie belegt SPW in circa 385 bedrijven in de regio’s Oost-Europa, Afrika, Latijns-Amerika en Belegd vermogen per 31 december 2012 (in euro’s)

Azië. In deze strategie is de analyse van ESG-factoren in relatie tot een land en/of een onderneming een vast onderdeel van het beleg-

Vastgoedbeleggingen

567.324

Aandelen

2.314.496

Vastrentende waarden

2.626.887

Derivaten

1.365.008

Overige beleggingen

gingsproces voor grote of strategische beleggingen. Onze vermogensbeheerder doet dit voor de beleggingen in Azië vanuit het kantoor in Hongkong. Het heeft daar een specialist die ESG-analyses maakt en de dialoog met bedrijven en beleidsmakers aangaat. Een interne analyse van de ESG-issues bij beursgenoteerde bedrijven in China, Zuid- Korea en Taiwan is aanleiding geweest om een dialoog te starten ter verbetering van hun ‘corporate governance’-prestaties. Het afgelopen jaar is dan ook het meeste aandacht besteed aan de

12

Totaal

885.295

verbetering van het bestuur van beursgenoteerde ondernemingen in Azië. Incidenten in het kader van mensenrechtenschendingen heb-

7.759.010

ben het afgelopen jaar media-aandacht gekregen. Dat heeft gezorgd

voor extra gevoeligheid voor onze argumenten en aanbevelingen tot verbetering bij ondernemingen met wie onze vermogensbeheerder in gesprek was.

Hieronder geven we voorbeelden van ondernemingen in opkomende markten die in 2012 extra aandacht hebben gevraagd: • Het afgelopen jaar is er uitgebreid contact geweest met het Zuid-Koreaanse Samsung Electronics over gezonde en veilige arbeidsomstandigheden en kinderarbeid. Een terugkerend onderwerp was de zorg over de gebrekkige aandacht die Samsung had besteed aan zijn (voormalige) werknemers met leukemie en de nabestaanden van overleden werknemers die werkzaam waren bij een inmiddels gesloten productielijn. Onze vermogensbeheerder is dan ook positief over het feit dat Samsung in 2012 een gebaar heeft gemaakt naar de getroffenen en met hen het gesprek aangaat. Ook sprak onze vermogensbeheerder met Samsung over arbeidsomstandigheden in de productieketen. Samsung werkt met de Taiwanese toeleverancier Foxconn. Foxconn is regelmatig in het nieuws vanwege slechte arbeidsomstandigheden. Samsung is ook aangesproken op de arbeidsomstandigheden bij alle fabrieken in China. Zo heeft de maatschappelijke organisatie China Labor Watch ontdekt dat bij een toeleverancier van Samsung sprake was van kinderarbeid. Nadat contact is gezocht met de onderneming over de controle van de productieketen, heeft Samsung een persbericht gepubliceerd over haar standpunt op het gebied van kinderarbeid. Ook publiceerde Samsung een plan van aanpak om kinderarbeid in haar productieketen te voorkomen. • In maart vorig jaar is een ESG-teamlid meerdere keren op bezoek geweest bij de Indiase vertegenwoordiging van POSCO. POSCO is een Zuid-Koreaans staalbedrijf dat zeven jaar geleden wilde beginnen aan de bouw van een staalfabriek in India. Het project van $ 12 miljard heeft flinke vertraging opgelopen vanwege protesten van de lokale bevolking die zorgen heeft over de milieuschade die de staalfabriek mogelijk zal veroorzaken. Vanwege de protesten en het terugdraaien van de bouwvergunning door de lokale overheid in India is onze vermogensbeheerder in een intensieve dialoog met POSCO over de manier waarop de onderneming in India de staalfabriek wil vestigen. Daarbij wordt de noodzaak van een constructieve dialoog met de lokale bevolking benadrukt. • Mahindra Mahindra is een Indiaas conglomeraat dat onder andere actief is in de automobielindustrie. Het bedrijf heeft in 2011 de noodlijdende Zuid-Koreaanse autoproducent Ssangyong overgenomen en vervolgens een ingrijpende reorganisatie doorgevoerd die tot veel protesten van de ontslagen medewerkers heeft geleid. Het protest en een aantal zelfmoorden onder het ontslagen personeel was voor SPW aanleiding om een intensieve dialoog met de onderneming aan te gaan. Mahindra Mahindra heeft toegezegd een financiële tegemoetkoming te zullen geven aan het ontslagen personeel.

4.1.2 Vastrentende waarden

der een goed inzicht geeft in ESG-gerelateerde risico’s van nagenoeg

SPW verstrekt leningen aan overheden en bedrijven in de vorm van

alle landen van de wereld. Dit instrument wordt gebruikt om land/

staatsobligaties en bedrijfsobligaties. Portefeuillemanagers en het

regio specifieke analyses te maken, waardoor onze vermogensbe-

ESG-team beoordelen de financiële en ESG-risico’s van deze vast-

heerder beter geïnformeerd kan beleggen en de landenrisico’s van

rentende waarden. Per categorie binnen de vastrentende waarden

haar beleggingen kan beoordelen.

leggen wij hieronder uit hoe wij het verantwoord beleggen beleid in

Het instrument biedt in één oogopslag inzicht in het ESG-profiel van

de beleggingsprocessen integreren.

een land gebaseerd op macro-economische informatie en 33 specifieke ESG-factoren op basis waarvan een vergelijking met landen in

4.1.2.1 Staatsobligaties

de regio kan worden gemaakt.

SPW belegt niet in staatsobligaties van tien specifieke landen. Dat zijn de landen waarvoor een wapenembargo van de VN

4.1.2.2 Bedrijfsobligaties

Veiligheidsraad van kracht is (zie 3.11).

Binnen de bedrijfsobligatieportefeuilles maakt onze vermogens-

Met Sustainalytics, een onderzoeksbureau op het gebied van duur-

beheerder analyses van diverse sectoren in uiteenlopende regio’s.

zaamheid, is een instrument ontwikkeld dat onze vermogensbeheer-

Daarbij worden relevante ESG-issues en duurzaamheidprestaties

13

van bedrijven in kaart gebracht en meegenomen in beleggingsbe-

4.1.3 Voor inflatie gecorrigeerde leningen

slissingen. Uit gezamenlijke besprekingen met portefeuillemanagers

Dit betreft beleggingen in de pool Alternative Inflation. Deze pool

voor aandelen, waarin de belangrijkste sectorale ontwikkelingen

geeft voor inflatie gecorrigeerde leningen uit.

doorgenomen zijn, is geconcludeerd dat de relevantie van ESGfactoren per beleggingscategorie aanzienlijk kan verschillen. Een

N33

ESG-factor kan bijvoorbeeld de prijsontwikkeling van een aandeel

SPW heeft vorig jaar deelgenomen aan een uniek beleggings

beïnvloeden en tegelijkertijd nauwelijks effect hebben op de krediet-

project: het financieren van de verbreding en het onderhoud van

waardigheid van het bedrijf. Toch kunnen ESG-factoren ook specifiek

de rijksweg N33 tussen Assen en Zuidbroek. Het is voor het eerst

voor bedrijfsobligaties relevant zijn.

dat Nederlandse pensioenfondsen een lening verstrekken aan een

In 2011 hebben we aangekondigd dat de integratie van ESG-analyses

infrastructureel project in Nederland. Het project N33 is een typisch

in het beleggingsproces van bedrijfsobligaties verder zou verbeteren

voorbeeld van een publiek-private-samenwerking (PPS). De overheid

en dat doel is bereikt. Zo namen de kredietanalisten voor energie-

heeft de opdracht voor het verbreden en onderhouden van de weg

sectoren deel aan periodieke bijeenkomsten van het ESG-team en

gegeven aan een bouwbedrijf (Koninklijke BAM Groep). Het project

van de managers van de aandelenportefeuilles om de belangrijkste

krijgt van SPW een lening en SPW krijgt hiervoor een rentevergoe-

ontwikkelingen onder de aandacht te brengen en de prioriteiten

ding met een inflatiecorrectie.

voor nader ESG-onderzoek en engagement gezamenlijk te bepalen. Daarnaast zijn instrumenten ontwikkeld waarmee portefeuillemana-

4.1.4 Vastgoed

gers en analisten op eenvoudige wijze inzicht kunnen verwerven in

De vastgoedsector is een grootverbruiker van natuurlijke hulpbron-

de ESG-prestaties van bedrijven. Het andere instrument is het ‘ESG

nen. Daarom hebben we veel geïnvesteerd in het analyseren en

Company Risk Comparison Profile’ dat het afgelopen jaar met data-

verbeteren van de milieuprestaties van de vastgoedbeleggingen in

leverancier Bloomberg is ontwikkeld. Dit instrument biedt inzicht in

onze portefeuille. Uit onderzoek is gebleken dat meer duurzaam

de trendmatige ontwikkelingen zoals vijf achtereenvolgende jaren

vastgoed en betere milieuprestaties (bijvoorbeeld in de vorm van

energieverbruik, CO2-emissies en bijvoorbeeld het aantal (dode-

lager energieverbruik en een lagere CO2-uitstoot) in de vastgoed

lijke) ongelukken in bepaalde sectoren. Hiermee kunnen specifieke

sector tot betere rendementen en lagere risicoprofielen van de

bedrijven getoetst worden aan relevante trends en kunnen daaruit

beleggingen kunnen leiden.

conclusies getrokken worden over hun ESG-prestaties. Tegelijkertijd

Het initiatief van onze vermogensbeheerder voor het ontwikkelen

maakt dit instrument het mogelijk om deze prestaties te vergelijken

van de Global Real Estate Sustainability Benchmark (GRESB) in

met sector- of branchegenoten.

2009 is uitgegroeid tot de toonaangevende wereldwijde duurzaam-

Myanmar In 2012 heeft een van de leden van het ESG-team een bezoek gebracht aan Myanmar (Burma). Er vonden belangrijke politieke ontwikkelingen plaats zoals het vrijlaten van oppositieleider Aung San Suu Kyi, vervolgens haar verkiezing in het parlement van Myanmar en de voortgaande democratisering. Daarom vond onze vermogensbeheerder het belangrijk om contacten te leggen met diverse betrokkenen in het land. Tijdens het bezoek is gesproken met deskundigen, mensenrechtenverdedigers, nationale en internationale bedrijven actief in het land. De toenemende openheid van het land naar de buitenwereld zorgt voor veranderingen die invloed kunnen hebben op de manier waarop beleggingsrisico’s in Myanmar worden beoordeeld. Beleggingen in Myanmar werden tot op heden doorgaans bestempeld als zeer risicovol met betrekking tot potentiële ESG-incidenten. Dergelijke incidenten zouden de reputatie van SPW kunnen schaden. Onze vermogensbeheerder is van mening dat het reputatierisico van beleggingen in Myanmar kleiner is geworden dan bijvoorbeeld drie jaar geleden en de vooruitzichten lijken gunstig. Onze vermogensbeheerder is dan ook voorzichtig positief over mogelijkheden voor bedrijven en bevolking. Terwijl de politieke situatie is veranderd, blijven economische en sociale omstandigheden onwenselijk. De conflicten in de grensstreken en de grote armoede en slechte arbeidsomstandigheden, gebrekkige veiligheid op de werkvloer, corruptie en omkoping vormen een bron van zorg. Daarnaast is het de vraag of het verantwoord is om nu al in het land te beleggen aangezien de wetgeving en -handhaving nog zwak is. Ook heeft Aung San Suu Kyi buitenlandse investeerders afgeraden om in de energiesector te investeren, omdat beleggers dan een joint venture zouden moeten sluiten met het oliestaatsbedrijf MOGE. De ondernemingen die activiteiten ontplooien in Myanmar en waar wij in beleggen worden nauw gemonitord. Dat doet onze vermogensbeheerder niet alleen vanwege de politieke risico’s, maar ook omdat wij van bedrijven verwachten dat zij zich houden aan de Global Compact Principes van de VN.

14

heidsbenchmark voor vastgoedbeleggingen. Met een startpositie

de samenleving op de manier waarop hedgefondsen opereren.

van 3 mondiale institutionele beleggers wordt GRESB nu gesteund

Onderwerp van dergelijke kritiek is veelal het gebrek aan transparan-

door meer dan 40 beleggers en ondersteund door alle grote regi-

tie van deze fondsen, een onverantwoorde risicobereidheid en een

onale vastgoedassociaties zoals de European Public Real Estate

gebrek aan toezicht hierop. SPW vindt dat nuances tussen hedge-

Assocciaton (EPRA) en de Amerikaanse National Association of

fondsen op zijn plaats zijn en dat beleggingen in hedgefondsen wel

1

Real Estate Investment Trusts (NAREIT) . Daarnaast neemt het aan-

degelijk een constructieve bijdrage kunnen leveren aan een goed

tal private vastgoedfondsen en beursgenoteerde vastgoedbedrijven

gespreide beleggingsportefeuille.

die meedoen aan het jaarlijkse onderzoek toe. Aan de GRESB-survey

De beleggingen in hedgefondsen worden gescreend op ESG-

deden in 2012 443 respondenten mee, tegen 340 in 2011.

factoren, waarbij het ESG-team een belangrijke stem heeft in de beoordeling van de fondsen.

De toetsing aan GRESB is een verplicht onderdeel van het zoge-

De analyse van het ESG-team wordt bovendien door een intern

noemde ‘due diligenceproces’ (gedegen onderzoeksproces) van

beleggingscomité beoordeeld.

de beleggingen in de strategische vastgoedportefeuille. Binnen dat

Onze vermogensbeheerder werkt samen met de hedgefondssector

proces dienen externe vastgoed(fonds)managers en vastgoedonder-

hard aan het verbeteren van het gedrag van fondsen en de percep-

nemingen de online GRESB-survey in te vullen.

tie ervan. Zo is in 2007 al de Hedge Fund Standards Board (HFSB)

Alle nieuwe vastgoedbeleggingen binnen de strategische vast-

opgericht. Deze houdt in dat de fondsen zich houden aan hoge

goedportefeuille moeten binnen een periode van twee jaar beter

standaarden met betrekking tot onder andere transparantie, invloed

scoren dan het gemiddelde van hun GRESB vergelijkingsgroep.

op sociaalmaatschappelijke factoren en verantwoord bestuur. Meer

De vergelijkingsgroep is zo opgesteld dat een vastgoedfonds of

dan 75 hedgefondsen hebben deze standaard ondertekend. Zestig

beursgenoteerd vastgoedbedrijf alleen vergeleken wordt met andere

grote internationale beleggers zetten zich ervoor in om te zorgen dat

vastgoedfondsen en beursgenoteerde vastgoedbedrijven opererend

de partijen die de standaard ondertekend hebben zich daar ook aan

in dezelfde regio en zelfde vastgoedsectoren (winkels, kantoren en

houden en dat meer hedgefondsen de standaard ondertekenen.

logistiek vastgoed bijvoorbeeld).

Onze vermogensbeheerder heeft ook zijn eigen richtlijnen voor de

In 2012 is uit naam van GRESB met 241 managers van beursgeno-

hedgefondsen waarmee wordt samengewerkt. Zo is het uitsluitingbe-

teerde vastgoedondernemingen en niet-beursgenoteerde vastgoed-

leid, beschreven in hoofdstuk 3, ook van toepassing op hedgefondsen.

fondsen over hun prestaties gecorrespondeerd. In 2011 waren dat 171 bedrijven. De fondsen en bedrijven krijgen hiermee inzicht in

4.1.7 Private Equity

hun scores in verhouding tot diverse vergelijkingsgroepen. Tevens

Private equity is een beleggingscategorie die niet zo streng is

krijgen zij advies over een stappenplan voor de verbetering van hun

gereguleerd als beleggingen op de openbare kapitaalmarkt. Private

duurzaamheidprestaties.

equity fondsen investeren in niet-beursgenoteerde bedrijven.SPW houdt belangen in deze gespecialiseerde fondsen. Vanwege het

4.1.5 Infrastructuur

private karakter en de minder strenge regulering van deze fondsen

We beleggen in wegen, (openbaar) vervoersnetwerken, water,

en hun beleggingen vindt SPW dat de ESG-prestaties van de private

energieopwekking, transmissie- en distributienetwerken, commu-

equity beleggingen met extra aandacht moeten worden beoordeeld.

nicatie en havens. Diverse infrastructuurbeleggingen die aan onze

Wij verwachten van private equity managers met wie wij in zee gaan

risico-rendementsdoelstellingen bijdragen, helpen tegelijkertijd ook

dat zij zich houden aan ons verantwoord beleggingsbeleid en regel-

bij de aanpak van belangrijke sociale of milieu-uitdagingen. Hiertoe

matig aan ons verslag uitbrengen. Op die manier kunnen wij deze

behoren onder meer beleggingen in duurzame energie, drink- en

beleggingen goed monitoren op hun ESG-prestaties.De kredietcrisis

afvalwaterzuivering, afvalverwerking, scholen en ziekenhuizen.

heeft geleid tot een aantal initiatieven voor lokale richtlijnen voor

Direct en indirect via onze externe fondsmanagers zetten we beleg-

private equityfondsen om onder meer transparantie en verantwoord

gingsprojecten op die in deze twee opzichten waarde toevoegen.

bestuur te bevorderen. Dit gebeurde in Frankrijk, Groot-Brittannië en Australië. Onze vermogensbeheerder is actief geweest met

4.1.6 Hedgefondsen

andere institutionele beleggers in het ontwikkelen van een raamwerk

SPW belegt indirect in diverse hedgefondsen. Hedgefondsen zijn

voor ESG transparantie van fondsmanagers van private equity.

beleggingsfondsen die een grote verscheidenheid aan strategieën

In 2013 worden fondsmanagers van private equity aangemoedigd

toepassen om rendementen op de financiële markten te behalen. In

deze uitgangspunten te gebruiken en transparanter te zijn over hun

de nasleep van de financiële crisis is regelmatig kritiek geuit vanuit

ESG-activiteiten.

1

Meer informatie over GRESB en andere organisaties die deelnemen, kunt u vinden op www.gresb.com.

15

4.1.8 Commodities - Grondstoffen

4.2.1 Stemmen op aandeelhoudersvergaderingen

De grondstoffenportefeuille bestaat uit beleggingen in de termijn-

Stemmen op aandeelhoudersvergaderingen is een belangrijke

markt met derivaten (‘futures’). De grondstoffenderivatenmarkt is

manier om aan het bestuur van een onderneming duidelijk te

een liquide handelsmarkt waarin wij beleggen om te profiteren van

maken hoe wij over bepaalde zaken denken.

prijsontwikkelingen en om prijsrisico’s van grondstoffen af te dek-

Hieronder geven wij uitleg over ons stembeleid van het afgelopen

ken. SPW is sinds 2001 actief op de grondstoffenderivatenmarkt.

jaar en tonen we de wereldwijde verdeling van onze stemmen in

De afgelopen jaren is er veel discussie geweest over de invloed van

een diagram.

grote beleggers op de prijzen. Hen werd verweten dat zij met hun beleggingsactiviteiten de grondstofprijzen opdrijven. Onze vermo-

Landen top 5 2012

gensbeheerder heeft eigen onderzoek gedaan en geen aanwijzingen

2011

gevonden dat onze beleggingen in deze producten bijdragen aan de gestegen grondstofprijzen. Die mening wordt ondersteund door onderzoeksbureau Profundo, dat in samenwerking met het Landbouw-Economisch Instituut in Wageningen hiernaar onderzoek heeft gedaan. De resultaten van dat onderzoek zijn 1 februari 2012 gepubliceerd onder de titel ‘Voedselprijzen en speculatie op agrarische termijnmarkten2 ’. Overigens vormen beleggingen in grondstoffen van onze vermogensbeheerder al jaren een stabiel aandeel in de portefeuille. Daartoe verkoopt onze vermogensbeheerder bij prijsstijgingen en koopt bij in geval van prijsdalingen. Hierdoor

zou er, mocht er al sprake zijn van enig effect op de volatiliteit in de

2012 2011

Brazilië

167

181

India

154

148

China

134

116

Zuid-Korea 131

119

Taiwan

122

termijnmarkten, een dempend effect van uitgaan. Ondanks deze bevindingen blijft onze vermogensbeheerder deelnemen aan het debat over de invloed van grondstoffen- en landbouwbeleggingen op de prijsvorming van de natuurlijke hulpbronnen.

4.2 Invloed op kwaliteit van duurzaamheid en ondernemingsbestuur

Onze vermogensbeheerder belegt wereldwijd in meer

127

Aandeelhoudersvergaderingen

dan 4000 beursgenoteerde ondernemingen. Als betrokken aan-

In 2012 heeft onze vermogensbeheerder zich op verschillende aan-

deelhouder gericht op de lange termijn is het voor ons belangrijk

deelhoudersvergaderingen uitgesproken over diverse zaken die SPW

om deze bedrijven goed te (leren) kennen, ook als ze in een fonds

belangrijk vindt. Het bezoldigingsbeleid is een terugkerend onder-

zitten dat extern beheerd wordt. Dat doet onze vermogensbeheer-

werp, net als de onafhankelijkheid van commissarissen. Het afgelo-

der omdat het een goed beeld wil vormen van het bestuur en de

pen jaar kwam daar een nieuwe ontwikkeling bij: de welkomstbonus,

strategie van de ondernemingen waarin het belegt. Uiteraard is

een eenmalige vergoeding aan een nieuw bestuurslid om zijn komst

onze vermogensbeheerder ook geïnteresseerd in informatie over de

naar het bedrijf aantrekkelijk te maken. Onze vermogensbeheerder

bedrijfsprestaties op financieel, milieu- en sociaal gebied. Wanneer

vindt dat een zorgelijke ontwikkeling en heeft de ondernemingen die

er aanwijzingen zijn dat een bedrijf niet in lijn opereert met wat

daartoe overgingen daar op aangesproken.

wenselijk wordt gevonden, spreekt onze vermogensbeheerder het bestuur en andere vertegenwoordigers daarop aan. Er zijn verschil-

In Frankrijk heeft een aantal beursgenoteerde ondernemingen geen

lende manieren waarop onze vermogensbeheerder zijn invloed

moeite met het combineren van de functie van president-commis-

bij ondernemingen kan doen gelden: via stemgedrag op aandeel-

saris (chairman) en voorzitter van de raad van bestuur (CEO). Onze

houdersvergaderingen, via dialoog en engagement (individueel of

vermogensbeheerder vindt dat een slechte zaak en heeft in 2012 op

gezamenlijk), en via juridische maatregelen.

verschillende manieren zijn mening daarover kenbaar gemaakt.

2

16

http://www.profundo.nl/page/show/thema-s/p515

4.2.2 Dialoog en engagement Hieronder worden enkele voorbeelden gegeven van bedrijven

In het afgelopen jaar heeft onze vermogensbeheerder met een

waar onze vermogensbeheerder het afgelopen jaar een dialoog

aantal beursvennootschappen een uitgebreide dialoog gevoerd

mee heeft gehad. Ook vond onze vermogensbeheerder het nodig

om uiteenlopende redenen.

om in de aandeelhoudersvergaderingen aandacht te vestigen op een aantal gevoelige zaken.

MTN

• Op de Algemene vergadering van Aandeelhouders (AvA) van

MTN is één van de grootste telecommunicatiebedrijven van Zuid-

het Franse olie-en gasbedrijf Total zijn zorgen geuit via de

Afrika en heeft activiteiten in Syrië. Hoewel die activiteiten geen

stempositie over de gecombineerde functie van president-

militaire activiteiten betreffen en daarmee niet onder het embargo

commissaris en CEO. Daarnaast hebben de leden van het

van de VN vallen, maakt onze vermogensbeheerder zich zorgen

bestuur allemaal een groot aantal andere bestuursfuncties,

over de manier waarop MTN in Syrië betrokken zou kunnen zijn bij

waardoor er twijfel is of de bestuursleden wel genoeg tijd

de burgeroorlog in het land. Diverse maatschappelijke organisa-

kunnen besteden aan de olie- en gasonderneming. Eén van

ties hebben bijvoorbeeld gezegd dat de dienstverlening van MTN

de bestuursleden heeft daarnaast een zeer laag aanwezigheids-

in Syrië gebruikt wordt door het regime dat schendingen van de

percentage op bestuursvergaderingen.

mensenrechten begaat. Onze vermogensbeheerder heeft daarom de

• Op de AvA van retailbedrijf Ahold heeft onze vermogensbe-

beursonderneming om opheldering gevraagd en is momenteel in

heerder opnieuw zijn zorgen uitgesproken over de houding

gesprek over haar activiteiten en het beleid. MTN heeft onlangs een

van het management van de Amerikaanse supermarktketen

uitgebreide toelichting gegeven op haar activiteiten en de herziening

Giant-Carlisle tegenover vakbonden. Deze keten was actief in

van het huidige beleid. Onze vermogensbeheerder blijft de dialoog

het ontmoedigen van werknemers die zich willen aansluiten

voortzetten over het mensenrechtenbeleid en de activiteiten in Syrië.

bij een vakbond. Ahold is ook gevraagd onderzoek te doen naar werknemerstevredenheid onder alle personeelsleden

Xstrata en Glencore

wereldwijd. Tevens zijn zorgen uitgesproken over het

In februari 2012 werd bekend dat de Britse grondstoffenhandelaar

bezoldigingsbeleid.

Glencore International het Zwitserse mijnbouwconcern Xstrata had

• Het Amerikaanse mediaconcern van Rupert Murdoch,

benaderd voor een fusie. Na lange onderhandelingen en consulta-

News Corp, was het afgelopen jaar in het nieuws omdat

ties met toezichthouders wereldwijd, stemden in november 2012 de

journalisten van een Britse krant ingebroken hadden in de

aandeelhouders voor de fusie. Onze vermogensbeheerder stemde

voicemail van verschillende mensen. Onze vermogensbeheer-

voor de fusie omdat deze van mening zijn dat beide bedrijven er op

der maakt zich zorgen over het gebrek aan toezicht en reken-

vooruit zullen gaan. Tegelijkertijd had onze vermogensbeheerder

schap door leidinggevenden in de onderneming. Daarom is

een aantal reserveringen. Door de fusie zouden 71 managers in

op de aandeelhoudersvergadering tegen de verlenging van de

totaal een bedrag van £ 144 miljoen kunnen ontvangen. Daarom is

aanstelling van de niet-onafhankelijke bestuursleden gestemd.

tegen de toekenning van die pakketten gestemd. Omdat bijna 80

• De nieuwe beursonderneming D.E. Masterblenders 1753 moest

procent van de aandeelhouders de bonus voor de 71 managers ook

begin augustus 2012 een grote boekhoudfraude in Brazilië

exorbitant vonden, is de vergoeding niet uitgekeerd.

bekendmaken. De fraude heeft plaatsgevonden voordat het

Voorafgaand aan de aandeelhoudersvergadering en de fusie heeft

nieuwe bedrijf naar de beurs ging en viel onder de verant-

het ESG-team van onze vermogensbeheerder regelmatig contact

woordelijkheid van het oude bestuur van Sara Lee. Onze

gehad met beide bedrijven. Wij hebben tijdens gesprekken met

vermogensbeheerder heeft voor de decharge van het bestuur

de twee ondernemingen onze zorgen geuit over de toekomstige

gestemd omdat de fraude niet onder zijn verantwoordelijkheid

bestuursstructuur, het voldoen aan regels met betrekking tot verant-

heeft plaatsgevonden. Daarnaast is er vertrouwen dat

woord bestuur, duurzaamheid en risicomanagement in relatie tot de

het bestuur voldoende maatregelen heeft genomen om dit

toen op handen zijnde fusie.

soort misstanden in de toekomst te voorkomen.

Olympus Eind november 2011 kwam aan het licht dat de Japanse camera maker Olympus sinds de jaren negentig grote verliezen verborgen heeft gehouden. Het bedrijf verloor bijna 70 procent van zijn beurswaarde door de onthulling. Onze vermogensbeheerder heeft

17

samen met andere aandeelhouders de onderneming aangespro-

vermogensbeheerder de ontwikkelingen nauwlettend blijven volgen

ken op dit schandaal en gevraagd om een drastische ingreep in de

en met Apple in gesprek blijven.

bestuursstructuur van de onderneming, zoals het aanstellen van onafhankelijke commissarissen. Alleen daarmee kan het vertrouwen

Shell

van de beleggers in het bedrijf hersteld worden. Tijdens de aan-

Onze vermogensbeheerder voert al geruime tijd een actieve dialoog

deelhoudersvergadering stemde onze vermogensbeheerder tegen

met Shell over de zorgwekkende olievervuiling in Nigeria. Dit jaar is

een beschermingsconstructie die niet in het belang zou zijn van

wederom gesproken met de CEO van Shell, de directeur verantwoor-

de minderheidsaandeelhouders. Het voorstel werd echter door de

delijk voor de Nigeriaanse activiteiten en de voorzitter van de raad

meerderheid van de aandeelhouders aangenomen.

van commissarissen. In oktober 2012 is een lid van het ESG-team

Het schandaal rond Olympus is voor de Japanse beursautoriteiten

in Nigeria geweest waar contact is geweest met het lokale manage-

aanleiding geweest om strengere corporate governance-regels op

ment van Shell Nigeria. Daarbij is inzicht gekregen in de omvang

te stellen.

van de vervuiling en het probleem van de illegale raffinaderijen en illegale olieopslag.

Reed Elsevier

Mede onder invloed van de aanhoudende aandacht voor de kwestie

In het afgelopen jaar heeft het ESG-team van onze vermogensbe-

door onze vermogensbeheerder en andere institutionele beleggers

heerder gesproken met Reed Elsevier over de bezoldigingsstructuur

heeft Shell de afgelopen jaren vooruitgang geboekt. Er is nu bijvoor-

van de raad van bestuur. Tevens werd gesproken over de verande-

beeld beter inzicht in de voortgang van het opruimen van bestaande

ring van het bedrijfsmodel vanwege vergaande digitalisering en

en nieuwe vervuiling. Shell staat nu meer open voor onafhankelijke

de consequenties daarvan voor het duurzaamheidprofiel en het

audits en advies. Daarnaast is ook het contact van de oliemaat-

ketenbeheer. De onderneming is aangesproken op de ruimhartige

schappij met lokale organisaties verbeterd.

beloning voor de nieuwe CFO en op de eenmalige vergoeding die

Toch is voor een duurzame oplossing voor de hele Niger-delta

hem werd geboden om de overstap naar de onderneming te maken.

nog heel veel werk te doen. Ondanks de verbeterde relaties is het

Reed Elsevier heeft aangegeven dat het de zorgen van de institutio-

wantrouwen bij lokale gemeenschappen en niet-gouvernementele

nele beleggers begrijpt, maar heeft geen wijzigingen aangebracht in

organisaties (NGO’s) nog groot. Zij zetten bijvoorbeeld vraagtekens

de financiële vergoeding van haar bestuurders.

bij de methode die Shell gebruikt om de olievervuiling op te ruimen. Daarbij worden ze ondersteund door kritische geluiden van het

Apple

Milieuprogramma van de VN (UNEP) dat hiernaar onderzoek heeft

De Amerikaanse elektronicaproducent Apple heeft in 2012 opnieuw

gedaan en een rapport publiceerde in 2011.

de aandacht van beleggers getrokken vanwege slechte arbeidsom-

Onze vermogensbeheerder heeft Shell na de publicatie van het

standigheden van zijn toeleveranciers in China. Vooral Foxconn

UNEP rapport gevraagd naar een extern geverifieerd onderzoek dat

trekt daarbij de aandacht. In 2012 heeft onze vermogensbeheerder

de effectiviteit en toepasselijkheid van de methode vaststelt en waar

opnieuw met Apple gecorrespondeerd over de noodzaak van goede

nodig verbetert. Shell heeft hiervoor Buro Veritas ingeschakeld en

arbeidsomstandigheden en een goed toezicht van de onderne-

heeft een aantal lokale NGO’s bij het onderzoek betrokken. Dit is

ming zelf op de hele productieketen. Zo is Apple gevraagd om een

positief. Het is van groot belang dat de uitkomsten en aanbevelin-

bredere basis van producenten en andere toeleveranciers te creëren

gen in het eindrapport van Buro Veritas het draagvlak vergroot voor

zodat het gemakkelijker is over te stappen, mocht er bij één van hen

de manier waarop Shell zijn verantwoordelijkheid neemt voor de

misstanden ontstaan. Daarnaast is Apple gevraagd nog meer te

vervuiling in Nigeria.

doen aan het reduceren van overwerken door fabrieksarbeiders. Apple heeft zelf de Fair Labor Association (FLA) ingeschakeld om onderzoek te doen naar de arbeidsomstandigheden in de fabrieken die voor Apple produceren in onder meer China. De bevindingen van de FLA over arbeidsomstandigheden in de fabrieken zijn publiek gemaakt en laten zien dat er verbeteringen worden doorgevoerd en vorderingen worden geboekt. Hoewel er nog een weg te gaan is, zijn er aanwijzingen dat de doorgevoerde verbeteringen daadwerkelijk leiden tot betere arbeidsomstandigheden op de werkvloer. In 2013 zal onze

18

4.3 Dialoog met markt, beleidsmakers en maatschappelijk middenveld

4.3.2. Robuuste klimaatwetgeving

Het is voor SPW belangrijk dat zijn vermogensbe-

in het Verenigd Koninkrijk en de orkaan Sandy aan de oostkust van

2012 kende opnieuw veel schade door extreem weer: grote bosbranden in Rusland eind juli en in Australië in december, overstromingen

heerder voortdurend in gesprek is met andere financiële partijen,

de Verenigde Staten. Het debat over de kwestie dat extreem weer al

beleidsmakers en maatschappelijke organisaties in binnen- en bui-

dan niet wordt veroorzaakt door klimaatverandering blijft wereldwijd

tenland. Die dialoog is belangrijk om wereldwijd duurzame bedrijfs-

gevoerd worden. Tegelijkertijd wordt er wereldwijd geïnvesteerd in

voering en goed ondernemingsbestuur te bevorderen. Tegelijkertijd

energie-efficiëntie, het terugdringen van de uitstoot van broeikasgas-

houden de gesprekken met collega-pensioenfondsen en belang-

sen en het beperken en zelfs voorkomen van schade door extreem

hebbenden onze vermogensbeheerder scherp op de thema’s en

weer dat leidt tot droogte of juist overstromingen. SPW belegt een

ontwikkelingen die onze organisatie en reputatie kunnen raken. Dat

deel van zijn portefeuille direct in bedrijven die bijdragen aan duur-

zorgt ervoor dat wij daar beter op kunnen inspelen. Het afgelopen

zame ontwikkeling. Daarmee dragen we bij aan een gezonder milieu

jaar is onze vermogensbeheerder regelmatig bevraagd over de rol in

en een betere leefwereld.

en haar standpunten over onder andere mensenrechten, beleggen in fossiele brandstoffen en beleggen in Nederland. Dit gebeurde

Klimaatonderhandelingen

naar aanleiding van publicaties van verschillende rapporten over het

Sinds 1990 is de uitstoot van broeikasgassen met meer dan 50

beleggingsbeleid van institutionele beleggers.

procent gestegen. In het verdrag van Kyoto (in 1997) was op

SPW wil actief bijdragen aan de ontwikkeling van beleid, normen

internationaal niveau afgesproken dat eind 2012 een reductie van 5

en gedragscodes voor een betrouwbaar en robuust beleidskader en

procent zou plaatsvinden. Die doelstelling is dus niet bereikt. Als we

integere financiële markten. Deze zaken vinden wij belangrijk om ook

de temperatuurstijging van de aarde willen beperken tot maximaal

op lange termijn de pensioenbelangen van onze deelnemers veilig te

2 graden Celsius, zoals afgesproken in het Mexicaanse Cancun in

stellen. Daar hoort aandacht en inzet voor betrokken aandeelhouder-

2011, zullen de wereldwijde CO2-emmissies in 2050 met 80 procent

schap en het herstel van het vertrouwen in de financiële sector bij.

gereduceerd moeten worden. Begin december vorig jaar vonden in Doha (Qatar) de jaarlijkse klimaatonderhandelingen plaats. De

4.3.1. Rio+20

bijeenkomst leverde geen zichtbare wijzigingen op in internationale

Het Braziliaanse Rio de Janeiro mocht in 2012 opnieuw, net als

afspraken en wet- en regelgeving rond energie en broeikasgassen.

in 1992, de gastheer zijn van de internationale conferentie voor

Eén van de redenen daarvoor zou kunnen zijn dat er wordt gewerkt

duurzame ontwikkeling van de Verenigde Naties. Principles for

aan een klimaatakkoord in 2015.

Responsible Investment (PRI) – een internationale beleggersorga-

Institutionele beleggers wereldwijd maken zich zorgen over de

nisatie ter bevordering van verantwoord beleggen - organiseerde

gevolgen van klimaatverandering vanwege hun belangen met

de conferentie. Eén van de uitkomsten van die conferentie was de

betrekking tot de lange termijn. Daarom is SPW via onze vermo-

aanbeveling dat beursgenoteerde en grote niet-beursgenoteerde

gensbeheerder lid van de European Institutional Investors Group

ondernemingen hun rapportage over strategie, beleid en prestaties

on Climate Change (IIGCC). Samen met andere regionale beleg-

op het gebied van duurzaamheid zouden moeten integreren met

gersgroepen (Noord-Amerika, Azië en Australië/Nieuw-Zeeland)

hun gebruikelijke verslaggevingsverplichtingen en –schema. Deze

is voorafgaand aan de klimaattop in Doha aangedrongen op een

oproep werd gedaan onder het ‘Framework for action’ dat in de

standvastiger overheidsbeleid, een betere samenwerking tussen

‘Rio+20-verklaring’ staat.

regeringen en strengere internationale afspraken.

Onze uitvoeringsorganisatie heeft namens de ICGN bij de politici

Tevens steunt de IIGCC de pogingen van verschillende politieke par-

aangedrongen op steun voor de oproep tot betere geintegreerde

tijen in het Europees Parlement om het Europese Emissions Trading

verslaglegging.

System (ETS) voor een ondergang te behoeden. Zoals de Europese Commissie zelf constateert: er is een enorm overschot aan conces-

Daarnaast steunt SPW actief de initiatieven van de VN Principles

sies door deze emissiehandel. De prijs van CO2 is daardoor gedaald

of Responsible Investment om meer aandacht te besteden aan het

naar nog geen 1 7 per ton, terwijl een prijs van 1 25 per ton nodig

verbinden van variabele beloning van de raad van bestuur en de

zou zijn om het aantrekkelijk te maken om te beleggen in schonere

ESG-prestaties van ondernemingen. Tijdens de conferentie in Rio is

energietechnologieën. De daling is weliswaar een combinatie van

daarover gesproken. We voeren al langere tijd dialoog met onderne-

goede factoren, zoals hogere energie-efficiëntie, en slechte factoren

mingen over deze thema’s.

zoals de economische crisis en een overvloed aan gratis rechten.

19

Het blijft echter belangrijk dat we de kosten van klimaatverandering

beleid van de onderneming. Als diverse grote telecombedrijven met

op een goede manier kunnen verrekenen.

elkaar vergeleken worden dan zijn er nog ruime verschillen in de

De commissie heeft in november vorig jaar een rapport geschreven

manier waarop energiemanagement is verankerd in de organisatie

voor het Europese parlement en de Europese raad met zes aanbeve-

en de manier waarop daarover wordt gecommuniceerd. Er is daar

lingen om de ETS en de prijs van CO2 weer van waarde te maken.

nog ruimte voor verbetering.

4.3.3 Geïntegreerde bedrijfsrapportage We zijn via onze vermogensbeheerder zeer nauw betrokken bij de

4.3.4 OESO-richtlijnen voor multinationale ondernemingen

discussie rond en ontwikkeling van ‘integrated reporting’, ofwel

De Nederlandse, Noorse en Zuid-Koreaanse Nationaal Contact

geïntegreerde bedrijfsrapportage. Deze manier van rapporteren is

Punten (NCP) van de Organisatie voor Economische Samenwerking

bedoeld om transparantie van bedrijven over hun strategie, beleid

en Ontwikkeling (OESO) ontvingen afgelopen jaar een klacht over

en (ESG-)prestaties te bevorderen. Onze vermogensbeheerder is

de Zuid-Koreaanse staalproducent POSCO. De klacht ging om het

in de International Integrated Reporting Council (IIRC) actief op

voornemen van het bedrijf om in India een staalfabriek te vestigen.

het hoogste niveau van de Council. Daarin neemt hij deel aan de

Onze vermogensbeheerder werd samen met het Noorse staatspen-

zogenoemde Working Group en de Investors Testing Group. Het

sioenfonds aangesproken als aandeelhouder van POSCO via de

IIRC is een interdisciplinair initiatief van toonaangevende mensen

vernieuwde OESO-richtlijnen voor multinationale ondernemingen.

uit het bedrijfsleven, financiële sector, wet- en regelgevers, accoun-

Onze vermogensbeheerder ondersteunt de OESO-richtlijnen voor

tants, academici en maatschappelijke organisaties. In 2012 heeft het

multinationale ondernemingen. Ze zijn onderdeel van de criteria

IIRC zijn eerste raamwerk gepubliceerd en daar wordt nu verder met

van het verantwoord beleggen beleid. Hoe de financiële organisaties

de betrokkenen aan gewerkt. Naar verwachting zal versie 1.0 van

met de richtlijnen moeten omgaan is nog onderwerp van gesprek,

het IR Framework in 2013 gepubliceerd worden na een uitgebreide

omdat de reikwijdte van de richtlijn voor de financiële sector (nog)

consultatie. Tientallen beurs- en niet-beursgenoteerde bedrijven

niet duidelijk is. Onze vermogensbeheerder participeert in het con-

doen mee aan een testprogramma, zodat zij praktische ervaring op

sultatieproces dat de OESO-werkgroep voor de financiële sector is

kunnen doen met het maken van geïntegreerde jaarverslagen en

begonnen. Hoe de financiële organisaties met de richtlijnen moeten

zo hun ervaringen kunnen delen voor verdere ontwikkeling van het

omgaan is nog onderwerp van gesprek, omdat de reikwijdte van de

raamwerk. Het doel is om te zorgen dat het IR Framework tegemoet

richtlijn voor de financiële sector (nog) niet duidelijk is.

komt aan de wensen van de beleggers. Geïntegreerde verslaglegging is werk in uitvoering. Het is een

4.3.5 Europese voorstellen

volgende stap in een proces van toenemende transparantie van

De Europese Commissie heeft in 2012 een eerste voorstel voor deze

beursgenoteerde ondernemingen over hun strategie, beleid en pres-

zogenoemde country-by-country-reporting gedaan en beoogde niet

taties in de breedste zin. De meningen over wat het is en hoe het

alleen de mijnbouw-, olie-en gassector, maar ook de bosbouwsec-

aangepakt moet worden, lopen nog uiteen. Voor onze vermogens-

tor daarin mee te nemen. In het eerste kwartaal van 2013 zullen de

beheerder betekent geïntegreerde verslaggeving dat er een duidelijk

Europese voorstellen verder besproken worden als onderdeel van de

verband gelegd wordt met de strategie van de onderneming en

Europese Transparantierichtlijn. Veel bedrijven zijn tegen rapportage

haar ESG-prestaties. Dat vergt van bedrijven een andere manier van

op projectniveau, maar aan de andere kant is het voor ondernemin-

informatievoorziening en een andere bedrijfsvoering.

gen, regeringen en beleggers efficiënter als de Europese wetgeving

Net zoals onze vermogensbeheerder streeft naar de integratie van

eenzelfde rapportagesysteem nastreeft als de Amerikanen. Dat zorgt

financiële analyses en ESG-analyses voor zijn eigen beleggings

voor een wereldwijd wederzijds erkend rapportageproces dat in alle

beleid, zouden beursvennootschappen ook veel meer geïntegreerd

rechtsgebieden van toepassing is. Het is belangrijk dat de uitwer-

moeten denken. Een voorbeeld daarvan is het streven van telecom-

king van het voorstel zorgvuldig gebeurt.

bedrijven om efficiënter met energie om te gaan. Datacentra en groei van dataverkeer door bedrijven en consumenten en de grote

4.3.6 Bijdragen aan nationale en internationale consultaties

concurrentie in de markt zijn besparingen op de kosten van energie

Met het lidmaatschap, via onze vermogensbeheerder, van diverse

een belangrijk aandachtspunt. Daarom mogen energie- en

organisaties en initiatieven op het gebied van verantwoord aandeel-

klimaatbeleid niet beperkt blijven tot de duurzaamheidafdeling,

houderschap, corporate governance, verslaggeving en duurzaam-

maar moeten ze een integraal onderdeel worden van het totale

heid beogen we de inhoud van wet- en regelgeving te beïnvloeden

telefoonnetwerken gebruiken veel energie. Door de exponentiële

20

die gevolgen kan hebben voor onze positie en onze rechten als belegger. Het is voor SPW als belegger en aandeelhouder erg belangrijk om via onze vermogensbeheerder enige invloed uit te kunnen oefenen op nationale en internationale regels die gevolgen kunnen hebben voor onze activiteiten en doelstellingen. Om die invloed kracht bij te zetten, zoeken we medestanders en gelijkgestemde organisaties. Afgelopen jaar is via onder andere het Nederlandse corporate governance-platform Eumedion een reactie gegeven op diverse Nederlandse wetsvoorstellen en meegedaan aan Europese consultaties. Eén van die Europese consultaties ging over mogelijke maatregelen om het aantal vrouwelijke bestuurders en commissarissen te verhogen. Daarnaast was er een consultatie over aanpassingen in de Transparantierichtlijn en de aanpassing van de Marktmisbruikrichtlijn. Ook heeft onze vermogensbeheerder meegedaan aan de consultatie van het ministerie van Financiën over het wetsvoorstel voor het verbod op beleggen in clustermunitie. Dat verbod is vastgelegd in een algemene maatregel van bestuur, maar de wetgever heeft geen officiële uitsluitingslijst gepubliceerd. Wij hebben onze eigen selectie gemaakt zoals die in onze uitsluitingenlijst op pagina 11 te vinden is. Via Eumedion, waar onze vermogensbeheerder deelnemer van is, is gevraagd om een door de Nederlandse overheid opgestelde lijst van verboden clustermunitiefabrikanten te publiceren. Daarnaast stelt onze vermogensbeheerder het op prijs als er vanuit de overheid meer duiding komt over de nieuwe maatregel, evenals de implementatie en de naleving daarvan.

21

5. Vooruitblik op 2013

De eerste maanden van 2013 hebben aangetoond

Onze vermogensbeheerder speelt een prominente rol in het ver-

hoe belangrijk het is dat pensioenfondsen zoals

duurzamen van vastgoed via de Global Real Estate Sustainability

SPW in hun beleggingsbeleid ook risico’s en kan-

Benchmark. Ook in 2013 worden via de zogenoemde GRESB survey

sen op ESG-gebied meewegen. Op 1 januari 2013

beursgenoteerde en niet-beursgenoteerde vastgoedbedrijven aange-

is bijvoorbeeld de algemene maatregel van bestuur

spoord om transparanter te worden over hun ESG-prestaties.

voor het verbod op beleggen in clustermunitie ingegaan. Omdat wij al langer de overtuiging hadden dat we pensioengelden niet in der-

In 2013 gaat de ontwikkeling van geïntegreerde verslaggeving door.

gelijke wapens willen beleggen, hadden wij de producenten ervan al

Als institutionele belegger is SPW via zijn vermogensbeheerder

uitgesloten in onze portefeuille.

betrokken bij het International Integrated Reporting Council via het bestuur en een aantal technische commissies. In de loop van

Ook in 2013 zal onze vermogensbeheerder het gesprek met de

2013 worden de eerste ervaringen van ondernemingen met het

samenleving blijven aangaan over maatschappelijke vraagstukken

zogenoemde integrated reporting framework verwacht. Het is voor

waar wij als pensioenbelegger invloed op hebben. De informatie en

beleggers van belang dat een geïntegreerde verslaggeving een beter

overwegingen van deelnemers en maatschappelijke organisaties

inzicht in de waarde en de waardecreatie van de onderneming

is van groot belang voor onze taak om het pensioenvermogen van

oplevert.

onze deelnemers veilig te stellen voor de toekomst. Ook in 2013 zal SPW zich blijven inzetten voor een integere discusVanzelfsprekend wordt in 2013 de dialoog met ondernemingen –

sie over de rol die pensioenfondsen willen spelen in de ontwikkeling

beursgenoteerd en niet-beursgenoteerd –door onze vermogensbe-

van Nederland. Wij zijn via onze vermogensbeheerder betrokken

heerder namens SPW voortgezet. Belangrijke onderwerpen waar we

bij het zogenoemde Catshuisoverleg waar met de sociale partners

met ondernemingen over blijven spreken zijn onder andere goed

gesproken wordt over beleggen in Nederland door pensioen-

personeelsbeleid, efficiënt waterbeheer en de gevolgen van klimaat-

fondsen. Wij willen beleggen in Nederland maar alleen als dat in

verandering. Thema’s op het gebied van bestuur zoals bezoldigings-

overeenstemming is met onze verplichtingen en als de beleggings-

beleid, onafhankelijkheid van bestuurders en opvolgingsplanning

voorstellen voldoen aan onze financiële rendementseisen met een

zullen opnieuw aan de orde komen. Daarnaast zijn er onderwerpen

bijbehorend risico- en duurzaamheidsprofiel. Wij hebben een verant-

waar we al over in gesprek zijn, maar die nu door een aantal inciden-

woordelijkheid naar de deelnemers voor wie wij pensioen verzorgen.

ten en wetgeving prominenter op de agenda staan. Een voorbeeld

Zij verwachten van ons dat we prudent met hun pensioen omgaan.

daarvan is fraude en corruptie en de manier waarop bestuurders

Daarom verwachten we van de partijen die ons willen betrekken

werkelijk zicht hebben op de activiteiten van dochterondernemin-

bij bepaalde beleggingen dat ze open staan voor financiële oplos-

gen. De kwaliteit van bestuurders en hun vermogen om een integere

singen die bij ons passen en in een aantal Europese landen heel

bedrijfscultuur te onderhouden speelt daarbij een belangrijke rol.

gebruikelijk zijn.

Eind 2012 heeft onze vermogensbeheerder een belangrijke stap

SPW heeft besloten in 2013 haar vermogen te centraliseren bij een

gezet in het verder verbeteren van het stemproces. Met de intro-

vermogensbeheerder onder andere om een consistent ESG-beleid

ductie van een nieuw instrument van ons stemadviesbureau is het

te waarborgen. Dit zal vanaf juli 2013 geëffectueerd zijn.

voor alle medewerkers die betrokken zijn bij een beleggingsproces eenvoudiger om in een vroegtijdig stadium invloed te hebben op de vaststelling van het stembeleid. In 2013 zal de ESG-integratie in alle beleggingscategorieën verder verdiept worden. De kennis en ervaring die de afgelopen jaren zijn opgedaan in de afzonderlijke categorieën worden breder toegepast op de gehele portefeuille.

22

23

Colofon Redactie: SPW Vormgeving en realisatie: Dadomoto, Nieuwegein Druk: Dadomoto, Nieuwegein © SPW augustus 2013 Niets uit deze uitgave mag zonder schriftelijke toestemming van SPW worden verveelvoudigd.

24

Inhoudsopgave. 1. Voorwoord Kengetallen in Het verantwoord beleggen De uitvoering van het 12 verantwoord beleggenbeleid

Recommend Documents