ABP Verslag Verantwoord Beleggen

2008

ABP Verslag Verantwoord Beleggen

ABP Verslag Verantwoord Beleggen 2008

2 ABP

Inhoudsopgave

Voorwoord 5 Beleid Verantwoord Beleggen 6 Visie 6 Het ABP Beleid Verantwoord Beleggen 6 Beleidsimplementatie 8 Milieu: klimaatverandering als prioriteit 12 Uitdagingen en initiatieven 12 Integratie van milieuvraagstukken in investeringen 13 Dialoog en beïnvloeding 14 Investeren in milieuduurzaamheid 15 Spelregels voor duurzaamheid 18 Sociaal: mensenrechten als speerpunt 21 Integratie van sociale vraagstukken in investeringen 21 Dialoog en beïnvloeding 22 Investeren in sociale duurzaamheid 28 Spelregels voor duurzaamheid 29 Corporate governance: actief aandeelhouderschap 30 Stemmen op aandeelhoudersvergaderingen 30 Beloningsbeleid 31 Benoeming bestuurders 31 Aandeelhoudersresoluties 32 Dialoog en beïnvloeding 33 Schadeclaims 34 Vooruitblik 37

3 Verslag Verantwoord Beleggen 2008

De algenvijver van algenkwekerij Ingrepro. Een alg verdubbelt zich in een dag en levert twintig keer zoveel olie als koolzaad of zonnebloem.

Voorwoord

Vorig jaar bracht ABP zijn eerste Verslag Verantwoord Beleggen

Samenvattend kun je zeggen dat het gaat om thema’s die

(2007) uit. In dit verslag lag het zwaartepunt bij het beleid van het

bedrijven en milieu ingrijpend en mensen vaak ook persoonlijk

pensioenfonds in dit kader. Ook in het verslag over 2008 krijgt dit

raken. Deze wetenschap brengt voor ABP kansen met zich mee,

de vereiste aandacht, maar daarnaast is er nu een uitgebreidere

maar ook verantwoordelijkheden. Over beide leggen we in dit

doorkijk naar de activiteiten waarmee we ons Beleid Verantwoord

verslag verantwoording af.

Beleggen hebben ingevuld. Sinds de publicatie van het eerste verslag is een wereldwijde financiële en economische crisis ontstaan. Daarop wordt in dit verslag niet nadrukkelijk ingegaan, al heeft de crisis ook zijn uitstraling naar ABP’s activiteiten voor verantwoord beleggen, bijvoorbeeld omdat ABP aandeelhouder is van financiële instellingen. Uit het overzicht van deze activiteiten blijkt dat ABP via zijn beleggingen betrokken is bij nagenoeg alle soorten belangrijke hedendaagse maatschappelijke kwesties over de hele wereld. Denk aan klimaatverandering, een kwestie waarvoor ABP in 2008 forse stappen heeft gezet. Maar ook voor andere milieukwesties maakt ABP zich sterk, zoals het tegengaan van milieuveront reiniging door mijnbouwondernemingen, investeringen in zonneen windenergie, hergebruik van gemeentelijk en landbouwafval voor schone energie en de ontwikkeling van energie-efficiënte motoren door een autofabrikant. Op sociaal-maatschappelijk gebied kan worden gedacht aan werknemersrechten bij een grote supermarktketen, het scheppen van werkgelegenheid door investeringen in duurzame bosbouw en toegang tot medische zorg voor lagere inkomensklassen. Ten slotte deelt ABP de zorgen over topbeloningen bij grote ondernemingen, waarover de gemoederen in Nederland regelmatig verhit zijn.


Mr. H.C.J.L. Borghouts, voorzitter ad interim bestuur ABP

Beleid Verantwoord Beleggen

De onderwerpen waarover onze vermogensbeheerder met ondernemingen van gedachten wisselt, verschillen van jaar tot jaar. In de hoogconjunctuur, tot begin 2008, speelde de vraag of onze beleggingen in grondstoffen bijdroegen aan hoge grondstofen voedselprijzen voor mensen in minder welvarende landen. In de tweede helft van 2008 deed de kredietcrisis andere zorgen

Visie

rijzen. Aandelen verloren aan waarde, bedrijven kondigden

Het stelsel van ondernemingsgewijze productie kent zowel

ontslagen aan en de prijzen van grondstoffen daalden.

politieke als economische zeggenschap. Als belegger van pensioenvermogen heeft ABP, gewild of niet, economische

De prioriteiten in het ABP Beleid Verantwoord Beleggen zijn

zeggenschap. Via onze beleggingen hebben we immers enige

echter blijvend, namelijk bijdragen aan:

invloed op ondernemingen, die op hun beurt invloed uitoefenen

– het tegengaan van klimaatverandering;

op wat er in de wereld gebeurt.

– het versterken van de bescherming van mensenrechten; – goed bestuur van de ondernemingen die de waarde moeten

Wij hebben het feitelijke beheer van het pensioenvermogen sinds

creëren waarmee een goed pensioen voor de deelnemers

1 maart 2008 uitbesteed aan een uitvoeringsorganisatie. ABP

mogelijk wordt.

geeft deze pensioenvermogensbeheerder richtlijnen mee voor de uitvoering van het beleggingsbeleid. Beleid en uitvoering liggen in

Het ABP Beleid Verantwoord Beleggen

elkaars verlengde. Waar mogelijk, onderzoekt onze vermogens

Doel van het ABP Beleid Verantwoord Beleggen is:

beheerder een onderneming of project nauwgezet. Gekeken

– het voor risico gecorrigeerde financiële rendement te

wordt naar de soliditeit, de verwachte rendementen en de bijbehorende financiële risico’s. De manier waarop de onder neming omgaat met werknemers en milieu wordt geanalyseerd, en er wordt duidelijk gemaakt aan welke criteria een onderneming moet voldoen om ABP als investeerder aan boord te krijgen.

verbeteren; – blijk te geven van de maatschappelijke verantwoordelijkheid van het fonds; – bij te dragen aan het waarborgen van de integriteit van de financiële markten, waarvan ABP afhankelijk is voor beleggings mogelijkheden.

De invloed van ABP op het beleid van ondernemingen is lang niet altijd gebaseerd op juridische overeenkomsten, te meer daar het

Verantwoord beleggen moet zo bijdragen aan het realiseren van

belang per onderneming vaak klein is. Veel vaker is onze invloed

de hoofddoelstelling van ABP: het verschaffen van aantrekkelijke

gebaseerd op overtuigingskracht. ABP wil dan ook dat zijn

pensioenen tegen een redelijke premie.

vermogensbeheerder gesprekspartner is van de ondernemingen waarin het belegt en de dialoog maakt tot onderdeel van zijn Beleid Verantwoord Beleggen, waarover we in dit verslag verantwoording afleggen.

6 ABP

Het ABP Beleid Verantwoord Beleggen, zoals vastgesteld in december 2007 Milieu-, sociale en governance- (ESG-) factoren integreren

In overleg treden met beleidsmakers met als oogmerk het

in het beleggingsproces

bevorderen van duurzaamheid en het verbeteren van de

We zullen de effecten van ESG-factoren analyseren in alle gevallen

corporate governance-normen in de markt als geheel

waarin dit praktisch mogelijk is en rekening houden met deze

We zullen als grote institutionele belegger overleg voeren met

factoren bij het nemen van onze beleggingsbeslissingen.

beleidsmakers en regelgevers in Nederland en in andere landen om beleid en normen te bevorderen die in het belang van onze

In dialoog treden met ondernemingen waarin ABP belegt,

(gewezen) deelnemers een bijdrage kunnen leveren aan duurzame

om zo verbetering van duurzaamheid en goed onder

bedrijfsvoering en betere corporate governance.

nemingsbestuur te bewerkstelligen ABP verwacht van ondernemingen dat deze zich houden aan de

Niet beleggen in ondernemingen die direct betrokken zijn bij

normen die vastgelegd zijn in het United Nations Global Compact,

de productie van goederen die verboden zijn op grond van

de OECD Guidelines for Multinational Enterprises, de OECD

Nederlandse of internationale weten regelgeving, of die volgens

Principles of Corporate Governance en het International

zeer breed in Nederland gedragen opvattingen verwerpelijk zijn

Corporate Governance Network Statement on Global Corporate

ABP belegt niet in ondernemingen die betrokken zijn bij de vervaar

Governance Principles. We zullen gebruikmaken van onze positie

diging van producten die verboden zijn op grond van door de

als belegger om invloed uit te oefenen op ondernemingen die

Nederlandse regering erkende (inter)nationale wetgeving of waarvan

deze normen in onvoldoende mate in acht nemen. We zullen

te verwachten is dat ze in de nabije toekomst verboden zullen worden

overgaan tot afstoting van onze belegging in ondernemingen die

op grond van door de Nederlandse regering erkende (inter)nationale

bij voortduring tekortschieten in het verbeteren van hun praktijken.

wetgeving. Tevens beleggen we niet in ondernemingen die zich in belangrijke mate richten op productie van goederen die volgens zeer

Kiezen voor een actieve en verantwoorde uitvoering van het

breed in Nederland gedragen opvattingen verwerpelijk zijn.

corporate governance-beleid We zullen in alle gevallen waarin dit mogelijk is gebruikmaken van

Samenwerken met andere institutionele beleggers en partijen

de met aandelen verbonden stemrechten. We zullen - wanneer

in de beleggingsindustrie om dit beleid te implementeren

nodig - actief de dialoog voeren met het management van

We werken samen met pensioenfondsen en andere langetermijn

ondernemingen over hun strategie en corporate governance.

beleggers, financiële dienstverleners, analisten en andere partijen in de beleggingsindustrie om duurzame bedrijfsvoering en goede

Gebruikmaken van mogelijkheden om te investeren in

corporate governance te bevorderen.

oplossingen voor duurzaamheidsvraagstukken We zullen zoeken naar mogelijkheden om direct of indirect te

Verantwoording afleggen over ons Beleid Verantwoord Beleggen

beleggen in ondernemingen waarvan de activiteiten primair en

We zullen luisteren naar de meningen van onze stakeholders, met

expliciet gericht zijn op het bevorderen van duurzaamheid en

name de deelnemers, over ons beleid inzake duurzaamheid en

die tevens beantwoorden aan de eisen die wij stellen voor wat

corporate governance en aan hen rapporteren over de uitvoering

betreft risico en rendement in het belang van onze (gewezen)

van dit beleid.

deelnemers.


Beleidsimplementatie

Bij de uitvoeringsorganisatie van ABP werkte in 2008 een team

De manier waarop onze vermogensbeheerders milieu-, sociale en

van zes personen aan de uitvoering van het Beleid Verantwoord

governance-aspecten integreren, verschilt per

Beleggen. Dat doen zij tezamen met de portefeuillemanagers die

beleggingscategorie (aandelen, vastgoed, enzovoort), maar is

verantwoordelijk zijn voor de investeringen in beursgenoteerde

ruwweg te verdelen in vier groepen:

bedrijven, obligaties, infrastructuur, grondstoffen, hedgefunds en

– Per sector en beleggingscategorie worden de belangrijkste

private equity. Specialisten van de juridische afdeling en de

milieu-, sociale en corporate governance-vraagstukken

communicatieafdeling zijn nauw betrokken bij het beleid, dat

geïdentificeerd. Dit wordt gedaan in nauwe samenwerking met

wordt uitgevoerd onder toezicht van een stuurgroep bestaande

de portefeuillemanagers, zodat zij deze vraagstukken kunnen

uit de verantwoordelijke managers van de verschillende afdelingen

meenemen in hun investeringsbeslissingen.

en wordt voorgezeten door de chief investment officer.

– Grote en strategische investeringsbeslissingen worden door het management van onze vermogensbeheerder genomen en daarin worden ook milieu-, sociale en corporate governancevraagstukken kritisch bekeken. – Het duurzame gehalte van investeringen wordt geanalyseerd. – De ontwikkelingen in het publieke debat en weten regelgeving worden op de voet gevolgd. Bij zijn analyses en onderzoeken gebruikt onze vermogens beheerder informatie van gespecialiseerde onderzoeksinstellingen, effectenmakelaars, maatschappelijke organisaties (NGO’s) en andere relevante bronnen. Onderzoek naar duurzaamheid en governance kan de basis zijn voor de beslissing om al of niet tot een belegging over te gaan, een belegging af te stoten of de omvang van een belegging te verkleinen of vergroten. Dat wil niet zeggen dat ABP alleen investeert in de groenste of de schoonste bedrijven. Er worden goed onderbouwde beleggingsbeslissingen genomen op basis van de ESG1-factoren en de financiële vooruitzichten van een onderneming.

1 De Engelse afkorting ESG staat voor milieu (environment), sociaal (social) en governance.

8 ABP

Onderstaande tabel geeft per beleggingscategorie een overzicht van deze werkzaamheden.

Magazijn in het hoofdkantoor van Fair Trade Original, de groothandelswinkel voor wereldwinkels. Het populairste speel goed, een voetbal, tegen kinderarbeid.

Voorbeelden van onze activiteiten in 2008 om invulling te geven aan het Beleid Verantwoord Beleggen Soort belegging

Activiteit

Beursgenoteerde aandelen

– Analyse van de duurzaamheidsscore van bedrijven in de belangrijkste portefeuilles. – Onderzoek naar de beleggingsmogelijkheden in zonne-energie en de invloed van klimaatverandering op elektriciteitsbedrijven in de EU. – Project over de toegang tot medicijnen in ontwikkelingslanden. – Voortzetting beleid om af te zien van beleggingen in bedrijven die direct zijn betrokken bij de productie van landmijnen en clusterbommen. – Gesprekken met bedrijven als Total, Freeport McMoRan, Wal-Mart, Vedanta Resources, Anglo-American, PetroChina en Daewoo International over duurzaamheidskwesties. – Uitoefening stemrecht in bijna vijfduizend vergaderingen van aandeelhouders in de hele wereld.

Obligaties

– Organisatie workshops op kantoren van onze vermogensbeheerder in Amsterdam en New York ter verkenning van de mogelijkheden voor integratie van duurzaamheid en corporate governance in de beleggingen in vastrentende waarden

Vastgoed

– Organisatie workshops op kantoren van onze vermogensbeheerder in Amsterdam en New York ter verkenning van de mogelijkheden voor integratie van duurzaamheid en corporate governance in de vastgoedbeleggingen.

Infrastructuur

– Analyse van de gevolgen van nieuwe beleggingen voor maatschappij en milieu. – Verkrijgen van de verzekering van de externe portefeuillebeheerders dat de nodige (voorzorgs) maatregelen worden getroffen met het oog op mens en milieu. – Nieuwe beleggingen in duurzame energie en sociale infrastructuur, zoals scholen.

Bosbouw

– Voortzetting beleid om bij voorkeur te beleggen in bossen met het FSC-keurmerk2 en in NoordAmerika SFI certificatie3.

2 Forest Stewardship Council (FSC), internationaal systeem voor het certificeren van bosbouw die vanuit milieuen maatschappelijk oogpunt duurzaam wordt bedreven. ABP beschouwt FSC als het beste keurmerk voor de bosbouw. 3 Sustainable Forestry Initiative, certificatiesyteem voor de bosbouw, in Noord-Amerika meer gehanteerd dan de FSC.

10 ABP

Soort belegging

Activiteit

Landbouw

– Analyse van de gevolgen van nieuwe beleggingen voor maatschappij en milieu. – Verkrijgen van de verzekering van de externe portefeuillebeheerders dat de nodige (voorzorgs) maatregelen worden getroffen met het oog op mens en milieu.

Microkrediet

– Nieuwe investeringen in microkredieten, voor in totaal USD 140 miljoen.

Private equity

– Gesprekken met AlpInvest4 die ertoe hebben geleid dat AlpInvest een beleid voor maatschappelijk verantwoord ondernemen heeft aangenomen dat volledig aansluit bij het ABP Beleid Verantwoord Beleggen.

Hedgefunds

– Gesprekken tussen het ESG-team en het Hedgefondsen-team om te kijken hoe duurzaamheid het beste kan worden opgenomen in de hedgefonds-beleggingen.

Alle beleggingscategorieën

– Formalisering van de procedures voor alle nieuwe beleggingen, zodat belangrijke nieuwe beleggingen in alle categorieën worden onderworpen aan een governance- en duurzaam heidsanalyse (eind 2008). – Besluit drie medewerkers toe te voegen aan het Duurzaamheids- en Governance-team van onze vermogensbeheerder.

4 AlpInvest, dat de private-equity (niet-beursgenoteerde) portefeuille van ABP beheert, is een samenwerkingsverband met het Pensioenfonds Zorg & Welzijn. Met een beheerd vermogen van in totaal EUR 20 miljard, is AlpInvest een van de grootste private equity-beleggers van Europa.


Milieu: klimaatverandering als prioriteit

Wij maken ons sterk voor zo’n akkoord in de aanloop naar de onderhandelingen die de wereldleiders eind 2009 in Kopenhagen hierover zullen voeren. De Europese Unie heeft, vooruitlopend op een wereldwijd klimaatakkoord, inmiddels vergaande stappen genomen. Eind

Milieuaspecten kunnen een grote invloed hebben op de reputatie

2008 is een voorstel aangenomen tot vermindering van de

en prestaties van bedrijven. Ondernemingen moeten zich

emissies van broeikasgassen in Europa met 20 procent in 2020.

rekenschap geven van het toenemende aantal eisen en regels

Dit heeft al op korte termijn financiële consequenties voor de

op het milieugebied. Ook klanten laten milieuaspecten steeds

elektriciteitssector, autoproducenten, vliegmaatschappijen,

zwaarder meewegen in hun keuze voor producten. Er is een

cementindustrie, olieraffinaderijen en vastgoedbedrijven.

groeiende markt voor groene of schone producten en bedrijven

De ingrijpende aanpak van klimaatverandering in Europa vindt

spelen daarop in. Milieu is echter een ruim begrip en omvat een

navolging in andere landen. In de Verenigde Staten bestaan al

lange lijst van onderwerpen, van energieverbruik tot zwerfafval en

klimaatinitiatieven, zoals in Californië, waar gouverneur Schwar

van broeikasgasemissies tot giftige stoffen. Het verschilt per

zenegger 1 miljoen huizen wil voorzien van zonne-energie.

sector welke milieuaspecten van belang zijn.

De Amerikaanse president Obama heeft in de eerste maand van zijn presidentschap maatregelen genomen om schone energie te

Uitdagingen en initiatieven

stimuleren en heeft plannen om klimaatverandering aan te

Op milieugebied is klimaatverandering een van de grootste

pakken. Ook China heeft onlangs doelen gesteld om zijn bijdrage

uitdagingen voor de wereld. De gedetailleerde onderzoeken

aan klimaatverandering te verminderen en minder

van de Verenigde Naties leveren duidelijk bewijs dat het klimaat

klimaatbelastende steenkool te gebruiken.

5

inderdaad verandert en dat de mens daarvan de oorzaak is. Als de oorzaken van klimaatverandering niet worden aangepakt,

Wereldwijd wordt klimaatbeleid meer en meer voorzien van

zal dit wereldwijd grote gevolgen hebben voor samenleving,

financiële prikkels: heffingen op uitstoot en subsidies voor groene

natuur en economie. Daarom sluiten wij ons aan bij het doel in het

producten. Die prikkels kunnen van grote betekenis zijn voor de

jongste rapport van de IPCC, die voor de ontwikkelde landen een

resultaten van ondernemingen en daarmee voor de waarde van

vermindering van de uitstoot van broeikasgassen met 80 tot 95

de beleggingen van ABP. De combinatie van maatschappelijke

procent in 2050 voorstelt . Om deze doelstelling te halen, is een

verantwoordelijkheid en de potentiële financiële gevolgen voor

krachtig en wereldwijd ondersteund klimaatakkoord nodig.

de investeringen maakt klimaatverandering voor ABP tot het

6

belangrijkste milieuaspect van dit moment. Onze vermogens 5 Rapporten van de IPCC

beheerder kijkt echter ook naar andere milieuaspecten. We

6 Gupta, S., D. A. Tirpak, N. Burger, J. Gupta, N. Höhne, A. I. Boncheva, G. M.

verwachten van bedrijven waarin we beleggen dat zij verantwoord

Kanoan, C. Kolstad, J. A. Kruger, A. Michaelowa, S. Murase, J. Pershing, T. Saijo, A.

omgaan met het milieu, en dat zij milieuvriendelijke producten en

Sari, 2007: Policies, Instruments and Co-operative Arrangements. In Climate Change

technologie ontwikkelen. Doen zij dat niet, dan worden ze hier op

2007: Mitigation. Contribution of Working Group III to the Fourth Assessment Report

aangesproken. Daarmee bouwen we voort op de standaarden

of the Intergovernmental Panel on Climate Change, pg. 776: www.ipcc.ch/pdf/

van het Global Compact, dat bedrijven oproept tot het:

assessment-report/ar4/wg3/ar4-wg3-chapter13.pdf. Based on stabilisation at low

– zorgvuldig tegemoet treden van milieu-uitdagingen;

emission levels (i.e. 450 ppm CO2-eq).

12 ABP

– nemen van meer verantwoordelijkheid op milieugebied;

Figuur 1. CO2 intensiteit van Europese elektriciteitsproducenten.

– bevorderen van de ontwikkeling en verspreiding van milieuvriendelijke technologie.

CO2 intensity, 2007 (kgCO2/MWh)

Integratie van milieuvraagstukken in investeringen

Fortum

De uitstoot van broeikasgassen is voor elektriciteitsbedrijven

EDF

145

belangrijk, omdat deze sector verantwoordelijk is voor 35 procent

Iberdrola

183

van alle CO2-emissies. Na jaren van praten en onderhandelen

(GDF-Suez) Electrabel

300

begint de zorg over klimaatverandering zich nu te vertalen in

E.ON

403

regels en wetten, en worden emissieplafonds opgelegd aan de

EDP

495

elektriciteitsbedrijven in Europa. Over vijf jaar moeten deze

Enel

496

bedrijven betalen voor elke kilogram broeikasgas die zij produ

Endesa

530

ceren. Voor een aantal Oost-Europese landen, waaronder Polen,

Union Fenosa

535

zijn uitzonderingen gemaakt, maar op den duur moeten zij aan

CEZ

635

dezelfde strenge regels voldoen. Voor de hele Europese

RWE

848

PPC

984

elektriciteitssector kunnen de kosten oplopen tot EUR 35 miljard per jaar. De schoonste elektriciteitsbedrijven kost dat slechts

64

Bron: Cheuvreux

10 procent van de winst, maar voor grote vervuilers kosten de heffingen meer dan de helft van de winst. De beurskoers van

Ook in andere sectoren heeft ABP’s vermogensbeheerder in 2008

vervuilende bedrijven komen hiermee onder druk te staan.

de invloed van milieuvraagstukken op de beleggingen onderzocht. Zo is gekeken naar de invloed van nieuw klimaatbeleid op de

Vooruitlopend op de wetgeving heeft ABP’s vermogensbeheerder

auto-industrie, vliegtuigindustrie en producenten van cement en

al halverwege 2008 de invloed van de plannen op de beleggingen

bakstenen. We denken niet dat de gevolgen van klimaatbeleid op

in elektriciteitsbedrijven beoordeeld en de geschatte toekomstige

de producenten van bakstenen groot zijn, maar blijven het volgen.

prijs van CO2 opgenomen in zijn waarderingsmodellen. Deze

Voor de makers van cement zijn de gevolgen van het nieuwe

analyse leidde tot veranderingen in de portefeuille, bijvoorbeeld

Europese klimaatbeleid minder ernstig dan de initiële plannen

het besluit om aandelen te kopen in Fortum. Dit Finse bedrijf heeft

deden vermoeden. Dit komt mede doordat de Europese

in vergelijking met andere Europese elektriciteitsbedrijven de

beleidsmakers de internationale concurrentiepositie van de

laagste CO2-uitstoot. Op basis van deze analyse is een deel van

cementmakers hebben meegewogen.

de aandelen in RWE, een van de meest CO2 intensieve bedrijven van Europa, verkocht. Niet alle aandelen, omdat RWE een sterke

De auto-industrie heeft op tal van fronten te maken met

financiële balans heeft, wat in de huidige omstandigheden op de

klimaatbeleid. Nieuw Europees beleid verplicht autoproducenten

financiële markten een concurrentievoordeel kan zijn.

vanaf 2012 de uistoot van nieuwe auto’s te verminderen. In verschillende landen is de wegenbelasting afhankelijk gemaakt van CO2-emissies. Verschillende grote steden hebben, om te kunnen voldoen aan de Europese normen voor luchtkwaliteit, beleid ingevoerd om grote, onzuinige auto’s te mijden uit hun


centra. Als reactie op de financiële crisis geven Duitsland,

rechten. Geconcludeerd werd dat het bedrijf, ondanks de fouten

Engeland, Italië en Spanje een inruilbonus aan mensen die hun

in het verleden, nieuw beleid heeft opgesteld, maatregelen heeft

oude, onzuinige auto inruilen voor een nieuwe, zuinige auto.

getroffen en zich nu ervoor inzet om betrokkenheid bij de

Deze ontwikkelingen hebben, naast veel andere financiële

schending van mensenrechten in de toekomst te voorkomen.

overwegingen, een rol gespeeld in de beslissing om te investeren in BMW. Wij zijn van mening dat BMW ten opzichte van de

Besloten is om de inspanningen op milieugebied voort te zetten,

concurrentie een voorspong van 1,5 jaar heeft in de ontwikkeling

vooral wat het lozen van afval door de Grasbergmijn betreft.

en marketing van energie-efficiënte motoren en verwachten dat

Samen met de Zweedse nationale pensioenfondsen AP1, AP2,

het bedrijf in 2012 zal voldoen aan de Europese norm.

AP3 en AP4 is in oktober een conference call gehouden met topmanagers van het bedrijf. Later diezelfde maand is in Londen

Dialoog en beïnvloeding

een persoonlijk gesprek gevoerd met Freeport. Onze drie

Zoals gezegd is een van de belangrijkste pijlers van het ABP

belangrijkste doelstellingen zijn:

Beleid Verantwoord Beleggen het aanwenden van invloed als

– aanmoediging van het bedrijf om meer informatie te publiceren

aandeelhouder om ondernemingen aan te sporen tot het

over de gevolgen van het lozen van mijnbouwafval voor milieu

verbeteren van hun duurzaamheidspraktijken. Hierbij wordt

en gezondheid, zodat kan worden vastgesteld of deze gevolgen

uitgegaan van het VN Global Compact.

acceptabel zijn; – benoeming van een lid van de raad van bestuur met

Het belangrijkste initiatief op milieugebied in 2008 bestond uit de gesprekken die werden gevoerd met Freeport-McMoRan, een van

vaardigheden en ervaring op milieugebied; – vergroting van de betrokkenheid van de lokale gemeenschap

de grootste en meest controversiële mijnbouwondernemingen ter

in Grasberg om de gevolgen van de mijn voor het milieu

wereld. De kopermijn van het bedrijf in Grasberg, West-Papoea,

nauwlettend in de gaten te houden.

Indonesië, is een van de weinige mijnen die grote hoeveelheden mijnbouwafval direct in een plaatselijke rivier lozen in plaats van

In december 2008 heeft onze vermogensbeheerder samen met

het op land op te slaan. Deze praktijk wordt al jarenlang door

Zweedse collega’s en de pensioenfondsen van New York City een

milieuorganisaties bekritiseerd. Bovendien wordt het bedrijf

aandeelhoudersresolutie ingediend voor de algemene vergadering

beschuldigd van betrokkenheid bij schendingen van de

van aandeelhouders van Freeport. Deze vergadering wordt in juni

mensenrechten.

2009 gehouden. In de resolutie wordt Freeport opgeroepen om een bestuurslid te benoemen met grote deskundigheid in

In april 2008, op het hoofdkantoor in New Orleans, VS, zijn

milieuzaken, die door milieuorganisaties en bedrijfsleven als

gesprekken begonnen met Freeport om de feiten op een rij te

autoriteit wordt erkend.

zetten en in kaart te brengen welke verbeteringen nodig waren. Er kon worden vastgesteld dat het bedrijf aanzienlijke vooruitgang

Freeport heeft zich naar aanleiding van onze inspanningen

had geboekt op het gebied van de mensenrechten. Freeport had

voorgenomen om nieuwe informatie te publiceren over de invloed

opdracht gegeven tot een onafhankelijk extern onderzoek en

van de afvalverwerking bij Grasberg op milieu en gezondheid.

heeft de aanbevelingen ter harte genomen. Daarnaast heeft het

Het bedrijf heeft zich bereid getoond om met ons over belangrijke

een vooraanstaande Amerikaanse rechter benoemd tot de raad

kwesties de dialoog aan te gaan. Samen met andere vooraan

van bestuur, met directe verantwoordelijkheid voor de mensen

staande pensioenfondsen wordt die dialoog in 2009 voortgezet.

14 ABP

Investeren in milieuduurzaamheid

buitenwijk van Kansas City. Het project benut stortgas uit de

Beleggen in schone technologie kan bijdragen aan het oplossen

Johnson County Landfill en verwijdert koolstofdioxide en andere

van milieuproblemen. Onze vermogensbeheerder zoekt daarom

verontreinigingen. Het gas dat overblijft, is groen en van dusdanig

actief naar investeringsmogelijkheden die milieuvoordelen

goede kwaliteit dat het op de aardgasmarkt en aan één plaat

combineren met een aantrekkelijk rendement.

selijke industriële gebruiker wordt verkocht.

Van de verschillende technieken voor duurzame energie vinden

De Johnson County Landfill is de grootste particuliere afval

we die voor windenergie het meest volwassen. Daarom nemen

stortplaats in de Verenigde Staten, met een oppervlakte van

we deel in enkele windmolenparken en hebben we aandelen

meer dan 280 hectare in het noorden van Johnson County,

gekocht van bedrijven in de hele windenergieketen, zoals

Kansas. Hier wordt ruim 163.000 kubieke meter stortgas per

toeleveranciers, turbinebouwers en projectontwikkelaars (zie case

dag geproduceerd, genoeg voor circa 13 megawatt elektriciteit,

EDP). Niet alleen de windenergiesector wordt echter onderzocht,

waarmee 10.000 huishoudens van stroom kunnen worden

ook de ontwikkelingen van andere duurzame en efficiënte

voorzien. Stortgas bestaat voor een groot deel uit methaan, dat

technologie worden op de voet gevolgd (zie case ‘Kansen in

een veel sterkere bijdrage aan het broeikaseffect levert dan CO2.

zonne-energie’ in de appendix van dit verslag).

Door energie op te wekken uit stortgas wordt voorkomen dat methaan in de atmosfeer terechtkomt. Bovendien is er dan

Case: Duurzame energie in infrastructuurfondsen

minder behoefte aan niet hernieuwbare energiebronnen als

ABP investeert op verschillende manieren in duurzame energie.

steenkool, olie of aardgas.

Hieronder noemen we een aantal voorbeelden van investeringen in duurzame energie via infrastructuurfondsen. In totaal heeft

Landfill Energy Systems

ABP op deze manier meer dan EUR 100 miljoen toegezegd aan

In 2008 heeft EIF geïnvesteerd in projecten van Landfill Energy

beleggingen in duurzame energie. Meer voorbeelden zijn opge

Systems (LES) waarbij stortgas wordt omgezet in energie.

nomen in de appendix van dit verslag.

Momenteel zijn vijftien van deze projecten, met een netto capaciteit van 61,7 megawatt, operationeel en bevinden zich

Macquarie European Infrastructure Fund

drie projecten, met een capaciteit van in totaal 29 megawatt,

Duurzame energieportefeuille

in de opbouw-/ontwikkelingsfase.

MEIF Renewables is een portefeuille die bestaat uit stortgas-, biomassa- en windenergieprojecten in Frankrijk en het Verenigd

LES is een voorloper in de ontwikkeling, bouw en operatie van

Koninkrijk, en een zonne-energieproject in Spanje. De energie

duurzame energiecentrales op afvalstortplaatsen. Alle projecten

productie uit de MEIF Renewables-portefeuille nam in 2008 met

van LES samen verminderen de uitstoot van het broeikasgas

bijna 60 procent toe tot 1,2 miljoen megawattuur, dankzij nieuwe

methaan met meer dan 4,5 miljoen ton per jaar, dit is vergelijkbaar

windparken in Frankrijk en een betere prestatie.

met de uistoot van 1 miljoen auto’s.

Energy Investors Funds, United States Power Fund 3

Case: Beursgenoteerde aandelen, EDP Renovaveis

Kansas City Landfill Gas (KCLFG), VS

EDP Renovaveis is een ontwikkelaar van windparken, die voor

In april 2008 heeft Energy Investors Funds (EIF) geïnvesteerd in

60 procent in handen is van de moederonderneming EDP, een

KCLFG. Dit is een biogascentrale in Shawnee, Kansas, een

Portugees nutsbedrijf. Het bedrijf zoekt geschikte locaties,


In Brazilië vormt biodiesel in 2010 5 procent van de dieselvoorraad. Dat bespaart het land jaarlijks bijna 700 miljoen euro.

ontwerpt windparken en is verantwoordelijk voor de levering

ontwikkeling van de gemeenschap en FSC-certificatie. Het land

en installatie van windturbines. Het is de op drie na grootste

waarop de bomen worden geplant is uitgeputte landbouwgrond

ontwikkelaar van windenergie ter wereld, vooral actief op het

en het GSFF huurt de plaatselijke bevolking in om de bomen te

Iberisch schiereiland en in de Verenigde Staten. De operationele

planten en beheren. Voor de meesten, overwegend zelfvoor

windparken wekken 2 gigawatt aan energie op en er is voor 11

zienende boeren die de eindjes nauwelijks aan elkaar kunnen

gigawatt aan projecten in ontwikkeling. Dit komt overeen met de

knopen, is dit hun eerste betaalde baan. De oprichters van het

elektriciteitsproductie van ongeveer vijftien grote kolencentrales.

fonds zijn het bisdom van Västerås, de Lutherse Kerk van Zweden

Met deze investeringen voorkomt ABP het vrijkomen van grote

en het Noorse Lutheran Church Endowment.

hoeveelheden CO2. ABP heeft in 2007 voor het eerst in GSFF geïnvesteerd. Samen Toen EDP Renovaveis in mei 2008 naar de beurs ging, vonden

met een bijdrage in 2008 bedraagt ABP’s totale investering in

we de aandelen te duur gezien de verwachte financiële rende

GSFF USD 66 miljoen.

menten. We besloten daarom niet in dit bedrijf te beleggen. Investeringen in groene energie waren in die tijd heel populair en

Case: Hedgefunds, FE Clean Energy

we waren van mening dat EDP Renovaveis als gevolg van deze

Clean Energy Group Inc. richt zich op infrastructuurprojecten in

hype was overgewaardeerd. Wanneer men met beleggen zowel

de opkomende markten voor schone, duurzame energie en

financiële als milieurendementen wil behalen, zijn zorgvuldigheid

energie-efficiëntie. In december 2007 heeft ABP in het vierde

en de juiste timing van groot belang.

fonds van het bedrijf, FE Global IV Clean Energy, Inc. (Fund IV), USD 100 miljoen belegd. Fund IV legt zich nu toe op

Omdat de markten als gevolg van de kredietcrisis vreesden dat

waterkrachtprojecten in Aziatische, opkomende markten en

toekomstige windparken geen waarde zouden creëren, is de

beweegt zich op het gebied van stroom uit biomassa en

koers van het aandeel in de loop van 2008 gedaald tot een

methaanextractieprojecten in Latijns Amerika en Oost-Europa.

aantrekkelijk niveau. Zodra dit onder de EUR 5 kwam, werd

Dit soort beleggingen zijn niet alleen goed voor het milieu, maar

begonnen met kopen. We vonden deze koers aantrekkelijk

komen ook ten goede aan de lokale economieën van ontwikke

vanwege de combinatie van het toekomstperspectief voor

lingslanden, door het scheppen van werkgelegenheid en de

windenergie met de stabiele, gereguleerde kasstroom die

ontwikkeling van duurzame energiebronnen.

bestaande windparken genereren. Fund IV heeft kortgeleden deelgenomen aan de ontwikkeling ABP heeft tot dusver EUR 15 miljoen belegd in EDP Renovaveis,

van een ethanolfabriek in midden-Thailand voor de productie van

met de mogelijkheid om dit belang in de toekomst fors uit te

200.000 liter ethanol per dag. De grondstof voor deze fabriek is

bouwen.

cassave, een ideaal gewas in dit land, omdat het groeit op onvruchtbare grond en gemakkelijk twee jaar kan worden

Case: Global Solidarity Forest Fund

bewaard. Het project draagt bij aan de vermindering van

Het Global Solidarity Forest Fund (GSFF) plant bomen (dennen,

Thailands afhankelijkheid van olie-invoer, die het land nu

teak en eucalyptus) voor commerciële houtplantages in noord-

maar liefst 14 procent van het BBP kost.

Mozambique. Aan deze investeringen liggen ethische, sociaaleconomische en milieuoverwegingen ten grondslag, zoals


Fund IV werkt aan een technische en milieurapportage van een

De gezamenlijke netwerken omvatten zo’n 150 beleggings

bedrijf dat in China drie biomassa-energieprojecten van 50

instellingen met een beheerd vermogen van meer dan

megawatt ontwikkelt. De gepatenteerde technologie van het

USD 9.000 miljard.

bedrijf kan in het snel vervuilende China dankbaar worden toegepast voor hergebruik van gemeentelijk en landbouwafval

De publicatie van de verklaring viel samen met de VN-conferentie

en voor schone energie. De energiecentrales zullen duurzame

over klimaatverandering in het Poolse Poznan, waar overheden

energie leveren aan drie Chinese provincies.

onderhandelden over het klimaatbeleid voor de toekomst. Als investeerder heeft ABP belang bij consistent overheidsbeleid.

Spelregels voor duurzaamheid

Plotselinge beleidswijzigingen kunnen de waarde van bestaande

ABP investeert op verschillende manieren in alternatieve

beleggingen op terreinen als hernieuwbare energie aantasten.

energiebronnen en schone technologie. Om dit op een verant

Ook om toekomstige beleggingsmogelijkheden op de lange

woorde en rendabele manier te doen, zijn we afhankelijk van

termijn aantrekkelijk te houden, is het voor ons van belang dat

technologische ontwikkelingen en innovatief ondernemerschap.

bestaande regelingen niet te vaak of te veel van vorm en omvang

Bedrijven die schone technologie ontwikkelen, kunnen echter in

veranderen.

de beginfase meestal niet concurreren met bestaande bedrijven en gevestigde technologie. In die gevallen kan wetgeving helpen

Deze boodschap is kracht bijgezet in discussies met de Europese

bij het versneld op de markt brengen van nieuwe producten en

Commissie en het Europese Parlement. Hiermee wordt door

technieken. Een goed begrip hiervan kan ons interessante

gegaan in de aanloop naar de grote klimaattop die in december

investeringsmogelijkheden bieden.

2009 in Kopenhagen wordt gehouden. Bij het benadrukken van het belang van een consistent internationaal klimaatbeleid worden

Een krachtig klimaatbeleid

de belangen van onze deelnemers scherp in het oog gehouden.

ABP moedigt overheden en internationale instanties actief aan

Zij zijn gebaat bij lucratieve investeringskansen, maar willen ook in

tot het implementeren van een helder en vooral betrouwbaar

een leefbare wereld van hun pensioen kunnen genieten.

klimaatbeleid. Via het lidmaatschap van het Europese inves 7

teerdersnetwerk Institutional Investors Group on Climate Change

Rapportagerichtlijnen

(IIGCC) neemt de uitvoeringsorganisatie bijvoorbeeld deel aan

Om bedrijven te kunnen beoordelen en vergelijken op hun

de discussie over maatregelen tegen klimaatverandering.

bijdrage aan klimaatverandering en om de potentiële kosten van

8

CO2-emissies te schatten, is betrouwbare informatie nodig. Onze In december 2008 heeft IIGCC, samen met zijn pendanten in de

uitvoeringsorganisatie heeft zich daarom aangesloten bij het

Verenigde Staten (Investor Network on Climate Risk) en Australië

Carbon Disclosure Project (CDP)9, een internationaal netwerk van

en Nieuw-Zeeland (Investor Group on Climate Change), een

investeerders dat ondernemingen stimuleert om te rapporteren

gezamenlijke verklaring gepubliceerd waarin de verwachtingen

over de uistoot van broeikasgassen en over de risico’s en

van investeerders ten aanzien van het wereldwijde beleid voor

mogelijkheden van klimaatverandering voor de onderneming.

klimaatverandering zijn beschreven. Het CDP heeft namens een groep beleggers de vijftig grootste Nederlandse ondernemingen gevraagd om meer openheid van 7 De uitvoeringsorganisatie van ABP is lid van de IIGCC 8 www.iigcc.org

18 ABP

9 www.cdproject.net

zaken over hun uitstoot van broeikasgassen en om aan te geven hoe zij denken om te gaan met de kansen en risico’s van klimaatverandering. Iets meer dan de helft van de aangeschreven bedrijven heeft de vragenlijst beantwoord. Een meerderheid geeft aan kansen en risico’s te zien in de klimaatverandering en maakt een schatting van de financiële consequenties. Vergelijking van de prestaties van de bedrijven bleek gecompliceerd, omdat ondernemingen verschillende standaarden hanteerden. Verder bleek dat de helft van de respondenten plannen heeft voor energiebesparing. Een aantal ondernemingen zegt te kijken naar het gebruik van alternatieve energiebronnen. Tot slot bleek het efficiënt om werknemers te betrekken bij energiebesparing.


Jongetje in een steengroeve op Madagascar. De kinderen groeien op in de steengroeve en werken vanaf hun tiende met hun ouders mee.

Sociaal: mensenrechten als speerpunt

Elektronicabedrijven worden nogal eens in verband gebracht met slechte arbeidsomstandigheden bij hun Aziatische toeleveran ciers. Omdat dit ook voor TomTom een risico kan zijn, is deze onderneming gevraagd wie haar toeleveranciers zijn. In ons netwerk is navraag gedaan naar de reputatie van deze leveran ciers. Er bleken geen controverses bekend. Nu bekend is om

Internationaal werkende ondernemingen worden in de landen

welke bedrijven het gaat, kan hun gedrag in de gaten worden

waarin zij actief zijn geconfronteerd met allerlei maatschappelijke

gehouden.

dilemma’s. In de eerste plaats met vragen over de manier waarop zij omgaan met hun eigen werknemers: is er oog voor

Met BNP Paribas is gesproken over het beleid van deze financiële

diversiteitsbeleid of is er juist sprake van discriminatie? Worden

instelling bij het verlenen van krediet aan grote projecten. Uit het

werknemers die zich organiseren in vakbonden geïntimideerd?

gesprek is gebleken dat BNP Paribas zich onlangs heeft gecom

Het gaat echter niet alleen om de eigen werknemers. Hoe zorgt

mitteerd aan de Equator Principles. Deze binnen de sector

een onderneming ervoor dat de veiligheid is gewaarborgd in de

ontwikkelde standaarden stellen voorwaarden aan grote projecten

fabrieken van zijn toeleveranciers? Onderhoudt het bedrijf goede

ten aanzien van milieu en sociale kwesties.

betrekkingen met de mensen die in de buurt van een installatie of fabriek wonen? Hoe stelt een bedrijf zich op in een land met een

Een ander voorbeeld is een gesprek met Arcelor Mittal over

dictatoriaal regime?

veiligheidsgaranties voor hun werknemers. In dit gesprek heeft het bedrijf een uitvoerige toelichting gegeven bij de procedures die

Dergelijke vragen zijn voor een belegger evenzeer van belang.

het inmiddels heeft geïmplementeerd om het aantal ongevallen

Als een bedrijf geen oog heeft voor de sociale en maatschap

drastisch te verminderen.

pelijke kanten van de bedrijfspraktijk, kan dit belangrijke financiële consequenties hebben. Er zijn genoeg voorbeelden van

Met Ahold is gesproken over ketenverantwoordelijkheid. Op ons

fabrikanten van merkartikelen die reputatieschade hebben

verzoek heeft Ahold uitgelegd hoe het de arbeidsomstandigheden

geleden na het verschijnen van artikelen en reportages over

bij zijn toeleveranciers in de keten systematischer gaat contro

kinderarbeid bij hun toeleveranciers.

leren. Tevens heeft Ahold ons toegezegd hierover vollediger te rapporteren.

Integratie van sociale vraagstukken in investeringen Bij de beleggingsbeslissingen van ABP speelt de manier waarop

Met Shell is, behalve over onderwerpen op het gebied van het

ondernemingen omgaan met sociale vraagstukken een

milieu in het algemeen, gesproken over de gevolgen van het

belangrijke rol. In het afgelopen jaar is met verschillende bedrijven

affakkelen van gas op de gezondheid van de lokale bevolking in

contact gezocht om een beter inzicht te krijgen in hun aanpak van

Nigeria. Overigens hebben we op de aandeelhoudersvergadering

sociale aspecten in de praktijk. Deze contacten zijn erop gericht

van Ahold en Shell eveneens vragen gesteld over deze onder

om onze informatie te toetsen of om op specifieke onderdelen

werpen.

aanvullende informatie te krijgen.


Bij twee ondernemingen is navraag gedaan over beschuldigingen


van betrokkenheid bij kinderarbeid. Het Amerikaanse CVS

ABP verwacht van de bedrijven waarin het investeert dat zij in hun

Caremark werd in 2007 veroordeeld voor het overtreden van

praktijk voldoen aan onder andere de uitgangspunten van het

wetgeving op kinderarbeid. CVS liet ons weten dat het een

Global Compact, gebaseerd op de Universele Verklaring van de

regeling heeft getroffen met het Amerikaanse ministerie van arbeid

Rechten van de Mens en de Verklaring van de Internationale

wegens het overtreden van wetgeving en het feit dat minderjarige

Arbeidsorganisatie (zie hoofdstuk 3). Als wordt vermoed dat een

medewerkers bepaalde machines bedienden, in strijd met

bedrijf in strijd met deze uitgangspunten handelt, wordt contact

regelgeving. Een onderdeel van de regeling die het bedrijf heeft

opgenomen. In zo’n situatie worden altijd eerst de feiten gecon

getroffen is training van de managers en training van de

troleerd met de onderneming en wordt uitgelegd waarom dit

minderjarige medewerkers over welke activiteiten zij wel en

thema voor ons als investeerder van belang is. In 2008 is onder

niet mogen uitvoeren. Ook is informatie verschaft aan de ouders,

andere gesproken met bedrijven die activiteiten hebben in Soedan

zijn informatiestickers verspreid en zijn de ruimtes waarin de

en Birma (Myanmar), waar mensenrechten op grote schaal

desbetreffende apparatuur staat afgesloten. De genomen

worden geschonden.

maatregelen vinden we overtuigend en stellen ons gerust dat het bedrijf niet weer in de fout gaat.

Bedrijven actief in Birma (Myanmar) Birma wordt al meer dan veertig jaar met harde hand geregeerd

In 2006 werd Imperial Chemical Industries (ICI) in een Britse krant

door een militair regime. Mensen die kritiek uiten op de politieke

beschuldigd van het gebruik van kinderarbeid door een Brazili

situatie, worden gemarteld of gevangengenomen. Dwangarbeid

aanse toeleverancier. Omdat Akzo Nobel dit bedrijf niet lang

komt veel voor. Het is buitenlandse ondernemingen niet verboden

daarna heeft overgenomen, moest worden nagegaan of en hoe

om zaken te doen in Birma, al is er wel een embargo op de

deze controverse is opgelost. Volgens het artikel zou Tintas Coral,

levering van wapens aan het land en is de import van hout,

de dochteronderneming van ICI, talk hebben ingekocht van een

delfstoffen, diamanten en edelstenen uit Birma aan beperkingen

mijn waarin kinderen in de leeftijd van vijf tot zeventien jaar

onderworpen.

werkzaam waren. Tintas Coral heeft onmiddellijk actie onder nomen tegenover deze toeleverancier. Zo heeft het een onder

Van ondernemingen die besluiten om activiteiten te ontwikkelen

zoek ingesteld en het contract met de toeleverancier beëindigd.

in Birma, verwachten we dat zij extra maatregelen nemen om te

Daarnaast heeft Tintas Coral met een Braziliaans instituut op het

voorkomen dat zij betrokken raken bij mensenrechtenschen

gebied van MVO gesproken over het voorval en over de vraag

dingen. In 2008 zijn veertien bedrijven aangeschreven om te

hoe nieuwe incidenten kunnen worden voorkomen. Ook heeft het

vragen of zij dergelijke garanties kunnen geven. We zien een

bedrijf het evaluatieproces van toeleveranciers aangepast voordat

wisselend beeld: westerse bedrijven die blootstaan aan kritiek

de overname van ICI door AkzoNobel werd gerealiseerd. Akzo

van media of maatschappelijke organisaties, hebben vaak

Nobel heeft een uitgebreid beleid ten aanzien van zijn toeleveran

maatregelen genomen; bedrijven uit Azië leggen zichzelf minder

ciers, die regelmatig worden gecontroleerd op onder meer

beperkingen op bij het ondernemen in Birma.

arbeidsomstandigheden. De kans dat zich nieuwe incidenten van kinderarbeid voordoen in de Braziliaanse activiteiten van Akzo Nobel lijkt ons dan ook klein.

22 ABP

Case: De activiteiten van Total in Birma

met steunbetuigingen aan de Universele Verklaring van de

Birma heeft grote gasvoorraden. Het Franse oliebedrijf Total werd

Rechten van de Mens. Na de ramp van cycloon Nargis zocht

in het verleden beschuldigd van het gebruik van dwangarbeid bij

Total de grenzen van de loyaliteit aan het regime op door het

de aanleg van een gaspijpleiding. Daarnaast vinden sommige

verstrekken van hulp, terwijl de regering niets deed. Tevens is

actiegroepen dat het bedrijf, door zijn aanwezigheid in het land,

vastgesteld dat Total met andere olie- en gasbedrijven de dialoog

het Birmese regime legitimeert. Na gesprekken met medewerkers

aangaat om ervoor te zorgen dat ook zij met meer respect voor

van Total heeft onze uitvoerder in 2008 de activiteiten ter plekke

mensenrechten opereren. In 2009 wordt het gesprek met Total

bezocht.

over de situatie in Birma voortgezet.

De vragen

Daewoo International

Allereerst is gekeken of Total direct is betrokken bij mensen

Het Zuid-Koreaanse Daewoo International leidt een consortium

rechtenschendingen. Vervolgens is gesproken over of en hoe

van bedrijven dat een 800 kilometer lange gaspijpleiding laat

Total zijn invloed aanwendt om de situatie voor de bevolking te

aanleggen van de Birmese westkust naar China. Wij zijn bezorgd

verbeteren.

over mogelijke schendingen van mensenrechten hierbij. Het door Daewoo geleide consortium van bedrijven heeft de feitelijke

De antwoorden

aanleg van deze pijpleiding uitbesteed aan het Chinese CNPC.

Total heeft een team van mensen in dienst, die er in nauw contact

Daewoo is gevraagd erop toe te zien dat de aanleg op een

met de lokale bevolking op toezien dat de activiteiten van Total

verantwoorde manier gebeurt. In Seoul is het management van

geen negatieve gevolgen voor hen hebben. Zo wordt er streng op

de onderneming gewezen op de mogelijke reputatieschade. We

toegezien dat de beveiligingsdiensten geen geweld gebruiken en

hebben aanwijzingen dat Daewoo verschillende van onze

náást, maar niet mét het leger werken. Total heeft ons laten zien

aanbevelingen opvolgt. Zo geeft de onderneming meer informatie

dat de onderneming actief specifieke mensenrechtenschendingen

over de activiteiten in Birma en heeft zij naar eigen zeggen

in het pijpleidinggebied bij de autoriteiten aan de orde stelt. Om

garanties voor mensenrechten opgenomen in het contract met de

een positieve bijdrage te leveren aan de ontwikkeling van het

uitvoerder. De dialoog met Daewoo wordt in 2009 voortgezet en

gebied, onderneemt Total diverse activiteiten voor de bewoners

er wordt blijvend aangedrongen op een proactieve houding waar

van de 25 dorpen in het gebied van de pijpleiding. Deze bestaan

het gaat om de bescherming van mensenrechten.

onder meer uit het verstrekken van microkredieten, de aanleg van wegen, het aanbieden van medische voorzieningen en het

Via een dialoog met verschillende bedrijven die in Birma actief zijn,

verbeteren van onderwijsfaciliteiten.

willen we bereiken dat bedrijven leren van elkaars ervaringen. Zo willen we realiseren dat de lessen van eerdere pijpleidingen

Total heeft ons laten zien waarom het vindt dat het door zijn

worden toegepast bij de aanleg van een nieuwe pijpleiding en dat

aanwezigheid in Birma niet het regime legitimeert, maar, door een

onacceptabele toestanden worden voorkomen, bijvoorbeeld door

voorbeeld te stellen, juist bijdraagt aan verbetering van de situatie.

proactief optreden tegen gedwongen arbeid.

Het bedrijf draagt in Birma uit de bescherming van mensen rechten vanzelfsprekend te vinden. Alle medewerkers in Birma worden daartoe opgeleid over de inhoud en het ontstaan van mensenrechten en in alle gebouwen van Total hangen posters


Bedrijven actief in Soedan

Werknemersrechten in de Verenigde Staten

Soedan wordt sinds mensenheugenis geteisterd door interne

Het grote aantal rechtszaken en klachten over arbeidsomstandig

conflicten. Met de ondertekening van het vredesakkoord is in

heden van werknemers bij Wal-Mart, een grote Amerikaanse

2005 een einde aan gekomen aan de gewelddadigheden tussen

supermarktketen, was aanleiding om met de onderneming

het Islamitische Noorden en het Christelijke Zuiden. Onder

een gesprek aan te gaan over de relatie tussen werknemers

nemingen die actief zijn in conflictgebieden zoals in Soedan,

tevredenheid en productiviteit. Het grote aantal klachten kan

hebben naast veiligheidsrisico’s te maken met het risico betrokken

erop duiden dat werknemers bij Wal-Mart ontevreden zijn.

te raken bij schendingen door een van de strijdende partijen.

Onderzoek wijst uit dat tevreden medewerkers efficiënter werken en betere service verlenen aan klanten. Bij een bezoek dat onze

Omdat een politiek instabiele situatie ondernemingsrisico’s met

vermogensbeheerder samen met onder andere PGGM heeft

zich meebrengt, worden ondernemingen die in Soedan actief zijn

gebracht aan het hoofdkantoor van Wal-Mart in Bentonville,

opgeroepen om gevolg te geven aan de bepalingen uit het

Arkansas, VS, is gebleken dat het management de situatie wil

vredesakkoord. Het gaat daarbij vooral om bepalingen voor de

verbeteren. De onderneming investeert in betere relaties met de

olie-industrie. Deze bedrijven wordt tevens gevraagd om te

werknemers en doet systematisch onderzoek naar werknemers

verzekeren dat de beveiligingsdiensten die zij inhuren geen

tevredenheid. Tevens is sprake van cultuurverandering: de

onrechtmatig geweld gebruiken. Ondernemingen moeten onder

onderneming wil een meer open houding innemen en kritiek niet

meer nagaan of beveiligers hebben meegevochten met een van

uit de weg te gaan. Hoewel de dialoog nog niet is afgerond, zien

de strijdende partijen. Er wordt geprobeerd om gesprekken aan te

we een actieve houding ten aanzien van de suggesties die wij en

gaan met vier Aziatische bedrijven die betrokken zijn bij de

andere investeerders hebben gedaan.

oliewinning in Soedan. Dit wordt samen met andere institutionele beleggers gedaan, met wie we samenwerken in het United

Verzet van de lokale bevolking

Nations Principles for Responsible Investment (UN-PRI) project.

Met het Indiase mijnbouwbedrijf Vedanta Resources heeft de

Hoewel er al informatie is uitgewisseld, wordt in 2009 gestreefd

uitvoerder, samen met PGGM en het Britse pensioenfonds USS,

naar meer diepgang in de dialoog met deze ondernemingen.

gesproken over de problemen bij de bouwactiviteiten van een

10

bauxietmijn. Het bedrijf is voornemens een bauxietmijn te In 2008 is contact gezocht met in totaal zeven ondernemingen

ontginnen in een van de armste deelstaten van India. Naast de

die actief zijn in Soedan. Zo is uitgebreid gecorrespondeerd met

bezwaren over mogelijke grote schade aan het milieu, is er verzet

Alstom, dat onder meer turbines en generatoren levert voor de

van de lokale bevolking tegen de ontginning van een berg die rijk

bouw van een belangrijk dam- en waterkrachtproject. Hoewel

is aan bauxiet. De fabriek voor het smelten en verwerken van

Alstom slechts een radertje is in het grote project, willen we dat

aluminium die al is gebouwd door een dochteronderneming van

het bedrijf zijn invloed aanwendt voor voldoende compensatie

Vedanta, lijdt verlies nu de ontginning van het gebied op zich laat

voor de mensen die vanwege de nieuwe dam moeten verhuizen,

wachten. Hoewel de benodigde licenties rond zijn, is er nog veel

opdat zij elders een nieuw bestaan kunnen opbouwen. Alstom

weerstand onder de lokale bevolking. Men verwacht dat de

heeft laten weten dat het daaraan actief heeft meegewerkt.

traditionele levenswijze van de stammen in de omgeving van deze mijnoperaties onder druk komt te staan.

10 De PRI-groep maakt voorlopig de namen van de bedrijven niet bekend, ten gunste van het slagen van de dialoog.

24 ABP

Tijdens de besprekingen is gebleken dat Vedanta een advies

dat is ontvangen heeft Anglo American deze extra middelen

orgaan met lokale experts heeft ingesteld om de verhoudingen

toegezegd. Daarnaast is een samenwerkingsverband aangegaan

met de lokale bevolking te versterken en beter te kunnen inspelen

met een universitair instituut in Zuid-Afrika om expertise over

op hun behoeften en wensen. Om de geloofwaardigheid van deze

sociale aspecten in te winnen. Deze toezeggingen hebben ons

commissie te verbeteren, wordt bij Vedanta aangedrongen op het

ervan overtuigd dat Anglo American de nodige stappen heeft

toevoegen van internationale deskundigen. Ook willen we dat het

gezet om de sociale en milieuaspecten in zijn activiteiten te

bedrijf de namen van deze leden publiceert en informatie geeft

beheersen.

over hun activiteiten en adviezen. Vedanta kan hiervoor gebruik maken van de ervaringen van andere mijnbouwbedrijven met

Kinderarbeid bij toeleveranciers chocolade-industrie

dergelijke onafhankelijke adviesorganen.

In 2008 is onze vermogensbeheerder begonnen met een onderzoek naar bedrijven die in hun producten cacao gebruiken

Uitdagingen voor mijnbouwactiviteiten in Afrika

die is verbouwd in Ghana en Ivoorkust. We zouden graag zien dat

Met Anglo-American is gesproken over de activiteiten van dit

de bedrijven gezamenlijk stappen zetten om kinderarbeid tegen te

Engelse mijnbouwbedrijf in Zimbabwe en Zuid-Afrika. Het bedrijf

gaan. Dit onderwerp staat al jaren op de agenda. Toch laten de

stond onder druk wegens het voortzetten van haar operaties in

ondernemingen nog veel kansen onbenut om gestructureerde

Zimbabwe, ondanks de erbarmelijke mensenrechtensituatie in dit

activiteiten te ontwikkelen die voorkomen dat er kinderen worden

land. Anglo-American heeft uitgelegd dat de desbetreffende mijn

betrokken bij de chocoladeproductie. Voor deze bedrijven vormt

het regime geen noemenswaardige opbrengsten oplevert.

media-aandacht over betrokkenheid bij kinderarbeid een reëel

Bovendien zou verkoop van de licentie van deze mijn aan een

reputatierisico. Samen met een Scandinavische investeerder zijn

ander bedrijf, met waarschijnlijk lagere sociale en milieustan

we met de belangrijkste spelers in de sector in dialoog getreden

daarden, negatieve gevolgen hebben voor de betrokken mede

om te bespreken hoe zij gezamenlijk een structurele oplossing

werkers en de lokale bevolking. Geconcludeerd is dat Anglo

kunnen realiseren.

American een verantwoorde benadering heeft gekozen voor blijvende betrokkenheid in deze ingewikkelde situatie.

Niet (meer) beleggen in sommige ondernemingen ABP wil niet beleggen in ondernemingen die betrokken zijn bij

Ontwikkelingsorganisaties, waaronder het Engelse ActionAid

producten of diensten die onder de Nederlandse wetgeving of het

en zijn Nederlandse partner Niza, hebben kritiek geuit op de

internationale recht zijn verboden. Daarom beleggen we niet in

handelwijze van Anglo-American bij de verhuizingen van de

bedrijven die zijn betrokken bij de productie van landmijnen,

gemeenschappen die plaats moesten maken voor mijnbouw

clustermunitie of chemische en biologische wapens. We sluiten

activiteiten in Limpopo, Zuid Afrika. In London heeft de uitvoerder

deze ondernemingen, na een dubbel-check van de informatie,

met de onderneming over deze problematiek gesproken, waarbij

op voorhand uit.

Anglo-American heeft toegegeven dat er in het verleden fouten zijn gemaakt. Naar aanleiding van dit bezoek is de directie voorzitter aangeschreven met het verzoek meer middelen ter beschikking te stellen voor het verzekeren van de milieuen sociale belangen bij de ondernemingsactiviteiten. In het antwoord


Uitgesloten bedrijven per 31 december 2008 Bedrijf

Land

Grond voor uitsluiting

Aerostar

Roemenië

clusterwapens

Alliant Techsystems

Verenigde Staten

antipersoonslandmijnen, clusterwapens

Gencorp

Verenigde Staten


General Dynamics

Verenigde Staten

clusterwapens

Goodrich Corporation

Verenigde Staten

clusterwapens

Hanwha

Zuid-Korea


Larsen & Toubro Ltd.

India

antipersoonslandmijnen, clusterwapens en kernwapens

in strijd met het non-proliferatieverdrag

L-3 Communications

Verenigde Staten

clusterwapens

Lockheed Martin

Verenigde Staten

clusterwapens

Magellan Aerospace

Canada

clusterwapens

Poongsan

Zuid-Korea

clusterwapens

Raytheon

Verenigde Staten

clusterwapens

Rheinmetall

Duitsland

clusterwapens

Singapore Technologies

Singapore


Textron

Verenigde Staten


Thales

Frankrijk

clusterwapens

Tata Power Ltd.

India

clusterwapens

Engineering

In 2008 heeft het ABP-bestuur het uitsluitingenbeleid geëvalueerd

houden aan het huidige beleid, dat activiteiten die in strijd zijn met

en is de lijst met bedrijven waarin we niet willen beleggen

Nederlandse of internationale wetgeving uitsluit. Omdat handel en

geactualiseerd. In de wapenindustrie komen sommige bedrijven

productie van kernwapens niet verboden zijn binnen de grenzen

weer voor belegging in aanmerking, omdat zij niet langer

van het non-proliferatieverdrag, sluit ABP geen bedrijven uit enkel

betrokken zijn bij de productie van landmijnen en clustermunitie.

en alleen omdat zij betrokken zijn bij de productie van

Een aantal andere bedrijven is in 2008 uitgesloten, omdat is

kernwapens.

gebleken dat zij betrokken zijn bij de productie van afvuur systemen die speciaal geschikt zijn voor clustermunitie (Goodrich, Hanhwa, Tata Power en Larsen & Toubro). In 2008 heeft het bestuur zich gebogen over de vraag of bedrijven die betrokken zijn bij de productie van kernwapens van belegging moeten worden uitgesloten. Het bestuur heeft besloten vast te 26 ABP

De bouw van een krachtcentrale op zonne-energie in Zuid-Portugal. Volgens de initiatiefnemers wordt het de grootste en krachtigste ter wereld.

Investeren in sociale duurzaamheid

miljoen in dit fonds belegd. Het derde fonds waarin wij hebben

Zoals in het vorige hoofdstuk is uiteengezet, biedt

belegd is het DWM Private Equity Fund. Dit fonds investeert ook

milieubescherming een breed scala aan financieel aantrekkelijke

in volwassen microfinancieringsbanken die groeikapitaal nodig

mogelijkheden. Sociale vraagstukken lijken minder

hebben. We hebben voor USD 40 miljoen in dit fonds belegd.

investeringsmogelijkheden te bieden. Toch geven we twee

Alle drie de ‘socially responsible investing’ private equity-fondsen

voorbeelden van investeringen van ABP in 2008 die bijdragen aan

investeren in microkredieten om daarmee de armoede in

het versterken van sociale ontwikkeling: microfinanciering in

sommige van de armste landen ter wereld te verlichten.

ontwikkelingslanden en de bouw van nieuwe scholen in het Verenigd Koninkrijk.

Investeren in microfinanciering door middel van private equity leidt niet alleen tot maatschappelijk rendement in ontwikkelingslanden,

Microfinanciering - Het beste van twee werelden

het levert pensioenfondsen als ABP tegelijk financieel voordeel op.

Meer dan 1,4 miljard mensen leven in extreme armoede, door de

Dit rendement wordt, evenals bij andere vormen van private

Wereldbank gedefinieerd als een inkomen van minder dan USD

equity, op drie manieren behaald:

1,25 per dag . Het verstrekken van krediet aan de armen kan

1. b eursgang (omdat de microkredietbank een beursnotering

11

hen de mogelijkheid bieden een beter bestaan op te bouwen. Microfinanciering speelt hierbij een belangrijke rol. Microkredietinstellingen verstrekken kleine leningen aan arme mensen voor het opzetten van een klein bedrijf, waarmee zij hun inkomsten kunnen verhogen. Bovendien blijkt uit economisch onderzoek dat een gezond financieel systeem de economische

krijgt, levert dit de voormalige aandeelhouders, waaronder ABP, financieel rendement op); 2. v erkoop (de microkredietbank wordt verkocht aan een andere bank); 3. m anagementbuyout (het management van de microkredietbank neemt de aandelen van de aandeelhouders over).

groei in het algemeen stimuleert12. Microfinanciering geeft mensen toegang tot financiële instellingen. De economische groei die dit

De microkredietbank biedt potentiële kopers een uniek klanten

teweegbrengt, komt de ontwikkelingslanden ten goede.

bestand en distributiekanalen waarmee geavanceerdere bankproducten aan de man kunnen worden gebracht.

In 2008 heeft ABP belegd in drie microkredietfondsen. De kracht van Catalyst Microfinance Investors (CMI), waarin we USD 25

Omdat pensioenfondsen een lange beleggingshorizon hebben en

miljoen hebben ingebracht, ligt vooral in de samenstelling van het

omdat wordt samenwerkt met de beste teams, kan het beste van

beleggingsteam dat de operationele expertise van de leden uit

twee werelden worden samengebracht: zowel financieel als

Bangladesh combineert met het financiële vernuft van de

maatschappelijk rendement.

Nederlanders. Het tweede fonds, Blue Orchard Private Equity Fund, belegt in volwassen microfinancieringsbanken, die

Investeren in onderwijs

groeikapitaal nodig hebben om de armen een breder assortiment

Investeren in sociale voorzieningen waar dat binnen de bestaande

bankproducten te kunnen bieden. We hebben voor USD 75

wetgeving mogelijk is, past uitstekend bij de schaal en lange termijnvisie van ABP. We hebben geïnvesteerd in twee projecten

11 Poverty data - a supplement to World Development Indicators, Wereldbank. 2008

die zich richten op de bouw van scholen en onderwijsdiensten in

12 Reaching Out: Access to and use of banking services across countries, Beck,

het Verenigd Koninkrijk. Deze fondsen financieren de bouw van

A.Demirgüç-Kunt en M Martinez Peria, Journal of Financial Economics, 85, pp. 234-66 (2005)

28 ABP

22 nieuwe lagere en middelbare scholen in verschillende regio’s in

Engeland en Schotland. Een aantal van deze projecten richt zich

kelen en te publiceren. Naast de ruim vijftig reacties die zijn

op de ontwikkeling van sportfaciliteiten en andere voorzieningen

ontvangen, hebben veel ondernemingen direct gereageerd naar

voor de gemeenschap. Onder de contracten met lokale

de organisatie die het initiatief coördineert. Op de website www.

autoriteiten vallen ook toezicht, schoonmaak en onderhoud

business-humanrights.org. staat de lijst van bedrijven met een

van de scholen. Als daarbij werknemers van publieke scholen

mensenrechtenbeleid. Eind 2008 waren dat er 236.

overgaan naar private ondernemingen, waarborgt EU-wetgeving de arbeidsvoorwaarden.

Verbeteren van rapportage over mensenrechten Goede rapportage over de wijze waarop bedrijven hun mensen

Spelregels voor duurzaamheid

rechtenbeleid implementeren, is van belang voor ons als inves

Behalve op het voeren van dialogen met individuele onder

teerder. Ervaring en expertise op het gebied van dit onderwerp

nemingen, heeft ABP zich in het afgelopen jaar gericht op het

wordt gedeeld met een werkgroep die de bestaande richtlijnen

stellen van een standaard voor een grotere groep ondernemingen.

aanscherpt. De werkgroep is ingesteld en wordt aangestuurd

We zouden graag zien dat ondernemingen over de hele linie meer

door het Global Reporting Initiative. Deze organisatie maakt deel

aandacht besteden aan duurzaamheid. Dit vergroot het aanbod

uit van de Verenigde Naties, die de transparantie van onder

van verantwoord ondernemende bedrijven en dus van

nemingen over verantwoord ondernemen wil versterken.

investeringskansen. Tevens ontkracht dit het veel gehoorde argument dat verantwoordelijke ondernemers in sommige

Bedrijven oproepen zich aan te sluiten bij het VN-Global Compact

gebieden een concurrentienadeel hebben. Zo zouden minder

Samen met een groep van 48 andere beleggers, die gezamenlijk

scrupuleuze ondernemers in de concurrentieslag om licenties

USD 3,9 biljoen beheren, heeft onze uitvoeringsorganisatie 9.000

voor de winning van grondstoffen in Afrikaanse landen in het

beursgenoteerde ondernemingen aangeschreven met het verzoek

voordeel zijn. Waar we zien dat westerse ondernemingen

het Global Compact van de Verenigde Naties te onderschrijven.

openstaan voor een dialoog, zien we dat vooral Aziatische

De ondernemingen worden aangespoord om internationale

ondernemingen vaak lastiger benaderbaar zijn. Bij gebrek aan

standaarden te aanvaarden over de rechten van de mens,

heldere internationale regelgeving en het uitblijven van maat

het milieu en maatregelen ter bestrijding van corruptie.

schappelijke druk op deze bedrijven, wordt naar andere mogelijkheden gezocht om hun gedrag te beïnvloeden. Bedrijven aansporen tot ontwikkeling mensenrechtenbeleid Op 10 december 2008 was het zestig jaar geleden dat de Algemene Vergadering van de Verenigde Naties (VN) de Universele Verklaring van de Rechten van de Mens aannam. Deze Verklaring is nog steeds een belangrijke standaard voor nieuwe internationale (mensenrechten)verdragen. Onze uitvoeringsorganisatie heeft 287 bedrijven aangeschreven met het verzoek gehoor te geven aan de oproep die Mary Robinson, voormalig VN Hoge Commissaris voor de Mensenrechten, aan hen heeft gedaan om een mensenrechtenbeleid te ontwik


Corporate governance: actief aandeelhouderschap

van het jaarverslag, de benoeming van bestuurders, het beloningsbeleid, wijzigingen van de statuten en het (her) benoemen van de accountant. Vanwege de omvang en internationale spreiding van de aandelenportefeuille stemmen we bij de meeste aandeelhouders

De meeste partijen waarmee een bedrijf zakendoet - werknemers,

vergaderingen op afstand, via een elektronisch stemsysteem.

leveranciers, afnemers - hebben contractueel vastgelegde rechten

Zo kunnen we jaarlijks op ongeveer 4.900 aandeelhouders

en plichten. Alleen voor de aandeelhouder geldt dat niet. Aan

vergaderingen wereldwijd gebruikmaken van ons stemrecht.

deelhouders moeten er zelf voor zorgen dat de directie hun

Op aandeelhoudersvergaderingen in Nederland zijn we veelal

onderneming goed bestuurt, geen verkeerde projecten begint,

persoonlijk vertegenwoordigd.

niet fraudeert, geen geld over de balk gooit en de lange termijn in de gaten houdt zonder de korte termijn uit het oog te verliezen.

In 2008 hebben we in ongeveer 55 landen gebruikgemaakt van

Bovendien moet de onderneming de aandeelhouders het

ons stemrecht op aandeelhoudersvergaderingen. Tabel 1 is een

rendement geven dat zij nodig hebben, om van te leven als het

top tien van jurisdicties, gerangschikt naar het aantal aandeel

gaat om natuurlijke personen, of om zelf aan hun verplichtingen

houdersvergaderingen waarop we hebben gestemd.

te kunnen voldoen als het gaat om institutionele beleggers die het geld van bijvoorbeeld gepensioneerden beheren.

Tabel 1. Top tien van landen/regio’s met de meeste aandeelhoudersvergaderingen waarop ABP heeft gestemd.

Stemmen op aandeelhoudersvergaderingen Wij gebruiken onze mogelijkheden als aandeelhouder om erop

Top tien

Aantal aandeelhouders-

toe te zien dat de ondernemingen waarin we beleggen zo goed

vergaderingen waarop is

mogelijk worden bestuurd. Zo maken we wereldwijd gebruik van

gestemd

ons stemrecht tijdens aandeelhoudersvergaderingen en wordt frequent de dialoog aangegaan met bedrijven over onderwerpen

1. Verenigde Staten

1058

als het gevoerde beloningsbeleid en de benoeming van

2. E uropa (exclusief

592

bestuurders. Dit alles met het doel bij te dragen aan beter ondernemingsbestuur.

Verenigd Koninkrijk) 3. Japan

393

4. Verenigd Koninkrijk

330

Een belangrijk middel voor een aandeelhouder om invloed uit te

5. Canada

259

oefenen op een onderneming, is het gebruikmaken van stemrecht

6. Australië

260

op aandeelhoudersvergaderingen. Wij stemmen, voor zover

7. China

175

praktisch mogelijk, op de vergaderingen van alle ondernemingen

8. Korea

170

9. Taiwan

163

waarin wij beleggen. Wat op een vergadering aan de orde komt en waarover aandeelhouders mogen beslissen, verschilt van land tot land. Belangrijke onderwerpen zijn onder andere goedkeuring

30 ABP

10. I ndia

159

Beloningsbeleid

2009 een aangepast beloningsbeleid ter goedkeuring aan de

Naar aanleiding van de maatschappelijke discussie over

aandeelhouders voorleggen.

topbeloningen hebben we in het afgelopen aandeelhouders seizoen extra kritisch gelet op het beloningsbeleid. Uitgangspunt

Benoeming bestuurders

is dat bestuurders betaald krijgen voor geleverde prestaties.

De vergadering van aandeelhouders heeft bij veel vennoot

Bonussen kunnen een goede prikkel zijn voor bestuurders om

schappen de bevoegdheid om de leden van de raad van bestuur

extra waarde te creëren voor de aandeelhouders, maar ze

en de raad van commissarissen te benoemen. In de meeste

moeten wel zijn gekoppeld aan het behalen van uitdagende

landen hebben de bestuurders die zijn belast met de dagelijkse

prestatiecriteria. In 2008 hebben we een aantal malen tegen het

gang van zaken en de bestuurders met een meer toezicht

beloningsbeleid bij bedrijven gestemd, als de beloningen te hoog

houdende taak (niet uitvoerende bestuurders) samen zitting in

waren of niet waren gekoppeld aan duidelijke prestatiecriteria.

de ‘board of directors’. Dit is een ‘one-tier board’. In Nederland, Duitsland en nog enkele andere landen bestaat de ‘two-tier

De beloningsdiscussie wordt wereldwijd gevoerd. Omdat ABP

board’, met een aparte raad van toezicht of raad van commis

wereldwijd belangen heeft in bedrijven, nemen we ook stand

sarissen, naast de raad van bestuur.

punten in over het beloningsbeleid in bijvoorbeeld de Verenigde Staten. Daar hebben aandeelhouders weinig tot niets te vertellen

Om de toezichthoudende rol zo goed mogelijk te vervullen, is het

over het salaris dat bedrijven aan hun bestuurders uitbetalen. In

van belang dat de niet uitvoerende bestuurders geen te nauwe

samenwerking met andere aandeelhouders pleit ABP er al enige

banden onderhouden met het management. In vrijwel alle landen

tijd voor dat aandeelhouders ook daar kunnen stemmen over het

is in codes of regelgeving opgenomen dat een aantal niet

beloningsbeleid.

uitvoerende bestuurders onafhankelijk is. Ook voor ABP is het van groot belang dat er voldoende onafhankelijke, niet uitvoerende

Case: Beloningsbeleid Philips

bestuurders zijn aangesteld om toezicht te houden op het

Tijdens de aandeelhoudersvergadering van Philips in maart 2008

management.

heeft ABP tegen het voorgestelde beloningsbeleid gestemd in verband met een wijziging van de langetermijnbonusregeling.

Case: Marks and Spencer (Verenigd Koninkrijk), scheiding

ABP vindt het van groot belang dat bonussen zijn gekoppeld

rollen CEO - chairman

aan het behalen van uitdagende en heldere doelstellingen.

In het Verenigd Koninkrijk kennen alle ondernemingen een

Bij een langetermijnbonus behoren deze doelstellingen gericht

‘one-tier board’. Veel beleggers pleiten voor een scheiding tussen

te zijn op het creëren van langetermijn-aandeelhouderswaarde.

de uitvoerende baas en degene die hem controleert. Dat wil zeggen dat zij de functies van ‘chairman of the board’ en ‘chief

Een van de voorgestelde wijzigingen in het beloningsbeleid van

executive officer’ niet door een en dezelfde persoon vervuld willen

Philips was een aanpassing van de prestatiecriteria voor het

zien. Succesvolle managers combineren de functies echter vaak.

toekennen van opties. Philips stelde voor om voortaan opties toe te kennen zonder koppeling aan prestatiecriteria. Een ruime

Bij het Britse warenhuisconcern Marks and Spencer zwaait Sir

meerderheid, 57,5 procent van de aandeelhouders, stemde tegen

Stuart Rose de scepter. Het voorstel in juli om hem te benoemen

het voorstel tot aanpassing van het beloningsbeleid.

tot ‘executive chairman’, stelde de aandeelhouders voor een

De onderneming zal nu tijdens de aandeelhoudersvergadering in

dilemma. Zij wilden Rose graag houden als uitvoerend bestuurder


(al moest de onderneming vlak voor de vergadering een

behandeling van werknemers door bedrijven als om de wijze

winstwaarschuwing geven die de koers met 30 procent deed

waarop bedrijven bij hun werkzaamheden omgaan met lokale

kelderen), maar niet tegelijk als ‘chairman’. Daarom stemden zij

bevolkingsgroepen.

noch tegen, noch voor zijn herbenoeming. ABP onthield zich eveneens van stemming, om duidelijk te maken dat ook wij voor

Tijdens de aandeelhoudersvergadering van Halliburton Company

een scheiding van beide functies zijn.

hebben we gestemd voor een aandeelhoudersresolutie waarin het management wordt opgeroepen het mensenrechtenbeleid van

Aandeelhoudersresoluties

het bedrijf te herzien. Onderdeel van deze herziening is een

In sommige landen kunnen aandeelhouders punten toevoegen

risicoanalyse naar de mogelijkheid van betrokkenheid bij

aan de agenda van de aandeelhoudersvergadering. Vooral in de

mensenrechtenschendingen in het Midden-Oosten en andere

Verenigde Staten wordt regelmatig van deze mogelijkheid

oorlogsgebieden waarin het bedrijf actief is.

gebruikgemaakt. De onderwerpen van deze aandeelhouders resoluties variëren van milieugerelateerde en sociale kwesties

Bij de aandeelhoudersvergadering van JPMorgan Chase hebben

tot corporate governance-onderwerpen. Per jaar stemt ABP over

enkele aandeelhouders erop aangedrongen dat de bank rappor

meer dan zeshonderd aandeelhoudersresoluties.

teert hoe zij in haar investeringsbeleid rekening houdt met mensenrechtenkwesties. ABP heeft voor deze aandeelhouders

Zoals in eerdere hoofdstukken van dit verslag aan de orde is

resolutie gestemd. Ook wij vinden het meewegen van deze

gekomen, steekt onze vermogensbeheerder veel energie in het

risico’s van belang voor een betere afweging en besluitvorming

integreren van duurzaamheid in het reguliere beleggingsproces.

bij investeringsbeslissingen.

Ook in het stembeleid laten we tot uiting komen dat we van bedrijven verwachten dat zij duurzaam opereren. Daarom steunen

Case: Yahoo, bescherming persoonsgegevens

we aandeelhoudersresoluties waarin bedrijven worden opge

In 2007 werd Yahoo ervan beschuldigd e-mailgegevens van

roepen te rapporteren over hun mensenrechtenbeleid of over

Chinese dissidenten te hebben overgedragen aan de Chinese

inspanningen om de uitstoot van broeikasgassen terug te

overheid. Op basis van die e-mailgegevens zouden een of meer

dringen.

dissidenten zijn veroordeeld tot lange gevangenisstraffen. Naar aanleiding van deze berichtgeving heeft Yahoo naar buiten

Hieronder geven we vier praktijkvoorbeelden van aandeelhouders

gebracht dat het bedrijf veel belang hecht aan vrijheid van

resoluties over milieuen sociale vraagstukken. Op onze website

meningsuiting en de bescherming van persoonsgegevens.

www.abp.nl is te zien hoe ABP bij elke aandeelhouders vergadering heeft gestemd.13

In een aandeelhoudersresolutie in 2008 werd aangedrongen op het opstellen van specifiek beleid door Yahoo ter bescherming

Case: Halliburton Company & JPMorgan Chase (Verenigde

van het recht op vrijheid van meningsuiting. Vrijheid van pers en

Staten), mensenrechtenbeleid

vrijheid van meningsuiting zijn fundamentele mensenrechten.

Mensenrechten vormen een speerpunt van het Beleid Verant

Hoewel Yahoo heeft aangegeven oog te hebben voor de vrijheid

woord Beleggen van ABP. Hierbij gaat het zowel om de

van meningsuiting en bescherming van persoonsgegevens, is ABP van mening dat het bedrijf een specifiek beleid moet

13 Ga naar Beleggingen, Beleid verantwoord beleggen, We leggen verantwoording af over wat we gedaan hebben, Uitgebrachte stemmen.

32 ABP

opstellen om deze rechten adequaat te beschermen.

Daarom hebben we ingestemd met de desbetreffende

Bij het aangaan van een dialoog met bedrijven zoeken we

aandeelhoudersresolutie.

regelmatig samenwerking met andere grote langetermijn beleggers. Daarvoor wordt onder andere deelgenomen aan

Wat corporate governance betreft, hebben we samen met

de activiteiten van de stichting Het Governance Platform, een

het Amerikaanse pensioenfonds CalPERS en enkele andere

organisatie die namens (institutionele) beleggers in Europa

institutionele beleggers bij enkele tientallen Amerikaanse bedrijven

gesprekken voert met bedrijven.

aangedrongen op meer zeggenschap voor aandeelhouders over de benoeming van bestuurders. We hebben daarbij aangegeven

Beleidsbeïnvloeding

een voorstel voor de daartoe benodigde statutenwijziging op de

Om gebruik te kunnen maken van onze rechten als aandeel

agenda van de vergadering van aandeelhouders te zullen

houder en vooral om onze positie als minderheidsaandeelhouder

plaatsen. In veel gevallen was dat voor ondernemingen reden om

in een paar duizend bedrijven wereldwijd te beschermen, is goede

zelf een dergelijk voorstel te agenderen. Met de ondernemingen

weten regelgeving van groot belang voor ABP. Door deelname

die dat (nog) niet hebben gedaan, zijn we in overleg.

aan seminars, werkgroepen en commissies speelt onze uitvoeringsorganisatie een actieve rol in de discussie en


beleidsvoorbereiding, op zowel nationaal als internationaal niveau.

Dialoog met bedrijven

Het reageren op consultaties vormt een belangrijk middel om

De aandeelhoudersvergadering is vooral een formeel moment

beleid te beïnvloeden. Onderwerpen die in dit verband steeds

voor uitoefening van het stemrecht. Het is zelden het optimale

onze aandacht hebben, zijn transparantie van ondernemingen,

platform voor een dialoog met het management van de

goede infrastructuur voor (stemmen op) aandeelhouders

onderneming, want een dialoog met honderden, soms duizenden

vergaderingen en voldoende aandeelhoudersrechten. Omdat

personen tegelijk is weinig vruchtbaar. Daarom treden we ook

deugdelijke weten regelgeving in het belang is van alle

buiten de algemene vergadering in gesprek met het bestuur van

(institutionele) beleggers, neemt ABP deel aan een aantal op

ondernemingen als daartoe aanleiding bestaat. Zowel de

beleidsbeïnvloeding gerichte samenwerkingsverbanden:

bestuurders van de ondernemingen als wijzelf zien daarbij

– Nederland - Eumedion;

nauwlettend toe op het achterwege blijven van koersgevoelige

– Verenigde Staten - Council of Institutional Investors;

informatie, waarover we immers niet willen beschikken. Het gaat

– Azië - Asian Corporate Governance Association;

ons vooral om een uitwisseling van ideeën voor de toekomst.

– Internationaal - International Corporate Governance Network.

Tijdens die dialoog kunnen ook specifieke vragen aan het

ABP is medeoprichter van Eumedion, een samenwerkings

management worden gesteld over zaken als strategie en

verband van institutionele beleggers, met verbetering van de

beloningsbeleid. Ook zijn we bereid onze mening te geven over

corporate governance in Nederland als doel. De activiteiten van

ontwikkelingen in een bedrijf. In specifieke gevallen willen we als

Eumedion zijn gericht op zowel beleidsmakers als beurs

aandeelhouder veranderingen bewerkstelligen, maar voorop staat

genoteerde bedrijven. Onze vermogensbeheerder levert een

dat de aandeelhouder niet op de stoel van het management gaat

bijdrage aan alle commissies van Eumedion - de juridische,

zitten.

beleggings-, public relations-, onderzoeks- en auditcommissie en heeft ook zitting in het bestuur.


Schadeclaims

Case: Merck, schade claimen en wetenschappers helpen

Verenigde Staten: rechtszaken

In 2008 is ABP door de rechter benoemd tot ‘lead plaintiff’ in een

In de Verenigde Staten voeren aandeelhouders regelmatig ‘class

rechtszaak tegen het farmaceutische bedrijf Merck. Dit bedrijf

actions’ tegen beursgenoteerde ondernemingen. Dit gebeurt als

bleek de resultaten van een klinische studie naar de werking van

beleggers vinden dat deze bedrijven verantwoordelijk zijn voor

het medicijn Vytorin te hebben gemanipuleerd. Vytorin was een

door hen geleden financiële schade, bijvoorbeeld als gevolg van

voor de toekomst van Merck belangrijk medicijn dat veel

fraude. ABP is geregeld betrokken bij ‘class actions’ tegen

inkomsten zou genereren. Het nieuws dat de werking van het

beursgenoteerde ondernemingen. In de meeste gevallen voegen

medicijn minder effectief is dan onderzoeken van het bedrijf zelf

we ons bij de ‘class’. Een andere belegger heeft dan al een

hadden uitgewezen, had een negatief effect op de koers van het

rechtszaak tegen de onderneming aangespannen en ABP

aandeel Merck, waardoor beleggers veel geld verloren.

ontvangt een gedeelte van de uiteindelijke schadevergoeding. ABP heeft een beleid ontwikkeld om de mogelijke opbrengsten

Als ‘lead plaintiff’ in de rechtszaak tegen Merck heeft ABP invloed

uit deze ‘class actions’ op een verantwoorde manier te beheren

op het formuleren van de aanklacht tegen het bedrijf en op de

voor zijn deelnemers. Dit beleid omvat in eerste instantie het

strategie bij onderhandelingen, mocht er over een schikking

bewaken van de verschillende lopende ‘class actions’ en het

worden gepraat. Deze zaak is niet alleen van belang vanwege de

voldoen aan administratieve verplichtingen om schade

schade die is geleden op de aandelen Merck, we willen tevens

vergoedingen zeker te stellen.

onderzoeken hoe we kunnen bewerkstelligen dat farmaceutische bedrijven in de toekomst transparanter worden over de uit

In sommige gevallen kan het verstandig zijn om een actievere

komsten van onderzoeken, vooral als die uitkomsten tegenvallen.

rol te spelen bij het aanspannen van een rechtszaak. ABP kan bijvoorbeeld als ‘lead plaintiff’ het voortouw nemen in een ‘class

Europa

action’. De aandeelhouder die het initiatief neemt om een

In Europa zijn de wettelijke mogelijkheden voor aandeelhouders

rechtszaak aan te spannen tegen een bedrijf, is in de positie om

om schade te verhalen op ondernemingen kleiner dan in de

aanklacht en uiteindelijke eis van de aandeelhouders te bepalen.

Verenigde Staten. Toch acht ABP het zijn plicht om ook in Europa,

ABP kan echter ook uit een ‘class action’ stappen en een

waar en wanneer mogelijk, geleden financiële schade te verhalen.

afzonderlijke, eigen, procedure tegen het bedrijf beginnen. Bij een eigen juridische procedure kan de schadevergoeding hoger

Case: Fortis

uitvallen.

Halverwege 2008 namen wij deel aan een aandelenemissie van Fortis, die deel uitmaakte van een versneld solvabiliteitsplan van

De totale opbrengst uit ‘class actions’ voor ABP in 2008 bedraagt

de onderneming. Ondanks aandringen onzerzijds voerde het

EUR 10,7 miljoen.

bestuur van Fortis dit plan echter niet uit. In september raakte de onderneming in een liquiditeitscrisis en in oktober grepen de regeringen van de Beneluxlanden in om de continuïteit van de bancaire activiteiten van Fortis veilig te stellen. Wij plaatsten enkele kanttekeningen bij de wijze waarop dat gebeurde en hebben het bestuur van Fortis en de Belgische autoriteiten meer dan eens aangeboden mee te denken over een betere oplossing.

34 ABP

Van dit aanbod is in 2008 geen gebruikgemaakt. Wij hebben ons vervolgens met andere institutionele beleggers verstaan over te nemen stappen en onze juridische opties onderzocht. Toen in februari 2009 de voorstellen voor de verkoop van bedrijfs onderdelen ter goedkeuring aan de algemene vergadering werden voorgelegd, stemden wij vóór verkoop van de Nederlandse activiteiten, maar onthielden wij ons van stemming over de verkoop van de Belgische activiteiten, zodat voor die laatste transactie een alternatief voorstel ter tafel kwam. Bij het sluiten van dit verslag was de definitieve uitkomst van een en ander nog niet duidelijk.


De Cambodjaanse Pat Lon opent zowel de Amsterdamse beurs als het jaar 2005 van het microkrediet van de Verenigde Naties. Zij heeft zelf een microkrediet voor haar bedrijfje in houtsnijwerk.

Vooruitblik

– met bedrijven in gesprek gaan over kwesties die verband houden met duurzaamheid en ondernemingsbestuur, met het oog op het verbeteren van hun financiële prestaties en hun verworvenheden op deze gebieden; – verbeteren van ons stemgedrag door het stembeleid verder te ontwikkelen, beter te communiceren met bedrijven over ons

Voor de financiële markten was 2008 een gedenkwaardig jaar,

(voorgenomen) stemgedrag en meer gebruik te maken van de

op het gebied van duurzaamheid en ondernemingsbestuur was

deskundigheid van externe managers en collega’s bij andere

het niet minder memorabel. Onze vermogensbeheerder heeft

instellingen;

aanzienlijke vooruitgang geboekt bij het vormgeven van de

– inspanningen voor verantwoord aandeelhouderschap door

aanpak van deze kwesties en het verankeren ervan in onze

middel van een doorlopende dialoog met ondernemings

beleggingen.

besturen en het actief benutten van stemrecht (stemmen, aandragen van agendapunten voor aandeelhouders

In december 2009 staat de VN-top over klimaatverandering op

vergaderingen, onafhankelijke bestuurders benoemen,

de agenda. Tijdens deze conferentie, in Kopenhagen, worden

enzovoort).

cruciale besluiten genomen over de manier waarop de wereld met dit vraagstuk moet omgaan. Dit is nu een van de belangrijkste

Om deze ambitieuze doelstellingen te realiseren, heeft onze

uitdagingen voor de mensheid. Wat ondernemingsbestuur betreft

vermogensbeheerder eind 2008 besloten zijn capaciteit voor

zal de aandacht vooral uitgaan naar de verdergaande gevolgen

duurzaamheid en goed ondernemingsbestuur uit te breiden met

van de kredietcrisis. Om de economie weer gezond te maken en

drie nieuwe functies in de managementorganisatie. Daarmee

om het vertrouwen in het bedrijfsleven te herstellen, moeten

komt het totale aantal medewerkers van de afdeling die zich

zaken als risicobeheer, ondernemingsbestuur, de beloning van

specifiek richt op duurzaamheid en ondernemingsbestuur op

bestuursleden en de verantwoording van bedrijven aan hun

acht. Verder is een samenwerkingsverband aangegaan met het

aandeelhouders grondig worden verbeterd.

World Resources Institute, een vooraanstaande denktank op het gebied van duurzaamheid14, waarmee we toegang krijgen tot de

Onze vermogensbeheerder neemt deze uitdagingen ter hand

allernieuwste inzichten. We bouwen onze samenwerking met

door de aanpak van duurzaamheid en ondernemingsbestuur

andere grote internationale beleggers uit, vooral met pensioen

verder te verbeteren en uit te breiden.

fondsen voor de publieke sector, die met ons een natuurlijke

De prioriteiten voor 2009 zijn:

verwantschap hebben en wat waarden betreft op één lijn zitten.

– bij beleggingsbesluiten waar mogelijk rekening houden met kansen en bedreigingen voor duurzaamheid en onder

Het belang dat we hechten aan duurzaamheid en goed onder

nemingsbestuur;

nemingsbestuur bij alles wat we doen, ligt aan de basis van wat

– meer investeren in bedrijven, projecten en technieken die een directe bijdrage leveren aan duurzame ontwikkeling; – ontwikkelen van methoden om het duurzame gehalte van de portefeuille te meten en verbeteren;

ABP zijn deelnemers wil bieden. We zijn ervan overtuigd dat we onze financiële doelstellingen en onze maatschappelijke verant woordelijkheid als pensioenfonds alleen kunnen waarmaken door verantwoord te beleggen en zien wederom uit naar een jaar vol uitdagingen en successen.


14 www.wri.org

Appendix: meer cases

ABP investeert direct in grote zonneparken en heeft in aanvulling daarop in 2008 opnieuw de mogelijkheden onderzocht van beleggingen in beursgenoteerde producenten van zonnecellen en hun toeleveranciers. Hoewel de koersen zijn gedaald, gaat het hier om een jonge industrie met een hoog risicoprofiel. Voor 2009 verwachten we als gevolg van de kredietcrisis een rem op de

Case: Kansen in zonne-energie

vraag naar zonnecellen. Hierdoor komen de winsten van de

De techniek voor zonne-energie is veelbelovend. De energie

bedrijven onder druk te staan. De eerste bedrijven hebben al

van één uur zonnestraling op aarde is gelijk aan het jaarlijkse

winstwaarschuwingen afgeven, maar op de langere termijn

elektriciteitsverbruik van de hele wereld. In vergelijking met

voorzien we goede beleggingskansen. Daarom blijven we deze

windenergie is zonne-energie eenvoudiger toe te passen in

sector aandachtig volgen.

steden, want zonnepanelen kunnen op daken en gevels worden geplaatst en veroorzaken geen overlast. Met één zonnepaneel

Case: Duurzame energie in infrastructuurfondsen

op elke vijftien daken in de Verenigde Staten kan voldoende

ABP investeert op verschillende manieren in duurzame energie.

elektriciteit voor het hele land worden geproduceerd. Bovendien

Eerder in dit verslag hebben we er al een aantal genoemd.

produceert een zonnepaneel overdag elektriciteit, wanneer de

Hieronder volgen meer voorbeelden van investeringen in duur

vraag het hoogst is.

zame energie via infrastructuurfondsen. In totaal heeft ABP op deze manier meer dan EUR 100 miljoen toegezegd aan

Toch wordt slechts 0,1 procent van het elektriciteitsgebruik

beleggingen in duurzame energie.

gedekt door zonne-energie, want dit is nog steeds drie tot zes keer duurder dan conventionele elektriciteit. Technologische

ABN AMRO Infrastructure Capital Equity Fund

vernieuwing maakt dit verschil echter gestaag kleiner. In

ASTE zonne-energieproject, Spanje

vergelijking met 1975 zijn de kosten gedecimeerd en de

ASTE omvat de ontwikkeling van twee zeer innovatieve zonne

verwachtingen zijn dat zonne-energie over drie tot acht jaar

krachtcentrales in het Spaanse Castilla-la Mancha. Het innova

met gewone elektriciteit kan concurreren.

tieve aspect is dat de zonnestralen met spiegels worden gecon centreerd op één punt, waar water in stoom wordt omgezet.

Overheidssubsidies kunnen helpen dat tijdperk te overbruggen,

Met deze stoom kan elektriciteit worden gemaakt. De elektriciteit

maar moeten daartoe wel doordacht worden ingezet. In Duitsland

die deze centrales (2 x 50 megawatt) zullen produceren, wordt

heeft een stimuleringsregeling ervoor gezorgd dat het land

volgens de Spaanse weten regelgeving verkocht tegen een vast

inmiddels de grootse producent van zonnestroom is. Hoewel

tarief tijdens de hele levensduur van het project, geschat op

het Duitse klimaat niet veel zonniger is dan het Nederlandse, is

veertig jaar. ABP kan daarom vanaf medio 2010 rekenen op deze

in Duitsland een heuse zonne-industrie ontstaan, die werk

stabiele bron van inkomsten.

verschaft aan 40.000 mensen. In het zonnige Spanje bleek een stimuleringsregeling echter te royaal opgezet. Deze genereerde zoveel vraag dat de regeling onbetaalbaar bleek en werd stopgezet. Dergelijke beleidswijzigingen hebben een negatieve invloed op de industrie en het vertrouwen van investeerders.

38 ABP

Ampère Equity Fund

Energy Performance Services en richt zich op eindgebruikers van

Het Ampère Equity Fund is gespecialiseerd in duurzame energie.

energie in China. Voor deze eindgebruikers, doorgaans grote

Hier belichten we één nieuwe investering van het fonds in 2008.

bedrijven, ontwikkelt EEPIC projecten om hun energie-efficiëntie te vergroten en voert deze uit. In ruil voor het beschikbaar stellen

Windpark Koegorspolder, Nederland

van kapitaal voor de benodigde investeringen krijgt ABP een deel

In mei 2007 is begonnen met de aanleg van de Koegorspolder en

van de bespaarde kosten. EEPIC bewijst eens te meer dat ABP

sinds begin 2008 is het windpark volledig operationeel. Met een

door zijn omvang en internationale contacten toegang heeft tot

vermogen van 44 megawatt is dit het grootste windpark op land

beleggingen die niet voor andere pensioenfondsen zijn

in Nederland. De Koegorspolder, in de provincie Zeeland, telt 22

weggelegd.

Vestasturbines, met een vermogen van elk 2 megawatt en een ashoogte van 80 meter. Het park levert per jaar 120.000 mega

Het investeringsconcept is in Hongkong ontstaan uit een gesprek

watt groene stroom, waarmee het voorziet in de energiebehoefte

tussen onze vermogensbeheerder en het Amerikaanse consulaat-

van zo’n 35.000 huishoudens. In april 2008 heeft Ampère

generaal aldaar, dat al enige tijd investeringen in energie-efficiëntie

geïnvesteerd in dit windpark.

en de bestrijding van milieuverontreiniging ontwikkelt en promoot. Ondanks dit vanuit technisch oogpunt uitstekende idee, weer

NIBC European Infrastructure Fund

hielden allerlei structurele kwesties internationale beleggers ervan

Electrawinds Biostoom NV

om voor het concept warm te lopen. Onze vermogensbeheerder

In december 2008 nam NIBC een minderheidsbelang in

heeft toen op basis van het oorspronkelijke idee een nieuw

Electrawinds Biostoom NV, eigenaar van een met biomassa

concept ontwikkeld, in samenwerking met ervaren deskundigen

gestookte warmte- en elektriciteitscentrale, die in Oostende

op het gebied van energie-efficiëntie en technologieleveranciers

wordt gebouwd. Deze groenestroomcentrale zal jaarlijks

zoals Siemens. Door een innovatieve, nieuwe structuur kunnen

ongeveer 130.000 ton biomassa-afval verwerken, afkomstig

zowel internationale investeerders als lokale bankkantoren bij dit

van houtsnippers, graanresten en afvalhout tot en met biologisch

initiatief worden betrokken. Dit levert financieringen op waardoor

afbreekbaar huishoudelijk afval. De centrale heeft een elektrisch

energierekeningen omlaag kunnen en het probleem van klimaat

vermogen van 18 megawatt en een thermisch vermogen van

verandering kan worden aangepakt.

maximaal 70 megawatt. Het totale rendement is veel hoger dan dat van een klassieke elektriciteitscentrale. De energieopbrengst

Case: Private equity, AlpInvest-mandaat voor schone

komt overeen met het jaarlijkse verbruik van 42.850 huishoudens.

technologie

De centrale (totale kosten EUR 90 miljoen) is naar verwachting in

In 2007 kreeg AlpInvest Partners N.V. een mandaat om wereld

de zomer van 2009 operationeel.

wijd tussen 2007 en 2009 EUR 500 miljoen te beleggen in private equity-fondsen die zich inzetten voor schone technologie. ABP

Case: Energie-efficiëntie

vertegenwoordigt de helft van dit kapitaal. Sinds het mandaat in

Eind 2008 heeft ABP USD 50 miljoen geïnvesteerd in de pasop

2007 werd gegeven, heeft AlpInvest EUR 394 miljoen belegd in

gerichte Energy Efficiency Project Investment Company (EEPIC).

acht schone technologiefondsen in de VS en Europa. Hiervan is

De naam van dit bedrijf dekt de lading volkomen. Het beleggings

EUR 197 miljoen namens ABP ingebracht. Elk fonds belegt in

fonds wordt beheerd door het in de Verenigde Staten gevestigde

verschillende ondernemingen voor schone technologie.


De portefeuille is evenwichtig gespreid over fondsen die beleggen

Om hier vat op te krijgen, is samen met andere grote investeer

in baanbrekende technologie en fondsen die kapitaal verstrekken

ders het project Pharma Futures opgericht. Met de betrokken

om bewezen technologie in een latere fase te kunnen toepassen.

bedrijven wordt geprobeerd oplossingen te vinden voor de

Voorbeelden van investeringen door AlpInvest zijn:

uitdagingen voor deze sector en kansen te verzilveren.

– een ontwikkelingsmaatschappij die afval omzet in duurzame

Daarbij wordt gekeken naar succesvolle initiatieven.

transportbrandstoffen;

Zo is in India een project bezocht dat aantoont hoe je breed

– een dienstverlener voor de geothermische energiesector;

toegankelijke medische zorg kunt bieden waarvan zowel de

– een ontwikkelaar van zonne-energie die gebruikmaakt van

farmaceutische sector als de samenleving profiteert. Aan de

gesmolten zout om opgeslagen energie op aanvraag te leveren; – een producent van zonne-energiesystemen die een nieuwe

hand van dergelijke voorbeelden worden voorstellen aan de farmaceutische sector gedaan om hun business in de opkomen

cilindrische technologie toepast, die efficiënter is dan traditionele

de economieën verder uit te breiden en daarbij aandacht te

zonnepanelen;

hebben voor brede toegang tot zorg. Het rapport met de

– een fabrikant van kleine windgeneratoren (400 tot 3.000 watt),

conclusies is begin 2009 gepubliceerd.15

speciaal ontworpen voor op het elektriciteitsnet aangesloten huishoudens; – een pan-Caraïbisch water- en afvalwaterzuiveringsbedrijf.

Case: Enel (olie- en gasbedrijf Italië), actief voordragen van onafhankelijke kandidaten In Italië kunnen aandeelhouders met een aandelenbelang van

De acht schonetechnologiefondsen beleggen sinds het derde

meer dan 1 procent een lijst met eigen onafhankelijke commis

kwartaal van 2008 in 37 onderliggende bedrijven.

sarissen voordragen. ABP heeft in samenwerking met Asso gestioni, een Italiaanse belangenvereniging van aandeelhouders,

Case: Farmaceutische bedrijven

drie onafhankelijke kandidaten voor een positie in het bestuur van

Farmaceutische bedrijven realiseren het grootste deel van hun

Enel genomineerd. Dit om de belangen van de minderheids

omzet in westerse markten. De sterker wordende concurrentie

aandeelhouders te behartigen. De drie kandidaten zijn verkozen

in het Westen dwingt hen op zoek te gaan naar nieuwe markten.

tijdens de aandeelhoudersvergadering.

In landen met een snel groeiende middenklasse, zoals Brazilië, China, India, Kenia, Nigeria en Rusland, zien de bedrijven

Case: Exxon Mobil, doelstellingen voor uitstoot

interessante groeimarkten. Daarbij lopen zij echter tegen een

broeikasgassen

aantal barrières op, zoals het tekort aan ziekenhuizen, doktoren

Zoals we in hoofdstuk 4 hebben uitgelegd heeft klimaatveran

en apotheken, maar ook de afwezigheid van collectieve

dering voor ons een hoge prioriteit. ABP heeft daarom voor een

ziektekostenverzekeringen en het lage besteedbare inkomen.

aandeelhoudersresolutie gestemd die Exxon Mobil oproept tot het

De vraag is hoe farmaceutische bedrijven omgaan met deze

opstellen van kwantitatieve doelstellingen voor het terugdringen

barrières en een duurzame, winstgevende business kunnen

van de uitstoot van broeikasgassen. Deze doelstellingen hebben

opzetten, die tegelijkertijd de toegang tot medische zorg voor

betrekking op de uitstoot van de producten van het bedrijf en op

de lagere inkomensklassen verbetert.

de uitstoot door operationele werkzaamheden. Daarnaast moet het bedrijf aan de aandeelhouders rapporteren hoe het deze doelstellingen wil bereiken. 15 www.pharmafutures.org

40 ABP

ABP heeft in 2008 ook zelf een aantal aandeelhoudersresoluties

ABP vindt dat in deze zaak de Europese regels voor bescherming

opgesteld. Wij doen dat als we denken daarmee op effectieve

van kleine aandeelhouders niet goed zijn nageleefd. Volgens die

wijze de druk op een bedrijf en de kans dat het maatregelen

regels moet een partij die de zeggenschap verwerft, een bod op

neemt te verhogen. Een voorbeeld, beschreven in paragraaf

alle aandelen uitbrengen. Dan worden alle aandeelhouders gelijk

3.3, betreft een aandeelhoudersresolutie tegen mijnbouwbedrijf

behandeld. Daarom heeft ABP een officiële klacht tegen het

Freeport McMoRan. Eind 2008 hebben we dit bedrijf opgeroepen

handelen van Deutsche Telecom en de Griekse overheid

een bestuurder te benoemen met inhoudelijke milieukennis.

ingediend bij de Europese Commissie. Verschillende pensioen

We wachten een reactie af.

fondsen uit andere Europese lidstaten en zelfs uit de Verenigde Staten zijn het met ons eens en hebben bij de Europese

Case: OTE, bescherming rechten kleine aandeelhouders Omdat we in de meeste ondernemingen slechts een kleine aandeelhouder zijn, heeft ABP veel belang bij de bescherming van de rechten van kleine aandeelhouders. Zonodig komen we voor die rechten op. In 2008 bijvoorbeeld in Griekenland, waar we met een belang van ongeveer 1 procent een kleine aandeelhouder zijn in de mobieletelefonieaanbieder OTE. Halverwege 2008 heeft Deutsche Telecom via enkele transacties boven de beursprijs een belang van 25 procent plus één aandeel verkregen in OTE. Samen met de Griekse overheid, die ook 25 procent van de aandelen bezit, heeft Deutsche Telecom het nu voor het zeggen bij de onderneming. Voor Deutsche Telecom is dat een goede zaak. De Duitsers betaalden voor hun 25 procentsbelang circa EUR 2 miljard, terwijl zij, als ze heel OTE hadden willen overnemen, vier keer zoveel hadden moeten investeren. Met slechts een kwart van de aandelen OTE krijgt Deutsche Telecom toch alle kostenvoordelen die het combineren van de eigen activiteiten in de Balkan met die van OTE oplevert, vele honderden miljoenen per jaar. De kleine aandeelhouders van OTE zijn echter de dupe. Zij zien niets van die voordelen en bovendien kan een andere partij OTE nooit meer overnemen. Om die reden is de beurskoers van het aandeel flink gezakt sinds het bekend worden van de details van de overeenkomst tussen Deutsche Telecom en de Griekse staat.


Commissie hun steun betuigd voor onze klacht.

Uitgave ABP, Postbus 4874, 6401 JP Heerlen Oude Lindestraat 70, 6411 EJ Heerlen Telefoon 045 579 29 11 Fax 045 579 21 94 E-mail: [email protected] Fotoresearch LaVerbe, Nijmegen Fotografie Maarten Hartman/Hollandse Hoogte Bart Eijgenhuijsen/Hollandse Hoogte Dolph Cantrijn/Hollandse Hoogte Zhang Chuanqi/Xinhua Press/Corbis Jose Manuel Ribeiro/Reuters/WFA Patrick Post/Hollandse Hoogte Druk- en bindwerk

SCS-COC-00812

24.0900.09

Roto Smeets GrafiServices Eindhoven

2008

ABP Verslag Verantwoord Beleggen

ABP Verslag Verantwoord Beleggen

Recommend Documents