APG Verslag Verantwoord Beleggen

2008 APG Verslag Verantwoord Beleggen

2008 APG Verslag Verantwoord Beleggen

APG Verslag Verantwoord Beleggen 2008

Inhoud Ambities vertalen in verantwoord beleggen 3 Duurzaam beleggen steeds actueler 4 Klimaatverandering 4 Kritische burgers 4

De juridische weg 30 'Class actions' in de Verenigde Staten 30 Schade verhalen in Europa 30 Nieuwe uitdagingen 32

Duurzaamheid en rendement 5 Milieu als succesfactor 5 Omgaan met sociale dilemma's 6 Belang bij goed ondernemingsbestuur 7 De organisatie voor verantwoord beleggen 9 Gefundeerd beleid 9 Deskundig duurzaamheids- en governanceteam 9 Betrouwbare informatie 14

Afbeelding omslag. Bewegende modellen van bloemen, aangedreven door zonne-energie, getoond bij het hoofdkwartier van de Raad van ministers van de Europese Unie.

Verantwoorde beleggingskeuzes 15 Investeren in het milieu 15 Armoede en sociale ontwikkeling 17 Uitgesloten bedrijven 19 Invloed via aandeelhoudersvergaderingen 20 Uitoefenen van stemrecht 20 Aandeelhoudersresoluties 20 Beloningsbeleid 20 Bestuursbenoemingen 21 Met bedrijven in gesprek 24 Dialoog over mensenrechten 24 Invloed op overheidsbeleid 27 Beleid voor klimaat en milieu 27 Sociaal beleid 27 Beleid voor corporate governance 28

Deze tentoonstelling in 2008, genaamd ‘Dancing Solar Flowers’, werd gehouden om het publieke bewustzijn over de mogelijkheden van zonne-energie te vergroten.

Ambities vertalen in verantwoord beleggen APG beheert het vermogen van pensioenfondsen verant­woord. Alles wat wij met dat vermogen doen, is in overeen­stemming met de wensen van die pensioenfondsen. Het is onze taak om de ambities van onze opdrachtgevers te vertalen in een verant­ woord beleg­gingsbeleid. Dat doen we vanuit onze overtuiging dat wij daarmee hun belangen, en dus die van hun deelnemers, zo goed mogelijk dienen. De economische recessie die zich in 2008 aftekende, heeft ingrijpende gevolgen voor vrijwel alle sectoren en zeker voor de financiële sector, waartoe de pensioen­wereld behoort. De crisis kon dan ook niet zonder gevolgen blijven voor onze beleggingsprestaties. Beleggen voor pensioenfondsen is echter een kwestie van de lange termijn en het betrekken van aspecten van duurzaamheid en goed ondernemingsbestuur in onze beleggings­beslissingen is een wezenlijk onderdeel van onze lange­termijn­focus. Er zijn nog meer redenen waarom de economische teleur­ stellingen van het afgelopen jaar onze aandacht niet mogen afleiden van zaken als klimaat en mensenrechten. Ten eerste, wordt het steeds duidelijker dat deze vraag­stukken effect hebben op de financiële prestaties van de onder­nemingen waar wij voor onze opdrachtgevers in beleggen. Ten tweede zijn onze beleggingsbeslissingen niet alleen van invloed op het vermogen van de pensioen­fondsen waarvoor wij werken. Ze zijn tevens van invloed op de ondernemingen waarin we beleggen en, via die ondernemingen, op het milieu en de samenleving wereld­wijd. Ook op dit punt geven wij uitvoering aan de ambitie en verantwoordelijkheid van onze opdracht­ gevers.

Dit is het eerste Verslag Verantwoord Beleggen van APG. Hierin beschrijven wij het waarom, wat, en hoe van het beleid voor verantwoord beleggen. We zijn trots op de aanzienlijke vooruitgang die we hebben geboekt bij het vormgeven van de aanpak van milieu-, sociale en corporate governance-kwesties, en het verankeren ervan in ons beleggingsbeleid. Onze doel­ stellingen voor de toekomst komen in dit verslag eveneens aan de orde. Voor ons staat vast dat wij, in het belang van en in overleg met onze opdrachtgevers, zullen doorgaan met verantwoord beleggen. Roderick Munsters, directeur APG Asset Management

3

Duurzaam beleggen steeds actueler

4

De gevolgen van de kredietcrisis hebben in 2008 de nodige aandacht opgeëist van APG, evenals van andere financiële instellingen. Desondanks hebben we flinke stappen voor­ waarts gezet bij het vormgeven van onze aanpak van milieu-, sociale en corporate governance-kwesties. Voor ons is dat vanzelfsprekend. Wij staan immers op het standpunt dat de betekenis van duurzaamheid voor de langetermijn­doel­ stellingen van pensioenfondsen juist blijkt als de financiële omstandigheden voor de korte termijn moeilijk zijn.

Kritische burgers Zorgelijke ontwikkelingen zoals de kredietcrisis en klimaat­ verandering hebben hun impact op de publieke opinie. Burgers zijn kritisch geworden over de manier waarop financiële instellingen omgaan met hun vermogen, zeker nu sommige van deze instellingen met publieke middelen overeind worden gehouden. Ook van andere bedrijven wordt steeds vaker geëist dat zij zich houden aan breed geaccepteerde normen voor goed ondernemings­bestuur.

Klimaatverandering De zorgen over de klimaatverandering zijn in 2008 niet verminderd. Onderzoek dat in opdracht van de Verenigde Naties is uitgevoerd heeft inmiddels aangetoond dat het klimaat verandert als gevolg van menselijke activiteit. Als de oorzaken niet worden aangepakt, zal de klimaat­ verandering grote, mondiale gevolgen hebben voor zowel natuur als economie.

Consumenten vragen om 'groene' producten en uiten hun verontwaardiging als blijkt dat een bedrijf zich schuldig maakt aan onmenselijke arbeidsomstandigheden. Van overheden wordt verwacht dat zij regels stellen voor en nauwlettend toezien op het maatschappelijk verantwoord gedrag van ondernemingen. Deelnemers aan pensioen­fondsen ten slotte, eisen in toenemende mate dat pen­sioen­gelden op een maat­ schappelijk verantwoorde manier worden belegd. Natuurlijk gaat een maximaal rendement van het pensioenvermogen hun ter harte, maar zij zijn evenzeer gediend bij een leefbare wereld om later hun pensioen in te besteden.

Vooruitlopend op een wereldwijd klimaatakkoord heeft de Europese Unie eind 2008 een voorstel aangenomen tot vermindering van de emissies van broeikasgassen in Europa met 20 procent in 2020. De Amerikaanse president Obama heeft in de eerste maand van zijn presidentschap maatregelen genomen om schone energie te stimuleren en heeft plannen om klimaatverandering aan te pakken. In Californië wil gouverneur Schwarzenegger 1 miljoen huizen voorzien van zonne-energie. Ook China heeft onlangs doelen gesteld ter vermindering van het steen­koolgebruik en van zijn bijdrage aan de opwarming van de aarde.

Duurzaamheid en rendement APG is ervan overtuigd dat het systematisch betrekken van milieu-, sociale, en corporate governance-aspecten kan bijdragen aan betere beleggingsbeslissingen. Zoals hieronder wordt beschreven, is het duidelijk dat deze kwesties directe invloed hebben op de financiële prestaties van veel van de ondernemingen waarin we beleggen. Door verantwoord beleggen op te nemen in zijn beleg­gings­beleid helpt APG pensioenfondsen niet alleen bij hun ambities op het gebied van verantwoord ondernemen, maar tevens bij het realiseren van hun financiële doel­stellingen voor de lange termijn. Milieu als succesfactor Wetten en regels op milieugebied en eisen van consu­menten aan de milieuaspecten van producten hebben het milieu voor ondernemingen tot een succes­factor gemaakt. Niet voor niets richt een toenemend aantal bedrijven zich op schone produc­ tie en de vervaardiging van ‘groene’ producten. Daarom is voor beleggers de manier waarop een onderneming omgaat met het milieu steeds belangrijker. Milieuaspecten die aandacht vragen, zijn onder meer broeikasgasuitstoot, energie­gebruik, het omgaan met giftige stoffen en watergebruik. APG neemt bij zijn beleggingsbeslissingen waar mogelijk in overweging of bedrijven verantwoord omgaan met het milieu, en milieuvriendelijke producten en technologieën ontwik­ kelen. Klimaatverandering is wereldwijd uitge­groeid tot de grootste uitdaging op milieugebied. En over­heden zetten steeds vaker financiële instrumenten in om hun klimaatbeleid te ondersteunen. Zij verbinden bijvoorbeeld heffingen aan de uitstoot van broeikasgassen en verlenen subsidies voor de productie of aanschaf van klimaat­vriendelijke producten. Dergelijke financiële prikkels kunnen van invloed zijn op de resultaten van onder­nemingen en dus op de waarde van de beleggingen van pensioenfondsen.

Voor elektriciteitsbedrijven is de uitstoot van broei­kasgassen een zwaar wegende factor. Deze sector is verantwoordelijk voor 35 procent van alle CO2-emissies. Elektriciteitsbedrijven in Europa moeten over vijf jaar betalen voor elke kilogram broeikasgas die zij produceren. Vooruitlopend op deze wetgeving heeft APG medio 2008 al een beoordeling gemaakt van de invloed van deze hef­fingen op de beleggingen in elektriciteitsbedrijven. Daar­toe hebben we de geschatte toekomstige prijs van CO2 opge­nomen in onze waarderings­ modellen. Mede op basis van deze analyse heeft APG bijvoor­ beeld aandelen in het CO2 intensieve RWE verkocht en aandelen gekocht in het Finse Fortum, dat van alle Europese elektriciteitsbedrijven de laagste CO2 uitstoot heeft. Ook in andere sectoren heeft APG in 2008 de invloed van milieuvraagstukken op de beleggingen onderzocht. We hebben bijvoorbeeld gekeken naar de invloed van nieuw klimaatbeleid op de auto-, vliegtuig- en de cement- en baksteenindustrie. Nieuw Europees beleid verplicht auto­ producenten vanaf 2012 de CO2-uitstoot van nieuwe auto’s te verminderen. Verschillende landen hebben de wegen­belasting afhankelijk gemaakt van CO2-emissies. Duitsland, Engeland, Italië en Spanje geven een premie voor het inruilen van een oude, benzine slurpende auto tegen een nieuwe, zuinige auto. Deze ontwikkelingen hebben, naast andere financiële overwegingen, een rol gespeeld in onze beslissing om een deel van het ons toevertrouwde vermogen te beleggen in autoproducenten die vooroplopen in de ontwikkeling en marketing van energie-efficiënte motoren. Beleggen in schone technologie kan bijdragen aan het oplossen van milieuproblemen. APG zoekt daarom actief naar investeringsmogelijkheden die milieuvoordelen combineren met een aantrekkelijk rendement voor zijn opdrachtgevers.

5

Drogen van cacaobonen in het Afrikaanse Sao Tomé (2002). Samen met een Scandinavische investeerder is APG met de voornaamste spelers in de sector in dialoog getreden om een oplossing te zoeken voor de inzet van kinderarbeid bij de productie van cacao. We beleggen in windmolenparken en in bedrijven in de hele windenergieketen, zoals toeleveranciers, turbine­bouwers en projectontwikkelaars. Tevens volgen we nauw­lettend de ontwikkelingen van andere duurzame en efficiënte technologie.

Maatregelen tegen kinderarbeid bij CVS Caremark Wij hebben navraag gedaan over beschuldigingen van betrokkenheid bij kinderarbeid bij onder meer het Amerikaanse bedrijf CVS Caremark. Het

6

Omgaan met sociale dilemma's Wetten en regels, maar ook normen, waarden en tradities verschillen van land tot land. Internationaal werkende ondernemingen worden onvermijdelijk geconfronteerd met dilemma’s in de landen waarin zij actief zijn. Dergelijke dilemma's doen zich zowel voor bij de omgang met de eigen werknemers als bij het nemen van verant­woordelijkheid voor de arbeidsomstandigheden bij toeleveranciers en voor het welzijn van omwonenden. Andere dilemma's betreffen de opstelling van een bedrijf jegens de overheid in een dictatoriaal geregeerd land.

bedrijf, dat in 2007 werd veroordeeld wegens kinderarbeid, liet ons weten dat het een regeling heeft getroffen met het Amerikaanse ministerie van arbeid. Onderdeel van die regeling is training van de managers en de minderjarige medewerkers over welke activiteiten laatstgenoemden wel en niet mogen uitvoeren. Ook zijn de ouders geïnformeerd en zijn maatregelen genomen om herhaling te voorkomen. De genomen maat­regelen geven ons het vertrouwen dat het bedrijf niet opnieuw in de fout gaat. Kinderarbeid in de cacaoproductie In 2008 is APG begonnen met een onderzoek naar bedrijven die in hun producten cacao uit Ghana en Ivoorkust verwerken. Doel is dat de bedrijven gezamenlijk stappen zetten om kinderarbeid tegen te gaan. Hoewel dit

Het sluiten van de ogen voor de sociale en maatschap­pelijke kanten van de bedrijfspraktijk kan financiële consequenties hebben voor een bedrijf. Diverse fabri­kanten van merk­ artikelen hebben al reputatieschade geleden na het verschijnen van publicaties over kinder­arbeid bij hun toeleveranciers. Daarom is de manier waarop internationale ondernemingen omgaan met de genoemde dilemma's relevant voor een vermogens­beheerder als APG. We hebben in het afgelopen jaar met verschillende bedrijven contact gezocht om informatie te toetsen of om over specifieke onderdelen aanvullende informatie te krijgen. Door middel van deze contacten krijgen we beter inzicht in de manier waarop deze bedrijven in de praktijk omgaan met de sociale aspecten van internationaal ondernemen.

onderwerp al jaren op de agenda staat, benutten de ondernemingen nog lang niet alle kansen om te voorkomen dat kinderen worden betrokken bij de chocoladeproductie. Voor deze bedrijven vormt media-aandacht over betrokkenheid bij kinderarbeid een reëel reputatierisico. Samen met een Scandinavische investeerder zijn wij met de voornaamste spelers in de sector in dialoog getreden om een structurele oplossing te zoeken.

Kansen voor de farmaceutische sector Farmaceutische bedrijven realiseren het grootste deel van hun omzet in westerse markten, maar de sterker wordende concurrentie in het Westen dwingt hen op zoek te gaan naar nieuwe markten. In landen met een snel groeiende midden­ klasse, zoals Brazilië, China, India, Kenia, Nigeria en Rusland, zien de bedrijven interessante groeimarkten. Daarbij lopen zij echter tegen een aantal barrières op, zoals het tekort aan zieken­huizen, doktoren en apotheken, maar ook de afwezig­ heid van collectieve ziektekosten­verzeke­ringen en het lage

besteedbare inkomen. De vraag is hoe farmaceutische bedrijven omgaan met deze barrières en een duurzame, winstgevende business kunnen opzetten, die tegelijkertijd de toegang tot medische zorg voor de lagere inkomens­klassen verbetert. Om hier vat op te krijgen, heeft een groep grote inves­teerders het project Pharma Futures opgericht. Binnen Pharma Futures probeert APG nu met de betrokken bedrijven oplossingen te vinden voor de uitdagingen voor deze sector en kansen te verzilveren. Daarbij kijken we naar succesvolle initiatieven. Zo hebben we in India een project bezocht dat aantoont hoe je breed toegankelijke medische zorg kunt bieden. Dit doen ze volgens een Robin-Hood model waarbij de armsten bijna niets betalen en de rest de normale prijs. Het bedrijf kan toch winst maken door zeer efficiënt te werken, ze slagen erin om zes keer zoveel oog opera­

ties uit te voeren dan normale zieken­huizen in India. Met de winst wordt de groei gefinancierd en in vijf ziekenhuizen worden momenteel 260.000 oogoperaties per jaar uitgevoerd. Aan de hand van dergelijke voorbeelden doen we voorstellen aan de farma­ceutische sector om hun business in de opkomende economieën verder uit te breiden en daarbij aandacht te hebben voor brede toegang tot zorg. Het rapport met de conclusies is begin 2009 gepubliceerd.1 Belang bij goed ondernemingsbestuur In de afgelopen jaren is de maatschappelijke aandacht voor corporate governance, goed ondernemingsbestuur, sterk toegenomen. De huidige kredietcrisis heeft vragen opge­ worpen omtrent het bestuur van financiële instellingen. 1 www.pharmafutures.org

8

Aandeelhouders hebben belang bij een goed bestuur van de ondernemingen waarvan zij eigenaar zijn. Zij willen dat de directies zich aan de wet houden, verstandig omgaan met financiële middelen en letten op de ondernemings­belangen voor zowel de lange als de korte termijn. Pensioenfondsen hebben, gezien hun verantwoordelijk­heid voor hun deelnemers, zelfs de plicht om toe te zien op het goede bestuur van de ondernemingen waarin zijn beleggen. De pensioen­ fondsen waarvoor APG het ver­mogen beheert, hebben dit toezicht aan ons toever­trouwd. Corporate governance is daarom, naast milieu- en sociale aspecten, een onmisbaar thema bij het beoordelen en tegemoet treden van de ondernemingen waarin APG namens zijn opdrachtgevers belegt.

De organisatie voor verantwoord beleggen Voor APG is verantwoord beleggen meer dan een mooie belofte. Wij hebben ESG-uitgangspunten (‘environment, social and gover­nance’) geïntegreerd in ons beleg­gingsbeleid. Dit beleid wordt getoetst met onze opdrachtgevers en uitge­ voerd door een deskundig team. Ons duurzaamheids- en gover­nanceteam wordt ondersteund door onze portefeuille­ managers en kan beschikken over een adequaat instrumen­ tarium van netwerken, informatie en technische hulp­ middelen. Gefundeerd beleid Het APG-beleid voor verantwoord beleggen is gericht op verbetering van het voor risico gecorrigeerde financiële rendement op het beheerde vermogen, het geven van invulling aan de maatschappelijke verantwoordelijkheid van onze opdrachtgevers en het in hun belang bijdragen aan de integriteit van de financiële markten. Het APG-beleid voor verantwoord beleggen is gefundeerd op acht pijlers: 1. integratie van duurzaamheid en aandeelhoudersrechten in ons beleggingsproces; 2. dialoog met ondernemingen; 3. actief gebruik van de rechten als aandeelhouder, namens onze opdrachtgevers; 4. beleggen in duurzaamheid; 5. contact met wet- en regelgevers; 6. uitsluiting van bedrijven die opereren in strijd met Nederlandse of internationale wetgeving; 7. samenwerking met andere grote beleggers; 8. openheid over ons beleggingsbeleid.

De internationale normen voor duurzaamheid en goed bestuur die we hanteren als basis voor ons beleid voor verantwoord beleggen, zijn: – het United Nations Global Compact; – de OECD Guidelines for Multinational Enterprises; – het International Corporate Governance Network Statement on Global Corporate Governance Principles; – de OECD Principles of Corporate Governance. 9

Alvorens te investeren, onderzoekt APG nauwgezet hoe het is gesteld met de soliditeit, de verwachte rendementen en de bijbehorende financiële risico’s van de desbetreffende ondernemingen of projecten. Waar mogelijk analyseren we ook de manier waarop deze ondernemingen omgaan met mensenrechten en milieu. Deskundig duurzaamheids- en governanceteam In 2008 werkte een team van vijf deskundige medewerkers aan de uitvoering van het APG-beleid voor verantwoord beleggen, onder toezicht van een stuurgroep bestaande uit de verantwoordelijke managers van de verschillende afde­ lingen en voorgezeten door de chief investment officer. Het duur­zaamheids- en governanceteam werkt samen met de porte­feuillemanagers die verantwoordelijk zijn voor de investeringen in alle beleggingscategorieën. Specialisten van de juridische afdeling en de commu­ni­catie­afdeling zijn nauw betrokken. In 2008 werd besloten om het duurzaamheids- en governanceteam uit te breiden met drie medewerkers. Deze zijn inmiddels aangenomen (Claudia Kruse, YK Park en Sander Paul van Tongeren). Het duurzaamheids- en governanceteam volgt de ontwik­ kelingen in het publieke debat en in wet- en regel­geving. De medewerkers van het team analyseren de duurzaamheid van voorgenomen beleggingen en samen met de portefeuille­

10

managers kijken zij per sector en per beleggingscategorie naar de voornaamste milieu-, sociale en corporate governancevraagstukken.

Londen. Van 1989 tot 2000 was hij beleidsanalist voor diverse NGO's op het gebied van milieu en internationale ontwikkeling.

APG werkt voortdurend aan kennisvermeerdering. Om hun kennis over duurzaamheidsvraagstukken te vergroten, hebben de investeringsprofessionals van APG in 2008 bijvoorbeeld een presentatie bijgewoond van Jonathan Lash, directeur van het World Resources Institute (WRI) in Washington DC, VS. Het WRI is een internationaal toonaangevend onderzoeksinstituut op het gebied van duurzaamheid. 2 Vervolgens heeft de WRI met de portefeuillemanagers in Amsterdam en New York een workshop gehouden over investeringskansen als gevolg van klimaatverandering.

Claudia Kruse, senior duurzaamheids- en governancespecialist Claudia Kruse is in dienst getreden bij APG Asset Management om zich te richten op het aangaan van betrekkingen met ondernemingen ter verbetering van hun duurzaamheidsprestaties, met de nadruk op milieuaspecten. In haar vorige functie was Claudia vice-voorzitter en hoofd milieu-, sociaal en governance-onderzoek bij JP Morgan Securities in Londen. Van 2002 tot 2007 was zij associate director governance en duurzaam beleggen bij F&C Asset Management, Londen. Van 2000 tot 2002 werkte ze bij ESG-onderzoeksbureau CoreRatings.

Het duurzaamheids- en governanceteam van APG Asset Management Rob Lake, hoofd Duurzaamheid Rob Lake is verantwoordelijk voor de integratie van duurzaamheidsapecten in APG's beleggingsproces voor alle beleggingscategorieën. Hij is lid van de programmaraad van het onderzoeksprogramma voor duurzaam beleggen, gefinancierd door MISTRA, het milieu-onderzoeksagentschap van de Zweedse overheid, de Advisory Board van het Envest-programma van het World Resources Institute, en de voorzittersadviesraad Socially Responsible Investment van de Sorbonne Universiteit en de Universiteit van Toulouse. Van 2000 tot 2006 was hij hoofd corporate engagement bij Henderson Global Investors, 2 www.wri.org

YK Park, senior duurzaamheidsspecialist, Azië YK Park is werkzaam bij APG Asset Management Azië in Hongkong. Haar rol betreft de integratie van milieu-, sociale en governancefactoren in de Aziatische beleggingen van APG, en het aangaan van betrekkingen met Aziatische bedrijven. Voordat ze bij APG kwam, werkte YK bijna drie jaar bij de Association for Sustainable & Responsible Investment in Asia. Daar richtte zij zich op het creëren van fondsen voor ‘socially responsible investing’ en portals voor giftige stoffen, en de implementatie van het Carbon Disclosure Project. Zij heeft kwesties van

duurzaam beleggen becommentarieerd voor een scala aan Koreaanse en wereldwijde beleggers. Alvorens in 2002 van Seoul naar Hongkong te verhuizen was YK gedurende tien jaar beleggingsanalyst voor internationale investeringsbanken in Zuid-Korea. Zij was betrokken bij uiteenlopende sectoren, waaronder de elektriciteitssector, consumenten- en zware industrie, zoals chemie, voor Barings en Salomon Smith Barney. Zij werd Bachelor of Arts in de informatiewetenschap aan de Yonsei Universteit in Korea. Anna Pot, senior duurzaamheidsspecialist Anna Pot is verantwoordelijk voor de dialoog met ondernemingen ten aanzien van mensenrechten, het beheer van het APG-beleid voor uitsluiting en kwesties van landenrisico's. Voordat ze bij APG kwam, was Anna coördinator voor het mensenrechten en bedrijfsleven programma van Amnesty International Nederland. Daarvoor was zij fondsmanager van een duurzaam beleggingsfonds bij ING. Erik-Jan Stork, duurzaamheidsspecialist Erik-Jan is verantwoordelijk voor de verdere integratie van milieu- en sociale factoren in het beleggingsproces voor de categorie beursgenoteerde aandelen. Daarvoor staat ErikJan in dagelijks contact met de portfolio managers van APG. Samen met de portfolio managers analyseert hij ondernemingen op niet-financiële criteria en voorziet hij ze van onderzoeksinformatie die

relevant is vanuit beleggingsperspectief. Verder is Erik-Jan sectoranalist voor zonne-energiebedrijven. Voor hij in dienst trad bij APG was hij tien jaar werkzaam bij KPMG Sustainability als duurzaamheidsadviseur. In deze rol adviseerde hij ondernemingen in het kader van hun duurzaamheidsstrategie en controlesystemen. Daarvoor werkte Erik-Jan bij Shell, waar hij het eerste bedrijfsbrede broeikasgas systeem opzette. 11

Sander Paul van Tongeren, senior duurzaamheidsspecialist wereldwijd vastgoed Sander Paul van Tongeren is verantwoordelijk voor alle duurzaamheidskwesties binnen de beleggingscategorie vastgoed. Hij heeft tien jaar ervaring opgedaan bij Diageo, Corporate Express en ING. Voordat hij bij APG kwam,was hij portefeuillemanager ad interim bij ING Real Estate European Office Fund en businessmanager van twee pan-Europese, industriële fondsen. Sander heeft zowel het doctoraal Bedrijfskunde als de Executive Master's Degree Finance and control behaald aan de Universiteit van Amsterdam. Momenteel werkt hij aan de afronding van de doctoraalstudie Vastgoed aan de Amsterdam School of Real Estate.

‘Bedrijven willen best veranderen, mits ze er aanleiding toe zien’

12

Paul Frentrop, hoofd corporate governance Paul Frentrop kwam in 2008 bij APG na zeven jaar directeur te zijn geweest van beleggingsadviesbureau Deminor Nederland. Paul is zijn loopbaan begonnen als financieel journalist, waarna hij bedrijfssecretaris werd van handelsen private bank MeesPierson. In 2002 voltooide hij zijn doctoraalscriptie 'The history of corporate governance 1602-2002' aan de Universiteit van Tilburg. In deze scriptie volgt hij het spoor van actuele governancekwesties terug tot de Vereenigde Oostindische Compagnie in de zeventiende eeuw. Paul is tevens bestuurslid van het ING Trust Office. Bram Hendriks, corporate govenance-specialist Bram Hendriks is verantwoordelijk voor het beleid en alle activiteiten van APG Asset Management met betrekking tot stemmen op afstand. Daarnaast richt hij zich in het bijzonder op corporate governance in Azië.

Rob Lake, sedert februari 2007 in dienst bij APG Asset Management (en het pensioenfonds waaruit APG is voortgekomen), integreert de aandacht voor milieu- en sociale aspecten in de beleggingsportefeuille. Hij legt uit hoe zij, samen met zeven collega's, vormgeven aan het nieuwe beleid. Samen met zijn teamgenoten verzamelt Lake de nodige informatie. Die komt vanuit bedrijven als Innovest, Asset4 en SustainAlytics, die zich specialiseren in ESG-onderzoek. Ook treedt APG in overleg met maatschappelijke organisaties als Amnesty International, Human Rights Watch, Action Aid, World Resources Insititute en de Campagne tegen Wapenhandel om op de hoogte te blijven van heersende opvattingen en onderzoek. Die informatie spelen ze door aan de interne portefeuillebeheerders van APG. Lake: ‘In feite moeten zij beoordelen of beleggen in een duurzaam bedrijf daadwerkelijk ook financieel aantrekkelijk is.’ Routinegesprekken APG verwacht van bedrijven dat ze minimaal voldoen aan de standaarden van het Global Compact, het duurzaamheidsinitiatief van de Verenigde Naties. Zelf legde APG in 2008 de nadruk op klimaatverandering en mensenrechten. ‘Die keuze is ingegeven door wat de achterban van de opdrachtgevers belangrijk vindt’, vertelt Lake. ‘Als grote vermogensbeheerder doen we alles wat we kunnen om mensenrechten en klimaatverandering op de agenda van bedrijven te krijgen.’ In 2008 zat APG met talloze bedrijven om de tafel om duurzaamheidskwesties in het algemeen te bespreken. Bij Total ging het over activiteiten in Myanmar en bescherming van mensenrechten, bij Freeport-McMoRan over mijnbouw in Indonesië, en bij Wal-mart over werknemersrechten in de VS. Lake: ‘Dit soort gesprekken voeren we vanuit een zekere routine met bedrijven waarin we namens onze opdrachtgevers

beleggen. Net zoals we met die bedrijven spreken over hun financiële resultaten.’ Het kan ook gebeuren dat APG in contact treedt met een onderneming naar aanleiding van kritiek van een nietgouvernementele organisatie (NGO) of een consumenten­ organisatie,. ‘Als een bedrijf zich niet houdt aan de standaarden van het Global Compact, proberen wij dat te veranderen’, voegt Lake toe. Dit soort gesprekken voeren we op vertrouwelijke basis, soms gedurende een aantal jaren. Veranderingen doorvoeren gaat niet zo snel.’ Overigens merkt Lake dat bedrijven best bereid zijn te veranderen, mits ze er goede commerciële redenen voor zien. Hij noemt reputatierisico, efficiënter energiebeheer en de tevredenheid van mede­ werkers als belangrijke argumenten. Volgende stap Bij het uitoefenen van druk op bedrijven spelen veel verschillende actoren een rol. De media, NGO's en ook de eigen aandeelhouders. ‘Als APG hebben we namens de aandeelhouder nadrukkelijk een belang bij een goed opgezet en goed uitgevoerd beleid’, zegt Lake. ‘Als we ergens moge­ lijkheden voor verbetering zien, gaan we om de tafel zitten met het management. Desnoods praten we nog een keer. Als er dan geen verandering optreedt, kunnen we altijd nog namens onze opdrachtgevers een stem uitbrengen op de aandeel­houdersvergadering, of bijvoorbeeld een aandeel­ houdersresolutie indienen.’ Mocht dit ook geen effect hebben kunnen we besluiten om onze aandelen in het bedrijf te verkopen. Illegaal? Het feit dat veel controversiële activiteiten niet strikt verboden zijn binnen internationale wet- en regelgeving vormt een grote uitdaging binnen een verantwoord beleggingsbeleid. Lake: ‘Neem de productie van land­mijnen of clusterbommen.

Internationale regelgeving verbiedt vervaardiging van dat soort producten, maar de Verenigde Staten hebben die verdragen niet ondertekend. Een Amerikaans bedrijf dat landmijnen maakt en ze verkoopt aan het Pentagon, doet in feite niets illegaals. Wij reageren daarop door ons te onthouden van investering in zo'n onderneming.’ Heel anders ligt het bij een bedrijf dat gebruikmaakt van kinderarbeid. Lake: ‘Geen enkel Europees bedrijf zal zo dom zijn om bewust kleine kinderen voor zich te laten werken. Natuurlijk levert het vraagstuk discussie op, maar het Kinderrechtenverdrag van de Verenigde Naties, dat kinder­ arbeid verbiedt, is door zo goed als alle landen in de wereld ondertekend.’ Vanwege de complexiteit in de keten van toeleveranciers kan het volgens Lake gebeuren dat bij de vervaardiging van een bepaald product toch kinderen betrokken zijn. Lake: ‘De meeste Europese en waar­schijn­lijk ook de meeste Amerikaanse bedrijven realiseren zich goed dat het ten koste gaat van hun reputatie als ze kinderen voor zich laten werken. Als we dit bij bedrijven ter sprake brengen, zoeken ze meestal ook direct een oplossing.’ Productieve kansen Een belangrijke taak van het ESG-team bestaat uit het speuren naar de nieuwe kansen die duurzaamheid biedt. ‘We proberen op een creatieve manier nieuwe mogelijk­heden te vinden om een hoge duurzaamheids­waarde te creëren met een hoge financiële waarde’, aldus Lake, die net een workshop heeft bijgewoond met mensen van het World Resources Institute (WRI), een Amerikaanse denktank. ‘In de workshop hebben we de kansen van klimaatverandering besproken. Wat moet de wereld doen om daarmee de strijd aan te gaan? En welke van die maatregelen zijn financieel aantrekkelijk? Tijdens de bijeenkomst is duidelijk geworden dat er volop commerciële kansen zijn.’

13

De lijst van investeringen in duurzame projecten is lang, verspreid over verschillende beleggingscategorieën in de portefeuille van APG: energie-efficiëntie, windparken, zonneenergie, biobrandstof, waterkracht, omzet van stortgas in energie, geothermische energie, duurzame bosbouw, micro­ kredieten, en meer, maar Lake en zijn team blijven steeds op zoek naar nieuwe kansen voor hun opdrachtgevers. 14

Betrouwbare informatie Voor het adequaat toepassen van de beginselen voor verantwoord beleggen is betrouwbare informatie onmis­baar. APG gebruikt bij zijn analyses en onderzoeken informatie van onder andere gespecialiseerde onderzoeks­instellingen, sellside brokers en maatschappelijke organisaties (NGO's). Om de bijdrage van bedrijven aan klimaatverandering te kunnen beoordelen en de potentiële kosten van CO2emissies te kunnen schatten, heeft APG zich aangesloten bij het Carbon Disclosure Project (CDP). Dit internationale netwerk van investeerders moedigt ondernemingen wereld­ wijd aan te rapporteren over de uitstoot van broeikasgassen, en de risico's en mogelijkheden van klimaatverandering voor de onderneming. In Nederland heeft het CDP de vijftig grootste ondernemingen gevraagd om meer openheid van zaken over hun uitstoot van broeikasgassen en om aan te geven hoe zij denken om te gaan met de kansen en risico’s van klimaatverandering. Iets meer dan de helft van de aange­ schreven bedrijven heeft de vragenlijst beantwoord. Vanwege de verschillende gebruikte standaarden is het echter ingewik­ keld om de prestaties van de bedrijven te vergelijken.

APG deelt zijn ervaring en expertise met een werkgroep die is ingesteld door het Global Reporting Initiative om de bestaande richtlijnen voor rapportage over mensenrechten aan te scher­ pen. Het Global Reporting Initiative is een samen­werkings­ verband van ondernemingen en maat­schap­pe­lijke organi­ saties, gesteund door de Verenigde Naties, ter vergroting van de transparantie van ondernemingen over verantwoord ondernemen.

Verantwoorde beleggingskeuzes APG integreert duurzaamheids- en corporate governanceaspecten in zijn dagelijkse beslissingen voor alle beleg­gings­ categorieën en -sectoren. Daarnaast zoekt APG naar specifieke mogelijkheden voor beleggingen die bijdragen aan het op­los­ sen van de grootste duurzaamheids­uitdagingen voor de samenleving wereldwijd, zoals klimaatverandering en armoede. Dit hoofdstuk bevat voorbeelden van dergelijke beleggingen.

op waarmee we bereiken dat energie­rekeningen omlaag kunnen en het probleem van klimaatverandering kan worden aangepakt. Duurzame energie in infrastructuurfondsen Energy Investors Funds, United States Power Fund 3 – Kansas City Landfill Gas, VS De Johnson County Landfill is de grootste particulier geëxploiteerde afval­ stortplaats in de Verenigde Staten, met een oppervlakte van meer dan 280 hectare in het noorden van Johnson County, Kansas. Hier wordt ruim 163.000 kubieke meter stortgas per dag geproduceerd, genoeg voor circa 13 megawatt

Investeren in het milieu APG belegt op verschillende manieren in ondernemingen en projecten die bijdragen aan oplossingen voor de milieu­ problematiek. Dit betreft investeringen in duur­zame energie, energie-efficiëntie, bosbouw en schone technologie. 3

aan elektriciteit, waarmee 10.000 huishoudens van stroom kunnen worden voorzien. Stortgas bestaat voor een groot deel uit methaan, na CO2 het voornaamste broeikasgas (ruim 21 maal zo krachtig als CO2). Door energie op te wekken uit stortgas wordt voorkomen dat methaan in de atmosfeer terechtkomt. Bovendien is er dan minder behoefte aan niet hernieuwbare energiebronnen als steenkool, olie of aardgas. Energy Investors Funds (EIF)

Energie-efficiëntie

heeft in april 2008 geïnvesteerd in Kansas City Landfill Gas (KCLFG), een

De pas opgerichte Energy Efficiency Project Investment Company (EEPIC),

biogascentrale in Shawnee, Kansas, een buitenwijk van Kansas City. Het

beheerd door het in de Verenigde Staten gevestigde Energy Performance

project benut stortgas uit de Johnson County Landfill en verwijdert koolstof­

Services, richt zich op eindgebruikers van energie in China. Voor hen,

dioxide en andere verontreinigingen. Het gas dat overblijft, is 'groen' en van

doorgaans grote bedrijven, ontwikkelt EEPIC projecten die hun energie-

dusdanige kwaliteit dat het wordt verkocht op de open aardgasmarkt en aan

efficiëntie vergroten en voert deze uit. Het investeringsconcept is in Hong­

een plaatselijke industriële gebruiker.

kong ontstaan uit een gesprek tussen APG en het Amerikaanse consulaatgeneraal aldaar, dat al enige tijd investeringen in energie-efficiëntie en de

Landfill Energy Systems

bestrijding van milieuverontreiniging ontwikkelt en promoot. Eind 2008 heeft

Landfill Energy Systems (LES) is een voorloper in de ontwikkeling, bouw en

APG USD 50 miljoen belegd in EEPIC. In ruil daarvoor ontvangen we voor

operatie van duurzame energiecentrales op afvalstortplaatsen. Alle projecten

onze opdrachtgevers een deel van de bespaarde kosten. Ondanks dit

van LES samen verminderen de uitstoot van het broeikasgas methaan met

technisch gezien uitstekende idee, weerhielden allerlei structurele kwesties

meer dan 4,5 miljoen ton per jaar, vergelijkbaar met de uitstoot van 1 miljoen

internationale beleggers ervan om in dit concept te investeren. Daarom

auto’s. In 2008 heeft EIF geïnvesteerd in projecten van LES waarbij stortgas

hebben we, in samenwerking met ervaren deskundigen op het gebied van

wordt omgezet in energie. Momenteel zijn vijftien van deze projecten, met

energie-efficiëntie en technologieleveranciers zoals Siemens, een nieuw

een nettocapaciteit van 61,7 megawatt, operationeel en bevinden zich drie

concept ontwikkeld op basis van het oorspronkelijke idee. Door een inno­

projecten, met een capaciteit van in totaal 29 megawatt, in de opbouw-/

vatieve, nieuwe structuur worden zowel internationale investeerders als

ontwikkelingsfase.

lokale bankkantoren bij het initiatief betrokken. Dit levert financieringen

3 Dit is geen uitputtende lijst van APG’s duurzame beleggingen. Volgend jaar zullen we hier uitgebreider verslag van doen.

15

Macquarie European Infrastructure Fund – Duurzame energieportefeuille

maar komen ook ten goede aan de lokale economieën van ontwik­

De portefeuille MEIF Renewables bestaat uit stortgas-, biomassa- en

kelingslanden, door het scheppen van werkgelegenheid en de ontwikkeling

windenergieprojecten in Frankrijk en het Verenigd Koninkrijk, en een zonne-

van duurzame energiebronnen.

energieproject in Spanje. De energieproductie uit de MEIF Renewablesportefeuille is in 2008 met krap 60 procent toegenomen tot 1,2 miljoen

Fund IV heeft kortgeleden deelgenomen aan de ontwikkeling van een

megawattuur, dankzij nieuwe windmolenparken in Frankrijk en doordat

ethanolfabriek in midden Thailand voor de productie van 200.000 liter

bestaande windmolens korter buiten bedrijf waren.

ethanol per dag. De grondstof voor deze fabriek is cassave, een ideaal gewas in dit land, omdat het groeit op onvruchtbare grond en gemakkelijk twee

Duurzame energie in hedgefondsen

jaar kan worden bewaard. Het project draagt bij aan de vermindering van

Fund IV van de Clean Energy Group

Thailands afhankelijkheid van olie-invoer, die het land nu maar liefst 14

De Clean Energy Group Inc. richt zich op infrastructuurprojecten voor schone,

procent van het BBP kost. Daarnaast werkt Fund IV aan een technische en

duurzame energie en energie-efficiëntie in opkomende markten. APG belegt

milieurapportage van een bedrijf dat in China drie biomassa-energieprojecten

in Fund IV van de Clean Energy Group. Dit fonds legt zich toe op waterkracht­

van 50 megawatt ontwikkelt. De gepatenteerde technologie van het bedrijf

projecten in Aziatische opkomende markten en beweegt zich op het gebied

kan in het snel vervuilende China dankbaar worden toegepast voor hergebruik

van stroom uit biomassa en methaanextractieprojecten in Latijns Amerika en

van gemeentelijk en landbouwafval en voor schone energie. De energie­

Oost-Europa. Dit soort beleggingen zijn niet alleen goed voor het milieu,

centrales zullen duurzame energie leveren aan drie Chinese provincies.

De auto van het Duitse FH Bochum Solar Car Team tijdens de North American Solar Car Challenge in de buurt van Medicine Hat (22 juli 2008). De race begon 13 juli 2008 in Plano, Texas en eindigde 4000 kilometer later in het Canadese Calgary, Alberta.

– een ontwikkelingsmaatschappij die afval omzet in duurzame transportbrandstoffen;

Duurzame bosbouw

– een pan-Caraïbisch water- en afvalwaterzuiveringsbedrijf;

Het Global Solidarity Forest Fund (GSFF)

– een producent van zonne-energiesystemen die een nieuwe cilindrische

APG belegt voor zijn opdrachtgevers in het Global Solidarity Forest Fund

technologie toepast, die efficiënter is dan traditionele zonnepanelen.

(GSFF). Dit fonds, dat bomen (dennen, teak en eucalyptus) plant voor commerciële houtplantages in noord-Mozambique, is opgericht door het

De acht schone technologiefondsen beleggen sinds het derde kwartaal van

bisdom van Västerås, de Lutherse Kerk van Zweden en het Noorse Lutheran

2008 in 37 onderliggende bedrijven.

Church Endowment. Aan de investeringen van GSFF liggen ethische, sociaaleconomische en milieuoverwegingen ten grondslag, zoals ontwikkeling van de gemeenschap en FSC-certificatie. Het land waarop de bomen worden geplant, is uitgeputte landbouwgrond en het GSFF huurt de plaatselijke bevolking in om de bomen te planten en beheren. Voor de meesten, overwegend zelfvoorzienende boeren die de eindjes nauwelijks aan elkaar kunnen knopen, is dit hun eerste betaalde baan. Schone technologie - Private equity In 2007 kreeg AlpInvest Partners N.V.4 een mandaat om wereldwijd tussen 2007 en 2009 € 500 miljoen te beleggen in private equity-fondsen die zich inzetten voor schone technologie, waaronder € 250 miljoen namens APG. Sindsdien heeft AlpInvest belegd in acht schonetechnologiefondsen in de VS en Europa. Elk fonds belegt in verschillende ondernemingen voor schone

17

Zonne-energie APG belegt voor zijn opdrachtgevers in grote zonneparken via infrastructuurfondsen. In aanvulling daarop hebben wij in 2008 de mogelijkheden onderzocht van beleggingen in beursgenoteerde producenten van zonnecellen en hun toeleveranciers. Hoewel de koersen zijn gedaald, gaat het hier om een jonge industrie met een hoger risicoprofiel. Voor 2009 verwachten wij, als gevolg van de kredietcrisis, een rem op de vraag naar zonnecellen. Hierdoor komen de winsten van de bedrijven onder druk te staan. De meeste bedrijven hebben winstwaarschuwingen afgegeven. We blijven deze sector echter aandachtig volgen, omdat we hier voor de langere termijn goede beleggingskansen voorzien.

technologie. APG neemt deel in deze beleggingen. De portefeuille is even­ wichtig gespreid over fondsen die beleggen in baanbrekende technologie en fondsen die kapitaal verstrekken om bewezen technologie in een latere fase te kunnen toepassen. Voorbeelden van investeringen door AlpInvest zijn: – een dienstverlener voor de geothermische energiesector; – een fabrikant van kleine windgeneratoren (400 tot 3.000 watt), speciaal ontworpen voor op het elektriciteitsnet aangesloten huishoudens;

Armoede en sociale ontwikkeling APG betrekt sociale factoren in zijn beleggingskeuzes onder meer door te kiezen voor fondsen en projecten die bijdragen aan het versterken van sociale ontwikkeling. Voorbeelden zijn microfinanciering in ontwikkelings­landen en de bouw van nieuwe scholen in het Verenigd Koninkrijk.

– een ontwikkelaar van zonne-energie die gebruikmaakt van gesmolten zout om opgeslagen energie op aanvraag te leveren;

Microkredietfondsen In 2008 heeft APG voor zijn opdrachtgevers belegd in de microkredietfondsen

4 A  lpInvest beheert de private equity- (niet-beursgenoteerde) aandelen voor (de opdrachtgevers van) APG en PGGM. Met een beheerd vermogen van in totaal EUR 20 miljard, is AlpInvest een van de grootste private equity-beleggers van Europa.

Catalyst Microfinance Investors (CMI), het Blue Orchard Private Equity Fund en het DWM Private Equity Fund. Deze 'socially responsible investing' private equity-fondsen investeren in microkredieten om daarmee de armoede in

sommige van de armste landen ter wereld te verlichten. Investeren in

Projecten in het Verenigd Koninkrijk

microfinanciering door middel van private equity leidt niet alleen tot maat­

APG belegt voor zijn opdrachtgevers in twee projecten in het Verenigd

schappelijk rendement in ontwikkelingslanden, tegelijk realiseren we hiermee

Koninkrijk, die zich richten op de bouw van scholen en onderwijsdiensten.

financieel voordeel voor investeerders. Evenals bij andere vormen van private

Deze fondsen financieren de bouw van 22 nieuwe lagere en middelbare

equity wordt dit rendement op drie manieren behaald:

scholen in verschillende regio’s in Engeland en Schotland. Een aantal van

– door beursgang, omdat de microkredietbank een beurs­notering krijgt, levert

deze projecten richt zich op de ontwikkeling van sportfaciliteiten en andere

dit de voormalige aandeel­houders financieel rendement op; 18

voorzieningen voor de gemeen­schap. Onder de contracten met lokale

– door verkoop van de microkredietbank aan een andere bank;

autoriteiten vallen ook toezicht, schoonmaak en onderhoud van de scholen.

– door managementbuyout, waarbij het management van de

EU-wetgeving waarborgt de arbeidsvoorwaarden als bij deze projecten

microkredietbank de aandelen van de aandeelhouders overneemt.

werknemers van publieke instellingen overgaan naar private ondernemingen.

Uitgesloten bedrijven per 31 december 2008 Bedrijf

Land

Grond voor uitsluiting

Aerostar

Roemenië

clusterwapens

Alliant Techsystems

Verenigde Staten

antipersoonslandmijnen, clusterwapens

Gencorp

Verenigde Staten

antipersoonslandmijnen, clusterwapens

General Dynamics

Verenigde Staten

clusterwapens

Goodrich Corporation

Verenigde Staten

clusterwapens

Hanwha

Zuid-Korea

antipersoonslandmijnen, clusterwapens

Larsen & Toubro Ltd.

India antipersoonslandmijnen, clusterwapens en kernwapens in strijd met het nonproliferatieverdrag

L-3 Communications

Verenigde Staten

clusterwapens

Lockheed Martin

Verenigde Staten

clusterwapens

Magellan Aerospace

Canada

clusterwapens

Poongsan

Zuid-Korea

clusterwapens

Raytheon

Verenigde Staten

clusterwapens

Rheinmetall

Duitsland

clusterwapens

Singapore Technologies Engineering

Singapore

antipersoonslandmijnen, clusterwapens

Textron

Verenigde Staten

antipersoonslandmijnen, clusterwapens

Thales

Frankrijk

clusterwapens

Tata Power Ltd.

India

clusterwapens

De lijst van investeringen in duurzame projecten is lang, verspreid over verschillende beleggingscategorieën. Hieronder bevinden zich ook investeringen in windenergie.

Een algemene duurzame belegging APG Groep heeft momenteel een belang van 5,1% in Triodos Bank. Triodos Bank is een succesvolle bank die uitsluitend duurzaam belegt en bankiert. Deze investering is dus niet alleen maatschappelijk verantwoord, het levert onze opdrachtgevers ook een alleszins duurzaam en goed rendement op.

Uitgesloten bedrijven Het beleid voor verantwoord beleggen van APG houdt in dat bepaalde ondernemingen niet in aanmerking komen voor beleggingen uit het door APG beheerde vermogen. Dit geldt bijvoorbeeld voor bedrijven die te maken hebben met producten of diensten die onder de Nederlandse wetgeving of het internationale recht zijn verboden, zoals land­mijnen,

clustermunitie of chemische en biologische wapens. Dit geldt niet per se voor bedrijven die zijn betrokken bij de productie van kernwapens. Het non-proliferatieverdrag verbiedt de handel en productie van kernwapens door de vijf permanente leden van VN Veiligheidsraad (Verenigde Staten, Rusland, China, Frankrijk en Verenigd Koninkrijk) immers niet. In 2008 hebben wij een aantal bedrijven uitgesloten, omdat is gebleken dat zij betrokken zijn bij de productie van afvuur­ systemen die speciaal geschikt zijn voor cluster­munitie. Andere bedrijven in de wapenindustrie komen juist weer voor belegging in aanmerking, omdat zij niet langer betrokken zijn bij de productie van landmijnen en clustermunitie.

19

Invloed via aandeelhoudersvergaderingen Aandeelhouders hebben het recht om te stemmen over besluiten op de aandeelhoudersvergaderingen van de ondernemingen waarin zij beleggen. Soms kunnen aandeel­ houders zelf onderwerpen op de agenda van de vergadering zetten. In het belang van zijn opdrachtgevers maakt APG zoveel mogelijk gebruik van het aandeel­houders­stemrecht en, indien nodig, van het recht om een resolutie in te dienen. 20

Uitoefenen van stemrecht Wij oefenen aandeelhoudersstemrecht uit namens de pensioen­fondsen waarvoor we het vermogen beheren. Voor zover praktisch mogelijk stemmen wij op vergaderingen van alle ondernemingen waarin we wereldwijd beleggen. Onderwerpen waarover wij regelmatig stemmen, zijn bijvoorbeeld goedkeuring van het jaarverslag, de benoeming van bestuurders, het beloningsbeleid, wijzigingen van de statuten en het (her)benoemen van de accountant. Meestal stemmen we op afstand, via een elektronisch stemsysteem. Op aandeel­houdersvergaderingen in Nederland vertegen­ woordigen we onze opdrachtgevers veelal persoonlijk. Aandeelhoudersresoluties In de meeste landen hebben de deelnemers aan een aan­ deelhoudersvergadering het recht om resoluties in te dienen waarover moet worden gestemd. Vooral in de Verenigde Staten wordt regelmatig van deze mogelijkheid gebruikgemaakt. De onderwerpen van deze aandeel­houders­resoluties variëren van milieugerelateerde en sociale kwesties tot corporate gover­ nance-onderwerpen. APG steunt vooral aandeelhouders­ resoluties waarin bedrijven worden opge­roepen te rappor­ teren over hun mensenrechtenbeleid of over inspanningen om de uitstoot van broeikasgassen terug te dringen.

In december 2008 heeft APG samen met Zweedse collega’s en de pensioenfondsen van New York City bijvoorbeeld een aandeelhoudersresolutie ingediend voor de algemene vergadering van aandeelhouders van Freeport. Deze vergadering wordt in juni 2009 gehouden. In de resolutie wordt Freeport opgeroepen om een bestuurslid te benoemen met grote deskundigheid in milieuzaken, die door milieu­ organisaties en bedrijfsleven als autoriteit wordt erkend. Beloningsbeleid Mede vanwege de kredietcrisis en de overheidssteun aan bedrijven die door de crisis in moeilijkheden zijn gekomen, is de maatschappelijke discussie over topbe­loningen opgelaaid. In het afgelopen aandeelhouders­seizoen heeft APG dan ook extra kritisch gelet op het beloningsbeleid van onder­ nemingen. Bonussen kunnen bestuurders stimuleren om extra waarde te creëren voor de aandeelhouders, mits zij gekoppeld zijn aan uitdagende criteria voor prestaties. In 2008 hebben wij een aantal keer tegen het beloningsbeleid van bedrijven gestemd, namelijk bij onredelijk hoge beloningen en beloningen die niet waren gekoppeld aan duidelijke prestatiecriteria. Als beheerder van aandeelhoudersbelangen in bedrijven wereldwijd, neemt APG in tal van landen standpunten in over het beloningsbeleid. In de Verenigde Staten hebben aandeelhouders echter weinig of geen invloed op de beloning van bestuurders. Daarom pleiten wij er samen met andere aandeelhouders en hun vertegenwoordigers voor dat aandeelhouders ook daar over het beloningsbeleid kunnen stemmen.

‘Liever zoeken naar oplossingen dan naar schuldigen’ Beloningsbeleid Philips Tijdens de aandeelhoudersvergadering van Philips in maart 2008 werd een nieuw beloningsbeleid voorgesteld. Een van de voorgestelde wijzigingen

Corporate governance gaat niet alleen over de Code Tabaksblat, vindt Paul Frentrop, sinds begin 2008 verantwoordelijk voor het corporate governancebeleid van APG. ‘Tabaksblat is iets typisch Nederlands.'

was een aanpassing van de prestatiecriteria voor het toekennen van opties. Philips stelde voor om voortaan opties toe te kennen zonder koppeling aan prestatiecriteria. 57,5 procent van de aandeelhouders, onder wie APG, stemde tegen het voorstel tot aanpassing van het beloningsbeleid. We hebben hiermee bereikt dat de onderneming op de aandeel­houders­ vergadering in 2009 een aangepast beloningsbeleid ter goedkeuring heeft voorgelegd aan de aandeelhouders.

Bestuursbenoemingen In veel vennootschappen kan de vergadering van aandeel­ houders leden van de raad van bestuur en de raad van commissarissen benoemen. Nederland, Duitsland en nog enkele andere landen kennen een aparte raad van toezicht of raad van commissarissen, naast de raad van bestuur. In de meeste landen is echter een 'one-tier board' gebruikelijk. De bestuurders die verantwoordelijk zijn voor de dagelijkse gang van zaken en de bestuurders met een meer toezichthoudende taak (niet uitvoerende bestuurders) hebben dan samen zitting in de 'board of directors'. Om hun toezichthoudende rol zo goed mogelijk te vervullen, moeten niet-uitvoerende bestuurders geen al te nauwe banden onderhouden met het management. Daarom is in vrijwel alle landen in codes of regelgeving opgenomen dat een aantal niet uitvoerende bestuurders onafhankelijk is. Ook APG vindt dat er voldoende onaf­hankelijke, niet-uitvoerende bestuurders moeten zijn aangesteld om toezicht te houden op het management.

'Wanneer je naar belangrijke landen als de VS, Duitsland en Japan kijkt, dan draait het voornamelijk om de manier waarop een beursgenoteerde onderneming omgaat met de aandeel­ houders', aldus Frentrop. 'Contact met de aan­deelhouders is een belangrijke taak van de bestuurs­voorzitter en de commissarissen moeten daar toezicht op houden. We willen niet dat de bedrijven waarin we namens onze opdrachtgevers beleggen te grote risico’s nemen, maar aan de andere kant zitten de aandeelhouders niet op de stoel van de directie. De directie moet dus aan de aandeelhouder laten zien dat zij de juiste beslissingen neemt.’ Engagement ‘Voordat we een nieuw aandeel kopen, kijken we altijd hoe die onderneming haar aandeelhouders behandelt’, zegt Frentrop. 'Zijn de aandelen eenmaal verworven, dan houden we de desbetreffende onderneming nauwgezet in de gaten. We zijn een langetermijnbelegger en willen dan ook een goede aandeelhoudersrelatie op lange termijn, zeker met die ondernemingen waarin een relatief groot belang is genomen.’ Twee medewerkers houden zich bij APG fulltime bezig met corporate governance. De activiteiten bestaan uit het, vooral elektronisch, uitoefenen van het stemrecht op aandelen namens pensioenfondsen en uit het onder­houden van contacten met bedrijven buiten de aandeel­houders­verga­ deringen om. ‘Dat laatste noemen we engagement’, vertelt Frentrop. ‘We willen op een aandeel­houders­vergadering niet verrast worden door de agenda. Bij voorkeur spreken we van tevoren met ondernemingen over de punten waarover op de

21

22

vergadering wordt gestemd.’ Tot slot is het via juridische weg claimen van schadevergoedingen een belangrijke taak.

Een bord langs de straat van het ministerie voor arbeid in Mali (Sevaré 21 januari 2008). De tekst betekent: ‘Laten we gaan voor een betere toekomst. We zeggen nee tegen kinderarbeid en ja tegen de scholing van kinderen’. In de gesprekken die APG met ondernemingen voert spelen mensenrechten een belangrijke rol.

Bij het overgrote deel van de bedrijven waarin is belegd, bereidt APG de stemmingen niet zelf voor. ‘We laten ons adviseren door specialisten’, geeft Frentrop aan. ‘Onze belangrijkste adviseur is Glass Lewis. Daarnaast maken we gebruik van de diensten van RiskMetrics.’ De stemadviezen van deze bureaus maken het voor APG mogelijk om op duizenden aandeelhoudersvergaderingen wereldwijd goed geïnformeerd te stemmen, zonder zelf al het voorwerk te moeten doen. APG vaart echter niet blind op de adviezen. ‘Vooral als wordt geadviseerd om tégen een voorstel te stemmen, kijken we heel goed naar de argumenten. In ongeveer 80 procent van de gevallen nemen we de adviezen over.’

Verder werkt APG met grote buitenlandse beleggers samen op aandeelhoudersvergaderingen bij specifieke bedrijven. Frentrop: ‘Een voorbeeld is hoe we, namens onze opdracht­ gevers, in 2008 bij het Italiaanse energiebedrijf Enel, samen met Italiaanse aandeelhouders onafhankelijke commissarissen hebben voorgedragen.’ Dit soort samen­werking is volgens Frentrop vrij nieuw. ‘Je moet wel oppassen dat je als samenwerkende groep niet wordt aangemerkt als één aandeelhouder. Je kunt dan zomaar onder de beperkende regels van bijvoorbeeld de SEC en de AFM vallen.’ Frentrop vindt dat de toezichthouders ruimte moeten bieden aan aandeelhouders die op een specifiek punt met elkaar willen samenwerken.

Actief aandeelhouderschap Behalve met stemadviseurs, werkt APG ook samen met andere partijen. Een voorbeeld is de stichting Eumedion, die een coördinerende rol speelt bij het bezoek van Nederlandse institutionele beleggers aan aandeelhouders­vergaderingen van Nederlandse bedrijven. Frentrop: ‘We geven volmachten aan de partij die vanuit Eumedion de vergadering bezoekt.’ Belangrijker is echter de rol van Eumedion als forum. Eumedion geeft onder meer zijn mening over wetsvoorstellen op het vlak van corporate governance, die in Den Haag of Brussel worden gemaakt. Deze wijze van beleidsbeïnvloeding vindt ook mondiaal plaats, zoals in het International Corporate Governance Network, waarbij APG is aangesloten. Zo werd vorig jaar gezamenlijk bij de Amerikaanse toezichthouder SEC gepleit voor een systeem waarmee aandeelhouders in de Verenigde Staten kunnen stemmen over het belonings­beleid van bestuurders.

Hoewel aanwezigheid en stemmen op aandeelhouders­ vergaderingen voor APG niet onbelangrijk zijn, vindt Frentrop de invloed die zo kan worden uitgeoefend beperkt. ‘Stemmen is reactief en vaak gaat het om formele punten. Namens de aandeelhouder willen we met som­mige ondernemingen met het management overleggen over de strategie, de risico’s en bijvoorbeeld beschermings­constructies.' Over het algemeen verlopen deze gesprekken heel vriendelijk, vertelt Frentrop. ‘Maar soms is APG niet tevreden en worden we dwingender in ons optreden. Het is een actieve vorm van aandeelhouder­schap.’ Een nog verdergaande stap is het formeel indienen van een agenda­ punt op de aandeelhoudersvergadering. APG drijft de spanning met het ondernemingsbestuur echter niet onnodig op. Frentrop: ‘Wanneer we een agendapunt bij het manage­ ment aandragen en het management zegt dat ze het zelf op de agenda zet, dan is dat natuurlijk nog beter.’

Risicomanagement Een onderwerp dat onder aandeelhouders, niet alleen in Nederland, steeds meer beroering veroorzaakt, is het beloningsbeleid van ondernemingen. Frentrop vindt dit een lastig probleem. Wat je volgens hem in elk geval moet doen, is het scheiden van persoonlijke opvattingen en professionele resultaten. ‘Persoonlijk vind ik het moeilijk als een manager in loondienst miljoenen verdient, maar als aandeelhouder in een goed geleid bedrijf dat een miljardenwinst maakt, hebben we er dikwijls geen baat bij ruzie te maken over zo’n salaris. Als een eventuele ruzie leidt tot beroering en een dalende aandelenkoers, kost dat de aandeelhouder veel meer.’

Een ander governanceonderwerp dat in de belangstelling staat, is risicomanagement bij ondernemingen. Dit is actueel geworden tijdens de recessie begin deze eeuw, toen op het eerste gezicht goedlopende bedrijven als Enron, WorldCom, Ahold en Parmalat plotseling in grote financiële problemen kwamen. ‘Het is goed dat bestuurders ervoor zorgen dat hun risicosystemen in orde zijn en daarover rapporteren. Een nadeel is dat het persoonlijke lot van bestuurders wordt gekoppeld aan de gang van zaken op risicogebied: als er wat mis is, dan moet de bestuurder verdwijnen. We zijn in het bedrijfsleven toch meer gericht op het zoeken naar oplossingen dan naar het vinden van schuldigen. Daarom proberen we risicomanagement genuanceerd te bekijken.’

Met bedrijven in gesprek

24

Al is APG een grote vermogensbeheerder, toch is het aandeel­ houdersbelang dat we per onderneming vertegen­woordigen vaak klein. Daarom is de invloed die we op ondernemingen uitoefenen lang niet altijd gebaseerd op formele zeggenschap, maar veel vaker op overtuigings­kracht. Dit maakt de dialoog met ondernemingen tot een onlosmakelijk onderdeel van ons beleid voor verantwoord beleggen.

Zoals hierboven reeds opgemerkt heeft APG (namens zijn opdrachtgevers) in

Benoeming bestuurder met milieukennis bij Freeport-McMoRan

Dialoog over mensenrechten Alvorens over te gaan tot een belegging, gaat APG waar mogelijk na of het desbetreffende bedrijf in zijn praktijk voldoet aan onder andere de uitgangspunten van het Global Compact, die ondermeer is gebaseerd op de Universele Verklaring van de Rechten van de Mens en de Verklaring van de Internationale Arbeidsorganisatie. Bij het vermoeden dat een bedrijf in strijd met deze uitgangspunten handelt, nemen onze medewerkers contact op en controleren zij eerst de feiten met de onderneming.

Op milieugebied hebben medewerkers van APG in 2008 bijvoorbeeld gesprekken gevoerd met Freeport-McMoRan, een van de grootste en meest controversiële mijnbouwondernemingen ter wereld. De kopermijn van het bedrijf in Grasberg, West-Papoea, Indonesië, is een van de weinige mijnen die grote hoeveelheden mijnbouwafval direct in een plaatselijke rivier lozen in plaats van het op land op te slaan. Milieuorganisaties bekritiseren deze praktijk al jaren. Bovendien wordt het bedrijf beschuldigd van betrokkenheid bij schendingen van de mensenrechten.

december, samen met de Zweedse AP-fondsen en de New York City Pension Funds een aandeelhoudersresolutie voorgesteld voor de in juni 2009 te houden aandeelhoudersvergadering van Freeport McMoRan. Hierin roepen we Freeport op om een bestuurslid te benoemen met milieudeskundigheid. APG zal zoveel mogelijk beleggers aanmoedigen om ten gunste van deze resolutie te stemmen en zal de dialoog met Freeport in 2009 voortzetten.

In april 2008 hebben onze medewerkers een gesprek gevoerd met Freeport. Uit dit gesprek hebben we geconcludeerd dat het bedrijf ondanks de fouten

Mensenrechten in Myanmar (Birma)

in het verleden nieuw beleid heeft opgesteld, maatregelen heeft getroffen en

Birma wordt al meer dan veertig jaar met harde hand geregeerd door een

zich er nu voor inzet om betrokkenheid bij de schending van mensenrechten

militair regime. Kritiek op de politieke situatie wordt bestraft met marteling of

in de toekomst te voorkomen. In oktober hebben we opnieuw met het bedrijf

gevangenschap en ook dwangarbeid komt veel voor. Het is buitenlandse

gesproken, dit keer samen met de Zweedse nationale pensioenfondsen AP1,

ondernemingen niet verboden om zaken te doen in Birma, maar er is wel een

AP2, AP3 en AP4. Voornaamste doelstellingen van deze vervolggesprekken

embargo op de levering van wapens aan het land. De import van hout,

waren aanmoediging van het bedrijf om meer informatie te publiceren over

delfstoffen, diamanten en edelstenen uit Birma is aan beperkingen onder­

de gevolgen van het lozen van mijnbouwafval voor milieu en gezondheid,

worpen. APG verwacht van ondernemingen die activiteiten ontwikkelen in

benoeming van een lid van de raad van bestuur met deskundigheid op

Birma dat zij extra maatregelen nemen om betrokkenheid bij mensen­

milieugebied en vergroting van de betrokkenheid van de lokale gemeenschap

rechten­schendingen te voorkomen. In 2008 hebben wij aan veertien

in Grasberg.

bedrijven gevraagd of zij dergelijke garanties kunnen geven. Bij westerse bedrijven die blootstaan aan kritiek van media of maatschappelijke

Met deze gesprekken hebben we bereikt dat Freeport zich heeft voorgenomen

organisaties, is dat vaak het geval. Bedrijven uit Azië leggen zichzelf echter

om nieuwe informatie te publiceren over de invloed van de afvalverwerking

minder beperkingen op.

bij Grasberg op milieu en gezondheid.

Door te praten met verschillende bedrijven die in Birma actief zijn, wil APG

leger werken. Total heeft laten zien dat de onderneming actief specifieke

bereiken dat bedrijven leren van elkaars ervaringen. We willen dat bij de

mensenrechtenschendingen in het pijpleidinggebied bij de autoriteiten aan

aanleg van een nieuwe pijpleiding de lessen van eerdere pijpleidingen worden

de orde stelt. Om een positieve bijdrage te leveren aan de ontwikkeling van

toegepast en dat onacceptabele toestanden worden voorkomen, bijvoorbeeld

het gebied, onderneemt Total diverse activiteiten voor de bewoners van de

door actief optreden tegen gedwongen arbeid.

25 dorpen in het gebied van de pijpleiding. Deze bestaan onder meer uit het verstrekken van microkredieten, de aanleg van wegen, het aanbieden van

De aanleg van een pijpleiding door Daewoo International

medische voorzieningen en het verbeteren van onderwijsfaciliteiten.

Het Zuid-Koreaanse Daewoo International leidt een consortium van bedrijven dat een 800 kilometer lange gaspijpleiding laat aanleggen van de Birmese

Total heeft laten zien waarom het vindt dat het door zijn aanwezigheid in

westkust naar China. Er is bezorgdheid over mogelijke schendingen van

Birma niet het regime legitimeert, maar, door een voorbeeld te stellen, juist

mensenrechten hierbij. Het door Daewoo geleide consortium van bedrijven

bijdraagt aan verbetering van de situatie. Het bedrijf draagt in Birma uit de

heeft de feitelijke aanleg van deze pijpleiding uitbesteed aan het Chinese

bescherming van mensenrechten vanzelfsprekend te vinden. Alle

CNPC. APG heeft Daewoo gevraagd erop toe te zien dat de aanleg op een

medewerkers in Birma worden daartoe opgeleid over de inhoud en het

verantwoorde manier gebeurt. In Seoul hebben we het management van

ontstaan van mensenrechten en in alle gebouwen van Total hangen posters

de onderneming gewezen op de mogelijke reputatieschade. We hebben

met steunbetuigingen aan de Universele Verklaring van de Rechten van de

aanwijzingen dat Daewoo verschillende van onze aanbevelingen opvolgt.

Mens. Na de ramp van cycloon Nargis zocht Total de grenzen van de loyaliteit

Zo geeft de onderneming meer informatie over de activiteiten in Birma en

aan het regime op door het verstrekken van hulp. Tevens hebben we

heeft zij naar eigen zeggen garanties voor mensenrechten opgenomen in het

vastgesteld dat Total met andere olie- en gasbedrijven de dialoog aangaat

contract met de uitvoerder. We zetten de dialoog met Daewoo in 2009 voort

om ervoor te zorgen dat zij eveneens met meer respect voor mensenrechten

en blijven aandringen op een proactieve houding waar het gaat om de

opereren. De gesprekken met Total over de situatie in Birma worden in 2009

bescherming van mensenrechten.

voortgezet.

De activiteiten van Total in Birma

Mijnbouw in India

Birma heeft grote gasvoorraden. Het Franse oliebedrijf Total werd in het

Met het Indiase mijnbouwbedrijf Vedanta Resources heeft APG, samen met

verleden beschuldigd van het gebruik van dwangarbeid bij de aanleg van een

PGGM en het Britse pensioenfonds USS, gesproken over de problemen bij de

gaspijpleiding. Daarnaast vinden sommige actiegroepen dat het bedrijf, door

bouwactiviteiten van een bauxietmijn. Het bedrijf wil een bauxietmijn

zijn aanwezigheid in het land, het Birmese regime legitimeert. Na gesprekken

ontginnen in een van de armste deelstaten van India. Naast de bezwaren

met medewerkers van Total heeft een APG-medewerker in 2008 de activi­

over mogelijke grote schade aan het milieu, verzet de lokale bevolking zich

teiten ter plekke bezocht. Allereerst is gekeken of Total direct betrokken is bij

tegen de ontginning van een berg die rijk is aan bauxiet. Men verwacht dat

mensenrechtenschendingen. Vervolgens is gesproken over of en hoe Total

de traditionele levenswijze van de stammen in de omgeving van deze

zijn invloed aanwendt om de situatie voor de bevolking te verbeteren.

mijnoperaties onder druk komt te staan. De fabriek voor het smelten en verwerken van aluminium die al door een dochteronderneming van Vedanta

Total heeft een team van mensen in dienst, die er in nauw contact met de

is gebouwd, lijdt verlies nu de ontginning van het gebied op zich laat

lokale bevolking op toezien dat de activiteiten van het bedrijf geen negatieve

wachten.

gevolgen hebben voor de lokale bevolking. Zo wordt erop gelet dat de beveiligingsdiensten geen geweld gebruiken en náást, maar niet mét het

25

26

Tijdens de besprekingen bleek dat Vedanta een adviesorgaan met lokale

tussen werknemerstevredenheid en productiviteit. Bij een bezoek dat

experts heeft ingesteld om de verhoudingen met de lokale bevolking te

medewerkers van APG, PGGM en andere beleggers brachten aan het

versterken en beter te kunnen inspelen op hun behoeften en wensen.

hoofdkantoor van Wal-Mart in Bentonville, Arkansas, VS, bleek dat het

Om de geloofwaardigheid van deze commissie te vergroten, dringen we bij

management de situatie wil verbeteren. De onderneming investeert in

Vedanta aan op het toevoegen van internationale deskundigen. Verder willen

betere relaties met de werknemers en doet systematisch onderzoek naar

we dat het bedrijf de namen van deze leden publiceert en informatie geeft

werknemerstevredenheid. Tevens is sprake van cultuurverandering: de

over hun activiteiten en adviezen. Vedanta kan hiervoor gebruikmaken van de

onderneming wil een meer open houding innemen en kritiek niet uit de

ervaringen van andere mijnbouwbedrijven met dergelijke onafhankelijke

weg te gaan. Hoewel we de dialoog nog niet hebben afgerond, is inmiddels

adviesorganen.

bereikt dat de onderneming een actieve houding aanneemt ten aanzien van de suggesties die wij en andere investeerders hebben gedaan.

Mensenrechten in Soedan Ondernemingen die actief zijn in conflictgebieden, kunnen betrokken raken

Mijnbouw in Zuidelijk Afrika – Gedwongen verhuizing

bij schendingen door een van de strijdende partijen. Soedan wordt sinds

APG-medewerkers hebben met het Engelse mijnbouwbedrijf Anglo-American

mensenheugenis geteisterd door interne conflicten. Met de ondertekening

gesproken over de activiteiten in Zimbabwe en Zuid-Afrika. Het bedrijf stond

van het vredesakkoord is in 2005 een einde aan gekomen aan de

onder druk wegens het voortzetten van zijn operaties in Zimbabwe, ondanks

gewelddadigheden tussen het Islamitische Noorden en het Christelijke

de erbarmelijke mensenrechtensituatie in dit land. Anglo American heeft

Zuiden. Omdat de situatie nog steeds politiek instabiel is en omdat dit

uitgelegd dat de desbetreffende mijn het regime geen noemenswaardige

ondernemingsrisico’s met zich meebrengt, roept APG ondernemingen die in

opbrengsten oplevert. Bovendien zou verkoop van de licentie van deze mijn

Soedan actief zijn op om gevolg te geven aan de bepalingen uit het

aan een ander bedrijf, met waarschijnlijk lagere sociale en milieustandaarden,

vredesakkoord. In 2008 hebben onze medewerkers contact gezocht met in

nadelig zijn voor de betrokken medewerkers en de lokale bevolking. Onze

totaal zeven ondernemingen die in Soedan actief zijn.

conclusie is dat Anglo-American een verantwoorde benadering heeft gekozen voor blijvende betrokkenheid in deze ingewikkelde situatie.

Samen met andere institutionele beleggers met wie wordt samengewerkt in het United Nations Principles for Responsible Investment (UN-PRI) project,

Ontwikkelingsorganisaties, waaronder het Engelse ActionAid en zijn

probeert APG gesprekken aan te gaan met vier Aziatische bedrijven die

Nederlandse partner Niza, hebben kritiek geuit op de handelwijze van

betrokken zijn bij de oliewinning in Soedan. We vragen de desbetreffende

Anglo-American bij de verhuizingen van de gemeenschappen die plaats

bedrijven tevens te verzekeren dat de beveiligingsdiensten die zij inhuren

moesten maken voor mijnbouwactiviteiten in Limpopo, Zuid Afrika.

geen onrechtmatig geweld gebruiken. Ondernemingen moeten onder meer

Onze medewerkers hebben met de onderneming over deze problematiek

nagaan of beveiligers hebben meegevochten met een van de strijdende

gesproken, waarbij Anglo American toegaf dat er in het verleden fouten zijn

partijen. Voor 2009 streven we naar meer diepgang in de dialoog met deze

gemaakt. De directievoorzitter is verzocht meer middelen ter beschikking te

ondernemingen.

stellen voor het verzekeren van de milieu- en sociale belangen bij de ondernemings­activiteiten. Anglo American heeft deze extra middelen

Werknemersrechten in de Verenigde Staten

toegezegd en is een samenwerkingsverband aangegaan met een universitair

Het grote aantal rechtszaken en klachten over arbeidsomstandigheden van

instituut in Zuid-Afrika om expertise over sociale aspecten in te winnen.

werknemers bij Wal-Mart, een grote Amerikaanse supermarktketen, was aanleiding om met de onderneming een gesprek aan te gaan over de relatie

Invloed op overheidsbeleid In het belang van zijn opdrachtgevers werkt APG aan het bevorderen van brede aandacht voor duurzaamheid. Immers, als alle ondernemingen duurzaamheid hoog op de agenda plaatsen, groeit het aanbod van verantwoord ondernemende bedrijven en dus van investeringskansen. Tevens kan alge­ meen gedeelde aandacht voor duurzaam­heid concurrentie­ nadeel voor verantwoord ondernemende bedrijven voor­ komen. Hiervoor is adequate wet- en regel­geving nodig. Investeren in milieuvriendelijke productie bijvoorbeeld, is financieel aanmerkelijk interessanter als ook het wettelijke klimaat bedrijven aanmoedigt tot milieuvriendelijk produ­ ceren. Bovendien kunnen beleg­gers bedrijven gemakke­lijker aanmoedigen standaarden voor mensenrechten te hanteren als overheden de mensen­rechten opnemen in hun regel­ geving. Ten slotte hebben beleggers goede wetten en regels nodig om gebruik te kunnen maken van hun rechten als aandeelhouders. Beleid voor klimaat en milieu Bedrijven die schone technologie ontwikkelen, hebben in de beginfase vaak moeite om te concurreren met bestaande bedrijven en gevestigde technologie. Toch zijn technolo­gische ontwikkelingen en innovatief ondernemerschap ook voor APG onmisbaar om voor zijn opdrachtgevers op een verantwoorde manier te kunnen beleggen in alter­natieve energiebronnen en schone technologie. Wetgeving kan helpen bij het versneld op de markt brengen van nieuwe producten en technieken. APG bepleit actief het implementeren van een helder en vooral betrouwbaar klimaatbeleid door overheden en internationale instanties. Via het lidmaatschap van het Europese investeer­ ders­netwerk Institutional Investors Group on Climate Change (IIGCC) nemen wij bijvoorbeeld deel aan de discussie over maatregelen tegen klimaatveran­dering. In december 2008 heeft de IIGCC, samen met zijn pendanten in de Verenigde

Staten (Investor Network on Climate Risk) en Australië en Nieuw Zeeland (Investor Group on Climate Change), een verklaring gepubliceerd met de verwachtingen van investeerders ten aanzien van het wereldwijde beleid voor klimaatverandering. De geza­menlijke netwerken omvatten circa 150 beleggings­instel­lingen, die samen een vermogen van meer dan USD 9.000 miljard beheren. De publicatie van de verklaring viel samen met de VN conferentie over klimaatverandering in het Poolse Poznan, waar overheden onderhandelden over het klimaatbeleid voor de toekomst. De ontwikkeling van effectieve oplossingen voor de klimaat­ verandering vereist enorme investeringen in duurzame energie, energie-efficiëntie en schone technologie. Om beleg­ gers tot dergelijke investeringen in staat te stellen en aan te moedigen, is een krachtig en consistent overheidsbeleid ten aanzien van klimaat­verandering nodig. APG heeft het belang van zo'n beleid benadrukt in discussies met de Europese Commissie en het Europese Parlement. In de aanloop naar de grote VN-klimaattop, in december 2009 in Kopen­hagen, zullen wij deze boodschap blijven uitdragen. Sociaal beleid Terwijl veel ondernemingen openstaan voor een dialoog, zijn andere ondernemingen, bijvoorbeeld in opkomende markten, moeilijk benaderbaar. Zolang het ontbreekt aan voldoende heldere internationale regelgeving en maat­schappelijke druk op deze bedrijven, zoeken we andere mogelijkheden om hun gedrag te beïnvloeden. Daarom heeft APG in het afgelopen jaar, behalve het voeren van een dialoog met individuele ondernemingen, gewerkt aan het stellen van een standaard voor een grotere groep onder­nemingen.

27

28

Een belangrijke standaard is de Universele Verklaring van de Rechten van de Mens. Op 10 december 2008 was het zestig jaar geleden dat de Algemene Vergadering van de VN deze verklaring aannam. Mary Robinson, voormalig VN Hoge Commissaris voor de Mensenrechten, heeft bedrijven opgeroepen om een mensenrechtenbeleid te ontwikkelen en te publiceren. APG heeft 287 bedrijven aangeschreven met het verzoek gehoor te geven aan deze oproep. Naast de ruim vijftig reacties die wij hebben ont­ vangen, hebben veel ondernemingen direct gereageerd bij de organisatie die het initiatief coördineert. Op de website www. business-humanrights.org staat de lijst van bedrijven met een mensenrechtenbeleid. Eind 2008 waren dat er 236.

Daarnaast hebben we, samen met een groep van 48 andere beleggers, die gezamenlijk USD 4.4 biljoen beheren, niet minder dan 9.000 beursgenoteerde ondernemingen aangeschreven met het verzoek het Global Compact te onderschrijven. Beleid voor corporate governance Het vermogen dat pensioenfondsen APG hebben toever­ trouwd, wordt verspreid over de wereld belegd in een paar duizend bedrijven. Door deze spreiding beperken wij het beleggingsrisico voor onze opdrachtgevers. Dit brengt echter met zich mee dat wij slechts in weinig gevallen invloed hebben als meerderheidsaandeelhouder. Onze opdrachtgevers

hebben dus belang bij bescherming van de positie van minder­ heidsaandeelhouders. Daarom zetten wij ons in voor helder en betrouwbaar overheids­beleid op dit punt. Nationaal en internationaal speelt APG een actieve rol in de discussie en beleidsvoorbereiding op het gebied van corporate governance. Wij doen dit door deel te nemen aan seminars, werkgroepen en commissies, en door veelvuldig te reageren op consultaties. Bij deze activiteiten richten we ons vooral op de transparantie van ondernemingen, voldoende aandeel­ houders­rechten, en goede infrastructuur voor aandeelhouders­ vergaderingen en voor het uitoefenen van aandeelhouders­ stemrecht. Omdat deugdelijke wet- en regelgeving de belangen van alle (institutionele) beleggers dient, neemt APG deel aan samenwerkingsverbanden die zich richten op beleidsbeïnvloeding, zoals de Asian Corporate Governance Association in Azië, Eumedion in Nederland, de Council of Institutional Investors in de Verenigde Staten en het International Corporate Gover­nance Network in mondiaal verband.

Om beleggers tot grootschalige investeringen in duurzaamheid in staat te stellen en aan te moedigen, is een krachtig en consistent overheidsbeleid ten aanzien van klimaatverandering nodig.

De juridische weg

30

Als een aandeelhouder vindt dat een onderneming waarin hij heeft belegd verantwoordelijk is voor door hem geleden financiële schade, bijvoorbeeld als gevolg van fraude, kan hij de juridische weg bewandelen om schadevergoeding te krijgen. Wij houden scherp in de gaten of de belangen van de pensioenfondsen die hun vermogen aan ons hebben toevertrouwd worden geschaad door onrechtmatig handelen van de ondernemingen waarin we hebben belegd. Zonodig sluiten we ons aan bij een procedure of spannen we zelf een procedure aan.

werking van het medicijn minder effectief is dan onder­zoeken van het bedrijf zelf hadden uitgewezen, had een negatief effect op de koers van het aandeel Merck, waardoor beleggers veel geld hebben verloren. Als 'lead plaintiff' in de rechtszaak tegen Merck, heeft APG invloed op het formuleren van de aanklacht tegen het bedrijf en op de strategie bij onder­ handelingen, mocht er over een schikking worden gepraat. Deze zaak is niet alleen relevant vanwege de schade die is geleden op de aandelen Merck, we willen tevens onderzoeken hoe we kunnen bewerkstelligen dat farma­ ceutische bedrijven in de toe­komst transparanter worden over de uitkomsten van onderzoeken, vooral als die uitkomsten tegenvallen. Hiermee zijn niet

'Class actions' in de Verenigde Staten Vooral in de Verenigde Staten zijn procedures van aandeelhouders tegen beursgenoteerde ondernemingen gebruikelijk. APG is regelmatig betrokken bij dergelijke 'class actions'. In de meeste gevallen heeft een andere belegger een rechtszaak tegen de onderneming aange­spannen en voegen we ons bij de 'class'. APG incasseert dan voor zijn opdrachtgevers een gedeelte van de uiteindelijke schadevergoeding. In sommige gevallen kan het raadzaam zijn om een actievere rol te spelen bij het aanspannen van een rechtszaak. APG kan bijvoorbeeld als 'lead plaintiff' het voortouw nemen in een 'class action' en de aanklacht en uiteindelijke eis van de aandeelhouders bepalen. Een andere mogelijkheid is dat we uit een 'class action' stappen en een afzonderlijke, eigen, procedure tegen het bedrijf beginnen, waarbij de schadevergoeding hoger kan uitvallen dan bij een 'class action'.

alleen beleggers, maar is tevens het wetenschappelijk onderzoek gebaat.

Schade verhalen in Europa In Europa zijn de wettelijke mogelijkheden voor aandeel­ houders om schade te verhalen op ondernemingen kleiner dan in de Verenigde Staten. Toch rekent APG het tot zijn plicht om ook in Europa waar en wanneer mogelijk, geleden financiële schade voor zijn opdrachtgevers te verhalen. OTE, bescherming rechten kleine aandeelhouders Omdat we in de meeste ondernemingen slechts een klein aandeel vertegenwoordigen, is het voor APG en zijn opdrachtgevers van grote betekenis dat de rechten van kleine aandeelhouders worden beschermd. Waar nodig komen we voor die rechten op. In 2008 bijvoorbeeld in Griekenland, waar we met een belang van ongeveer 1 procent een klein aandeel vertegenwoordigen in de mobieletelefonieaanbieder OTE. Medio 2008 heeft Deutsche Telecom via enkele transacties boven de

Merck, schade claimen en wetenschappers helpen

beursprijs een deelname van 25 procent plus 1 aandeel verkregen in OTE.

In 2008 is een opdrachtgever van APG door de rechter benoemd tot 'lead

Samen met de Griekse overheid, die eveneens 25 procent van de aandelen

plaintiff' in een rechtszaak tegen het farmaceutische bedrijf Merck (APG

bezit, heeft Deutsche Telecom het nu voor het zeggen bij de onder­neming.

vertegenwoordigt deze opdrachtgever in de rechtszaak). Dit bedrijf bleek de

Voor Deutsche Telecom is dat een goede zaak. De Duitsers betaalden voor

resultaten van een klinische studie naar de werking van het medicijn Vytorin

hun 25 procentsaandeel circa € 2 miljard, terwijl zij, als ze heel OTE hadden

te hebben gemanipuleerd. Vytorin was een voor de toekomst van Merck

willen overnemen, vier keer zoveel hadden moeten investeren. Met slechts

belangrijk medicijn, dat veel inkomsten zou genereren. Het nieuws dat de

een kwart van de aandelen OTE krijgt Deutsche Telecom toch alle kosten­

voordelen die het combineren van de eigen activiteiten in de Balkan met die van OTE oplevert. Dat zijn vele honderden miljoenen per jaar. De kleine aandeelhouders van OTE zijn de echter dupe. Zij zien niets van die voordelen en bovendien kan een andere partij OTE nooit meer overnemen. Om die reden is de beurskoers van het aandeel flink gezakt sinds het bekend worden van de details van de overeenkomst tussen Deutsche Telecom en de Griekse staat. APG vindt dat in deze zaak de Europese regels voor bescher­ ming van kleine aandeelhouders niet goed zijn nageleefd. Volgens die regels moet een partij die de zeggenschap verwerft, een bod op alle aandelen uitbrengen. Dan worden alle aandeelhouders gelijk behandeld. Daarom hebben wij een officiële klacht ingediend bij de Europese Commissie. Verschillende pensioenbeleggers uit andere Europese lidstaten en zelfs uit de Verenigde Staten zijn het met ons eens en hebben bij de Europese Commissie hun steun betuigd voor onze klacht.

31

Nieuwe uitdagingen

32

Ten tijde van het opstellen van dit verslag, begin 2009, was het einde van de economische crisis nog niet in zicht. In veel ondernemingen zal de aandacht dit jaar vooral uitgaan naar de verdere gevolgen van de crisis. APG is ervan overtuigd dat ook zaken als risicobeheer, ondernemings­bestuur, de beloning van bestuursleden en de verantwoording van bedrijven aan hun aandeelhouders grondig moeten worden verbeterd om de economie weer gezond te maken en om het vertrouwen in het bedrijfsleven te herstellen. Een van de grootste uitdagingen voor de mensheid is de klimaatverandering. Tijdens de VN top over klimaat­ verandering, in december 2009 in Kopenhagen, zullen cruciale besluiten worden genomen over de manier waarop de wereld met dit vraagstuk moet omgaan. APG neemt deze uitdagingen ter hand door zijn aanpak van duurzaamheid en ondernemingsbestuur verder te verbeteren en uit te breiden. Voor 2009 hebben we prioriteiten gesteld op het gebied van beleggingskeuzes, het benutten van aandeelhoudersstemrecht en het voeren van een doorlopende dialoog met ondernemingsbesturen. Wat beleggingskeuzes betreft zullen we nieuwe mogelijk­ heden zoeken om te investeren in bedrijven, projecten en technieken die een directe bijdrage leveren aan duurzame ontwikkeling. Bij beleggingsbesluiten zullen we waar mogelijk en relevant rekening houden met kansen en bedreigingen voor duurzaamheid en ondernemingsbestuur. Daarnaast richten wij ons op het ontwikkelen van methoden om het duurzame gehalte van de portefeuille te meten en verbeteren. Wij zullen ons ook blijven richten op verantwoord aandeel­ houderschap door het actief benutten van stem­recht, namens opdrachtgevers, onder andere door op aandeelhouders­ vergaderingen te stemmen en agenda­punten aan te dragen,

en door onafhankelijke bestuurders te benoemen. Tevens werken we aan verbetering van ons stemgedrag door de verdere ontwikkeling van ons stembeleid, door beter te communiceren met bedrijven over ons (voorgenomen) stemgedrag en door meer gebruik te maken van de deskundigheid van externe managers en collega’s bij andere instellingen. Daarnaast gaan we met bedrijven in gesprek over kwesties die verband houden met milieu, sociale aspecten en ondernemingsbestuur. Doel blijft het verbeteren van de financiële prestaties van de desbetreffende bedrijven en hun verworvenheden op deze gebieden. Om deze ambitieuze doelstellingen te realiseren, heeft APG eind 2008 besloten zijn capaciteit voor duurzaamheid en goed ondernemingsbestuur uit te breiden. Daarmee komt het totale aantal medewerkers van het duurzaamheids- en governanceteam op acht. Verder zijn we een samen­werkings­ verband aangegaan met het World Resources Institute,5 een vooraanstaande denktank op het gebied van duurzaamheid. Deze samenwerking biedt ons toegang tot de allernieuwste inzichten. Tevens bouwen we onze samen­werking met andere grote internationale beleggers uit. Door duurzaamheid en verantwoord ondernemerschap te betrekken in al onze activiteiten willen wij de pensioen­ fondsen die hun vermogen aan ons hebben toevertrouwd zo goed mogelijk van dienst zijn. Wij zijn ervan overtuigd dat we op deze manier maximaal bijdragen aan zowel de financiële doelstellingen als de maatschappelijke ambities van onze opdrachtgevers en zien met hen uit naar een nieuw jaar vol uitdagingen en successen.

5 www.wri.org/project/envest

Uitgave APG, Postbus 4874, 6401 JS Heerlen Oude Lindestraat 70, 6411 EJ Heerlen Telefoon 045 579 81 00 Fax 045 579 21 94 E-mail: [email protected] Fotoresearch LaVerbe, Nijmegen Fotoverantwoording Yves Herman/Reuters/WFA Raheb Homavandi / Reuters/WFA Todd Korol/Reuters/WFA Paul van Riel/Hollandse Hoogte Bert Spiertz/Hollandse Hoogte Alex Webb/Magnum/Hollandse Hoogte Druk- en bindwerk

SCS-COC-00812

40.0508.09

Roto Smeets GrafiServices Eindhoven

2008 APG Verslag Verantwoord Beleggen

2008 APG Verslag Verantwoord Beleggen