ABP Verslag Verantwoord Beleggen

ABP Verslag Verantwoord Beleggen

2010

Milieu-, sociale en governance- (ESG-) factoren integreren in het beleggingsproces.

In dialoog treden met ondernemingen waarin ABP belegt, om zo verbetering van duurzaamheid en goed onder­nemingsbestuur te bewerkstelligen.

Kiezen voor een actieve en verantwoorde uitvoering van het corporate governance-beleid.

Gebruikmaken van mogelijkheden om te investeren in oplossingen voor duurzaamheids­vraagstukken.

In overleg treden met beleidsmakers met als oogmerk het bevorderen van duurzaamheid en het verbeteren van de corporate governance-normen in de markt als geheel.

Niet beleggen in ondernemingen die direct betrokken zijn bij de productie van goederen die verboden zijn op grond van Nederlandse of internatio­nale wet- en regelgeving, of die volgens zeer breed in Nederland gedragen opvattingen verwerpelijk zijn.

Samenwerken met andere institutionele beleggers en partijen in de beleggingsindustrie om dit beleid te implementeren.

Verantwoording afleggen over ons Beleid Verantwoord Beleggen.

Verslag Verantwoord Beleggen 2010

Inhoud Voorwoord 5 Managementsamenvatting 6 Het beleid voor verantwoord beleggen 7 De rol van ESG in beleggingsbeslissingen 9 Aandelen 9 Vastrentende waarden 10 Vastgoed, infrastructuur, grondstoffen, hedge funds, private equity 12 Nieuwe beleggingen met een uitgesproken duurzaam karakter 13 Hoe ABP zijn invloed als verantwoord belegger aanwendt 14 Beschikbare middelen 14 Dialoog met het management 15 Stemmen op aandeelhoudersvergaderingen 24 Juridische maatregelen nemen of daarmee dreigen 26 Uitsluiten als laatste mogelijkheid 26 De markt als geheel beïnvloeden 27 Slot 30 Beleid Verantwoord Beleggen 32

4 ABP

Voorwoord Vier jaar geleden heeft ABP besloten om in het beleggingsproces

niet altijd de ondernemingen belonen die ‘het goede doen’. Ook

systematisch rekening te gaan houden met factoren op het

hebben we geleerd dat, hoewel we een grote belegger zijn, het

gebied van duurzaamheid en corporate governance. ABP

niet altijd lukt om de ondernemingen waarin we beleggen te

integreert deze ESG-factoren zo breed en diep mogelijk in de

beïnvloeden. We zijn inderdaad een groot pensioenfonds, maar

totale beleggingsportefeuille. ESG is de Engelse afkorting voor

vanuit die ondernemingen gezien zijn we een van de vele

‘environment, social, governance’. Het gaat dus om milieu­

beleggers en vaak verre van de grootste. In sommige delen van

kwesties, sociale issues en zaken die met het bestuur van

de wereld, waar families of overheden gewoonlijk de grootste

ondernemingen en de rechten van aandeelhouders hebben te

aandeelhouders zijn, is men niet gewend naar buitenstaanders te

maken. We hebben ons voor het eerst hieraan verbonden in ons

luisteren, zeker niet naar beleggers van ver weg. Tot slot hebben

strategisch beleggingsplan voor de jaren 2007-2009 en hebben

we geleerd dat er nog veel obstakels zijn om door middel van

deze lijn voortgezet in het strategisch beleggingsplan voor de

beleggingen in bijvoorbeeld groene energie of microfinancieringen

jaren 2010-2012. We zijn deze weg ingeslagen omdat wij

bij te dragen aan de oplossing van grote milieu- of sociale

ESG-onderwerpen van essentieel belang vinden bij het vaststellen

problemen. Soms is overheidsbeleid daarvoor te zwak en instabiel

of onze beleggingen - die nodig zijn om in de pensioenen van

en zijn beleggingen in nieuwe beleggingscategorieën te riskant

onze 2,8 miljoen deelnemers te voorzien - succesvol zijn.

om aan onze verplichtingen jegens de deelnemers te voldoen.

‘ESG’ verwijst naar belangrijke onderwerpen die ons allemaal

Ondanks de beperkingen zijn we op diverse terreinen succesvol

vertrouwd zijn. Het gaat om de wijze waarop ondernemingen met

geweest. In dit verslag zijn de aansprekende resultaten in 2010

bijvoorbeeld klimaatveranderingen en een toenemende schaarste

beschreven, evenals de uitdagingen waar we nog voor staan.

van grondstoffen omgaan, de wijze waarop ze hun werknemers

Ook bevat het voorbeelden van relaties tussen essentiële

behandelen, of er gebruik wordt gemaakt van kinderarbeid en hoe

ESG-onderwerpen en onze beleggingsbeslissingen en voor­

ze tegemoetkomen aan de verwachtingen van hun klanten ten

beelden van voorzorgsmaatregelen die ons ervan moeten

aanzien van bijvoorbeeld mensenrechten, de wijze waarop ze

verzekeren dat onze beleggingen aan hoge milieu- en sociale

worden bestuurd, hoeveel ze hun bestuurders betalen en of ze

standaarden voldoen. We brengen daarnaast een aantal

naar hun aandeelhouders luisteren. Om goed werk af te leveren,

voorbeelden voor het voetlicht waarin we ondernemingen in een

moet ABP maatschappelijke trends begrijpen en erop reageren.

positieve richting hebben kunnen beïnvloeden, soms in nauwe

ABP moet aantonen dat het zich maatschappelijk verantwoor­

samenwerking met andere, gelijkgezinde beleggers. Tot slot

delijk opstelt en oog en oor heeft voor de onderwerpen waarover

geven we voorbeelden van nieuwe, gespecialiseerde beleggingen

de deelnemers zich zorgen maken.

ten aanzien van onderwerpen als klimaatverandering.

We hebben de afgelopen vier jaar geleerd dat het integreren van

We hopen dat u dit verslag met plezier zult lezen en zien uit naar

ESG-factoren in een portefeuille die zo omvangrijk, gevarieerd en

uw reacties erop. Deze zijn zeer welkom op [email protected].

complex is als de onze, ook beperkingen kent. We hebben ontdekt dat ‘groene’ of ‘maatschappelijk verantwoordelijke’

Joop van Lunteren en Xander den Uyl,

ondernemingen in sommige gevallen beter financieel presteren

vicevoorzitters van het bestuur van ABP

dan andere ondernemingen. Echter, dit gaat niet altijd op omdat klanten, overheden met hun wetten en regels en aandeelhouders

5 Verslag Verantwoord Beleggen 2010

Managementsamenvatting Kengetallen in 2010 Percentage van de aandelen- en obligatiebeleggingen dat op overtredingen

100%

van de uitgangspunten van het VN Global Compact is gescreend Aantal ondernemingen aangesproken vanwege overtredingen

16

van de uitgangspunten van het VN Global Compact Aantal ondernemingen waarmee is gesproken

183

Aantal aandeelhoudersvergaderingen tijdens welke is gestemd

4.081

Percentage van de stemmen dat tegen het management was gericht

9,2%

Percentage van de stemmen dat tegen een voorstel voor de beloning van

18,1%

bestuurders was gericht Aantal bedrijven waarin ABP niet belegt vanwege de productie van

17

antipersoonsmijnen, clusterwapens, chemische en biologische wapens of, in strijd met het non-proliferatieverdrag, kernwapens Percentage van nieuwe niet-beursgenoteerde beleggingen in vastgoed,

100%

infrastructuur, grondstoffen, hedge funds en private equity dat overeenstemt met het beleid voor verantwoord beleggen van ABP Hoogtepunten in 2010 – ESG-factoren hebben beleggingsbeslissingen beïnvloed ten aanzien van onder meer de bedrijven Vedanta, BP en GlaxoSmithKline. We hebben afgelopen jaar de tegenvallende duurzaamheidsprestaties van BP en Vedanta laten meewegen

– Nieuwe financieel aantrekkelijke beleggingen voor circa 500 miljoen euro die gericht zijn op oplossingen voor grote duurzaamheidproblemen. – We zijn met ongeveer 183 ondernemingen in gesprek gegaan

in onze beleggingsbeslissing om onze belangen in deze

over onderwerpen als corruptie, klimaatverandering, corporate

ondernemingen te verkleinen. In GlaxoSmithKline hebben we

governance, milieumanagement, veiligheid en gezondheid,

juist ons belang uitgebreid wegens een positieve waardering

mensenrechten, arbeidsstandaarden, transparantie en

van hun prestaties op dit gebied.

verantwoording afleggen.

– We hebben een studie gepubliceerd over de effecten van

– Alle nieuwe investeringen in vastgoed, infrastructuur, grond­

klimaatverandering voor Amerikaanse bedrijfsobligaties.

stoffen, hedge funds en private equity krijgen een formele

– We hebben vooruitgang geboekt in de dialoog met onder meer de bedrijven Freeport-McMoRan, Vedanta, Walmart, Barrick Gold, Hankook Tire, Corio, Unibail-Rodamco, Hammerson, Westfield, Novartis.

6 ABP

beoordeling van het ESG-team voordat een beleggings­ beslissing wordt genomen.

Het beleid voor verantwoord beleggen Verantwoord beleggen is voor ABP onlosmakelijk verbonden met

de oorzaak van de crisis geweest. Het bestuur van deze

de belangrijkste missie van het pensioenfonds, namelijk voor

ondernemingen had meer kunnen doen om de risico’s in de

pensioenen zorgen die de deelnemers van ABP na hun

bedrijfsvoering van deze banken te onderkennen en te beheersen.

pensionering financiële rust geven en die bovendien tot stand

Daarnaast ligt er ook een rol voor de toezichthouders en de

zijn gekomen dankzij beleggingen die rekening houden met

aandeelhouders van deze banken om deze risico’s in de toekomst

milieuaspecten, sociale aspecten en aspecten ten aanzien van

beter te beheersen.

ondernemingsbestuur. Hierna wordt hiervoor de Engelse afkorting ESG gebruikt: ‘environment, social, governance’.

Deze ontwikkelingen bevestigen nogmaals het belang van verantwoord beleggen. In 2007 heeft het bestuur van ABP

In 2010 is nog eens extra duidelijk geworden dat deze factoren

daartoe een beleid ontwikkeld. Dit beleid heeft drie hoofddoel­

van groot belang kunnen zijn voor het verkleinen van de

stellingen: het voor risico gecorrigeerde rendement verbeteren,

beleggingsrisico’s en verbeteren van het rendement van de

blijk geven van de maatschappelijke verantwoordelijkheid van het

beleggingen. Zoals we in dit verslag zullen toelichten heeft het

fonds en bijdragen aan de waarborging van de integriteit van de

ongeluk op het boorplatform van BP in de Golf van Mexico en de

financiële markten waarvan ABP voor beleggingsmogelijkheden

reeks zelfmoorden onder werknemers van Chinese fabrieken van

afhankelijk is. Dit beleid komt tot uiting in het strategisch

de Taiwanese elektronicafabrikant Foxconn laten zien dat milieu-

beleggings­plan zoals dat door het bestuur van ABP is goed­

en sociale aspecten van de bedrijfsvoering kunnen leiden tot

gekeurd en dat door de onafhankelijke vermogensbeheerder

koersbewegingen.

wordt uitgevoerd.

ABP vindt het van groot belang om ESG-factoren in de

Het beleid voor verantwoord beleggen van ABP heeft betrekking

beleggingsbeslissing mee te wegen, niet alleen vanwege de

op de hele portefeuille. Het beleid is in principe van toepassing op

financiële effecten ervan, maar ook vanuit het oogpunt van sociale

alle beleggingen, intern en extern beheerd, tenzij het duidelijk is

verantwoordelijkheid. Wat dat betreft verwacht ABP van alle

dat er bij een specifieke belegging in het geheel geen milieu- of

bedrijven waarin wordt belegd, dat zij handelen volgens de

sociale kwesties spelen. Om het bestuur in staat te stellen de

algemeen geaccepteerde standaarden voor verantwoordelijk

implementatie van het beleid te bewaken, is tussen ABP en de

zakendoen zoals die zijn neergelegd in het Global Compact van

vermogensbeheerder een Service Level Agreement (SLA) met

de Verenigde Naties. In dit Global Compact zijn de belangrijkste

prestatie-indicatoren overeengekomen. Aan de hand daarvan

VN-standaarden voor ondernemingen ten aanzien van

brengt de vermogensbeheerder elk kwartaal verslag uit over de

mensenrechten, arbeid, milieu en corruptie samengevat.

integratie van ESG-factoren in de portefeuille, de dialoog met onder­nemingen en nieuwe beleggingen met hoge duurzaam­

Ook de nasleep van de financiële crisis laat zien dat sommige

heids­­waarde. Deze taakverdeling wordt in de volgende figuur

ESG-factoren rechtstreeks verband houden met de stabiliteit van

weergegeven.

het financiële systeem als geheel. Zwakte in het ondernemings­ bestuur van een aantal van ’s werelds grootste banken is mede

7 Verslag Verantwoord Beleggen 2010

Het ESG team bij de vermogensbeheerder ziet er op toe dat

ESG-factoren voordat een beleggingsbeslissing wordt genomen

het ESG beleid van ABP wordt geïntegreerd in de beleggings-

en 2) beïnvloeding als investeerder nadat de belegging is gedaan.

portefeuille. De leden van het ESG team werken met de

De eerste fase wordt in hoofdstuk 2 behandeld en de tweede fase

portfoliomanagers en andere specialisten samen, om er zeker

in hoofdstuk 3. In hoofdstuk 4 wordt een vooruitblik geboden naar

van te zijn dat ESG-factoren integraal deel uitmaken van de

de uitdagingen voor ABP in 2011 en de focus die we daarbij

verschillende fasen in het beleggingsproces: 1) de analyse van

zullen hanteren.

De organisatie van verantwoord beleggen

ABP Beleid Verantwoord Beleggen

Strategisch beleggingsplan 2010 - 2012 principes ESG

Service Level Agreement inclusief belangrijke prestatieindicatoren ESG

Vermogensbeheerder Intern vermogensbeheer (80%)

8 ABP

Extern vermogensbeheer (20%)

De rol van ESG in beleggingsbeslissingen De omvang en diversiteit van de beleggingsportefeuille leidt ertoe

Hoogtepunten in 2010

dat we voor verschillende beleggingscategorieën verschillend te werk moeten gaan om ESG in het beleggingsproces in te brengen



voordat beleggingsbeslissingen worden genomen. In dit hoofd­

Elders in dit verslag wordt beschreven dat we uitgebreide

stuk wordt de werkwijze per beleggingscategorie beschreven en

contacten met het management van mijnbouwonderneming

worden voorbeelden gegeven van wat in 2010 is bereikt.

Vedanta over milieu- of sociale onderwerpen hebben gehad.

Vedanta

We zijn ons er altijd van bewust geweest dat Vedanta grote Aandelen

ESG-risico’s loopt en tekortschiet in financiële transparantie. In 2010 daalde de aandelenkoers van Vedanta nadat de Indiase

Bij aandelen volgt ABP verschillende beleggingsstrategieën.

regering vanwege duurzaamheidsaspecten geen vergunning voor

Soms baseren we de beleggingsbeslissingen op fundamenteel

een nieuwe mijn afgaf. Toen onze zorgen over de slechte

onderzoek over de onderneming. Hierbij kijken we naar de

duurzaamheidsprestaties werden bevestigd en de prijs van het

producten, de kansen en risico’s, eerdere financiële resultaten, de

aandeel daalde, hebben we onze positie direct afgebouwd. Door

kwaliteit en prestaties van het management en overige relevante

direct onze positie in Vedanta te verkleinen konden we ons verlies

factoren. Deze werkwijze staat bekend als de fundamentele

beperken en de waarde van ons belegd vermogen beschermen.

beleggingsstrategie. Soms echter volgen we een kwantitatieve

In deel 4 van dit rapport geven we aan dat de onderneming op

strategie. Bij kwantitatieve analyse wordt een relatie gelegd tussen

onze bemoeienissen begint te reageren.

de koers van aandelen en kwantitatieve indicatoren. Meestal wordt in kwantitatieve modellen een combinatie gebruikt van



financiële, operationele en macro economische indicatoren. Dan

ESG-factoren hebben ons ertoe gebracht onze belegging in het

baseren we onze beleggingsbeslissingen op een kwantitatieve

farmaceutisch bedrijf GlaxoSmithKline (GSK) te vergroten. We zijn

analyse van de onderneming. De inbreng van ESG-factoren in de

positief over de strategie van GSK in opkomende markten en met

aandelenportefeuille, vond tot nu toe steeds plaats in samenhang

name over de wijze waarop het bedrijf commerciële activiteiten

met de fundamentele strategie.

relateert aan een verbeterde toegang tot medicijnen. In de

GlaxoSmithKline

dialogen die we sinds 2007 met de farmaceutische industrie De medewerkers in het ESG-team en de fundamentele portfolio­

hebben gevoerd (zie www.pharmafutures.org), hebben we

managers bespreken geregeld samen de ESG-onderwerpen in

gesproken over of en hoe ondernemingen duurzame verdien­

relatie tot de ondernemingen waarin ze beleggen. Het ESG-team

modellen kunnen ontwikkelen en tegelijkertijd de toegang tot

bezoekt ondernemingen voor gesprekken met het management

medicijnen in ontwikkelingslanden kunnen verbeteren. GSK is de

over ESG-onderwerpen, gebruikt onderzoek van gespecialiseerde

eerste onderneming die op basis daarvan een nieuwe aanpak

onderzoeksinstituten en doet ook zelf onderzoek. Met name in de

heeft aangekondigd. Om in opkomende markten succesvol te

aandelenbeleggingen in de opkomende markten worden ESG-

kunnen zijn, erkent GSK in haar nieuwe strategie dat farma­

risico’s op het niveau van een land in onze investerings­

ceutische bedrijven de toegang tot medicijnen moeten

onderzoeken ingebracht. Zodra een ESG-onderwerp van belang

verbeteren. De onderneming draagt daarmee bij aan het

blijkt voor de financiële vooruitzichten van een onderneming,

verbeteren van de gezondheidszorg voor de gehele bevolking,

zullen we dat in onze beleggingsbeslissingen laten meewegen.

in plaats van zich uitsluitend op hooggeprijsde medicijnen voor het rijke deel van de bevolking te richten. De nieuwe benadering

9 Verslag Verantwoord Beleggen 2010

voorziet in aangepaste tarieven voor mensen met lagere



inkomens en in het delen van onderzoek met overheden om

De kolencentrale van de Engelse elektriciteitsproducent Drax is

medicijnen naar behoeften te ontwikkelen. Deels vanwege deze

weliswaar zeer efficiënt, maar ook een van de grootste bronnen

nieuwe strategie hebben we in de loop van 2010 ons belang in

van CO2-vervuiling in Europa. CO2-wetgeving vormt daarom een

GSK significant verhoogd.

gigantisch risico voor het bedrijf. Onze portfoliomanagers moeten

Drax

dit risico afwegen tegen trends die positief voor het bedrijf kunnen

BP

zijn en het plan van Drax om kolen door biomassa te vervangen,

We zijn ons er al enkele jaren van bewust dat BP met fundamen­

waardoor de uitstoot van CO2 daalt. In de loop van 2010 hebben

tele problemen kampt op het gebied van veiligheids- en

we geconcludeerd dat nieuw klimaatbeleid in Engeland veel

risicomanagement. Al in 2005 was er een explosie van een

strenger zal zijn dan we eerder dachten. We hebben er geen

raffinaderij, waarbij toen vijftien werknemers omkwamen. Ook zijn

vertrouwen in dat de plannen van Drax met biomassa het risico

er in het verleden serieuze problemen met een pijplijn in Alaska

op tijd kunnen verkleinen. Daarom hebben we onze positie in het

geweest. De ramp met het boorplatform van BP in de Golf van

bedrijf significant teruggebracht; een voorbeeld waarin duidelijk

Mexico heeft aangetoond dat er al die jaren op dit punt niet

wordt dat duurzamere bedrijfsvoering zich niet altijd direct positief

genoeg is verbeterd. Het was ons al snel duidelijk dat deze ramp

vertaald in hoger financieel rendement.

gevolgen voor onze investeringen kon hebben. We hebben dan ook meteen na de ramp een schatting gemaakt van wat deze

Vastrentende waarden

ramp BP zou kunnen gaan kosten. We kwamen uit op in totaal 60 miljard dollar voor het bestrijden van de ramp, vertragingen bij

In 2010 hebben we de samenwerking tussen de obligatie­port­

andere projecten, algehele reputatieschade en schade­

folio­managers en het ESG-team opgevoerd. In 2011 zal deze

vergoedingen voor lokale ondernemers en voor de nabestaanden

samenwerking nog verder worden versterkt.

van de elf omgekomen werknemers. Dit zou een halvering van de aandelenkoers van BP betekenen. Zo’n doemscenario leek alleen

Hoogtepunten in 2010

realistisch wanneer BP ernstige fouten kon worden verweten. Beleggers kregen berichten dat BP op het boorplatform grote



veiligheidsrisico’s had genomen om tijd te winnen. In combinatie

samen met het World Resources Institute, een toonaangevende

Onze ESG- en onze krediet analisten hebben

met de eerdere veiligheidsproblemen was dit voor ons voldoende

milieudenktank in Washington DC, en de kredietbeoordelaar

reden om onze posities in het bedrijf direct na de ramp significant

Standard & Poor’s aan een onderzoek gewerkt naar de gevolgen

te verkleinen. Door direct onze positie in het aandeel BP flink te

van klimaatverandering voor Amerikaanse bedrijfsobligaties. Het

verkleinen konden we onze verlies, mede dankzij onze eerdere

onderzoeksverslag1, werd in januari 2011 gepubliceerd. Hieruit

analyse van de ESG prestaties van BP, nog enigszins beperken

blijkt dat beleids­maatregelen om de uitstoot van broeikasgassen

en de waarde van ons belegd vermogen beschermen. We voeren

te verminderen een nadelig effect kunnen hebben op de waarde

momenteel een intensieve dialoog met BP over de noodzaak om

van de obligaties van bedrijven met hoge emissies als gevolg van

het veiligheids- en risicomanagement van het bedrijf te

hun eigen bedrijfs­activiteiten en die van hun toeleveranciers.

verbeteren.

Hoewel klimaat­veranderingwetten in de Verenigde Staten op landelijk nivo voorlopig in de ijskast zijn gezet, zullen we de gevolgen van deze studie voor onze beleggingen in de gaten blijven houden.

1 Federal Climate Policy and US Chemicals Credit Risk

10 ABP

Klimaatverandering Ondanks het uitblijven van een internationaal bindend klimaat akkoord in Kopenhagen zien we dat steeds meer bedrijven te maken krijgen met de gevolgen van klimaat beleid. En dat zal in de toekomst met aangescherpt beleid een steeds grotere rol gaan spelen. Bedrijven die pro-actief inspelen op dergelijke ontwikkelingen zullen financieel beter presteren dan andere ondernemingen. Vanwege deze financiële effecten en vanwege onze sociale verantwoordelijkheid, blijven we deze bedrijven daarom kritisch beoordelen op hoe ze met die risico’s of kansen omgaan.

Vastgoed, infrastructuur, grondstoffen, hedge funds,



private equity

– Voor niet-beursgenoteerd vastgoed hebben we een vragenlijst

Voorbeelden uit de praktijk

ontwikkeld om bij elke nieuwe belegging de milieukwaliteit van Beleggingen in deze categorieën kunnen allerlei vraagstukken

gebouwen te meten. Zo nodig vragen we de managers van

raken. Dit geldt zowel op milieugebied, bijvoorbeeld ten aanzien

onroerendgoedfondsen hun beleid aan te passen. We hebben

van klimaatverandering, watermanagement en biodiversiteit, als op sociaal gebied, bijvoorbeeld ten aanzien van mensenrechten,

dit bij twee nieuwe onroerendgoedbeleggingen in Azië gedaan. – Een tiental investeerders en toonaangevende vastgoed­

arbeidsomstandigheden en veiligheid. Alle nieuwe investeringen in

associaties doen mee met de door ons opgezette duurzaam­

deze beleggingscategorieën behoeven een formele beoordeling

heid benchmark voor de vastgoedsector.

van het ESG-team voordat er beslissingen over kunnen worden

– Op het gebied van infrastructuur hebben we de manager van

genomen. Doel is ervoor te zorgen dat alle externe managers die

een nieuw op Europa gericht fonds gevraagd om formele

erbij worden ingezet, het beleid van ABP voor verantwoord

milieu- en sociale richtlijnen te ontwikkelen. De ontwikkeling

beleggen uitvoeren. Dit vereist dat deze managers zelf ook een

van die richtlijnen is een voorwaarde voor onze participatie.

goed beleid hebben, zodat zij op alle essentiële punten de juiste

Vanzelfsprekend zullen we nauwgezet volgen of de richtlijnen

standaarden hanteren. Hiermee verkleinen we de financiële

worden nageleefd.

risico’s op onze beleggingen. Maar ook dragen we bij aan betere

– In onze grondstoffenportefeuille hebben we een landbouwbedrijf

naleving van internationale milieu en sociale standaarden. We

in Argentinië verzocht zich aan de richtlijnen te houden die door

vereisen dus dat deze managers de juiste procedures en

de Roundtable on Responsible Soy zijn ontwikkeld. Een fonds

middelen inzetten om dit beleid in de praktijk te brengen,

in bio-energie hebben we gevraagd mee te doen aan de

bijvoorbeeld in de vorm van trainingen van hun personeel. Soms

Roundtable on Sustainable Biofuels. In het contract met een

vragen we managers om aan specifieke duurzaamheidseisen te

investeerder in Afrikaanse mijnen hebben we de standaarden

voldoen. Al onze investeringen in bosbouw bijvoorbeeld moeten

opgenomen voor milieu- en sociale prestaties van de Inter­

een certificering hebben van de Forest Stewardship Council of

national Finance Corporation (IFC, onderdeel van de Wereld­

een equivalent daarvan. Ook moeten managers geregeld

bank). Deze standaarden vormen de basis van de zogenoemde

rapporteren hoe ze het duurzaamheidsbeleid hebben uitgevoerd,

Equator Principles, een veelgebruikte standaard voor finan­

bijvoorbeeld door aan te geven hoe ze specifieke uitdagingen

ciering van projecten. We hebben besloten een andere

hebben opgelost. Deze spelregels zijn in contracten opgenomen.

rechtstreekse belegging in een Afrikaanse mijn niet te doen, omdat de manager niet bereid was de standaarden vanuit het

We zullen er ook in 2011 op toezien dat alle nieuwe investeringen

beleid van ABP te accepteren. Een veeboerderij in Australië

in niet-beursgenoteerd vastgoed, infrastructuur, grondstoffen,

heeft ons verzoek ingewilligd om actief bij te dragen aan een

hedge funds en private equity aan passende ESG-voorwaarden

nieuw proces onder leiding van het Wereld Natuur Fonds om

zullen voldoen.

tot duurzaamheidsstandaarden bij de productie van rundvlees te komen. – Bij een van de hedge funds2 waarin ABP belegt, een fonds dat zich in energieprojecten in opkomende markten specialiseert, hebben we als voorwaarde gesteld dat het zijn beleid op de IFC-standaarden baseert. Een fonds dat zich op krediet­

2 Hedge funds: een breed scala aan beleggingsfondsen die op basis van een vastgelegde strategie proberen een positief rendement te behalen onafhankelijk van het marktrendement.

12 ABP

verlening voor energieprojecten in ontwikkelingslanden richt,



heeft zich aan een milieu- en sociaal beleid gecommitteerd.

Via het NIBC European Infrastructure Fund is een belang

Ook dit hadden we als voorwaarde voor onze deelname

genomen in drie windparken in de buurt van Berlijn, met een

gesteld.

capaciteit van 46 megawatt. Samen met het bedrijf GoodEnergies

Windparken en zonne-energie in Duitsland

– Onze private equity-partner3 AlpInvest heeft een eigen beleid

heeft het fonds bovendien in twee Duitse zonne-energieparken

voor verantwoord ondernemen. Dit is volledig in lijn met het

geïnvesteerd. Deze zonne-energieparken hebben een capaciteit

beleid voor verantwoord beleggen van ABP. Naleving van dat

van 40 megawatt.

beleid is onderdeel van het formele contract met AlpInvest. De voortgang wordt regelmatig besproken.



Zonnepanelen op Franse daken

Via het Ampere Equity Fund hebben we een belang genomen in Nieuwe beleggingen met een uitgesproken duurzaam karakter

een project waarbij op zesenveertig daken van loodsen in het

die passen bij het beleid van ABP

zuidwesten van Frankrijk zonnepanelen zijn geïnstalleerd voor de opwekking van duurzame elektriciteit. Deze panelen hebben een

Een onderdeel van het beleid van ABP voor verantwoord

totale capaciteit van 4,5 megawatt. Daarnaast is via hetzelfde

beleggen is het identificeren van financieel aantrekkelijke

fonds een belang genomen in een zonne-energiepark met een

beleggingsmogelijkheden die expliciet op oplossingen van

capaciteit van 9,7 megawatt in het zuiden van Italië. Via het DIF

majeure duurzaamheidsproblemen zijn gericht. Klimaat­

Infrastructure II fonds hebben we een belang van 85 procent

verandering is daar een voorbeeld van. In 2010 hebben we

genomen in een zonne-energieproject waarbij op de daken van

onze beleggingen in een aantal bestaande projecten, zoals een

tien supermarkten in het zuiden van Frankrijk panelen met

zonnekrachtcentrale, energieopwekking uit afvalverwerking en

zonnecellen zijn geplaatst met een totale capaciteit van 20

scholen, aanzienlijk uitgebreid. In aanvulling op deze bestaande

megawatt. Dit fonds heeft daarnaast een belang genomen in

portefeuille hebben we in 2010 via bestaande infrastructuur­

een zonne-energiepark met een capaciteit van 8,5 megawatt,

fondsen in nieuwe zonne- en windenergieprojecten belegd.

eveneens in het zuiden van Frankrijk.

Daarnaast deden we een co-investering in verantwoorde afvalverwerking met duurzame energieopwekking. Hieronder



volgt een aantal voorbeelden van nieuwe beleggingen in 2010.

ABP nam een belang in Herambiente, het grootste geïntegreerde

Duurzamere afvalverwerking in Italië

afvalverwerkingsbedrijf in Noord-Italië. Het bedrijf heeft 77

Energiezuinig elektriciteitsnet

installaties waar afval wordt gesorteerd, gerecycled of met

ABP heeft tot 300 miljoen dollar toegezegd aan Energy Capital

energieterugwinning in moderne afvalverbrandingsinstallaties

Partners. Dit Amerikaanse beleggingsfonds richt zich op energie­

verbrand. Daarmee wordt circa 50 procent duurzame energie

zuinige bouw, de ontwikkeling van een slim elektriciteitsnet dat de

opgewekt. In deze co-investering is, samen met het infra­

beschikbare stroom optimaal verdeelt en de aanleg van nieuwe

structuurfonds EISER, een belang van 25 procent in het bedrijf

hoogspanningskabels om duurzame energiecentrales op het net

genomen.

aan te sluiten.

3 Private equity: deelnemingen in het aandelenkapitaal van niet-beursgenoteerde ondernemingen.

13 Verslag Verantwoord Beleggen 2010

Hoe ABP zijn invloed als verantwoord belegger aanwendt ABP belegt in meer dan 4.000 beursgenoteerde bedrijven



wereldwijd. Om de kansen en risico’s van ondernemingen goed

Op de jaarlijkse aandeelhoudersvergadering verantwoorden

te kennen zijn er regelmatig contacten met bestuurders van

de bestuurders van een bedrijf de resultaten en kunnen de

ondernemingen. Daar waar we aanwijzingen hebben dat een

aandeelhouders over nieuwe voorstellen meepraten. De bestuur­

onderneming onverantwoord onderneemt, spreken we bedrijven

ders vragen de aandeelhouders het gevoerde beleid goed te

daarop aan. We gebruiken dan onze invloed maximaal om

keuren en de aandeelhouders stemmen over eventuele

ondernemingen bij te sturen. Er zijn verschillende mogelijkheden

herbenoemingen. In 2010 hebben we waar mogelijk gestemd op

waarop wij onze invloed kunnen doen gelden. Hierna beschrijven

alle aandeelhoudersvergaderingen van de bedrijven waarin ABP

we kort een aantal mogelijkheden waarop dit kan plaatsvinden.

belangen heeft.

Stemmen op aandeelhoudersvergaderingen

In de paragrafen erna wordt daar dieper ingegaan. Tot slot worden uitsluitingen als laatste mogelijkheid en de beïnvloeding



van de markt als geheel behandeld.

Ook in 2010 zijn we geregeld samen met andere beleggers

Samen met andere beleggers optrekken

opgetrokken. Om gelijkgestemden te vinden en samen activiteiten Beschikbare middelen

te ontwikkelen, biedt het netwerk van de VN Principles for Responsible Investment (UNPRI) een goed forum. In dit verband

Gesprekken met het management voeren

hebben we met andere beleggers samengewerkt ten aanzien van

Wanneer we signalen krijgen dat misstanden zijn bij een

corruptie, bescherming van arbeidsrechten, transparantie van

onderneming, doen we een eerste verificatie van de informatie.

bedrijven over hun CO2-uitstoot en bedrijven die in Soedan actief

Daarna nemen we contact met de onderneming op. Vaak

zijn. Ook in andere coalities hebben we bedrijven op dergelijke

schrijven we het management aan, leggen we ons beleid uit en

thema’s aangesproken. Een tiental investeerders en toonaan­

lichten we onze verwachtingen toe. Meestal volgt dan een

gevende vastgoedassociaties doen mee met onze duurzaam­

gesprek met een vertegenwoordiger van het bedrijf. Afhankelijk

heidsbenchmark voor de vastgoedsector.

van de resultaten daarvan kan een uitgebreidere dialoog volgen.

Bedrijven bezoeken

Publiciteit opzoeken

Meestal voeren we de dialoog met bedrijven achter gesloten

Door bedrijven te bezoeken, kunnen we beter inzicht krijgen in de

deuren, maar soms zoeken we de publiciteit op om onze

kansen en risico’s die daaraan verbonden zijn. Op grond daarvan

verwachtingen kracht bij te zetten. Dit kan reactief gebeuren,

kunnen we onze verwachtingen bijstellen en onze dialoog met de

bijvoorbeeld door op verzoeken om interviews in te gaan, maar

desbetreffende onderneming verdiepen. In 2010 hebben we twee

ook proactief. De Financial Times bijvoorbeeld heeft in 2010 een

keer zo’n activiteit bezocht. In Soedan hebben we met het lokaal

ingezonden brief geplaatst waarin we aangaven dat de cacao­

management van oliebedrijven over hun manier van zakendoen

sector meer zou moeten doen aan het uitbannen van kinderarbeid

gesproken en hebben we informatie van lokale organisaties

in de productieketen. Ook hebben we artikelen in vakbladen

verzameld over de gevolgen van de oliewinning door buitenlandse

gepubliceerd over duurzaamheid en goed ondernemingsbestuur

oliebedrijven. In Papua Nieuw-Guinea hebben we met de

en over het rendement van duurzaam vastgoed.

bewoners van dorpen rondom een goudmijn over hun problemen met die mijn gesproken en hebben we gezien hoe het bedrijf met het afval omgaat dat na de goudwinning overblijft. (In hoofdstuk 3.2 meer informatie en voorbeelden.)

14 ABP



Bestaande netwerken gebruiken

Dialoog met het management

In 2010 hebben we nog intensiever dan in voorgaande jaren bestaande netwerken gebruikt om contacten te ontwikkelen of

Als wereldwijde belegger in meer dan 4000 beursgenoteerde

gevoelige zaken aan de orde te brengen. Het VN Global

ondernemingen is het noodzakelijk om prioriteiten te stellen in de

Compact-netwerk bijvoorbeeld is het juiste forum gebleken om

selectie van bedrijven waarmee we in gesprek gaan over hun

met Aziatische ondernemingen over mensenrechten te spreken.

duurzaamheidprestaties. Factoren die in de selectie een rol spelen

Daarnaast hebben we samen met een effectenmakelaar een

zijn ondermeer: ons belang in de onderneming, de ernst van de

onderzoek naar de veiligheid in Chinese mijnen en een onderzoek

eventuele problematiek waarmee het bedrijf wordt geconfron­

naar watergebruik door mijnbouwbedrijven gepubliceerd. Ook in

teerd, de vraag of het bedrijf al dan niet handelt in strijd met de

de onroerendgoedsector hebben we actief met bestaande

uitgangspunten van de VN Global Compact, de (potentiële) relatie

netwerken samengewerkt.

die deze problematiek heeft op de financiële resultaten en onze inschatting dat wij daadwerkelijk invloed kunnen uitoefenen om



Juridische maatregelen nemen of daarmee dreigen

het gedrag van de onderneming bij te sturen.

Hebben de reguliere middelen om bedrijven aan te spreken geen baat, dan kunnen we juridische maatregelen nemen of daarmee



dreigen. We hebben met name in de Verenigde Staten

gesprek­ken gevoerd met het management van circa 180 onder­

procedures lopen tegen ondernemingen die in onze ogen

nemingen. Tabel 1 geeft informatie over de onderwerpen en de

onverantwoorde risico’s hebben genomen. Zo procederen we

desbetreffende ondernemingen. In deze paragraaf een aantal

momenteel tegen Bank of America; dat belangrijke informatie

voorbeelden van bedrijven waarmee we de dialoog voeren over

voor haar aandeelhouders heeft achtergehouden.

duurzaamheid en goed ondernemingsbestuur.

15 Verslag Verantwoord Beleggen 2010

In 2010 hebben de leden van het ESG-team persoonlijke

Tabel 1 Bedrijven die we in 2010 hebben gesproken over ESG prestaties en de bijbehorende thema’s. Met de in deze tabel opgenomen opsomming van onderwerpen waarover ABP heeft gesproken over ESG onderwerpen wordt op geen enkele wijze een waarde oordeel van ABP gegeven over de wijze waarop de genoemde ondernemingen met deze onder­werpen omgaan. Thema (met het aantal keren dat

Bedrijven waarmee een dialoog heeft plaatsgevonden

het door ABP is aangekaart) Omkoping en corruptie (22)

Alstom, AT&T, Atlas Copco, Belgacom, Carso Global Telecom, Dassault Aviation, Dominion Resources, Eiffage, Grupo Mexico, Korea Electric Power, Mitsubishi Materials, Nippon Steel, Sacyr Vallehermoso, Salzgitter, Scania, Schneider Electric, Severstal, Shanghai Electric Group, Tesco, Usiminas, Vivendi, Voestalpine.

Klimaatverandering (16)

BMW, BP, Drax, E.on, Exxon, Hansen Transmission, HK Electric, Lafarge, PSA, Renault, RWE, Shell, Swire Group, Total.

Corporate governance (29)

Aegon, Ahold, Akzo Nobel, Altarea, ArcelorMittal, ASML, Balfour Beatty, ENI, Gerdau, Great Portland Estates, Heineken, Helical Bar, Hellenic Exchanges, Kas Bank Kingfisher, KPN, Lonmin plc, Norilsk Nickel, Philips, Randstad, Reed Elsevier, Samsung Electronics, Sevan Marine, Time Warner Cable, Usiminas, Merrill Lynch.

Milieumanagement (64)

Ajia Partners, Anglo American, Arcadis, AXA IM, BASF, CitizenM, Climate Change property fund, Colonial First State, Confinimmo, Corio, CSN, Cyrela, Dexus, ENEL, Freeport-McMoRan, GAFISA, GPT, Grontmij, Grosvenor, Hammerson, Helical Bar, Honeywell, ING Dutch Office Fund, International Power, Investa, Johnson Controls, KIMCO, KPN, Lend Lease, MGPA, Mirvac, Norilsk Nickel, Normandy, Philips, PLB-Capital, Redevco, Rodobens, RXR, , Savanna, Shell, St. Modwen Properties, Stadgenoot, Stockland, TAM, TCN Groenfonds, Unibail-Rodamco, Vedanta, Vesteda.

Veiligheid en gezondheid (13)

Anglo American, Antofagasta, ArcelorMittal, BP, Foxconn, Hankook Tire, Rio Tinto, RWE, Samsung Electronics, Xstrata, Samsung Electronics.

Mensenrechten (40)

Bank Haopalim, Bank Leumi, Barrick, Caterpillar, CNOOC CNPC, Daewoo International, Dexia, Elbit Systems, First International Bank of Israel, FMC, Gail, Goldcorp, Incitec Pivot Limited, Israel Discount Bank, KEPCO, Kogas, Mizrahi Tefahot Bank, Motorola, ONGC, PetroChina, Petrofac, Petronas, POSCO, Potash, Samsung Electronics, Schlumberger, Shell, Total, Veolia, Walmart, Westfarmers.

Arbeidsstandaarden (15)

Açúcar Guarani, ADM, France Telecom, Hersheys, Nestle, Olam International, Philips, Shell, Walmart.

Transparantie en

African Barrick Gold, Ahold, Akzo Nobel, Anglo American, Barrick, BHP Billiton, Bradesco,

verantwoording (33)

Deutsche Bank, E.on, Goldcorp, ITAÚ UNIBANCO, Kazhakhmys, Kingfisher, Norilsk Nickel,



Petrobras, Rio Tinto, RWE, Total, Vale, Vedanta, Xstrata.

16 ABP

Voorbeelden van dialoog op het gebied van milieu

duurzaamheidsbeleid, haar praktijken in het algemeen, de aluminiumraffinaderij van het bedrijf in het Indiase Lanjigarh en

Van de dialoogvoorbeelden op het gebied van milieu hebben er

naar de reactie van Vedanta op de zorgen van belanghebbenden.

vier betrekking op mijnbouwbedrijven, twee op oliemaatschap­

Vedanta heeft toegezegd alle aanbevelingen uit dit onderzoek

pijen en een op een onroerendgoedfonds. Op het gebied van

over te nemen en bestaand en nieuw beleid aan te passen aan de

milieu, maar ook op sociaal gebied, zien we vaak problemen bij

Wereldbankstandaarden. We zullen bij Vedanta blijven aandringen

mijnbouwbedrijven. Deze bedrijven moeten schoner opereren en

om duurzaamheid echt in de bedrijfsstrategie te integreren om

beter omgaan met de belangen van de lokale bevolking. In 2010

nog meer milieu- en sociale risico’s te voorkomen. Daarnaast

hebben we op de mijnbouwsector druk uitgeoefend en eisen

zullen we blijven hameren op het belang van goede communicatie

gesteld met het oog op verbeteringen ten aanzien van met name

met aandeelhouders en stakeholders significante verbeteringen in

afvalbeheer, milieumanagement en tegemoetkoming aan de

de praktijk.

belangen van de lokale bevolking. Ook hebben we een onderzoek

Met volledige informatie over de mogelijke risico’s over de

naar de veiligheid in Chinese mijnen gedaan.

bedrijfsvoering zullen we betere beleggingsbeslissingen kunnen nemen.



Mijnbouwer Vedanta haalt duurzaamheids-



expertise in huis



Norilsk Nickel gaat zwaveluitstoot aanzienlijk

De Indiase mijnbouwgigant Vedanta kampt met grote milieu- en



verminderen

sociale problemen. We noemen de mogelijke betrokkenheid van

Het Russische mijnbouwbedrijf Norilsk Nickel heeft een historie

het bedrijf bij mensenrechtenschendingen, de controversiële

van grootschalige milieuvervuiling. Door het gebruik van

plannen tot en een niet verstrekte vergunning voor een bauxiet­

verouderd materiaal komt er bij de productie te veel zwavel vrij.

mijn (met gevolgen voor de aandelenkoers) en het ongeluk bij een

De mate waarin het bedrijf de nationale regelgeving voor emissies

elektriciteitscentrale waarbij door het ontbreken van veiligheids­

overschrijdt, heeft er zelfs toe geleid dat oud-president Poetin

procedures 41 werknemers om het leven zijn gekomen. In onze

heeft vastgesteld dat er dringend verandering in moest komen.

dialoog met Vedanta hebben we al deze punten op tafel gelegd

In 2010 hebben we met de onderneming gecorrespondeerd over

en concrete aanbevelingen gedaan. De communicatie tussen

de maatregelen die ertoe moeten leiden dat in 2015 aan de

Vedanta en de aandeelhouders verliep echter zeer gebrekkig.

emissiewetgeving wordt voldaan. Norilsk heeft aangekondigd

Om onze ontevredenheid over de gang van zaken uit te drukken

door middel van nieuwe productietechnieken haar zwaveluitstoot

hebben we op de aandeelhoudersvergadering in 2010 de

aanzienlijk te verminderen. We blijven echter bezorgd of de

herbenoeming van de voorzitter van de commissie voor gezond­

voorgenomen maatregelen voldoende zullen zijn. Daarom zetten

heid, veiligheid en milieu niet gesteund. Gelukkig hebben we

we in 2011 de dialoog voort en blijven we erop aandringen dat

aanwijzingen dat het management naar onze zorgen begint te

het ondernemingsbestuur verantwoordelijkheid voor duurzaam­

luisteren en dat de deur naar een dialoog langzaam wordt

heid neemt en die verantwoordelijkheid krachtig integreert in de

geopend. De communicatie met Vedanta is verbeterd: we hebben

strategie, de processen en de interne controles van het bedrijf.

inmiddels overleg gehad met de algemeen directeur en de

Dit is ook de boodschap op de aandeelhoudersvergadering in

voorzitter van de raad van bestuur. Mondjesmaat geeft Vedanta

oktober 2010 geweest, tijdens welke we voor een resolutie

opvolging aan enkele van onze aanbevelingen. Eind 2010 heeft

hebben gestemd waarin het huidige bestuur werd opgeroepen

Vedanta, tot ons genoegen, een manager duurzaamheid aange­

af te treden. De resolutie kreeg geen meerderheid van stemmen,

steld, met internationale ervaring. Inmiddels heeft de bank

maar was een duidelijk signaal richting het bestuur dat we samen

Standard Chartered een onderzoek in gang gezet naar Vedanta’s

17 Verslag Verantwoord Beleggen 2010

Corporate governance We onderzoeken hoe ondernemingen omgaan met hun eigen bestuur, onder andere met de betaling van hun eigen bestuurders. We bekijken hoe ondernemingen omgaan met hun aandeelhouders en met wat de aandeelhouders inbrengen aan suggesties en opmerkingen. Sommige ondernemingen kunnen bijvoorbeeld meer doen om risico's beter te onderkennen en beheersen.

met andere aandeelhouders veranderingen wensen in de

in het bestuur te benoemen. Eind 2010 hebben we van

structuur en de strategie van het bedrijf, evenals meer transpa­

Freeport-McMoran het bericht ontvangen dat het bedrijf een

rantie op ESG-gebied. We hopen dat de twee grote aandeel­

duurzaamheidsadviescommissie onder het bestuur van de

houders in het bestuur hun onderlinge twisten in 2011 zullen

Grasbergmijn heeft ingesteld en dat in deze commissie

oplossen, zodat management en bestuur hun aandacht effectief

milieuexperts zijn opgenomen. We beschouwen dit als een

op milieu- en sociale kwesties kunnen richten. We hebben al

veelbelovende ontwikkeling en in 2011 blijven we de situatie

overleg met de onafhankelijke bestuursleden gehad en duidelijk

nauwgezet volgen.

gemaakt dat we van Norilsk voorzorgsmaatregelen en onafhan­ kelijke audits verwachten van het milieuprogramma en de



Barrick Gold kondigt de benoeming aan van

gezond­heidsrisico’s in het poolgebied. Ook verwachten we dat



een milieuexpert in het bestuur

de onderneming transparant gaat communiceren over haar

Barrick Gold exploiteert onder meer een goudmijn in Papua

strategie en doelstellingen bij de aanpak van milieuschade.

Nieuw-Guinea. Ten aanzien van deze mijn maken we ons zorgen over de rechtstreekse lozing van mijnafval in een plaatselijke rivier



Freeport-McMoran stelt een duurzaamheids­

en over mensenrechtenschendingen door politie en eigen



adviescommissie in

beveiligingspersoneel. We zijn hierover sinds 2009 in gesprek

Freeport-McMoRan, een van de grootste mijnbouwonder­

met dit Canadese mijnbouwbedrijf en hebben in 2010 een bezoek

nemingen wereldwijd, is berucht vanwege de goud- en kopermijn

aan de mijn gebracht. We hebben geconstateerd dat het bedrijf

in Grasberg in West-Papua. Het bedrijf loost mijnbouwafval, net

stappen in de goede richting heeft gezet voor wat betreft

als Barrick Gold in Papua Nieuw-Guinea, in grote hoeveelheden

transparantie over de verwerking van mijnafval en dat het

rechtstreeks in een plaatselijke rivier. Milieuorganisaties

personeel de bedrijfsvoering zo verantwoord mogelijk wil laten

bekritiseren deze praktijk al jarenlang. Daarnaast beschuldigden

verlopen. De verstrekte informatie over veiligheidsthema’s is

andere organisaties Freeport-McMoran van betrokkenheid bij

echter onvoldoende om te kunnen beoordelen hoe het bedrijf

mensenrechtenschendingen. Na een eerste gesprek met het

daarmee omgaat. Op dit punt hebben we om de instelling van

bedrijf op het hoofdkantoor in New Orleans in 2008 consta­

lokale klachtenprocedures gevraagd, evenals om openheid van

teerden we een goede vooruitgang op het gebied van mensen­

zaken over de samenwerkingsovereenkomst met de politie.

rechten, maar bleven we bezorgd over het lozen van afval van de

Ons bezoek in 2010 heeft ons betere inzichten gegeven in de

Grasbergmijn. Daarom besloten we destijds de dialoog voort te

maatschappelijke en fysieke uitdagingen waar Barrick Gold voor

zetten. Op de aandeelhoudersvergaderingen van Freeport-

staat. In een gesprek met de directievoorzitter hebben we onze

McMoran in 2009 en 2010 hebben we samen met Zweedse

inzichten met hem gedeeld. Verschillende van onze suggesties

collega’s en de pensioenfondsen van New York City een

zijn inmiddels overgenomen. Zo heeft de mijnbouwonderneming

aandeelhoudersresolutie ingediend, waarin het bedrijf werd

bekendgemaakt dat zij tot de Voluntary Principles on Security and

opgeroepen om een erkende milieuexpert als bestuurslid te

Human Rights is toegetreden. Daarnaast zal binnenkort een

benoemen. In 2009 en 2010 heeft bijna een derde van de

milieuexpert in het bestuur worden opgenomen. In 2011 blijven

aandeelhouders voor de resolutie gestemd, wat voor een voorstel

we op transparantie aandringen, omdat we willen dat Barrick

over een dergelijk thema aanzienlijk is. In 2010 zijn we er bij

Gold verantwoordelijkheid blijft nemen voor de uitdagingen op het

Freeport-McMoran op aan blijven dringen een milieuspecialist

gebied van duurzaamheid.

19 Verslag Verantwoord Beleggen 2010



Oliebedrijven stellen strengere eisen aan

Shell daar in moeilijke omstandigheden opereert - sabotages en



oliewinning uit teerzanden

ontvoeringen zijn aan de orde van de dag - maar vinden het

4

De exploitatie van de Canadese teerzanden is kostbaar, vraagt

tempo waarmee lekkages worden opgeruimd te laag. Over deze

veel energie en heeft een enorme impact op het milieu, het

problemen hebben we in 2010 gesprekken met onder meer de

landschap en de lokale bevolking. ABP verwacht van de

directievoorzitter van Shell en de directeur van de Nigeriaanse

desbetreffende oliebedrijven dat zij zich actief inzetten om tot

activiteiten gevoerd. We constateren dat Shell in het opruimen

duurzame oplossingen te komen, met name ten aanzien van

van de vervuiling vooruitgang heeft geboekt en daarnaast op

het afvalprobleem, de opslag van CO2 en de belangen van

suggesties is ingegaan om informatie over de vervuiling voor

omwonenden. In 2010 hebben we de dialoog met onder meer

betrokkenen beter toegankelijk te maken en om de lokale

Shell en BP voortgezet. Shell zal haar teerzandactiviteiten niet

klachtenprocedure te herzien. In 2011 zullen we erop toezien

verder uitbreiden en zich op de verhoging van energie-efficiëntie

dat deze lijn wordt voortgezet. Daarnaast zullen we erop blijven

richten. Daarnaast onderhandelt Shell met lokale overheden over

aandringen dat Shell een onafhankelijke partij bij de situatie

de opslag van CO2 in de grond. BP moet de definitieve beslissing

betrekt om de geloofwaardigheid van het bedrijf te versterken en

over een teerzandproject nog nemen. De teerzandprojecten

het vertrouwen van de lokale bevolking te winnen. In 2011 zijn

hebben ook in de aandeelhoudersvergaderingen in 2010 op de

vervolggesprekken met Shell gepland, onder meer gericht op een

agenda gestaan. De resoluties waarin Shell en BP om meer

versterking van de relaties tussen Shell en de gemeenschappen,

openheid over de risico’s van teerzandprojecten werden

om zo uit de vicieuze cirkel van wantrouwen, sabotage en

gevraagd, hebben we niet gesteund. BP heeft immers nog geen

vervuiling te komen.

definitief besluit genomen en Shell publiceert al veel goede informatie en gaat actief in dialoog met investeerders en andere



belanghebbenden. We hebben wel voor de resoluties tegen

Het grote Nederlandse onroerendgoedfonds Vesteda, met 27.000

Exxon en ConocoPhilips gestemd, omdat we vinden dat deze

woningen in zijn portefeuille, heeft in de afgelopen jaren weinig

bedrijven hun communicatie over teerzanden moeten verbeteren.

gedaan om woningen energiezuiniger te maken. Net als de

In 2010 hebben we ook met vertegenwoordigers van de lokale

meeste onroerendgoedfondsen wist Vesteda niet wat het

minderheden gesproken. Zij maken zich nog steeds veel zorgen

gemiddelde energielabel van zijn woningen was. We hebben de

over vervuilingen, ontbossingen en gezondheidsproblemen, terwijl

milieuprestaties van Vesteda met die van negentien andere

de oliemaatschappijen aangeven dat ze een constructieve dialoog

woningfondsen in de wereld vergeleken en hebben het bestuur

met de betrokkenen hebben. In 2011 zullen we ons onder meer

van Vesteda op grond daarvan kunnen meedelen dat de

op deze onwenselijke impasse richten. Daarnaast blijven we Shell

duurzaamheidsprestaties van het fonds iets onder het gemiddelde

nauwgezet volgen, omdat bijvoorbeeld het opruimen van de

lagen. Ook hebben we aangegeven dat er tal van mogelijkheden

afvalvijvers een uitdaging blijft.

waren om deze prestaties op korte termijn sterk te verbeteren.

Vesteda maakt haar woningen energiezuiniger

Nadien heeft Vesteda belangrijke veranderingen doorgevoerd.

Shell ruimt olielekkages op en herziet lokale

Het heeft een duurzaamheidsprojectmanager aangesteld en



klachten­procedure

speciale software geïmplementeerd om de bestaande portefeuille

De langdurige ernstige olievervuiling in de Nigerdelta in Nigeria

op onder andere de status van de energielabels te analyseren.

baart ons grote zorgen. Shell heeft gerapporteerd dat in 2009 in

Deze software maakt inzichtelijk welke renovatiekosten nodig zijn

Nigeria 14.000 ton olie is weggelekt. Deze vervuiling heeft

om tot een hoger label te kunnen komen. Om duurzaamheid en

dramatische gevolgen voor de natuur in de delta en voor de

energiezuinigheid ook in de waarde van Vesteda’s portefeuille

gezondheid van de mensen die er wonen. Wij onderkennen dat

terug te zien, is een intensieve dialoog met de taxateurs van Vesteda aangegaan. Nu wordt ook het energielabel in de taxaties meegenomen. Daarnaast heeft Vesteda op ons aandringen

4 Teerzanden zijn afzettingen van zand, klei, water en bitumen. De bitumen kunnen tot olieproducten worden verwerkt.

20 ABP

concrete en meetbare duurzaamheidsdoelstellingen geformuleerd.

Voorbeelden van dialoog op sociaal gebied

We zijn van mening dat de sector zich meer structureel moet inzetten om het gebruik van kinderarbeid te stoppen. We vragen



Walmart wijzigt het arbeidsverhoudingenbeleid en

de bedrijven goed inzicht te krijgen in de omstandigheden



zet in op een verbetering van de relatie met vakbonden

waaronder hun cacao wordt verbouwd en om systematisch te

De Amerikaanse supermarktketen Walmart heeft opvallend vaak

rapporteren over de voortgang die zij daarbij boeken. Gelukkig is

met rechtszaken van ontevreden werknemers te maken. Dit leidt

die voortgang er wel degelijk. Steeds meer bedrijven vergroten

tot een slechte reputatie. In 2008 hebben we, samen met een

hun aandeel cacao dat is gecertificeerd of ten minste kan worden

internationale groep beleggers, het management van Walmart

getraceerd. Bedrijven rapporteren steeds meer gestructureerd

voor het eerst hierop aangesproken en geadviseerd de

over de verbeterprojecten die zij al dan niet samen met

werknemerstevredenheid in kaart te brengen en bij te houden.

internationale organisaties ontwikkelen. Daarnaast vinden we het

Sindsdien heeft de onderneming stappen in de goede richting

positief dat bedrijven significant willen bijdragen aan een nieuw

gezet. Het bedrijf is begonnen erop toe te zien dat de arbeids­

initiatief van Amerikaanse politici Harkin en Engel. Hierin belooft

rechten worden gewaarborgd en is schoon schip gaan maken

de industrie zich maximaal te zullen inzetten om aan de ergste

met misstanden uit het verleden. In november en december 2009

vormen van kinderarbeid in de cacaoteelt een einde te maken.

heeft Walmart 100 miljoen dollar uitgekeerd om schikkingen te

De industrie heeft beloofd minstens 7 miljoen dollar beschikbaar

treffen in de vele rechtszaken. Evenzo heeft de onderneming

te stellen aan de publiekprivate samenwerking onder leiding van

vorderingen gemaakt op het gebied van discriminatie,

de Internationale Arbeidsorganisatie (ILO). In 2011 zetten we de

ongeoorloofd overwerk, arbeidsrechten bij toeleveranciers,

gesprekken met de cacaosector voort om te blijven aandringen

duurzaamheid en transparantie. In 2010 hebben we de dialoog

op een productieketen waarin geen kinderarbeid wordt gebruikt.

met het management van Walmart voortgezet. Uit de gesprekken is gebleken dat de interne organisatie en ook de benadering ten



Nieuwe richtlijn over ondernemen in conflictgebieden

aanzien van vakbonden is gewijzigd. In 2011 zullen we ons ervan



biedt duidelijkheid over verwachtingen

vergewissen dat de veranderingen ook voor de werknemers van

Bedrijven die in landen opereren waar conflicten zijn of een

Walmart in de praktijk merkbaar worden. We staan in contact

dictatoriaal bewind aan de macht is, vragen wij extra maatregelen

met Amerikaanse vakbonden om van hen te horen of en hoe

te nemen om ervoor te zorgen dat zij niet medeplichtig raken aan

de situatie voor werknemers daadwerkelijk verbeterd. In het

schendingen van mensenrechten. In dit kader hebben wij onder

geplande vervolggesprek met Walmart zullen we er bij de

leiding van het VN Global Compact actief meegewerkt aan de

onderneming op blijven aandringen dat zij de gewijzigde koers

richtlijn Guidance on Responsible Business in Conflict-Affected

ten aanzien van arbeidsverhoudingen zichtbaar uitdraagt.

and High-Risk Areas: a resource for Companies & Investors, die in juni 2010 in New York is gepresenteerd. Deze richtlijn is het



Chocoladebedrijven vergroten het aandeel

uitgangspunt in onze gesprekken met bedrijven die bijvoorbeeld



gecertificeerde cacao en investeren meer in de

in Soedan actief zijn. Samen met andere institutionele beleggers



bestrijding van kinderarbeid in de cacaoteelt

hebben we gesprekken gevoerd met de bedrijven CNPC en

ABP spreekt sinds 2009 de grote chocoladefabrikanten aan op

Sinopec uit China, ONGC uit India en Petronas uit Maleisië.

het gebruik van kinderarbeid in de cacaoteelt. Ondanks de inzet

Al deze bedrijven zijn actief op het gebied van oliewinning in het

van de bedrijven, internationale organisaties en overheden is daar

zuiden van Soedan. In maart 2010 hebben we in Soedan

in West-Afrika nog steeds sprake van. Kinderen, onder de 15 jaar,

gesproken met het lokale management van deze oliemaat­

laten werken in de teelt met pesticiden en gevaarlijke messen, is

schappijen en in 2011 zullen we deze dialoog voortzetten.

in strijd met internationale verdragen en daarmee in strijd met ons

We, in het samenwerkingsverband van internationale beleggers,

beleid. Bovendien vinden we het - als beleggers - een risico dat

vragen met name van deze bedrijven meer leiderschap om hun

ondernemingen weinig controle over hun toeleveranciers hebben.

betrokkenheid bij mensenrechtenschendingen van het huidige

21 Verslag Verantwoord Beleggen 2010

regime te minimaliseren. Evenzo hebben we bedrijven aan­

opgevolgd. Hankook Tire heeft bijvoorbeeld op het fabrieksterrein

gesproken die fosfaat uit de Westelijke Sahara importeren, een

een kliniek voor haar werknemers geopend en heeft voor het

gebied waarvan de soevereiniteit door Marokko en bewoners van

eerst een maatschappelijk jaarverslag gepubliceerd.

het gebied wordt betwist. We vragen deze bedrijven ervoor te

Bemoedigend is verder dat locatiemanagers ons hebben verteld

zorgen dat de belangen van de lokale gemeenschappen worden

dat de bedrijfscultuur is veranderd. Veiligheid heeft een meer

beschermd. De genoemde richtlijn is ook het uitgangspunt in

centrale plaats gekregen. Er zijn bijvoorbeeld bij oude productie-

onze gesprekken met ondernemingen die in de bezette

eenheden aanzienlijke investeringen in de veiligheid gedaan.

Palestijnse gebieden actief zijn. Samen met andere beleggers zijn we bijvoorbeeld in gesprek met het bedrijf Veolia dat een tramlijn



in Jeruzalem aanlegt. Dit bedrijf heeft inmiddels de inspanningen

Voor AlpInvest, dat voor ABP private-equitybeleggingen beheert,

verstrekt om de belangen van de lokale bewoners beter in kaart

is het aanspreken van bedrijven op ESG-prestaties een belangrijk

te brengen. In 2011 zullen we de dialoog met dit bedrijf

onderdeel van het beleid. AlpInvest spreekt regelmatig met de

voortzetten. Ook corresponderen we met bedrijven over de

beheerders van de private-equityfondsen waarin wordt belegd.

gevolgen van het vermeende gebruik van hun producten door

In 2010 heeft bijvoorbeeld een dialoog plaatsgevonden met Sun

het Israëlische leger. Daarnaast hebben we zes banken aange­

Capital over de verstoorde relatie tussen vakbonden en de

schreven over mogelijke voorwaarden die zij stellen voor de

Amerikaanse supermarktketen Marsh, waar Sun Capital een

financiering van activiteiten in de nederzettingen. In 2011 zullen

belang in heeft. Op aandringen van AlpInvest heeft een gesprek

we de gevolgen van het handelen van deze bedrijven blijven

tussen Marsh en de vakbond UFCW plaatsgevonden.

AlpInvest bemiddelt in de relatie met vakbonden

volgen en de dialoog hierover voortzetten. Voorbeelden van dialoog op het gebied

Samsung laat ernstige ziektegevallen onderzoeken

van corporate governance

In 2010 is elektronicaconcern Samsung in Zuid-Korea ervan beschuldigd dat minstens 23 voormalige werknemers als gevolg



Zwitserse bedrijven verbeteren de corporate

van hun werk met gevaarlijke stoffen ernstig ziek zijn. Samsung



governance

wees echter alle verantwoordelijkheid af. Samen met andere

Samen met Ethos, de Zwitserse belangenvereniging van aandeel­

beleggers hebben we het bedrijf verzocht deze zorgelijke

houders, hebben we er bij de vier Zwitserse ondernemingen

berichten op te helderen. Op het hoofdkantoor van Samsung

Novartis, Swiss RE, Zurich Financial Services en Holcim op

hebben we onze zorgen uitgesproken en geadviseerd een

aangedrongen aandeelhouders in de gelegenheid te stellen het

onafhankelijk onderzoek naar de arbeidsomstandigheden in te

beloningsbeleid goed te keuren (‘say on pay’). Daartoe hebben

stellen. Mede op grond van deze gesprekken heeft Samsung een

we begin 2010 een aandeelhoudersresolutie ingediend. De

deskundige ingehuurd om de klachten nader te onderzoeken.

ondernemingen hebben naar aanleiding hiervan besloten

Het management lijkt zich bewust geworden van de toenemende

aandeelhouders meer inspraak in het beloningsbeleid te geven.

zorgen bij de internationale beleggergemeenschap en voelde zich

Novartis heeft zelfs in zijn statuten opgenomen dat aandeel­

in ieder geval genoopt zo snel mogelijk actie te ondernemen.

houders ten minste eens in de drie jaar het beloningssysteem

Omdat we over de reactie van Samsung nog niet tevreden zijn,

mogen goedkeuren. Bij hetzelfde bedrijf werd tot begin 2010 de

zullen we de dialoog in 2011 voortzetten. Daarin zullen we op een

rol van directievoorzitter en bestuursvoorzitter door dezelfde

meer onafhankelijk en transparant onderzoek aansturen.

persoon bekleed. Wij zijn van mening dat deze rollen moeten worden gescheiden, omdat het verantwoordelijke management



Hankook Tire opent kliniek voor werknemers

anders toezicht op zijn eigen handelen uitoefent. We hebben

Sinds 2009 spreken we met de bandenproducent Hankook Tire

daarom in januari 2010 een aandeelhoudersresolutie bij Novartis

in Zuid-Korea over veilige werkomstandigheden. Tijdens ons

ingediend waarin op het splitsen van beide verantwoordelijkheden

bezoek in 2010 aan een van de fabrieken is ons gebleken dat de

is aangedrongen. Drie weken later heeft de onderneming besloten

onderneming de meeste van onze aanbevelingen heeft

de functies te scheiden.

22 ABP



Bestuurders aangesteld met milieu- en sociale



Onafhankelijke bestuurders voorgedragen



expertise



in Italië en Zweden

Vanwege het strategisch belang van milieu- en sociale onder­

In Italië en Zweden kunnen aandeelhouders invloed uitoefenen op

werpen voor mijnbedrijven en de significante financiële impact die

de voordracht van onafhankelijke commissarissen. In Italië kunnen

deze onderwerpen kunnen hebben, moedigen wij deze bedrijven

beleggers met een belang van meer dan 1 procent van de

actief aan deskundigen op milieu- en sociaal gebied aan hun

uitstaande aandelen onafhankelijke kandidaten voordragen voor

bestuur toe te voegen. Barrick Gold heeft in haar aandeel­

het bestuur en voor een comité dat toezicht op de accountant

houders­vergadering in 2010 aangekondigd dat het bedrijf een

houdt. Sinds 2008 hebben we samen met Assogestioni, de

directeur met een dergelijke expertise zal aanstellen. Freeport-

belangenvereniging van Italiaanse institutionele beleggers en

McMoran heeft besloten een duurzaamheidsadvies­commissie

daarmee lokale expertise, met succes onafhankelijke bestuurders

voor haar controversiële Grasbergmijn in te stellen. We hebben

voor een aantal vooraanstaande Italiaanse ondernemingen

de integratie van ESG-factoren in de bedrijfsstrategie ook bij de

voorgedragen. We willen hiermee ook de stem van de minder­

Braziliaanse mijnbouwbedrijven Gerdau en Usiminas, het

heids­aandeelhouders in het bestuur laten horen en er voor zorgen

Amerikaanse Goldcorp en de in het Verenigd Koninkrijk

dat onafhankelijk toezicht op het management wordt uitgeoefend.

geregistreerde bedrijven Eurasian Natural Resource Corporation

In 2010 heeft Assogestioni met succes kandidaten voor het

en Kazakhmys aan de orde gesteld. Het ging hierbij bijvoorbeeld

bestuur voorgedragen bij vijf Italiaanse ondernemingen, te weten

om het verbinden van beloningen aan duurzaamheidsdoelen en

Assicurazioni Generali, Snam Rete Gas, Enel, Banca Intesa

het opzetten van een adviesorgaan gericht op de sociale

Sanpaolo en Unicredit. In Zweden mogen de drie of vier grootste

verantwoordelijkheid van de onderneming.

aandeelhouders van een onderneming soms in het nominatie­ comité zitting nemen. Dit comité kan kandidaten voor benoeming



Duurzaamheidscriteria in beloningen staan

in het bestuur voordragen en heeft daarnaast een stem in het



op de agenda

vaststellen van de beloning van de toezichthoudende bestuur­

ABP heeft in 2010 actief mee gediscussieerd over de relatie

ders. ABP heeft als een van de grootste aandeelhouders in de

tussen duurzaamheid en de beloning van bestuurders van

Zweedse onroerendgoedonderneming Castellum zitting in het

beursgenoteerde ondernemingen. Samen met het European

nominatiecomité van deze onderneming.

Social Investment Forum hebben we in juni 2010 een seminar over dit onderwerp georganiseerd, met sprekers van Philips,



Onderneming belooft agenderingsrecht

RWE en KPMG. ABP vindt dat net als de reguliere criteria ook



niet te beperken

duurzaamheidscriteria in een beloningsbeleid relevant, meetbaar,

In de Nederlandse Corporate Governance Code staan de

vergelijkbaar, uitdagend en helder moeten zijn. We vinden dat de

spelregels voor de omgang tussen het bestuur, de raad van

zogenoemde duurzaamheidsindexen niet aan deze criteria

commissarissen en de aandeelhouders van beursgenoteerde

voldoen en dat duurzaamheiddoelstellingen aan financiële criteria

ondernemingen in Nederland. Een van deze spelregels gaat over

moeten worden verbonden. We hebben daarom in 2010 bij

de situatie waarin een aandeelhouder een onderwerp op de

ondernemingen waarin we beleggen, bijvoorbeeld bij Shell en

agenda van de aandeelhoudersvergadering wil plaatsen dat tot

AkzoNobel, kritisch gekeken naar beloningsstructuren met

een wijziging van de bedrijfsstrategie kan leiden. Het bestuur

niet-financiële doelstellingen. Wij vonden dat deze bedrijven de

moet dan de gelegenheid krijgen een redelijke termijn in te roepen

indicator over duurzaamheidprestaties moeten verhelderen. Een

om hierop te reageren. Deze termijn wordt de responstijd

verwijzing naar een score op de Dow Jones Sustainability Index

genoemd. ABP committeert zich aan deze Nederlandse

als enige indicator voor duurzaamheid in het beloningsbeleid

Corporate Governance Code. Wij kiezen er echter voor om op

vinden wij te mager.

basis van het principe ‘pas toe of leg uit’ af te wijken van wat de code op dit punt aanbeveelt. Wij vinden dat deze ‘best practice’bepaling het agenderingsrecht kan beperken, omdat deze tot de

23 Verslag Verantwoord Beleggen 2010

aandeelhouders is gericht en niet tot het bedrijf zelf. Wij willen van



geval tot geval het belang van de verschillende belanghebbenden

vergaderingen gestemd. In Nederland zijn we bij grotere

afwegen en niet op voorhand onvoorwaardelijk een beperking

deelnemingen persoonlijk op de aandeelhoudersvergadering

van bestaande wettelijke rechten accepteren. Naar aanleiding van

aanwezig. In sommige gevallen geven we een andere

onze bezwaren ten aanzien van de responstijdbepaling hebben

institutionele belegger een volmacht om namens ons te stemmen.

we hier vorig jaar met een aantal Nederlandse ondernemingen

In 2010 zijn we persoonlijk aanwezig geweest bij de aandeel­

over gesproken. Deze bedrijven hadden deze ‘best practice’-

houders­vergaderingen van onder andere Aegon, Ahold, ASML,

bepaling in hun corporate governance statement opgenomen.

Heineken, ING, KAS BANK, van Lanschot, Philips en Shell.

Wij hebben hen gevraagd deze bepaling aan te passen, dan

Elders in de wereld stemmen we meestal via een elektronisch

wel te verwijderen. Een van deze ondernemingen heeft naar

stemsysteem. Daardoor zijn we in staat om op alle relevante

aanleiding daarvan besloten de bepaling te verduidelijken en aan

aandeelhouders­vergaderingen wereldwijd te stemmen.

In 2010 heeft ABP in 3.970 aandeelhouders­

te geven dat deze niet is bedoeld om de rechten van aandeel­ houders te beperken.



Stemmen op aandeelhoudersvergaderingen

nemingen. Zo hebben we dit jaar een groot aantal ondernemingen

Om het elektronische stemproces te verbeteren hebben

we gesproken met bewaarbanken, beleidsmakers en onder­ in Nederland verzocht te bevestigen dat onze steminstructies Door op aandeelhoudersvergaderingen te stemmen kan ABP

waren ontvangen en om aan te geven hoeveel stemmen waren

zaken als benoemingen van bestuurders, het beloningsbeleid en

uitgebracht. Ook in hebben we regelgevers en ondernemingen

de uitgifte van nieuwe aandelen beïnvloeden. In 2010 heeft ABP

hierover actief benaderd. In sommige Aziatische landen worden

in 55 landen het stemrecht gebruikt. Het stembeleid dat we als

alleen de stemmen meegeteld van aandeelhouders die op de

richtsnoer gebruiken bij het bepalen van onze stem zal te vinden

aandeelhoudersvergadering persoonlijk aanwezig zijn. Dit is voor

zijn op onze website. In ons stembeleid zijn de aanbevelingen uit

ons praktisch onmogelijk. Concreet resultaat van de gesprekken

internationale richtlijnen leidend. Tabel 2 toont de tien landen

met bijvoorbeeld het Aziatische Corporate Governance netwerk

waarin op de meeste aandeelhoudersvergaderingen is gestemd.

ACGA en institutionele beleggers is dat de Taiwanese onder­ neming TSMC het elektronisch stemmen van haar aandeel­

Tabel 2

houders­vergadering vanaf 2010 gaan faciliteren.

De tien landen waarin op de meeste aandeelhouders­ vergaderingen (AVA) is gestemd



Op de 3.970 aandeelhoudersvergaderingen tijdens welke

ABP in 2010 heeft gestemd, zijn in totaal 44.265 agenda­punten Land

Aantal gestemde AvA's

in stemming gebracht. Bij een kleine vijf procent van de aandeel­ houders­vergaderingen van ondernemingen waarin wij beleggen,

Verenigde Staten

908

hebben we ons stemrecht niet uitgeoefend. Dit is omdat het in

Japan

407

een aantal landen niet mogelijk is om te handelen in het aandeel

Canada

235

rondom de aandeelhoudersvergadering als de aandeelhouder

Verenigd Koninkrijk

221

haar stemrecht wil uitoefenen. Aangezien wij te allen tijde in de

Australië

184

gelegenheid willen zijn te kunnen handelen in onze aandelen

Brazilië

150

hebben we er in voorkomende gevallen voor gekozen geen

Hongkong

143

gebruik te maken van ons stemrecht. Tabel 3 geeft weer hoe wij

India

132

met betrekking tot een aantal veelvoorkomende onderwerpen

Taiwan

117

hebben gestemd.

China

115

24 ABP

Mensenrechten We onderzoeken in welke landen de ondernemingen waarin wij beleggen actief zijn. We proberen in gesprek te blijven met de ondernemingen in of uit landen met regimes die de mensenrechten schenden. Om onze visie op onze verantwoordelijkheid als belegger met hen te delen. We spreken bedrijven aan op de wijze waarop het bestuur mensenrechtenrisico's beheerst en doen waar nodig suggesties voor verbetering.

Tabel 3

Staten kunnen we deze schade verhalen door aan een ‘class

Overzicht van het stemgedrag in 2010 (in procenten)

action’ deel te nemen. Dit is een specifieke juridische maatregel, die in deze vorm vooralsnog alleen in de Verenigde Staten

Onderwerp

Voor

Tegen

Ont-

Onge-

bestaat, om beleggingsschade vergoed te krijgen. Alle

houden

stemd

gedupeerde beleggers die in de periode waarin de schade is geleden aandelen in bezit hadden, horen automatisch bij de

Goedkeuring beloningen

72,8

18,1

2,8

6,3

‘class’. Dit betekent dat zij gezamenlijk tegen de onderneming

Benoeming bestuurders

87,8

7,4

3,3

1,5

procederen om schade­vergoeding te krijgen. De kosten voor de

(Her)benoeming accountant

90

2,70

2,9

4,4

juridische procedure en de advocaten worden in principe onder

Wijziging statuten

74,7

13,8

3

8,5

alle deelnemers in de ‘class’ gedeeld, maar alleen wanneer een

Alle gestemde resoluties

82,7

9,2

3,2

4,9

schadeclaim wordt toegewezen (‘no cure, no pay’). Soms kiezen we er voor om niet met een ‘class action’ mee te doen (‘opt-out’),



Bij het eerste onderwerp in de tabel, het goedkeuren

maar zelf een juridische procedure tegen een onderneming te

van aan­delen­optieplannen, is voor ABP onder andere van belang

beginnen. ABP is bijvoorbeeld een procedure tegen de Bank of

dat het verkrijgen van opties aan het behalen van uitdagende

America en een aantal bestuurders en functionarissen van deze

doelstellingen is gekoppeld. Bij het Franse telecommunicatie­

onderneming gestart. Zij hadden informatie voor de aandeel­

bedrijf Alcatel Lucent hebben we bijvoorbeeld tegen het voor­

houders achter­gehouden. De Bank of America is begin 2009 met

gestelde aandelenoptieplan gestemd, omdat de onderneming

concurrent Merrill Lynch & Co gefuseerd, maar heeft de aandeel­

geen heldere doelstellingen aan de toegekende opties had

houders toen niet verteld dat Merrill Lynch & Co al enige tijd zeer

verbonden. Bij het tweede onderwerp in de tabel, het benoemen

grote verliezen leed. Toen de aandeelhouders hun goedkeuring

van bestuurders, gaat het vooral om de (her)benoeming van

aan de fusie verleenden, waren ze niet op de hoogte van de

niet-uitvoerende bestuurders. Deze bestuurders hebben de taak

slechte financiële conditie van Merrill Lynch. De hierdoor geleden

toezicht op de onderneming te houden en een waardevolle

schade willen we terug. Als er daadwerkelijk een schade­

bijdrage te leveren in de vorm van een externe visie op de

vergoeding wordt toegekend zet ABP zich, daar waar relevant,

bedrijfsstrategie. Bij hun (her)benoeming is het onder andere

ook in om bij de onderneming verbeteringen op het gebied van

van belang dat de desbetreffende kandidaten de vaardigheden,

corporate governance te realiseren. In zo’n situatie gaat ABP nog

expertise en competenties hebben om duurzaam waarde voor

een stap verder in de gebruikmaking van de rechten en mogelijk­

de onderneming en voor de aandeelhouders te creëren.

heden die het aandeelhouderschap met zich meebrengt.

Daarnaast is het van belang dat een meerderheid van de nietuitvoerende bestuurders onafhankelijk van de onderneming en

Uitsluiten als laatste mogelijkheid

het manage­ment is. In Japan komt het bijvoorbeeld geregeld voor dat er bij een onderneming amper of geen onafhankelijke



bestuurders worden benoemd. Dit kan leiden tot een situatie

daarom verantwoordelijk voor maximale invloed aan te wenden

waarin geen goed onafhankelijk toezicht op het management

om de ondernemingen waarin wordt belegd aan te sporen

kan worden uitgeoefend.

verantwoord te opereren. Eerder is al aangegeven dat ABP van

ABP is een grote institutionele belegger en voelt zich er

onder­nemingen waarin wordt belegd, verwacht dat zij in lijn Juridische maatregelen nemen of daarmee dreigen

handelen met de uitgangspunten van het VN Global Compact. Daarbij worden alle middelen ingezet die daarvoor beschikbaar



In het geval ABP financiële schade lijdt, bijvoorbeeld

doordat het management van bedrijven waarin we beleggen, fraude heeft gepleegd of valse of misleidende verklaringen heeft afgelegd, kunnen we naar de rechter gaan. In de Verenigde

26 ABP

zijn. Mocht dit geen effect hebben, dan hebben we nog de mogelijk­heid om onze belangen in de onderneming af te stoten.

ABP heeft vooralsnog geen ondernemingen op deze gronden

De markt als geheel beïnvloeden

uitgesloten.

ABP gebruikt zijn positie als grote institutionele

Behalve dat ABP eisen stelt aan de wijze waarop ondernemingen

belegger om met beleidsmakers en regelgevers in gesprek te

opereren, wenst ABP niet betrokken te zijn bij de productie van

gaan. Wij zetten ons in om beleid en normen te bevorderen die

bepaalde controversiële wapens. Daarom belegt ABP niet in

aan een duurzame bedrijfsvoering en een betere corporate

ondernemingen die antipersoonsmijnen, cluster­wapens,

governance kunnen bijdragen. Daarbij nemen we actief deel aan

chemische en biologische wapens of, in strijd met het non-

discussies, consultaties en beleidsvoorbereiding op nationaal en

proliferatieverdrag, kernwapens produceren. Tabel 4 bevat de

internatio­naal niveau. In 2010 hebben we ons ingezet voor

lijst van uitgesloten ondernemingen zoals die vanaf 1 januari 2011

bijvoorbeeld de bescherming van aandeelhoudersrechten, de

van kracht is.

ESG-rapportage­richtlijnen, de klimaatafspraken in Cancún, de ESG-voorwaarden van Aziatische beurzen en rapportages van

Tabel 4

vastgoedbedrijven en -fondsen over ESG-onderwerpen. Deze

Lijst van uitgesloten ondernemingen per 1 januari 2011

voorbeelden worden hierna toegelicht.

Naam

Reden voor uitsluiting



Aerostar S.A.

Clusterwapens

van wet- en regelgeving die de belangen van minderheids­

Aeroteh S.A.

Clusterwapens

aandeel­houders raakt. Als lid van nationale en internationale

Alliant Techsystems Inc.

Clusterwapens

corporate governance-organisaties neemt ABP deel aan het

Aryt Industries Ltd.

Clusterwapens

debat over bijvoorbeeld het uitoefenen van stemrecht, verant­

General Dynamics Corp.

Clusterwapens

woordelijkheden voor institutionele beleggers en verplichtingen

Hanwha Corporation

Clusterwapens

van ondernemingen jegens hun aandeelhouders. Tabel 5 geeft

Kaman Corporation

Clusterwapens

een aantal voorbeelden van onderwerpen waarover ABP in 2010

L-3 Communications Holdings Inc.

Clusterwapens

het gesprek is aangegaan met beleidsmakers en regelgevers.

Larsen & Toubro Ltd.

Clusterwapens en

We werken hierin vaak samen met een Nederlands netwerk van



kernwapens in strijd

beleggers (Eumedion) en een internationaal netwerk (International



met het non-proliferatie-

Corporate Governance Netwerk).



verdrag

Lockheed Martin Corporation

Clusterwapens

Magellan Aerospace Corporation

Clusterwapens

De bescherming van aandeelhoudersrechten

ABP vindt het belangrijk betrokken te zijn bij de totstandkoming

Norinco International Cooperation Ltd. Clusterwapens Poongsan Corporation

Clusterwapens

Singapore Technologies Engineering

Antipersoonsmijnen



en clusterwapens

Tata Power Ltd.

Clusterwapens

Textron

Clusterwapens

Valentec Systems Inc.

Clusterwapens

Zodiac Aerospace

Clusterwapens

ABP aanvaardt geen enkele aansprakelijkheid voor eventuele schade die de genoemde ondernemingen of derden zouden kunnen lijden als gevolg van de vermelding in deze tabel.

27 Verslag Verantwoord Beleggen 2010

Tabel 5 Een aantal bijdragen aan beleidsvorming in 2010 Onderwerp/consultatie

Organisatie

Bijdrage consultatie

Corporate governance van financiële

Europese Commissie

Eumedion, ICGN, Eurosif

Rentmeester-Code

Britse Financial Reporting Council

Eumedion, ICGN

Auditbeleid

Europese Commissie

Eumedion, ICGN

Implementatie van de Europese

CONSOB

ICGN

Europese Commissie

ICGN, Eumedion, Eurosif

Franse senaat

ICGN

Capital markets Board of Turkey

ICGN

Bank for International Settlements

Eumedion, ICGN

British Financial Reporting Council

Eumedion, ICGN

instellingen

overnamerichtlijn in Italië Modernisering van de Europese transparantierichtlijn Implementatie van de Europese aandeelhoudersrichtlijn in Frankrijk Herziening corporate governanceregelgeving in Turkije Voorstel Basel Comité om corporate governance-richtlijnen financiële instellingen bij te stellen Herziening Engelse Corporate Governance Code Investeringsbeslissingen zijn gediend bij inzichtelijke rapportages

Ook zijn we betrokken geweest om de rapportages over

van bedrijven over ESG-resultaten. Tot op heden echter zijn die

duurzaamheid van onroerendgoedbedrijven en -fondsen te

rapportages veelal ontoereikend. Tegelijkertijd bestaat het risico

harmoniseren en te verbeteren. ABP werkte met de Global

dat te veel verschillende standaarden worden ontwikkeld, met als

Reporting Initiative mee aan de ontwikkeling van rapportage­

gevolg dat bedrijven met talloze informatieverzoeken worden

standaarden voor de sector. Het definitieve raamwerk voor

geconfronteerd. ABP heeft daarom in de afgelopen jaren

duurzaamheidsrapportages zal in mei 2011 worden gepubliceerd.

meegewerkt aan de ontwikkeling van richtlijnen op dit gebied.

Bovendien is ABP actief bij diverse andere sectororganisaties

De opzet is bedrijven te verplichten om op een begrijpelijke

betrokken om te pleiten voor structurele rapportage door

manier over financiële en niet-financiële strategieën, risico’s en

onroerend­goedbedrijven over belangrijke milieu-indicatoren

resultaten te rapporteren. In onze gesprekken met bedrijven

als energie, CO2-emissies, water en afval.

blijven wij erop aandringen systemen te ontwikkelen voor de samenstelling van geïntegreerde rapportages over goed bestuur, duurzaamheid en de daaraan verbonden financiële resultaten.

28 ABP



Regelgeving voor het terugdringen van





klimaatverandering

We vinden dat beurzen in met name Azië een belangrijke rol

Betrokkenheid bij de Aziatische aandelenbeurzen

De financiële haalbaarheid van nieuwe duurzame investeringen

kunnen spelen om bedrijven aan te sporen ESG in hun

lijdt onder de onzekerheid over beleidscontinuïteit Het toege­

bedrijfsactiviteiten te integreren. Aandelenbeurzen zouden aan

nomen risico op beleidswijzigingen maakt het voor ABP moeilijk

bedrijven voorwaarden kunnen stellen waar het gaat om ESG-

nieuwe duurzame beleggingen in met name duurzame energie

praktijken en rapportage over hun ESG-prestaties. Wij hebben

aan te gaan. Groene investeringen die nauwelijks renderen dienen

Aziatische aandelenbeurzen ondersteund met advies hierover.

immers niet het belang van onze deelnemers. ABP blijft daarom

In 2010 hebben we bijvoorbeeld de Hongkong Stock Exchange

samen met andere beleggers overheden aansporen om sterke

kunnen helpen bij het opstellen van verplichte ESG-rapportage­

beleidskaders te creëren met een lange geldigheidsduur,

richtlijnen voor genoteerde bedrijven. We hebben daarbij onder

waarbinnen grootschalige investeringen kunnen plaatsvinden

meer benadrukt dat deze richtlijnen niet alleen voor genoteerde

die nodig zijn om klimaatverandering tegen te gaan. Via de

bedrijven zouden moeten gelden, maar ook voor de beurs­

Institutional Investors Group on Climate Change hebben wij

introducties. In Thailand hebben we met andere beleggers

samen met 259 beleggers wereldwijd, met een gezamenlijk

samengewerkt om bij Aziatische aandelenbeurzen het gebruik

beheerd vermogen van 15 biljoen dollar, een beroep op

van goede corporate governance-regels en praktijken te

regeringen gedaan zich volledig in te zetten voor echte vooruit­

promoten. Ook in Japan, Taiwan en India hebben we een

gang op de klimaattop in Cancún. Hoewel er op ook nuttige

Aziatisch beleggersnetwerk hierin ondersteund.

overeenkomsten zijn bereikt, met name over de financiering van acties tegen klimaatveranderingen in ontwikkelingslanden en over stappen om bossen te beschermen, blijven andere grote problemen echter onopgelost. ABP zal blijven samenwerken met investeerders wereldwijd om positieve uitkomsten te bewerk­ stelligen die het klimaat beschermen en die het ons mogelijk maken op een grotere schaal in schone technologie te investeren. Zo pleiten we voor progressief overheidsbeleid om duurzame energie meer te stimuleren.

29 Verslag Verantwoord Beleggen 2010

Slot ABP heeft op het gebied van verantwoord beleggen in 2010 op

ondernemingen heeft. Bovendien zijn daar de aandeelhouders­

diverse fronten flinke vooruitgang geboekt.

rechten minder goed beschermd. Dit betekent dat we voor een zo goed mogelijk resultaat met andere beleggers moeten blijven

De beoordeling van ESG-factoren is in onze beleggings­beslis­

samenwerken. Niet in de laatste plaats zullen we ons op het

singen expliciet tot uiting gekomen. Dit betekent dat we vanwege

volledige spectrum van relevante ESG-onderwerpen richten in

die ESG-factoren meer of minder in een onderneming hebben

relatie tot met name ook de Europese ondernemingen in onze

belegd - bijvoorbeeld in BP, Vedanta en GlaxoSmithKline - dan we

portefeuilles. We zullen in gesprek blijven met Chinese en andere

anders zouden hebben gedaan. Ook hebben we de vruchten

Aziatische bedrijven die in Birma en Soedan actief zijn. Ook we

kunnen plukken van onze aanhoudende betrokkenheid bij

zullen ons met nieuwe programma’s richten op de veiligheid in

ondernemingen. Bijvoorbeeld Freeport-McMoran en Vedanta zijn

Chinese mijnen. Verder richten we ons op verbeterde naleving van

in 2010 begonnen hun ESG-prestaties te verbeteren. Barrick Gold

arbeidsstandaarden in de productieketens tussen Aziatische en

heeft met ons voorstel ingestemd een milieuexpert in het bestuur

westerse ondernemingen op het gebied van consumenten­

te benoemen en verschillende grote ondernemingen op het

elektronica. Op het gebied van milieu willen we ons vooral inzetten

gebied van vastgoed hebben hun milieupraktijken verbeterd.

als het om energie-efficiënte in gebouwen gaat. We gaan werk

Walmart heeft haar restrictieve houding ten aanzien van

maken van ons tweede wereldwijde milieuonderzoek ten aanzien

vakbonden in de Verenigde Staten herzien en Hankook Tire is

van vastgoed en zullen daar dan tevens sociale factoren in

zijn belofte uit 2009 nagekomen om op het fabrieksterrein een

meenemen. ABP en een tiental collega-beleggers in dit project

kliniek voor de werknemers op te richten. Bij onze beleggingen in

hopen dat in vergelijking tot het onderzoek in 2009 een nog groter

vastgoed, infrastructuur, grondstoffen, hedge funds en private

aantal vastgoedbedrijven en -fondsen aan het onderzoek zullen

equity hebben we harde ESG-voorwaarden in de contracten met

meewerken.

fondsmanagers opgenomen. Kortom, ABP houdt ook in 2011 een sterke focus op milieu­ Toch blijven er meer dan genoeg uitdagingen over. Het blijft

kwesties, sociale kwesties en zaken die met goed bestuur van

buitengewoon belangrijk dat onze beleggers er zeker van kunnen

ondernemingen hebben te maken. We blijven ervan overtuigd dat

zijn dat zij over alle ESG-informatie beschikken die nodig is om

we daarmee onze beleggingsdoelstellingen effectiever kunnen

betere beleggingsbeslissingen te nemen. We zijn in 2010

realiseren, door de risico’s in onze portefeuilles te verkleinen en

begonnen met de invulling van formele ESG-plannen voor elke

soms het rendement te vergroten. Bovendien laten we met onze

beleggingscategorie. In 2011 realiseren we dat de relevante ESG

druk op ondernemingen om tot ESG-verbeteringen te komen,

informatie voor elke categorie functioneel kan worden toegepast

zien dat ABP er alles aan doet een sociaal verantwoordelijk

in de beleggingsbeslissingen.

pensioenfonds te zijn dat een robuust financieel resultaat voor haar deelnemers realiseert. We kijken uit naar een nieuw

We zullen steeds nieuwe manieren moeten vinden om onder­ nemingen te kunnen beïnvloeden. Dit geldt vooral voor bedrijven in de opkomende markten, waar veel milieu- en sociale onder­ werpen spelen, maar waar ABP relatief kleine belangen in de

30 ABP

beleggingsjaar!

Arbeidsomstandigheden We onderzoeken hoe ondernemingen omgaan met hun werknemers en of goede arbeids­ omstandig­­heden zijn gegarandeerd. We spreken bedrijven aan die zich niet houden aan internationale arbeidsnormen. Op deze wijze proberen we een maatschappelijk verantwoord en humaan personeelsbeleid te bevorderen. Hoe klein onze invloed soms ook is. Dit rekenen we tot onze verantwoordelijkheid.

31 Verslag Verantwoord Beleggen 2010

Beleid Verantwoord Beleggen Milieu-, sociale en governance- (ESG-) factoren integreren

In overleg treden met beleidsmakers met als oogmerk het

in het beleggingsproces

bevorderen van duurzaamheid en het verbeteren van de

We zullen de effecten van ESG-factoren analyseren in alle

corporate governance-normen in de markt als geheel

gevallen waarin dit praktisch mogelijk is en rekening

We zullen als grote institutionele belegger overleg voeren

houden met deze factoren bij het nemen van onze

met beleidsmakers en regelgevers in Nederland en in

beleggingsbeslissingen.

andere landen om beleid en normen te bevorderen die in het belang van onze (gewezen) deelnemers een bijdrage

In dialoog treden met ondernemingen waarin ABP belegt,

kunnen leveren aan duurzame bedrijfsvoering en betere

om zo verbetering van duurzaamheid en goed onder­

corporate governance.

nemingsbestuur te bewerkstelligen ABP verwacht van ondernemingen dat deze zich houden

Niet beleggen in ondernemingen die direct betrokken zijn

aan de normen die vastgelegd zijn in de United Nations

bij de productie van goederen die verboden zijn op grond

Global Compact, de OECD Guidelines for Multinational

van Nederlandse of internatio­nale wet- en regelgeving,

Enterprises, de OECD Principles of Corporate Governance

of die volgens zeer breed in Nederland gedragen

en het International Corporate Governance Network

opvattingen verwerpelijk zijn

Statement on Global Corporate Governance Principles.

ABP belegt niet in ondernemingen die betrokken zijn bij

We zullen gebruikmaken van onze positie als belegger

de vervaardiging van producten die verboden zijn op

om invloed uit te oefenen op ondernemingen die deze

grond van door de Nederlandse regering erkende (inter)

normen in onvoldoende mate in acht nemen. We zullen

nationale wetgeving of waarvan te verwachten is dat ze

overgaan tot afstoting van onze belegging in onder­

in de nabije toekomst verboden zullen worden op grond

nemingen die bij voortduring tekortschieten in het

van door de Nederlandse regering erkende (inter)natio­

verbeteren van hun praktijken.

nale wetgeving. Tevens beleggen we niet in ondernemin­ gen die zich in belangrijke mate richten op productie van

Kiezen voor een actieve en verantwoorde uitvoering van

goederen die volgens zeer breed in Nederland gedragen

het corporate governance-beleid

opvattingen verwerpelijk zijn.

We zullen in alle gevallen waarin dit mogelijk is gebruik­ maken van de met aandelen verbonden stemrechten.

Samenwerken met andere institutionele beleggers en

We zullen - wanneer nodig - actief de dialoog voeren met

partijen in de beleggingsindustrie om dit beleid te

het management van ondernemingen over hun strategie

implementeren

en corporate governance.

We werken samen met pensioenfondsen en andere langetermijnbeleggers, financiële dienstverleners,

Gebruikmaken van mogelijkheden om te investeren in

analisten en andere partijen in de beleggingsindustrie

oplossingen voor duurzaamheids­vraagstukken

om duurzame bedrijfsvoering en goede corporate

We zullen zoeken naar mogelijkheden om direct of

governance te bevorderen.

in­di­rect te beleggen in ondernemingen waarvan de activiteiten primair en expliciet gericht zijn op het

Verantwoording afleggen over ons Beleid Verantwoord

bevorderen van duurzaamheid en die tevens beant­

Beleggen

woorden aan de eisen die wij stellen voor wat betreft

We zullen luisteren naar de meningen van onze stake­

risico en rendement in het belang van onze (gewezen)

holders, met name de deelnemers, over ons beleid inzake

deelnemers.

duurzaamheid en corporate governance en aan hen rapporteren over de uitvoering van dit beleid.

32 ABP

Uitgave ABP, Postbus 4874, 6401 JP Heerlen Oude Lindestraat 70, 6411 EJ Heerlen Telefoon 045 579 29 11 Fax 045 579 21 94 [email protected] Fotoverantwoording Thomas Schlijper / Hollandse Hoogte Cai Yang / Xinhua/ Hollandse Hoogte Berry Stokvis / Hollandse Hoogte Zhao Peng / ZUMA Press / Hollandse Hoogte Fotoresearch LaVerbe,Nijmegen Druk- en bindwerk Roto Smeets GrafiServices Eindhoven

Heerlen, 2011 ABP

24.0900.11