Verantwoord beleggen

Verantwoord beleggen Rapportage vierde kwartaal 2014

Disclaimer Deze Disclaimer is van toepassing op de in deze presentatie en/of dit document opgenomen commerciële informatie (hierna: de Informatie) die door ACTIAM N.V. (hierna: ACTIAM) aan de ontvanger wordt aangeboden. Door het in ontvangst nemen van deze Informatie accepteert de ontvanger de toepasselijkheid van deze Disclaimer. ACTIAM streeft ernaar nauwkeurige en actuele informatie te verschaffen uit betrouwbaar geachte bronnen. ACTIAM kan echter de nauwkeurigheid en volledigheid van de Informatie niet garanderen en aan de Informatie kunnen geen rechten worden ontleend. De Informatie kan technische of redactionele onnauwkeurigheden of typografische fouten bevatten. ACTIAM geeft geen garanties, expliciet of impliciet, aangaande de vraag of de Informatie die middels deze presentatie en/of dit document verkregen is nauwkeurig, volledig of actueel is. ACTIAM is niet verplicht om de verstrekte Informatie bij te werken of onnauwkeurigheden of fouten te herstellen. De ontvanger zal ACTIAM inclusief haar bestuurders, management en medewerkers niet aansprakelijk stellen voor eventuele tekortkomingen in deze Informatie. De waarde van beleggingen kan fluctueren en resultaten behaald in het verleden bieden geen garantie voor de toekomst. Het bespreken van risico’s in de Informatie dient niet beschouwd te worden als een volledige opsomming van alle voorkomende risico’s. De hier vermelde Informatie dient door de ontvanger niet te worden geïnterpreteerd als zakelijk, financieel, beleggings-, hedging-, handels-, juridisch, regelgevend, belasting-, of boekhoudkundig advies. De belegger dient zelf elders onafhankelijk advies in te winnen. Ook dient deze informatie niet beschouwd te worden als een aanbod om producten te kopen, te verkopen of te investeren. Op producten en diensten genoemd in deze Informatie zijn mogelijk specifieke voorwaarden van toepassing die geraadpleegd dienen te worden voordat tot een transactie besloten wordt. De ontvanger van de Informatie is zelf verantwoordelijk voor de wijze waarop de ontvanger de Informatie gebruikt. De op die Informatie gebaseerde beslissingen zijn voor rekening en risico van de ontvanger. Deze Informatie wordt de ontvanger uitsluitend aangeboden voor eigen gebruik en de ontvanger zal deze Informatie slechts aan derden ter beschikking stelling na schriftelijke toestemming van ACTIAM. Nederlands recht is van toepassing op deze Disclaimer.

ACTIAM N.V. KWARTAALRAPPORTAGE VERANTWOORD BELEGGEN Q4 - 2014

2

Inhoud 1 Introductie

4

2

5

ESG-activiteiten en case studies 2.1

Duurzame ketens

5

2.2

Nieuwe uitsluitingen

5

2.3 Engagementoverzicht

6

2.4

Engagements

8

2.5

Publicaties en evenementen

9

2.6 Stemtabel

11

2.7

Stemmen: voorbeelden en ontwikkelingen

11

2.8

Het Europese Best-in-Class Product

13

2.9

Positieve selectie

15

3 Appendix

16

3.1

Huidige uitsluitingen (bedrijven)

16

3.2

Huidige uitsluitingen (landen)

17


3

1

Introductie OP NAAR 2015 - HET JAAR VAN OLIE EN KLIMAAT Graag nemen we tegen het jaareinde de tijd om terug te blikken. Welke maatschappelijke vraagstukken stonden er op de agenda, en wat deden we daarmee? Alleen grote incidenten trekken nog de aandacht 2014 was een jaar vol sociale onrust in de wereld. Denk aan de Ebola-uitbraak, oorlogen en onlusten in grote delen van Afrika en het Midden-Oosten, de Oekraïne en Hong Kong. Het lijkt helaas alsof we er allemaal aan wennen. Toch hebben verantwoorde beleggers kwesties als arbeidsomstandigheden, mensenrechten en kinderarbeid niet uit het oog verloren. Uit overtuiging, maar ook om misstanden te voorkomen. Alleen voltrok zich dat vaak buiten de aandacht van de grote media. Wie onze inspanningen opmerkt, zijn belanghebbenden met verstand van verantwoord beleggen. De Vereniging van Beleggers voor Duurzame Ontwikkeling (VBDO) riep onze klanten Zwitserleven en REAAL in 2014 wéér uit tot de verzekeraars met het meest verantwoorde beleggingsbeleid in Nederland. Daar zijn we trots op. En de Eerlijke Verzekeringswijzer gaf ons een keurig cijfer van negen (uit tien) voor verantwoord vermogensbeheer! 2015 – een vooruitblik Het jaareinde gebruiken we ook om vooruit te blikken. Één zaak houdt beleggers sinds maanden in de greep, en dat is de olieprijs. Dit roept bij ons als verantwoorde beleggers verschillende vragen op. Wat gaat er gebeuren op het gebied van schaliegas, teerzandolie, of boringen in het Arctisch gebied? Als energieprijzen dalen, komen er dan geen zonnepanelen en windmolens meer bij? Naast de olieprijs was er in 2014 volop aandacht voor klimaatverandering, terug van weggeweest. Er zijn nieuwe klimaatdoelstellingen voor Europa, en de VS en China wisten elkaar eindelijk te vinden. De klimaattop in Parijs eind 2015, waarin wereldleiders het eens moeten worden over het inperken van broeikasgasemissies, wordt heel spannend. De uitkomst kan een dramatische impact op de prijs van CO2-emissies hebben, en daarmee ook op de prijs van energie. Sterk veranderende olieprijzen, politieke onzekerheid in productielanden, en een klimaattop: dat zijn de ingrediënten om van energie en klimaat top-thema’s voor 2015 te maken. Wij volgen deze ontwikkelingen nauwgezet. Ze kunnen veel impact op onze focus op natuurlijke hulpbronnen (dus alles wat wij uit de natuur betrekken) hebben. Onze focussector olie en gas zal zeker in beweging blijven, net zoals de ‘green bonds’ waarover we afgelopen kwartaal vertelden. En een flink aantal van de bedrijven waarmee wij kritische gesprekken voeren zijn bezig met schaliegas of olieboringen in lastige gebieden. We gaan ons in 2015 dus zeker niet vervelen. Nu en hier, een ondergesneeuwd onderwerp: ‘productieketens’ In dit rapport vertellen wij meer over een onderwerp dat niet meteen te maken lijkt te hebben met klimaat, of met die sociale problemen die zo vaak onderbelicht blijven. We kijken naar ‘productieketens’. Dat is de weg van grondstof tot verkoop en vervolgens weggooien of hergebruik van een product. De bouw, bijvoorbeeld, begint bij het opgraven van grondstoffen in groeves. Denk daarbij aan zand of kalk. De arbeidsomstandigheden daar zijn vaak schrijnend, vooral in arme landen. Tijdens de bouw ontstaat veel afval. Als een pand eenmaal staat verbruikt het decennialang grote hoeveelheden energie. En na de sloop willen we zoveel mogelijk reststoffen hergebruiken. Net zo’n lange weg maken etens- en drinkwaren. Van de plantage, via de winkel, tot in de keuken. Veel mensen kennen wel Fair Trade koffie. Maar wie weet dat vaak kindslaven op palmolieplantages aan het werk worden gezet en misbruikt? En dat palmolie in halvarine, wasmiddel, koekjes, douchegel, of elektriciteitsproductie zit? Een goede reden om er dit kwartaal aandacht aan te geven. Hartelijke groet,

Manuel Adamini Hoofd Verantwoord Beleggen, ACTIAM


4

2

ESG-activiteiten en case studies

2.1

DUURZAME KETENS De laatste jaren is er in de samenleving steeds meer aandacht voor de ketens achter de producten die wij (dagelijks) gebruiken. De herkomst en duurzaamheid krijgen veel belangstelling. Waar komt ons eten vandaan? Produceert een merk haar kleding op een eerlijke manier? Gebruikt een boer bestrijdingsmiddelen op de koffiebes of cacaovrucht? Bedrijven springen hier op in door bijvoorbeeld Fair Trade of biologische producten te verkopen. Elk van die producten heeft een keten en misschien valt er aan al die ketens wel iets te verbeteren. Toch zien we vooral de ketens van soft commodities in het nieuws komen. Soft commodities zijn grondstoffen uit de landbouw-, marine- en bosproductie. Veel producten vallen in deze categorie, zoals soja, katoen, papier en koffie. De boeren die deze grondstoffen verbouwen wonen vaak in landen met een ontwikkelende economie. Arbeidsrechten worden niet altijd goed nageleefd. Niet alleen het milieu, maar ook sociale problemen zijn dus aan de orde. Gelukkig zijn er ook positieve ontwikkelingen. Veel bedrijven willen hun producten duurzamer maken. Het verduurzamen van ketens kun je op verschillende plekken aanpakken. Niet alleen bij de producenten, zoals de boer die soja verbouwt, maar ook bij de handelaar of de retailer (verkoper). Sommige initiatieven richten zich op de hele keten. Voor palmolie bestaat er bijvoorbeeld de Roundtable on Sustainable Palm Oil (RSPO). Dit is een zogenaamde ‘Multi-Stakeholder Dialoog’, waarbij alle spelers die ertoe doen in gesprek gaan. Niet alleen producenten, maar ook handelaren, internationale bedrijven, universiteiten en maatschappelijke instellingen zijn betrokken. Als verantwoord belegger doen wij ook aan veel van deze activiteiten mee. Een aantal voorbeelden hiervan wordt omschreven in sectie 2.4 van dit rapport. De grootste uitdaging is dat ketens meestal heel ingewikkeld zijn. Grotere bedrijven hebben niet één suikerleverancier of één visser die de vis aanlevert. Soms zijn dit er wel tienduizenden. Toch is het belangrijk dat bedrijven met deze leveranciers in gesprek gaan. Uiteindelijk wordt er namelijk naar de laatste schakel in de keten gekeken: het merk dat de producten verkoopt. Grote namen zoals Unilever, Coca Cola, IKEA en Nestlé proberen daarom actief hun keten te verduurzamen. Vooral Unilever staat door haar ‘Sustainable Living Plan’ bekend om de inzet voor duurzaamheid. Dit Sustainable Living Plan heeft drie speerpunten: de gezondheid en het welzijn van mensen verbeteren, de milieu-impact verkleinen, en de levensstandaard van mensen verhogen. Het is voor deze bedrijven dus belangrijk om in te kopen bij leveranciers die hun werknemers goed behandelen en verstandig omgaan met het milieu. Een bekend voorbeeld waarbij de werkomstandigheden niet goed waren, is Bangladesh. In dit land ontstond veel onrust toen een kledingfabriek in Dhaka instortte in 2013. Bedrijven kunnen dit voorkomen door goed in de gaten te houden hoe en waar hun producten worden gemaakt. Een duurzame keten is dus ook belangrijk voor de reputatie en kosten van een bedrijf. Als een bedrijf haar product met minder grondstoffen kan maken, maakt het minder kosten dan de concurrent. Producten kunnen dan goedkoper verkocht worden. Kortom, er zijn verschillende redenen om met duurzaamheid in de keten aan de slag te gaan. Gelukkig zien we dat steeds vaker gebeuren. En met bedrijven die toch de fout ingaan, gaan we in gesprek.

2.2

NIEUWE UITSLUITINGEN Alle organisaties waarin we beleggen worden onderzocht op milieu-, sociaal en bestuurlijk gebied. De beoordelingscriteria voor deze onderwerpen staan in onze Fundamentele Beleggingsbeginselen. Deze hebben betrekking op mensenrechten, fundamentele arbeidsrechten, corruptie, milieuvervuiling, wapens en productintegriteit. De Fundamentele Beleggingsbeginselen komen voort uit internationale verdragen, overeenkomsten en ‘best practices’ en zijn te vinden op onze website. Figuur 1 op de volgende pagina geeft een overzicht weer van de huidige uitsluitingen per onderwerp. Het onderzoeken van bedrijven heeft in het vierde kwartaal zes (nieuwe) uitsluitingen opgeleverd:


5

nn MDU Resources Group, Integrys Energy Group, NiSource, DTE Energy

Op basis van ACTIAM’s beleid voor energie hebben wij bovenstaande bedrijven gevraagd of zij proberen hun uitstoot van broeikasgassen naar beneden te brengen. Daar wilden we dan ook geloofwaardig bewijs van zien. De vier bedrijven hebben dit niet geleverd. Daarmee passen zij niet meer in ons verantwoord beleggingsbeleid. nn Walmart

Walmart is een grote Amerikaanse supermarktketen. Het bedrijf is veel in het nieuws geweest met betrekking tot arbeidsrechten. Om deze reden had ACTIAM Walmart al uitgesloten. Toch onderzochten we het bedrijf opnieuw. De Fundamentele Beleggingsbeginselen van ACTIAM op het gebied van wapens is namelijk aangescherpt. Als gevolg hiervan hebben wij Walmart om een tweede reden uitgesloten, namelijk het verkopen van wapens aan consumenten in de Verenigde Staten. nn Motovilikha Plants JSC

Motovilikha is een Russisch bedrijf dat betrokken is bij de productie van clusterwapens. Deze controversiële wapens passen niet bij onze Fundamentele Beleggingsbeginselen. Daarnaast is het in Nederland verboden om te investeren in ondernemingen die clustermunitie, of belangrijke onderdelen daarvan, produceren, verkopen of verhandelen. Huidige uitsluitingen Voor een volledig overzicht van de bedrijven die per 31 december 2014 uitgesloten zijn van het beleggingsuniversum verwijzen we u naar Sectie 3.1 van de Appendix.

Figuur 1: u itsluitingen gesorteerd naar onderwerp. Sommige bedrijven zijn om meerdere redenen uitgesloten, daarom is het totaal van deze tabel hoger dan het totaal aantal uitsluitingen.

Klant-‐ en produc>ntegriteit Fundamentele arbeidsrechten Mensenrechten Milieuvervuiling

Aantal uitgesloten bedrijven per 31-‐12-‐2014

1 3 5

11

Controversiële wapens

2.3

33

ENGAGEMENTOVERZICHT Met een aantal bedrijven in ons beleggingsuniversum voeren we een actief gesprek, ook wel ‘engagement’ genoemd. Bijvoorbeeld als het met ongelukken of (mogelijk) omstreden activiteiten te maken heeft. Op die manier proberen we er achter te komen wat de oorzaak van het voorval is en hoe dit in de toekomst kan worden voorkomen. Samen kijken we kritisch naar het beleid en andere punten. Verbetermogelijkheden brengen we onder de aandacht. Figuur 2 en 3 geven weer hoe onze engagement-activiteiten verdeeld zijn, naar regio en sector.


6

Figuur 2 en 3: verdeling engagements naar regio en naar sector Azië / Pacific, 10%

Kapitaalgoederen; 17%

NoordAmerika, 21%

Mijnbouw, 10%

Olie & gas, 24%

Voeding, 14%

Europa, 69% Diversen; 35%

Natuurlijk kijken we naar het verloop van die dialoog. We beoordelen het succes van onze inspanningen op twee onderdelen. Onder de “kwaliteit in het algemeen” valt de relatie met het bedrijf: stelt het zich voldoende open op en is het bereid om in gesprek te gaan met de aandeelhouders? Het onderdeel “voortgang” gaat over de werkelijke stappen die door het bedrijf zijn gezet tussen het bespreekbaar maken van onze zorgen en het maken van concrete verbeteringen in beleid en gedrag.

Figuur 4: verdeling engagements naar algemene kwaliteit 70% 60% 50% 40% 30% 20% 10% 0% Goed

Gemiddeld 30-9-2014

Slecht 31-12-2014


7

Figuur 5: verdeling engagements naar voortgang 15

10

5

0 Mijlpaal 0

Mijlpaal 1

Mijlpaal 2 30-9-2014

2.4

Mijlpaal 3

Mijlpaal 4

Mijlpaal 5

31-12-2014

ENGAGEMENTS Engagements Engagement voeren we niet altijd alleen, en niet altijd met individuele bedrijven. Wanneer het kan, werken we samen met andere investeerders die dezelfde doelen hebben. Maar het komt ook voor dat we met meerdere bedrijven gesprekken voeren. Bijvoorbeeld omdat we met een bepaald thema bezig zijn dat voor meer dan één bedrijf relevant is. Productieketens zijn bij uitstek een onderwerp waar meerdere bedrijven bij betrokken zijn. Een keten loopt van producent tot consument, en daartussen zitten veel verschillende partijen. Voor sommige onderwerpen heeft het daardoor weinig zin om maar één ‘schakel’ aan te spreken. Daarom nemen wij deel aan zogenaamde multistakeholderinitiatieven en sectorinitiatieven. Bij een sectorinitiatief spreken we met verschillende partijen binnen één sector. Dit geeft ons de mogelijkheid om regelgeving te verbeteren of sector-brede problemen aan te pakken. Ook zijn dergelijke samenwerkingen een belangrijke bron van informatie. Palmolie Palmolie is een bekend voorbeeld van een soft commodity waarbij veel problemen spelen. Ontbossing, verlies van biodiversiteit, erosie en sociale problemen door palmolieproductie komen vaak in het nieuws. Binnen Europa is Nederland de grootste importeur van palmolie. Als Nederlandse belegger vinden we daarom dat we een verantwoordelijkheid hebben om ons in te zetten voor gebruik en inkoop van duurzame palmolie. Het probleem bij palmolie is dat het in ontzettend veel producten zit: koekjes, zeep, boter, ijs en meer producten die in de supermarkt veel verkocht worden. We kunnen daarom de producenten aanpakken, maar als de vraag hoog blijft is de kans op succes klein. Initiatieven Om deze reden zijn we het afgelopen jaar betrokken geweest bij verschillende grote initiatieven. Dat kunnen eenmalige bijeenkomsten zijn, of initiatieven voor de lange termijn. In november hielpen wij mee om samen met andere Nederlandse partijen een rondetafelgesprek over palmolie op te zetten. Hierbij waren niet alleen investeerders aanwezig, maar allerlei organisaties die relevant zijn in de palmolieketen, zoals vertegenwoordigers van de voedingsmiddelenindustrie. We bespraken wat bedrijven, naast het halen van een keurmerk, nog meer kunnen doen voor een duurzame keten.


8

Daarnaast zijn we al langere tijd betrokken bij de International Working Group (IWG) on Palm Oil, een werkgroep die ondersteund wordt door de Verenigde Naties. In het begin sprak deze groep investeerders vooral de kopers van palmolie aan. Een van de doelen was dat deze partijen lid zouden worden van de Roundtable of Sustainable Palm Oil. Op dit moment ligt de aandacht meer bij de producenten en handelaren. Op deze manier loopt engagement met schakels door de hele palmolieketen. Een derde initiatief waar we betrokken bij zijn is de Land Governance Multi-Stakeholder Dialoog (LG MSD). Deze dialoog is een initiatief van minister Ploumen. Het doel is het bevorderen van verantwoord landgebruik. Het gaat hierbij dus vooral om het begin van de keten, voor palmolie een belangrijke fase. Bij de dialoog zijn banken, pensioenfondsen, ngo’s, universiteiten, overheid, brancheverenigingen en bedrijven betrokken. ACTIAM helpt actief mee met het vormgeven van deze dialoog. We dragen bij aan het team dat zich richt op palmolie. In december kwam de groep bij elkaar. Het feit dat er zo veel deelnemers zijn betekent dat er veel overlegd moet worden, maar ook dat afspraken breed gedragen zullen zijn. Tot slot spreken wij met individuele bedrijven. Wanneer dat relevant is voor een bedrijf kaarten we het belang van duurzame palmolie aan. Bijvoorbeeld in onze engagement met een chocoladefabrikant. Of we nemen palmolie mee in gesprekken over bredere onderwerpen. Een voorbeeld zijn de gesprekken die we hebben met een voedingsmiddelenbedrijf. We richten ons daarbij op arbeidsomstandigheden en milieuvervuiling in de landbouwketen. Zo benaderen we problemen vanuit verschillende invalshoeken en hopen we de sector in beweging te krijgen. 2.5

PUBLICATIES EN EVENEMENTEN Publicaties Het ESG Research team ACTIAM heeft in het vierde kwartaal van 2014 de onderstaande artikelen gepubliceerd:

MAAND

AUTEUR

MEDIUM

TITEL (LINK)

Oktober November December

M. Adamini M. Adamini M. Adamini T. Oeljee M. Adamini

IEX.nl IEX.nl IEX.nl

Gasexplosie in Myanmar Nieuwe klimaatkansen Dure olie: Niet nodig

IEX.nl

2015: olie en klimaat

Publieke optredens Het ESG Research team van ACTIAM heeft in het vierde kwartaal van 2014 in een actieve rol aan de onderstaande evenementen deelgenomen: MAAND

DEELNEMER

November M. Adamini

M. Adamini December

M. Adamini

ORGANISATIE

EVENEMENT & LOCATIE (LINK)

VORM

ONDERWERP

Lezing, georganiseerd door VBA Beleggings-professionals

Verantwoord Beleggen: kinderschoenen ontgroeid als volgende stap!, Amsterdam, Nederland IUCN Werkgroep Den Haag, Den Haag

Spreker en Panellid

Verantwoord beleggen

Werkgroep Den Haag, georganiseerd door IUCN NL. Conferentie, georganiseerd door Sustainability Bonds Conference 2014 Crédit Agricole. (Crédit Agricole), Parijs

Spreker en Discussie Klimaatfinanciering Spreker en Panellid


Duurzaam beleggen door middel van obligaties.

9

VERANTW

RD KETENBEHEER

KETENBEHEER HEEFT ALS DOEL

INKOOP | PRODUCTIE | TRANSPORT

GEBRUIK VAN ZO MIN MOGELIJK GRONDSTOFFEN ALLEEN PRODUCEREN WAT NODIG IS MET GEBRUIK VAN MINIMALE MIDDELEN DEZE OP DE MEEST EFFICIENTE MANIER BEZORGEN

VERANTWOORDE BELEGGERS VRAGEN EEN VERANTWOORDE PRODUCTIEKETEN

B ELEGGERS

HOUDEN NIET VAN ONZEKERHEID

CONSUMENTEN VRAGEN EEN VERANTWOORDE KETEN

E RNSTIGE

OVERHEDEN VRAGEN EEN VERANTWOORDE PRODUCTIEKETEN

V OLGENS

INCIDENTEN ZOALS HET INSTORTEN

B ANGLADESH

DE

A MERIKAANSE

WET MOETEN

EN WILLEN RISICO ’ S OP MISSTANDEN IN DE

VAN EEN NAAIATELIER IN

PRODUCTIEKETEN EN REPUTATIESCHADE

2013 WORDEN MEDE DANKZIJ SOCIALE MEDIA

PRODUCTEN RAPPORTEREN AAN DE

BEPERKEN.

BINNEN KORTE TIJD WERELDWIJD BEKEND .

KAANSE OVERHEID WANNEER ZIJ GOUD EN

T IJDENS

C ONSUMENTEN

IN

FABRIKANTEN VAN ELEKTRONISCHE

A MERI-

ANDERE MINERALEN GEBRUIKEN DIE KOMEN AANDEELHOUDERSVERGADERINGEN

WORDEN KRITISCHER EN

UIT CONFLICTGEBIEDEN IN

A FRIKA. D IT

MOET

STEMMEN WE VOOR VOORSTELLEN OVER

WETEN STEEDS MEER OVER RISICO ’ S ZOALS

INVESTEERDERS EN KLANTEN DE GARANTIE

ACTIEF VERANTWOORD KETENBEHEER DOOR

KINDERARBEID EN ONVEILIGE OMSTAN-

GEVEN DAT ER GEEN MINERALEN WORDEN

BEDRIJVEN.

DIGHEDEN IN SPEELGOEDFABRIEKEN EN

GEBRUIKT UIT MIJNEN DIE DOOR GEWAPENDE

NAAIATELIERS .

GROEPEN ZIJN BEZET .

BIJ

EUROPESE

DE SELECTIE VAN

AANDELEN IS

M EDIA

BRENGEN MISSTANDEN

AAN HET LICHT EN BEDRIJVEN LOPEN HET

HET O . A . BIJ WINKELBEDRIJVEN EEN BELAN-

RISICO DAT ZE OMZET EN WINST MISLOPEN

G ROOT-B RITTANNIË

GRIJK ONDERWERP.

DOOR KLANTEN DIE WEGLOPEN .

BESTRIJDING VAN OMKOPING .

B EDRIJVEN

MOETEN

HEEFT EEN WET TER

B EDRIJVEN

GOED VOORBEREID ZIJN OP MOGELIJKE

KUNNEN WORDEN AANGEKLAAGD ALS

PROBLEMEN IN DE KETEN.

DOCHTERONDERNEMINGEN OF BEDRIJVEN

T IJDENS

GESPREK-

KEN MET BEDRIJVEN ( ENGAGEMENT) DRINGEN

WAARMEE ZIJ ZAKENDOEN ZICH MET

WE AAN OP VERANTWOORD KETENBELEID.

OMKOPING BEZIGHOUDEN .

ALS

GESPREKKEN NIET HELPEN WORDEN

ZELFS ALLE AANDELEN VERKOCHT.

JAPANSE

BEDRIJF

BRIDGESTONE

H ET

IS EEN

OLIE- EN MIJNBOUWBEDRIJVEN VERGELEKEN NAAR DUURZAAMHEID VAN DE PRODUCTIEKETEN

VOORBEELD VAN EEN BEDRIJF DAT IS UITGESLOTEN VAN BELEGGINGEN VANWEGE MENSENRECHTENSCHENDINGEN IN DE PRODUCTIEKETEN.

DE

ONDERNEMING MAAKT

EN VERKOOPT AUTOBANDEN EN DIVERSE ANDERE RUBBEREN PRODUCTEN EN WERD IN VERBAND GEBRACHT MET ZEER SLECHTE ARBEIDSOMSTANDIGHEDEN EN MILIEUVERVUILSOMMIGE RUBBERPLANTAGES,

ACTIAM

RESEARCH

WWW. ACTIAM . NL WWW. ISM . WS


National Oilwell Varco

Valero Energy

Nucor Corporation

Consol Energy

Spectra Energy

Halliburton

Hess Corporation

EOG Resources

ConocoPhillips

Alcoa Inc.

HTTP:// SCM. NCSU. EDU / AS/ SCM/ D/ CHAN/ WHITEPAPERS /O VERVIEW _ OF _I NDUSTRY. PDF

Occidental Petroleum Corporation

BRONNEN

Marathon Corporation

KINDERARBEID.

Freeport-McMoran Copper

WERD ZELFS

Chevron

LIBERIA,

GEBRUIK GEMAAKT VAN DWANG- EN

Exxon Mobil

OP

Newmont Mining Corporation

ING.

VOORNAMELIJK IN

10

2.6

STEMTABEL EUROPA

STEMOVERZICHT Q4 2014

ZL

Aantal vergaderingen waar is gestemd Stemmen VOOR het Bestuur Stemmen TEGEN het Bestuur Totaal aantal voorstellen Stemmen VOOR Stemmen TEGEN Stemonthoudingen Totaal aantal bestuursvoorstellen Stemmen VOOR Stemmen TEGEN Stemonthoudingen Totaal aantal aandeelhoudersvoorstellen Stemmen VOOR Stemmen TEGEN Stemonthoudingen

SNS/ RZL

15 12 3 96 94 2 0 95 93 2 0 1 1 0 0

AMERIKA SRIFEE

15 12 3 109 107 2 0 108 107 1 0 1 1 0 0

40 24 16 363 317 45 1 356 312 44 0 7 5 1 1

EUROPA STEMOVERZICHT YTD 2014

Aantal vergaderingen waar is gestemd Stemmen VOOR het Bestuur Stemmen TEGEN het Bestuur Totaal aantal voorstellen Stemmen VOOR Stemmen TEGEN Stemonthoudingen Totaal aantal bestuursvoorstellen Stemmen VOOR Stemmen TEGEN Stemonthoudingen Totaal aantal aandeelhoudersvoorstellen Stemmen VOOR Stemmen TEGEN Stemonthoudingen

2.7

ZL

YTD

158 85 73 2.292 2.076 215 1 2.276 2.073 202 1 16 3 13 0

SNS/ RZL YTD

SNS/ RZL

AZIË PACIFIC

SRIFENA

24 12 12 199 172 27 0 187 165 22 0 12 7 5 0

48 22 26 456 415 41 0 429 393 36 0 27 22 5 0

AMERIKA SRIFEE YTD

163 90 73 2.376 2.161 214 1 2.360 2.158 201 1 16 3 13 0

471 197 274 7.594 6.720 867 7 7.518 6.702 810 6 76 18 57 1

SNS/ RZL

SRIFEPA

26 11 15 146 106 40 0 143 104 39 0 3 2 1 0

62 31 31 429 363 66 0 423 361 62 0 6 2 4 0

AZIË PACIFIC

SNS/ RZL YTD

SRIFENA YTD

SNS/ RZL YTD

309 95 214 3.582 3.278 298 6 3.340 3.079 255 6 242 199 43 0

692 284 408 8.415 7.876 520 19 7.968 7.511 438 19 447 365 82 0

185 61 124 1.769 1.289 480 0 1.739 1.283 456 0 30 6 24 0

SRIFEPA YTD

485 118 367 5.207 3.534 1.673 0 5.079 3.510 1.569 0 128 24 104 0

STEMMEN: VOORBEELDEN EN ONTWIKKELINGEN Op de meeste markten zijn er in het vierde kwartaal weinig aandeelhoudersvergaderingen. Veel bedrijven houden hun Algemene Vergadering van Aandeelhouders (AVA) tussen maart en juni. De enige uitzondering daarop is Australië. In dat land houden de meeste bedrijven hun AVA in september of oktober. Wel organiseerde een aantal bedrijven een ‘Buitengewone Algemene Vergadering van Aandeelhouders’ (BAVA). Bij een AVA worden meestal standaard onderwerpen besproken. Bijvoorbeeld het benoemen van een bestuurder of het bespreken van het beloningsbeleid. Bij een BAVA gaat het over speciale gebeurtenissen. Denk hierbij aan het goedkeuren van een lening aan het bedrijf, verkoop van het bedrijf, of overname van een ander bedrijf.

EEN DRUKKE PERIODE VAN FUSIES EN OVERNAMES Veel landen hebben moeite om hun economie weer te laten groeien. Dat komt omdat er veel aan de hand is in de wereld. De spanningen tussen Rusland en de Oekraïne, de economische sancties die de EU en de VS tegen Rusland hebben ingesteld, en de conflicten in het Midden-Oosten en Afrika. Dit soort ontwikkelen zorgt voor onzekerheid en remt economische groei. Toch doen bedrijven het financieel beter dan een paar jaar geleden. Ze waren de afgelopen jaren voorzichtig door de economische situatie. In plaats van te investeren hebben ze daarom hun geld op de bank gezet. Daardoor hebben


11

ze nu recordhoge (cash) reserves. Deze cash hebben bedrijven het afgelopen jaar gedeeltelijk gebruikt voor fusies en overnames. Er werden daarom ook veel BAVA’s georganiseerd. De aandeelhouders konden op die vergaderingen laten weten wat ze van de plannen vonden. Europa Ook in Europa kondigden bedrijven fusies en overnames aan. De Duitse farmaceut Bayer bood op een onderdeel van Merck. Dit onderdeel produceert medicijnen die zonder recept te verkrijgen zijn. Volkswagen deed een overnamebod op het overgebleven deel van Scania. En op DEA werd geboden door een groep geleid door de Russische tycoon Mikhail Fridman. DEA was onderdeel van het Duitse energiebedrijf RWE. Dit onderdeel zoekt en produceert olie en gas. Ook GlaxoSmithKline (VK) hield een BAVA, op 18 december 2014. Het bedrijf vroeg de aandeelhouders goedkeuring te geven voor een overname. Het wilde het vaccine-bedrijf van Novartis voor $5,25 miljard overnemen. Daarnaast wilde GSK met Novartis samenwerken om medicijnen te maken die zonder recept te kopen zijn. Met de deal werkt GSK een van haar zwakke punten in productontwikkeling weg. Daarnaast bouwt het voort op haar sterke kanten. Het bestuur gaf een overtuigende presentatie van de kostenbesparingen die het verwacht. We steunden daarom dit voorstel. Bijna 100% van de aandeelhouders stemde voor. Noord-Amerika In Canada kocht Burger King Worldwide de restaurantketen Tim Hortons Inc (THI). Op 9 december was er een bijeenkomst. Het bestuurde wilde goedkeuring van de aandeelhouders voor de fusie. ACTIAM steunde het voorstel. Burger King bood namelijk een prijs die 30% hoger was dan de aandelenkoers op dat moment. 99% van de aandeelhouders stemde ook voor. De nieuwe groep bedrijven heet voortaan ‘Restaurant Brands International’.

AANDEELHOUDERS KIJKEN KRITISCH NAAR ‘GOUDEN BEGROETINGEN’ EN ‘GOUDEN HANDDRUKKEN’ Bij fusies en overnames kijken aandeelhouders goed naar beloningen of vergoedingen. Soms staat er in het contract van een bestuurder dat hij of zij een vergoeding krijgt als het bedrijf wordt overgenomen. Het is belangrijk dat de Raad van Toezicht van alle details op de hoogte is. Zij moet begrijpen wat de afspraken inhouden. Daarnaast moeten commissarissen ervoor zorgen dat er geen buitensporige beloningen worden gegeven. Bedrijven gaven ook vaak vergoedingen aan bestuurders als zij vertrokken, of juist als ze er kwamen werken. Het laatste noemen we een ‘(gouden) welkomstbonus’ of een ‘gouden begroeting’. Aandeelhouders protesteren vaak tegen dit soort bonussen. Er zijn namelijk al andere beloningen met hetzelfde doel. Bijvoorbeeld het salaris dat iemand krijgt, of een jaarlijkse bonus. Europa In juli stemde een meerderheid van de aandeelhouders, 52%, tegen beloningsplannen van het Britse bedrijf Burberry voor haar startend CEO Chris Bailey. Het is pas het zesde bedrijf in de geschiedenis van de Britse aandelenbeurs dat een stemming over beloning verliest. Grote aandeelhouders gaven aan dat dit een waarschuwing is. Zij zullen (buitensporige) beloningsplannen niet zonder meer accepteren. Wij hoorden bij die 52% en stemden tegen de toekenning van aandelen aan Bailey. De toekenning was namelijk niet afhankelijk van prestaties. We stemden ook tegen het onderliggende beloningsbeleid, net als 16% van de andere aandeelhouders. In het beloningsbeleid was te veel ruimte om nieuwe managers erg hoge beloningen te geven. Ook de beloningsplannen van BG Group zijn veelbesproken. BG group is een Brits olie- en gasbedrijf. Het wilde 12 miljoen pond ‘welkomstbonus’ geven aan startend CEO Helge Lund. Dit bedrag was hoger dan wat de aandeelhouders eerder hadden goedgekeurd. Daarom moest BG Group een nieuwe vergadering voor aandeelhouders organiseren. Deze werd gepland op 15 december. Voordat de vergadering plaatsvond uitten aandeelhouders al veel kritiek. BG Group heeft de bonus daarom verlaagd naar 10,6 miljoen pond. Dat viel wél binnen de grenzen die de aandeelhouders hadden gesteld. Er was dus geen vergadering meer nodig. Noord-Amerika Ook in de VS waren beloningen een belangrijk onderwerp. We verwachten dat dit zo blijft.


12

Het bedrijf TRW Automotive organiseerde een BAVA op 17 november 2014. TRW Automotive produceert veiligheidsproducten voor de auto-industrie. Op de BAVA stonden twee dingen centraal: de fusie met het Duitse autobedrijf ZF en de gouden handdruk voor CEO John Plant. Bij het voorstel van TRW zou de gouden handdruk onder te makkelijke voorwaarden worden uitgekeerd. Wij waren niet de enigen die kritisch waren: 70% van de aandeelhouders stemde tegen. United Natural Foods (VS) hield op 17 december een AVA. Daar bracht Teamsters, een belangrijke vakbond, twee aandeelhoudersvoorstellen in. Wij hebben allebei de voorstellen gesteund. Een daarvan ging over de compensatie die managers krijgen bij een overname. Het tweede ging over het inzichtelijk maken van verschil in salaris tussen de toplaag en ‘gewone’ werknemers. Deze voorstellen zijn onderdeel van een grotere campagne van Teamsters. United Natural Foods keert geen buitensporige salarissen uit, en het beloningsbeleid is over het algemeen in orde. Toch hebben we de voorstellen gesteund. We geloven dat ze helpen de belangen van het management meer overeen te laten komen met die van de rest van de werknemers en de aandeelhouders. Daarnaast helpt meer openheid aandeelhouders om een betere inschatting te maken van de beloningscultuur van een bedrijf. De voorstellen kregen niet genoeg steun om aangenomen te worden. Het eerste voorstel werd wel door een derde van de aandeelhouders gesteund. We hopen dat dit ertoe leidt dat het bestuur – op den duur - een strikter beleid aanneemt. Australië en Azië De Australische bank Australia and New Zealand Banking Group (ANZ) hield op 18 december 2014 de AVA. Daar stemden we tegen het beloningsbeleid. We vinden dat er duurzaamheidstargets in de beloningen moeten zitten. Daarnaast steunden we een aandeelhoudersvoorstel dat ANZ vraagt om jaarlijks te laten zien hoeveel broeikasgassen ontstaan door zaken die de bank financiert. De bank geeft vrij veel informatie over de risico’s die het loopt door CO2-uitstoot. Toch willen we graag meer informatie, omdat de bank veel leningen verstrekt in de kolensector. ANZ is de derde grootste bank van Australië, en de grootste financier van de kolen- en mijnbouwsector. De mijnbouwsector doet het de laatste tijd niet goed, en als ANZ’s klanten hun leningen niet kunnen terugbetalen komt de financiële stabiliteit van de bank in gevaar. Om die risico’s te beheersen willen we dat de bank haar betrokkenheid bij CO2uitstoot beter laat zien. Het voorstel werd niet aangenomen, maar we hopen op deze manier wel een signaal te hebben afgegeven. 2.8

HET EUROPESE BEST-IN-CLASS PRODUCT Voor het Europese Best-in-Class product wordt elk bedrijf langs de duurzame meetlat gelegd. Daarbij selecteren wij alleen de meest toonaangevende bedrijven op milieu-, sociaal- en bestuursvlak (‘Best-in-Class’). Dit doen we met sectoronderzoeken: we maken per sector een rangorde van de bedrijven. Alleen de beste 40% van de in Europa genoteerde bedrijven in die sector keuren we goed als mogelijke belegging. ‘Best-In-Class’ wordt door REAAL in haar beleggingsverzekeringen gehanteerd voor alle actief beheerde Europese aandelen. Deze rangorde komt tot stand door meer dan 100 indicatoren voor duurzaam ondernemerschap te wegen. Zo beoordelen we of en hoe bedrijven ervoor zorgen dat de arbeidsvoorwaarden van hun leveranciers in orde zijn. Hieronder vallen bijvoorbeeld een leefbaar loon en acceptabele werktijden. Ook kijken we naar bedrijven die met grote hoeveelheden klantgegevens werken, zoals banken en telecombedrijven. Die bedrijven moeten een beleid hebben waarin staat hoe ze aan privacywet- en regelgeving voldoen. Maar we kijken niet alleen naar beleid. De daden van een bedrijf controleren we door de data over bijvoorbeeld ziekteverzuim, milieuboetes en trends in de uitstoot van broeikasgassen in de gaten te houden. Ook doen wij onderzoek naar de maatschappelijke aspecten van de producten van een bedrijf. We kijken bij supermarkten bijvoorbeeld of en hoeveel biologisch eten zij verkopen. En bij banken kijken we of en hoe zij financiële zelfredzaamheid bevorderen. Hoewel de sectoronderzoeken elke twee jaar plaatsvinden, is tussentijdse afkeuring of goedkeuring van bedrijven mogelijk. Als een bedrijf bijvoorbeeld ernstige veiligheidsincidenten heeft, keuren wij het af. Zo is vorig jaar het particuliere en militaire beveiligingsbedrijf G4S verwijderd uit het Best-in-Class product. Ondanks de aangescherpte veiligheidseisen, in de door G4S beheerde gevangenissen, kwam het bedrijf opnieuw negatief in het nieuws. Dit naar aanleiding van een gerechtelijk onderzoek naar vermeende misstanden (elektroschokken, gedwongen medicatie en ernstig geweld tegen gevangenen en G4S werknemers) in een Zuid Afrikaanse gevangenis. In de loop van het vierde kwartaal van 2014 onderzochten we alle Europese bedrijven in de volgende drie sectoren: nn Olie en gas toeleveranciers nn Financiële instellingen nn Bouwmaterialen


13

De analyse van deze sectoren leidde afgelopen kwartaal tot de volgende wijzigingen: SECTOR

AANDEEL

VORIGE STATUS

NU

Olie en gas toeleveranciers Financiële instellingen

Geen wijzigingen aangebracht in deze sector Eurazio Deutsche Bank Imerys Heidelberg Cement

Afgekeurd Goedgekeurd Afgekeurd Goedgekeurd

Toegelaten Verwijderd Toegelaten Verwijderd

Bouwmaterialen

BOUWMATERIALEN – DUURZAME KETENS VAN STEENGROEVE TOT CONSUMENT Het onderzoek naar de sector bouwmaterialen gaf ons inzicht in de keten van de sector en de schakels die daarin zitten. In deze sector worden veel grondstoffen gebruikt. Vooral hergebruik van materialen is een belangrijke stap naar het duurzamer maken van de keten. Duurzaam bouwen is al bijna geen keuze meer. Met Europees beleid wordt namelijk ingezet op energieneutraal bouwen in 2020. Energieneutraal bouwen betekent dat een gebouw geen energie van buitenaf nodig heeft. In een ideale situatie wekt het gebouw ook genoeg energie op voor het energieverbruik van de bewoners of gebruikers. Nederlandse nieuwbouw zou dan niet meer van gas afhankelijk zijn. Maar energiezuinigheid is niet het enige dat een gebouw duurzaam maakt. Het gaat bijvoorbeeld ook om minder watergebruik en goede ventilatie. In de bouwfase is de keuze voor verantwoorde bouwmaterialen belangrijk. Die keuze is bepalend voor levensduur, onderhoud, comfort, energiegebruik en mogelijkheden voor recycling. In het vierde kwartaal van 2014 onderzochten wij vijf bedrijven in de sector ‘bouwmaterialen’: Imerys (Frankrijk), CRH (Ierland), Holcim (Zwitserland), Lafarge (Frankrijk) en Heidelberg Cement (Duitsland). Zij willen in hun hele keten een effect hebben. Dit begint al bij de winning van mineralen, zoals kalksteen, waarna gebruik en onderhoud van de bouwmaterialen volgt. Het laatste punt is recycling, wat ook weer de start is van een nieuw proces. Natuurlijk is winst belangrijk voor deze bedrijven. Als zij minder materialen gebruiken, maken ze minder kosten. Dus blijft er meer winst over. Maar tegelijkertijd zorgen zij voor een lagere impact op het milieu en een gezonder leefklimaat. In het onderzoek naar deze sector stonden we uitgebreid stil bij de vraag wat duurzaamheid betekent in deze keten. Grondstoffen – zand en kalksteen In de bouw worden veel verschillende grondstoffen gebruikt, waaronder zand. Zand is een kostbare grondstof die onmisbaar is voor een groot aantal producten, bijvoorbeeld voor het maken van beton en asfalt. Maar ook in elke auto zit ruim 50 kg kwartszand. In Nederland wordt het meeste zand gebruikt om de kustlijn te verstevigen. Als we beperkt zand van de zeebodem halen, kan de natuur zichzelf herstellen. Het water voert dan weer nieuw zand aan. Maar als we zand van het vaste land halen (zandgroeven), kan de natuur het bijna niet herstellen. Bedrijven moeten dan bedenken wat de nieuwe bestemming van het gebied wordt. In ons onderzoek zagen we daar verschillende voorbeelden van, zoals het inzetten van het gebied voor hoogwaterbestrijding, of voor het kweken van vis. Sommige stukken grond veranderden naar landbouwgrond of recreatieplassen. Bij al deze ideeën moet een bedrijf rekening houden met de lokale biodiversiteit. Naast het milieu zijn arbeidsomstandigheden in de groeven een belangrijk aspect bij grondstoffenwinning. Vooral in landen als China en India hebben werknemers vaak weinig rechten. Dit kan voor conflicten zorgen. Bekende voorbeelden zijn ongeoorloofd overwerk, onrealistisch hoge productiequota en het niet erkennen van vakbonden. Ook de gezondheid van werknemers is belangrijk. Bij slechte omstandigheden hebben zij vaak een verhoogd risico op (fatale) ongelukken en aandoeningen aan de luchtwegen. Uit ons onderzoek bleek dat de goedgekeurde bedrijven CRH en Imerys de afgelopen jaren niet betrokken zijn geweest in dit soort voorvallen. Productie van bakstenen en cement Nadat de grondstoffen zijn gewonnen worden deze verwerkt in fabrieken om er bijvoorbeeld bakstenen of cement van te maken. Beton is het belangrijkste bouwmateriaal ter wereld;


14

bestratingen, bruggen, rioleringen, kantoorgebouwen en vloeren en wanden van woningen zijn vaak gemaakt van beton. Na water is beton het meest gebruikte materiaal per wereldbewoner. De verwachting is dat de globale cementproductie zal verdubbelen in de komende 40 jaar. Dit is vooral het gevolg van de snelle verstedelijking in landen als China en India. Cement is het bindmiddel van beton. Om cement te maken is veel energie nodig. Daardoor kan de gasrekening van de onderzochte bedrijven torenhoog oplopen, tot 40 procent van de gemaakte productiekosten. Cement is niet alleen het meest energie-intensieve bestanddeel van beton, het is ook het meest kostbare. Minder cement gebruiken bespaart dus ook kosten. Er bestaan alternatieve vormen van cement, die veel minder CO2 uitstoten. Dat komt door het (her)gebruik van andere grondstoffen. Maar die alternatieve producten zijn niet overal beschikbaar. Daarnaast zullen veel bedrijven die producten willen kopen. Daardoor stijgt de prijs. Dit is een lastige opgave, maar er zijn dus wel goede ontwikkelingen. Gebruik en onderhoud van het gebouw De gebruiksfase duurt het langst en is daarom het meest bepalend voor de totale CO2-uitstoot in de bouwketen. Volgens Nederlands onderzoek is ongeveer 80% van de totale CO2-uitstoot in de bouwketen afkomstig uit de gebruiksfase. Bewoners gebruiken namelijk de verwarming en elektriciteit. Het is daarom noodzakelijk dat architecten kijken naar de duurzame eigenschappen van bouwmaterialen. Kalkzandsteen kan zowel ademen als veel warmte vasthouden. Kalkzandproducent CRH denkt door deze eigenschappen energieneutraal wonen een stapje dichterbij brengen. In ons sectoronderzoek bleek verder dat Imerys dakpannen levert waarmee energie kan worden opgewekt via ingebouwde zonnepanelen. Het aandeel van dit soort producten in de totale omzet van Imerys is nu nog klein. We denken dat dit soort innovaties steeds belangrijker worden. Sloop en recycling In de laatste fase van de bouwketen zijn ook interessante ontwikkelingen. Sloop- en renovatiewerkzaamheden zorgen voor veel afval. Momenteel komt het puin van kalkzandsteen, beton en metselwerk in de container terecht. Daarna wordt het gebruikt in het funderingsmateriaal in de wegenbouw. Door strengere regelgeving op dit gebied wordt het voor bedrijven interessanter om met andere partijen in de keten samen te werken. Ze kunnen dan samen investeren in nieuwe manieren om het puin te gebruiken. Op het gebied van recycling testen bedrijven in de bouwsector en de bouwmaterialensector nieuwe technieken al in de praktijk. De bruikbare onderdelen van het bouwpuin zijn daarbij succesvol als nieuwe grondstof voor cement ingezet. 2.9

POSITIEVE SELECTIE Bedrijven die niet in de oorspronkelijke top 40%-selectie zitten willen we graag prikkelen tot beter gedrag. Als een bedrijf voorloopt op het gebied van bijvoorbeeld hernieuwbare energie, gezond en vitaal ouder worden, slimmer grondstoffengebruik en duurzame innovaties, selecteren we het voor ‘engagement’. We bespreken waar en op welke manier de onderneming de prestaties op milieu-, sociaal en bestuurlijk vlak kan verbeteren. Het doel van deze dialoog is dat het bedrijf een hogere gemiddelde ESG-prestatie (environmental, social, governance) in de sector bereikt. Zo kan het alsnog in de top 40% komen. In het Kwartaalrapport Verantwoord Beleggen over het derde kwartaal van 2014 gaven we het proces voor het Best-in-Class product schematisch weer. In de komende rapporten vertellen we elk kwartaal welke bedrijven we kiezen voor positieve selectie. In het vierde kwartaal van 2014 selecteerden we één nieuw bedrijf: Smurfit Kappa. Dit bedrijf maakt papier en karton in meer dan 30 landen. In Nederland maakt het bedrijf vooral golfkartonnen verpakkingen op basis van 100% oud papier. We moedigen aan dat bedrijven ‘circulaire economie’ toepassen. Dit betekent dat ze producten hergebruiken en zoveel mogelijk waarde uit grondstoffen halen. Afval voor de ene sector kan ook een waardevolle grondstof in de andere sector zijn. Smurfit Kappa werkt nauw samen met andere partijen om dit te bereiken.


15

3

Appendix

3.1

HUIDIGE UITSLUITINGEN (BEDRIJVEN)

BEDRIJF

SECTOR

REGIO

REDEN

Aeroteh SA* Airbus Group N.V. (EADS) Alliant Techsystems Inc* Alpha Natural Resources Inc* Arch Coal Inc* Aryt Industries Ltd* Ashot Ashkelon Industries Ltd* Babcock & Wilcox Co/The* Babcock International Group PLC BAE Systems PLC Barrick Gold Corp Boeing Co/The Bridgestone Corp Computer Sciences Corp CONSOL Energy Inc DTE Energy Co Exelis Inc* Finmeccanica SpA Fluor Corp Freeport-McMoRan Copper & Gold Inc GenCorp Inc* General Dynamics Corp Hanwha Corp* Honeywell International Inc Integrys Enegry Group Inc Jacobs Engineering Group Inc Larsen & Toubro Ltd* Lockheed Martin Corp MDU Resources Group Inc Motovilikha Plants JSC* NiSource Inc Norinco International Cooperation Ltd* Northrop Grumman Corp Poongsan Corp* Raytheon Co Rheinmetall AG* Rio Tinto PLC Bedrijf Rolls-Royce Group PLC Safran SA Serco Group PLC Splav SRPA* ST Engineering (Singapore Technologies) TEPCO (Tokyo Electric Power Co Inc) Textron Inc Thales SA Vedanta Resources PLC Wal-Mart Stores Inc

Kapitaalgoederen Kapitaalgoederen Kapitaalgoederen Energie Energie Kapitaalgoederen Kapitaalgoederen Kapitaalgoederen Kapitaalgoederen Kapitaalgoederen Materials Kapitaalgoederen Autoproducenten Financiële instellingen (diverse) Energie Energie Kapitaalgoederen Kapitaalgoederen Kapitaalgoederen Mijnbouw Kapitaalgoederen Kapitaalgoederen Mijnbouw Kapitaalgoederen Energie Kapitaalgoederen Kapitaalgoederen Kapitaalgoederen Energie Kapitaalgoederen Energie Kapitaalgoederen Kapitaalgoederen Mijnbouw Kapitaalgoederen Kapitaalgoederen Mijnbouw Sector Kapitaalgoederen Kapitaalgoederen Zakelijke dienstverlening Kapitaalgoederen Kapitaalgoederen Elektriciteit, water en gas Kapitaalgoederen Kapitaalgoederen Mijnbouw Detailhandel

Europa Europa Amerika Amerika Amerika Europa Europa Amerika Europa Europa Amerika Amerika Pacific Amerika Amerika Amerika Amerika Europa Amerika Amerika Amerika Amerika Pacific Amerika Amerika Amerika Pacific Amerika Amerika Rusland Amerika Pacific Amerika Pacific Amerika Europa Europa Regio Europa Europa Europa Europa Pacific Pacific Amerika Europa Europa Amerika

Controversiële wapens Controversiële wapens Controversiële wapens Milieuvervuiling Milieuvervuiling Controversiële wapens Controversiële wapens Controversiële wapens Controversiële wapens Controversiële wapens Milieuvervuiling Controversiële wapens Fundamentele arbeidsrechten Controversiële wapens Milieuvervuiling Milieuvervuiling Controversiële wapens Controversiële wapens Controversiële wapens Milieuvervuiling, mensenrechten Controversiële wapens Controversiële wapens Controversiële wapens Controversiële wapens Milieuvervuiling Controversiële wapens Controversiële wapens Controversiële wapens Milieuvervuiling Controversiële wapens Milieuvervuiling Controversiële wapens Controversiële wapens Controversiële wapens Controversiële wapens Controversiële wapens Controversiële wapens Reden Controversiële wapens Controversiële wapens Controversiële wapens Controversiële wapens Controversiële wapens Mensenrechten Controversiële wapens Controversiële wapens Mensenrechten, milieuvervuiling Fundamentele arbeidsrechten, wapens


16

3.2

HUIDIGE UITSLUITINGEN (LANDEN)

LAND

OVERTREDEN PRINCIPE

China Finland Griekenland Mexico Polen Zuid Korea Turkije Verenigde Staten

Controversiële wapens Controversiële wapens Controversiële wapens Mensenrechten Controversiële wapens Controversiële wapens Controversiële wapens Controversiële wapens


17

Verantwoord beleggen

Recommend Documents