Geleid vrijwilligerswerk in de informele zorg: kansen op maat mogelijk
Geleid vrijwilligerswerk in de informele zorg: kansen op maat mogelijk Door de kanteling van verzorgingsstaat naar participatiesamenleving, besluiten steeds meer gemeenten tot min of meer “verplichte vrijwilligersactiviteiten” voor uitkeringsgerechtigden, werklozen, Wajongers en andere doelgroepen. Gemeenten voeren hierin een verschillend beleid zowel in de mate van verplichting, de sancties, in het aantal uren per week, in de in te zetten sectoren, als ook in de organisatorische vormgeving en in de ondersteuning vanuit het gemeentelijk apparaat (persoonlijke begeleiding, financiële tegemoetkoming, vergoeding VOG). In relatie tot de bezuinigingen in de zorg en de bezuinigingen bij gemeenten is te verwachten dat gemeenten een groot beroep gaan doen op de sector informele zorg en de formele zorg om deze “geleide vrijwilligers” te plaatsen. Daar is immers een tekort aan geld en menskracht en zijn extra handen zeer gewenst. Geleid vrijwilligerswerk Mezzo kiest nadrukkelijk voor de term “geleid vrijwilligerswerk” met het doel van maatschappelijke activering of participatie. Het gaat om het leveren van een tegenprestatie in het kader van een uitkering of om persoonlijke ontwikkelactiviteiten in het kader van re-integratie, of werkzaamheden als middel voor sociale activering. Een toenemend aantal lidorganisaties van Mezzo heeft te maken met geleid vrijwilligerswerk. Uitgangspunt in de vrijwilligerszorg is en blijft dat degene die zorg vraagt deze zorg moet willen ontvangen en dat degene die ondersteunt ervoor openstaat om deze zorg te geven. Het gaat om een zorgvuldige koppeling tussen de zorgvrager en de vrijwilliger, waarbij intrinsieke motivatie en wederkerigheid centraal staan. Mezzo brengt in deze notitie de situatie in de informele zorg in kaart, draagt haar standpunt landelijk uit en voedt op deze wijze haar lidorganisaties bij het bepalen van hun positie op lokaal niveau. Mezzo ziet het (ook) als haar taak om gemeenten op dit terrein toe te rusten.
1. Stand van zaken Vrijwilligerswerk is werk dat in enig georganiseerd verband, onverplicht en onbetaald wordt verricht ten behoeve van anderen of de samenleving. Het onbetaalde en in essentie vrijwillige karakter van vrijwilligerswerk heeft als consequentie dat vrijwilligers een zelf gekozen relatie hebben tot hun ‘georganiseerde verband’. Zij kiezen uit vrije wil zelf waarvoor zij zich in willen zetten (doel) en voor de nabijheid van de doelgroep. Geleid vrijwilligerswerk verwijst naar “vormen van inzet waarbij de deelname aan, of de voorwaarden waaronder, en de wijze waarop wordt deelgenomen door anderen wordt geïnitieerd en / of ingericht” (Hustinx, 2007). Deze “inzet” kan heel divers zijn: een maatschappelijke stage, vrijwilligerswerk in het kader van re-integratie, werknemersvrijwilligerswerk of bijvoorbeeld een taakstraf. Het grote verschil tussen “gewoon” en “geleid” vrijwilligerswerk zit in het eigen initiatief versus het initiatief dat door een derde partij wordt genomen.
VOORBEELD Bij de “verplichte vrijwilligersactiviteiten” voor langdurig werkloze mensen ontstaat er een spanning rond de mate van vrijwilligheid. Het initiatief voor vrijwilligerswerk ligt niet bij de vrijwilliger, maar bij een derde partij of een uitkeringsinstantie. Deze partij heeft een eigen doel, dat vaak niet aansluit bij de ideeën (en doelen) van de vrijwilliger. Er wordt gemorreld aan de eigen keuze(vrijheid) van de vrijwilliger en het leidt tot het verrichten van verplichte werkzaamheden. Er zijn veel verschillen aan te merken tussen mensen die werkloos zijn. Voor het in kaart brengen van de mogelijkheden en beperkingen van groepen werklozen, maakt het UWV gebruik van de zogenaamde participatieladder. Deze ladder bestaat uit zes groepen (niveaus). De groepen die gemeenten graag willen activeren voor vrijwilligerswerk zijn de langdurig bijstandsgerechtigden op trede 3 en 4 van de participatieladder. Dat zijn de mensen die onbetaald werk hebben of die deelnemen aan georganiseerde activiteiten (cursus, vereniging). Maar als vrijwilligerswerk aan alle langdurig werklozen als verplichting wordt opgelegd, is dat een aantasting van de individuele waarde van vrijwilligerswerk . Zie ook http://www.nov.nl/standpunten/ vrijwilligerswerk-niet-verplichten
2. Informele zorg In de informele zorg werken diverse partijen samen, om tot een combinatie van vraag en aanbod te komen, als het om (geleid) vrijwilligerswerk gaat. Dit zijn de gemeente, de zorgvrager, de geleide vrijwilliger en de vrijwilligerszorg organisatie. Gemeenten Steeds meer lidorganisaties van Mezzo krijgen te maken met verzoeken van uitkeringsgerechtigden zelf voor het verrichten van vrijwilligerswerk, of krijgen via gemeenten opdrachten om uitkeringsgerechtigden aan te nemen als vrijwilliger. De gemeente kan in het kader van de Wet Werk en Bijstand (WWB) een tegenprestatie voor de bijstand vragen in de vorm van onbeloonde maatschappelijk nuttige activiteit (= tegenprestatie). Uit het onderzoek van de inspectie SZW “Voor wat, hoort wat” (september 2013) blijkt dat de meeste gemeenten die de tegenprestatie uitvoeren, aangeven dat deze is ingebed in het algemene re-integratie- en participatiebeleid. Cliënten / zorgvragers De informele zorg richt zich op mensen in kwetsbare situaties. De informele zorg maakt het mogelijk dat mensen in een kwetsbare positie zo lang mogelijk thuis kunnen blijven wonen en (kunnen) blijven meedoen in de samenleving. Het gaat om extra aandacht, ruimte en tijd die zorgvrijwilligers bieden aan mensen in een kwetsbare positie. (Geleide) vrijwilligers Zorgvrijwilligers kiezen ervoor om op basis van intrinsieke motivatie, een deel van hun tijd te besteden aan mensen die daaraan behoefte hebben. Zij willen “er zijn” voor de ander en doen dit vanuit empathie en betrokkenheid. Eigen aan de vrijwilligerszorg is dat de vrijwilliger zelf de keuze maakt om een persoonlijk contact aan te gaan en het zien als een verrijking. Bij geleide zorgvrijwilligers gaat het om dezelfde zaken als voor “gewone” vrijwilligers. Wel zijn er grote verschillen te zien in de mate van motivatie, empathie, gelijkwaardigheid en het respectvol omgaan met mensen in kwetsbare posities. Deze zijn in veel mindere mate te verwachten als mensen “verplicht” vrijwilligerswerk moeten gaan doen. Aansluiten bij de ervaringsen belevingswereld van de geleide vrijwilliger en rekening houden met de persoonlijke omstandigheden en de motivatie biedt openingen. De wederkerigheid in de vorm van “er zelf ook wat aan hebben”, geldt zeker voor de geleide vrijwilliger. Het bieden van structuur en een scholingstraject helpt de geleide vrijwilliger zijn of haar weg te vinden. Vrijwilligerszorg organisaties Voor vrijwilligerszorg organisaties staat het bewaken van de kwaliteit en continuïteit in de informele zorg en de veiligheid van cliënt en vrijwilliger voorop. Dit geldt vanzelfsprekend ook bij de inzet van geleide vrijwilligers. De kwetsbaarheid van de cliënten in de informele zorg vraagt zeker bij de één-op-één-koppelingen om een zorgvuldige werving, selectie, matching en begeleiding. Juist de grote verschillen bij (groepen) geleide vrijwilligers vragen van de coördinator om maatwerk in begeleiding. Volg hier de weg van verleiden in plaats van verplichten!
De coördinator kan dit versterken door: • Een creatieve aanpak. Denk aan het inzetten van ‘top’vrijwilligers’ als coach voor de geleide vrijwilliger, het ontwikkelen van een empowerment cursus of een scholingstraject voorafgaand aan de plaatsing, bouw keuzemomenten in; • Andere mogelijkheden om mensen in te zetten, bijvoorbeeld andersoortige of aangrenzende activiteiten. Bijvoorbeeld de inzet in respijtzorg, dagactiviteiten, bureauorganisatie of praktische doe-klussen; • Expliciteren op welke groep vrijwilligers in te zetten: inburgering, licht verstandelijk gehandicapten, mensen met een sociale handicap, langdurig werklozen of bijstandsgerechtigden, mensen met een psychische beperking.
Succesvol? De verschillende vormen van geleid vrijwilligerswerk werken positief als de vrijwilliger zelf profijt heeft van zijn/haar vrijwillige inzet. Denk aan het aanleren van nieuwe vaardigheden voor persoonlijke ontwikkeling, het krijgen van meer zelfvertrouwen, ervaring en horizonverbreding, het behalen van studiepunten voor de maatschappelijke stage, activering in het kader van arbeidsreintegratie of de route naar betaald werk of teambuilding in het kader van werknemersvrijwilligerswerk.
3. Samenspel tussen gemeenten en vrijwilligerszorg organisaties Voor de aanpak van “geleid” vrijwilligerswerk zijn gemeenten en vrijwilligersorganisaties de aangewezen samenwerkingspartners. Volgens Thomas Kampen (Kampen, 2013), onderzoeker en medeauteur van het boek “De affectieve burger” kan geleid vrijwilligerswerk verschillende belangen (tegelijk) dienen; de overheid bespaart kosten, de vrijwilligersorganisatie kan meer mensen inzetten, de bijstandsontvanger leert wat werken is en de buren krijgen een sneeuwvrij tuinpad. Helaas zijn deze belangen niet altijd met elkaar te verenigen. Kampen: “Denk maar aan de vrijwilligersorganisatie die steeds meer tijd kwijt is aan begeleiding, of aan de sneeuwruimende vrijwilliger met een slechte rug.” (Kampen, 2013). Gemeenten Geleid vrijwilligerswerk vraagt van gemeenten om een maatwerk benadering van uitkeringsgerechtigden, door in een vroeg stadium aan te sluiten bij diens persoonlijke omstandigheden, motivatie en mogelijkheden. Gemeenten dienen hun (mede) verantwoordelijkheid te nemen door het waarborgen van de maatwerkbehoefte in beleid. En vervolgens door het faciliteren van vrijwilligerszorg organisaties, die werken met en voor kwetsbare burgers. Probeer als gemeente of uitvoeringsinstantie uniforme verplichtingen (in soort activiteiten, duur en sector) zoveel mogelijk te vermijden. Mezzo ziet het (ook) als haar taak om gemeenten op dit terrein toe te rusten. Denk aan advies op maat bij beleid, een ondersteuningstraject en het organiseren van informatiebijeenkomsten.
Lidorganisaties Belangrijk voor vrijwilligerszorg organisaties is visie te ontwikkelen en te bepalen welke rol zij in de samenwerking met gemeenten wel of niet willen en kunnen oppakken. Het waarborgen van kwaliteit, continuïteit, veiligheid en privacy van de cliënten staat voor de lidorganisaties voorop. Combineer reële verwachtingen over de groep van geleide vrijwilligers met het zien van wat in potentie aanwezig is.
Voorbeeld Bij de inzet in de vrijwilligerszorg spelen vooral de treden 3 en 4 van de participatieladder een rol. Verhelder als organisatie de criteria of het profiel voor de geleide zorgvrijwilliger. Het welslagen van de inzet van geleide vrijwilligers staat of valt bij (1) de insteek (2) de verwachtingen (3) de ruimte die geboden wordt om begeleiding op maat te bieden en (4) de mogelijkheid tot bijscholing van coördinatoren. De begeleiding van geleid vrijwilligerswerk vraagt aan de vrijwilligerszorg organisaties om (1) affiniteit met de doelgroep (2) het maken van keuzes (3) extra ondersteuningstijd en (4) specifieke begeleidingsvaardigheden.
4. Mezzo visie: verleiden en verlichten Mezzo kiest voor de route van verleiden en verlichten en niet voor verplichten. Een aantal lidorganisaties heeft in projectvorm positieve en inspirerende ervaringen opgedaan met geleide vrijwilligers. Zij zien duidelijk kansen voor de informele zorg om het vrijwilligersbestand te vergroten en ook kansen te bieden aan ‘kwetsbare’ vrijwilligers. Als succesfactoren noemen zij: kies de eerste keer voor een kansrijke groep geleide vrijwilligers, selecteer op motivatie of boor verborgen motivatie aan, bied een scholingstraject aan voorafgaand aan de plaatsing inclusief keuzemomenten, zorg voor een ‘warme’ overdracht naar de cliënt en naar de vrijwilliger en bewaak intensief contact via belrondjes. Kortom wees uitnodigend en bied keuzemogelijkheden. Dit geleide vrijwilligerswerk vraagt om een maatwerk benadering van de vrijwilligers. Sluit aan bij de eigen motivatie, mogelijkheden en persoonlijke omstandigheden van deze vrijwilliger. Voorwaarden voor succes Wil geleid vrijwilligerswerk een kans van slagen hebben, dan is voldoende professionele ondersteuning een voorwaarde, met name voor die groep die het geloof in de eigen mogelijkheden om te werken kwijt geraakt zijn. Zij verdienen professionele begeleiders die in hen en hun mogelijkheden geloven, en die hen ondersteunen en scholen in hun vaardigheden. Kies voor de weg van verlichten en werk zo aan het versterken van het zelfbeeld en de vaardigheden van de zorgvrijwilliger. Belangrijke competenties van de professional zijn: kunnen incasseren, realistische en haalbare doelen stellen, motiverende gespreksvoering toepassen en beschikken over trainingsvaardigheden. Indien deze vaardigheden onvoldoende aanwezig zijn, dan is het aan te bevelen om de coördinatoren bij te scholen. De bereidheid bij vrijwilligerszorg organisaties om ‘geleide’ vrijwilligers een plek te bieden is zeker aanwezig, maar hun ‘opvangcapaciteit’ is in deze tijden van bezuinigingen en toenemende complexe zorgvragen beperkt. De vrijwilligerszorg organisatie zal de inzet van geleide vrijwilligers bij voorkeur in projectvorm moeten uitvoeren met aanvullende financiering. Het is aan informele zorg organisaties zelf om de eigen expertise in te brengen bij gemeenten en criteria op te stellen om te toetsen of de inzet van geleide vrijwilligers wel of (nog) niet mogelijk is.
Aandachtspunten voor organisaties:
Aanbevelingen bij de start:
• Het plaatsen van ‘geleide’ vrijwilligers met vaak eigen problematiek kost meer tijd. Het is essentieel dat de vrijwilligersactiviteiten aansluiten bij de ‘geleide’ vrijwilliger en hij of zij keuzevrijheid ervaart in het soort activiteiten: praktisch of van mens-tot-mens, in groepsverband of individueel, vrijwilligersactiviteiten met ouderen of jongeren of met verstandelijk beperkten of chronisch zieken. • De begeleiding van vrijwilligers vraagt meer aandacht, specifieke deskundigheid en ondersteuning. Bijvoorbeeld bij de langdurig bijstandgerechtigden op treden 3 en 4 van de participatieladder kunnen persoonlijke problemen spelen. Dit vraagt om specifieke begeleiding. • Bijscholing van professionals is nodig op motiverende gespreks voering en op kennis van de problematiek van de doelgroep. • Het bewaken van de veiligheid van kwetsbare burgers staat boven het aan het werk krijgen van uitkeringsgerechtigden of andersoortige ‘geleide’ vrijwilligers. Denk ook aan de vereiste van een VOG. • Het bewaken van de continuïteit in de vrijwilligersactiviteiten is belangrijk. Zorg voor een looptijd van bijvoorbeeld één jaar. • Zorg voor registratie en monitoring van geleid vrijwilligerswerk in de zorg. Hierdoor wordt het mogelijk deze vorm van vrijwilligerszorg na verloop van tijd te evalueren en te zien of het kan en werkt, en onder welke voorwaarden en voor wie.
• Investeer in samenwerking tussen gemeente en informele zorg: bied je expertise aan, ontwikkel je aanbod en instrumenten en bepaal samen de randvoorwaarden. Bijvoorbeeld: de gemeente verzorgt (en betaalt) de VOG.` • Investeer in de samenwerking met de sociale dienst en het UWV. Wees realistisch bij de intake van de geleide vrijwilligers op de verschillende treden van de participatieladder. • Stel je op als gelijkwaardig en zakelijk gesprekspartner naar gemeenten. Laat de gemeente of gemeentelijke uitvoeringsinstantie kiezen voor de weg van vroegtijdig stimuleren van bijstandsgerechtigden om aan vrijwilligerswerk te doen. Geef de ruimte om de eigen persoonlijke mogelijkheden, vaardigheden en affiniteiten van de potentiële vrijwilliger te onderzoeken. • Maak als organisatie een weloverwogen keuze welke groep geleide vrijwilligers je wilt bemiddelen en / of begeleiden. • Maak zorgvrijwilligerswerk bij kwetsbare mensen toegankelijk en aantrekkelijk voor de ‘geleide vrijwilliger’ door zoveel mogelijk aan te sluiten bij kwaliteiten, hobby’s, interesses, situatie en mogelijkheden van deze vrijwilliger. • Zorg voor maatwerk scholing aan ‘geleide’ vrijwilligers, om de stap naar vrijwilligerswerk voor te bereiden en te begeleiden. Doe dit bij voorkeur in groepsverband en voorafgaand aan de inzet. Dit versterkt saamhorigheid, empowerment, even de drempel over om toch weer door te gaan!
Mezzo Postbus 179 3980 CD Bunnik T 030 659 22 22
[email protected] www.mezzo.nl
Geleid vrijwilligerswerk in de informele zorg: kansen op maat mogelijk Samengevat ziet Mezzo bij een proactieve en zakelijke opstelling veel kansen voor de vrijwilligerszorg organisaties in het geleid vrijwilligerswerk met het doel van maatschappelijke participatie. Een aantal ‘ervaren’ lidorganisaties geeft aan dat vrijwilligerswerk in de informele zorg juist kansen biedt voor de verdere ontwikkeling en maatschappelijke inzet van deze groep geleide vrijwilligers. Essentiële aandachtspunten voor het welslagen van de inzet van geleide vrijwilligers zijn: maatwerk in de werving, intake en begeleiding en aanvullende scholing van coördinatoren en een projectmatige aanpak. Zorg tenslotte voor aanvullende project-financiering. Gemeenten zijn (mede) verantwoordelijk voor het waarborgen van de maatwerkbehoefte en voor het faciliteren van vrijwilligerszorg organisaties, die werken met en voor kwetsbare burgers. Gemeenten en informele zorg samen maken maatwerk in geleid vrijwilligerswerk mogelijk. De Mezzo notitie “Geleid vrijwilligerswerk in de informele zorg: maakt kansen op maat mogelijk” biedt aanbevelingen en actiepunten voor lidorganisaties en gemeenten voor 2014.
Geciteerde werken Hustinx, L. M. (2007). Geleid Vrijwilligerswerk. Over het vrijwilligerspotentieel in de Nederlandse samenleving in 2015. Den Haag: SCP. Kampen, T., Verhoeven, I., Verplanke, L. (2013). De affectieve burger. Hoe de overheid verleidt en verplicht tot zorgzaamheid.
Inspectie SZW (september 2013). Voor wat, hoort wat. Een beschrijving van de uitvoering van de tegenprestatie naar vermogen door gemeenten. Den Haag: Ministerie van Sociale Zaken en Werkgelegenheid.
A23 12 13DIG
Amsterdam: Van Gennep.
