Vrijwilligerswerk en informele zorg binnen de transities
02/2015
Sinds 2015 is de transitie van het sociaal domein een feit. Met de invoering van de Wet maatschappelijke ondersteuning, de Jeugdwet, de Wet langdurige zorg (Wlz) en de Participatiewet krijgen gemeenten er veel verantwoordelijkheden bij. De transitie brengt een inhoudelijke vernieuwing met zich mee: de transformatie. In het nieuwe stelsel wordt op verschillende gebieden meer verwacht van burgers, gezinnen en hun netwerk. Zo wordt er een groter beroep gedaan op hun probleemoplossend vermogen. Eigen kracht en zelfredzaamheid zijn de toverwoorden. De transitie zorgt zowel voor kansen als risico’s. De kansen zijn dat burgers minder afhankelijk worden van de overheid, er meer sociale samenhang komt, informele en formele zorg beter samenwerken en de kosten van de zorg dalen. Daar tegenover bestaat het risico dat er te veel druk op het netwerk komt waardoor meer mantelzorgers overbelast raken en de zorg voor hulpbehoevenden ontspoort. Burgers raken tussen wal en schip als zij een klein netwerk hebben of er zijn te weinig vrijwilligers om extra taken op zich te nemen. Het stimuleren en versterken van vrijwilligerswerk en zorgen voor goede mantelzorgondersteuning is wettelijk verankerd binnen de Wmo. Ook binnen de Jeugdwet, Wlz en Participatiewet spelen vrijwil-
“Transitie: zorgt zowel voor kansen als risico’s”
ligers en mantelzorgers een grote rol. Daarom laat Partoer in deze uitgave zien vanuit welke invalshoeken er binnen de verschillende beleidsterreinen wordt gefocust op vrijwillige inzet. Welke beweging beoogt de wet rondom vrijwillige inzet in gang te zetten? Welke weten regelgeving is van toepassing op vrijwilligers en mantelzorgers? Partoer zet het in deze uitgave op een rij.
Feiten & cijfers
3.500.000 Nederlanders (18+) verlenen mantelzorg
1.100.000 Nederlanders (18+) geven zowel intensieve als langdurige hulp
125.000 Friezen (18+) verlenen mantelzorg
42.000 Friezen (18+) geven zowel intensieve als langdurige hulp ongeveer
1/4
11.000
van alle jongeren van 12-15 jaar groeit op met ziekte en zorg in de thuissituatie
van alle jongeren van 12-15 jaar groeit op met ziekte en zorg in de thuissituatie
50% van alle Nederlanders verricht vrijwilligerswerk
310.000 Friezen verrichten vrijwilligerswerk
Vrijwilligerswerk Vrijwilligerswerk is werk dat in enig georganiseerd verband, onverplicht en onbetaald wordt verricht ten behoeve van anderen of de samenleving. Onder de term vrijwilligerswerk verstaan we in deze publicatie ook burgerinitiatieven en vormen van burenhulp die in mindere mate in georganiseerd verband plaatsvinden. Vrijwilligerswerk heeft binnen de transities verschillende functies: • Zelfredzame en actieve burgers zetten zich in om de kwetsbare burger te ondersteunen om zo de kwaliteit en financiële houdbaarheid van de langdurige zorg en ondersteuning overeind te houden. • Kwetsbare burgers verrichten vrijwilligerswerk om zo een stap hoger op de participatieladder te komen. • Het ontwikkelen en/of in stand houden van voorzieningen of activiteiten ter bevordering van sociale samenhang (bijvoorbeeld sportverenigingen en ontmoetingscentra).
Norm verantwoorde werktoedeling De norm houdt in dat aanbieders in het jeugddomein (zowel jeugdhulp als toegang) het werk moeten toedelen aan geregistreerde jeugdprofessionals, tenzij er gegronde redenen zijn om hier vanaf te wijken. Geregistreerd betekent: ingeschreven staan in het BIG register of in het Kwaliteitsregister Jeugd.
Begrippen
Mantelzorg
Sociaal netwerk
Mantelzorgers zijn mensen die onbetaald
Het sociaal netwerk is een verzamelnaam voor een
zorgen voor een chronisch zieke, gehandi-
netwerk van betekenisvolle figuren (familie, vrienden,
capte of hulpbehoevende ouder, kind of an-
buren en kennissen) dat functioneert als onder-
der familielid, vriend of buur. Zij geven die
steuningsbron voor het welzijn en welbehagen van
zorg omdat ze een persoonlijke band hebben
een persoon die ondersteuning behoeft.
met die persoon. De zorg die zij geven is langdurig, intensief
Zorgintensief
en afhankelijk van de behoefte van de zorg-
In zorgintensieve gezinnen groeien één of meerdere
behoevende. We spreken over mantelzorg
kinderen op die door een handicap, stoornis of ziekte
als het gaat om zorg die de gebruikelijke
veel en langdurig zorg of ondersteuning nodig hebben.
zorg van mensen qua duur, intensiteit of zwaarte overstijgt.
Tegenprestatie Personen met een uitkering op grond van de nieuwe
Bij jeugdigen spreken we over een (jonge)
Participatiewet worden geacht naar vermogen een
mantelzorger als de jeugdige opgroeit met
tegenprestatie te verrichten, ook als die niet direct
ziekte en zorg in de thuissituatie. Dit kan
samenhangt met arbeids-inschakeling. De introduc-
gaan om zorgen voor ouders of bijvoorbeeld
tie van de tegenprestatie past in de trend naar meer
een zorgbehoevend broertje of zusje.
wederkerigheid: iemand met een uitkering moet wat terugdoen voor de samenleving.
Respijtzorg Respijtzorg biedt mantelzorgers de mogelijkheid hun zorgtaken tijdelijk aan een ander over te dragen, zodat zij de zorg beter volhouden. Verschillende vormen zijn mogelijk, zoals thuisopvang, dagopvang, kortdurend verblijf of inzet van informele zorg.
Wet maatschappelijke ondersteuning
310.000 Friezen verrichten vrijwilligerswerk
Als vrijwilligers zouden staken stond Nederland stil Truike
Vanaf 1 januari 2015 zijn gemeenten verantwoordelijk voor een belangrijk deel van de ondersteuning aan burgers zodat zij zo lang mogelijk thuis kunnen blijven wonen en anderen kunnen blijven ontmoeten. De overheid vindt het belangrijk dat de betrokkenheid van de samenleving bij kwetsbare burgers vergroot wordt. Mantelzorgers en vrijwilligers zijn in een meer betrokken samenleving onmisbaar. De kwaliteit en houdbaarheid van de langdurige zorg en ondersteuning is afhankelijk van mantelzorgers en vrijwilligers. Zij leveren een belangrijke bijdrage in de zorg en ondersteuning van kwetsbaren.
Wet maatschappelijke ondersteuning Algemene voorzieningen
Mantelzorgwaardering
Gemeenten zijn verantwoordelijk voor
De waardering van mantelzorgers is een gemeentelijke verant-
het treffen van algemene maatregelen ter
woordelijkheid. In de verordening moet worden opgenomen
bevordering van mantelzorg en vrijwil-
hoe de jaarlijkse waardering voor mantelzorgers gestalte krijgt.
ligerswerk en ter ondersteuning van
De gemeente waar de cliënt woont aan wie de mantelzorger hulp
mantelzorg en vrijwilligers. Bijvoorbeeld:
biedt, is verantwoordelijk voor de ondersteuning en waardering
het geven van informatie en advies,
van de mantelzorger.
bemiddeling van vraag en aanbod naar vrijwilligerswerk, het bieden van scholing
Keukentafelgesprek/onderzoek
aan vrijwilligers en mantelzorgers en het
Mantelzorgers moeten waar mogelijk betrokken worden bij het
faciliteren van praktische en emotionele
keukentafelgesprek. Zowel de cliënt als de mantelzorger heeft
ondersteuning.
recht op gratis onafhankelijke cliëntondersteuning. Tijdens het gesprek moet worden onderzocht of en zo ja, welke ondersteuning de mantelzorger nodig heeft om de zorg vol te kunnen houden.
Gegevensdeling Gemeente en eventuele (zorg)aanbieders zijn bevoegd tot het verwerken van persoonsgegevens van de mantelzorger die noodzakelijk zijn om vast te stellen welke hulp deze aan de cliënt kan bieden. Daarnaast zijn zij bevoegd tot het verwerken van persoonsgegevens van andere personen in het sociale netwerk van de cliënt.
Soms een hele zorg, die mantel Persoonsgebonden budget (pgb) Eigen regie over de zorg en hulpverlening is een belangrijk uitgangspunt binnen de Wmo. Gemeenten informeren de cliënt
Truike
over de mogelijkheid om zorg zelf in te kopen met een pgb. Deze zorg kan verleend worden door een professional maar ook door een mantelzorger. De mantelzorger moet dan wel die zorg verlenen waarvoor het pgb bedoeld is.
Respijtzorg Respijtzorg is het tijdelijk en volledig overnemen van de zorg van mantelzorgers zodat zij een adempauze kunnen nemen. Het is de taak van gemeenten waar de cliënt woont om bij (dreigende) overbelasting van een mantelzorger ondersteuning te bieden. Dit kan bijvoorbeeld door een indicatie Kortdurend Verblijf af te geven.
Verklaring Omtrent Gedrag (VOG) Of vrijwilligers bij bepaalde functies een VOG moeten overhandigen wordt bepaald door de (zorg)aanbieder waar de betreffende persoon vrijwilligerswerk uitvoert.
In Friesland voelen ruim
17.000
mantelzorgers zich overbelast
Wet langdurige zorg
125.000 Friezen (18+) verlenen mantelzorg
Situaties kunnen opeens mantelzorgelijk worden Truike
Per 1 januari 2015 heeft de Wet langdurige zorg (Wlz) de Algemene Wet Bijzondere Ziektekosten (AWBZ) vervangen. De Wlz is voor mensen die 24 uur per dag intensieve zorg en toezicht dichtbij nodig hebben. De oplossing van de ‘financiële houdbaarheid’ in de langdurige zorg ligt volgens de regering onder andere in het stimuleren van eigen kracht en het meer betrekken van mantelzorgers en vrijwilligers bij zorg en welzijn. Dit geldt ook als een cliënt zorg op grond van de Wet langdurige zorg (Wlz) ontvangt. De regering ziet de nieuwe Wmo en de Wlz daarin als een ‘doorgaande lijn’. De focus van de Wlz ligt dan ook op het samenspel tussen professionals en informele zorgverleners.
Wet langdurige zorg Wie is verantwoordelijk? In geval een mantelzorger hulp verleent aan een persoon die op grond van de Wlz zorg ontvangt, is het uitgangspunt dat de ondersteuning van deze mantelzorger op basis van de Wlz plaatsvindt en niet vanuit de Wmo. Gemeenten zijn dus niet verantwoordelijk voor respijtzorg en andere maatwerkvoorzieningen voor mantelzorgers van cliënten met een Wlz-indicatie. Uiteraard kan de mantelzorger als ingezetene van een gemeente wel gebruik maken van de daar bestaande algemene voorzieningen, zoals informatie en advies. Het Centrum Indicatiestelling Zorg (CIZ) beoordeelt of iemand recht heeft op Wlz-zorg. Het CIZ kijkt alleen of iemand 24 uur per dag zorg in de nabijheid nodig heeft. Het hebben van een mantelzorger heeft geen invloed op het recht op Wlz-zorg.
42.000
Zorgplan
Friezen geven zowel intensieve als langdurige hulp
Zorgaanbieders zijn verplicht om met iedere cliënt een bespreking over de zorgverlening te voeren. De resultaten worden vastgelegd in een zorgplan. Mantelzorgers moeten waar mogelijk betrokken worden bij het opstellen en bespreken van dit zorgplan. De Zorgkantoren regelen de inkoop van langdurige zorg. Hierbij maken zij afspraken met de zorgaanbieder over hoe de betrokkenheid van mantelzorgers bij de zorg is geregeld.
Persoonsgebonden budget (pgb) Het pgb kan ingezet worden ten behoeve van mantelzorgers. Dit speelt bijvoorbeeld als er wel een indicatie op grond van de Wlz is afgegeven en de cliënt besluit zelfstandig te blijven wonen met hulp van thuiszorg en mantelzorgers. Voorwaarden daarvoor zijn dat de zorg verantwoord is en de kosten niet hoger zijn dan de opname in een instelling.
Verklaring Omtrent Gedrag (VOG) Of vrijwilligers bij bepaalde functies een VOG moeten overhandigen wordt bepaald door de (zorg)aanbieder waar de betreffende persoon vrijwilligerswerk uitvoert.
Waar kan ik mijn zorgmantel ophangen? Truike
Jeugdwet
11.000 jongeren (12-15 jaar) groeien op met ziekte en zorg in de thuissituatie
De toekomst heeft de jeugd! Truike
De gehele jeugdzorg valt vanaf 1 januari 2015 onder de verantwoordelijkheid van de gemeente. Het nieuwe jeugdhulpstelsel wordt hierdoor eenvoudiger omdat gemeenten dichter bij de mensen staan. Gemeenten kunnen beter inspelen op hun behoeften en maatwerk bieden. Binnen de jeugdzorg draait het om veilig, gezond en zelfstandig opgroeien van jeugdigen. Ouders zijn hiervoor het eerst verantwoordelijk. In het nieuwe stelsel beoogt de regering dat als ouders of jeugdigen meer ondersteuning nodig hebben, er eerst een beroep wordt gedaan op het eigen netwerk. Als dit niet toereikend is, kan er een beroep worden gedaan op professionele ondersteuning.
Jeugdwet Mantelzorg en jeugdigen
Persoonsgebonden budget (pgb)
Mantelzorg komt binnen de jeugdzorg op verschillende
Gemeenten informeren ouders/verzorgers over de
manieren terug. Zo kan gebruikelijke zorg ongemerkt
mogelijkheid om zorg of hulp zelf in te kopen met
overgaan in mantelzorg. Bijvoorbeeld bij de zorg voor
behulp van een pgb. Een duidelijke motivatie is nodig
een ziek of kwetsbaar kind. Jeugdigen kunnen thuis ook
waarom zorg in natura niet passend is. De gemeente
te maken krijgen met mantelzorg. Zo kan een jeug-
beoordeelt de kwaliteit van de diensten en hulpmid-
dige zelf mantelzorger zijn voor een broertje, zusje
delen. De mogelijkheid om pgb te gebruiken om
of ouder. Als het gaat om ouders, is er in de Jeugdwet
ondersteuning door het sociale netwerk te betalen
aandacht voor de ontlasting van mantelzorgers die een
verschilt per gemeente.
jeugdige verzorgen en opvoeden (zie ook ‘Respijtzorg’). De gemeente is namelijk verantwoordelijk voor de
Respijtzorg
ondersteuning van ouders die zorgen voor een zorg-
De gemeente treft voorzieningen om ouders/verzorg-
intensief kind.
ers die mantelzorg verlenen in staat te stellen hun rol als opvoeder te kunnen blijven vervullen. Om ouders/ verzorgers te ontlasten kan bijvoorbeeld een beschikking worden afgegeven voor niet-vrijtoegankelijke zorg zoals kortdurend verblijf.
Norm verantwoorde werktoedeling Vrijwilligers kunnen alleen worden ingezet voor (lichte) jeugdhulp, als zij voldoen aan de norm verantwoorde werktoedeling. (zie begrippen)
Zorg.... door sommige jongeren intensief gevraagd of gegeven Vrijwilligerswerk en jeugdigen Net als in de Wmo wordt ook binnen de Jeugdwet het meedoen in de samenleving en het meer voor elkaar zorgen
Truike
gestimuleerd. Door het inzetten van het sociale netwerk en/of vrijwilligers bij opgroeien en opvoeden van jeugdigen, wordt de zelfredzaamheid van de jeugdige en/of het gezin versterkt. Daarnaast kunnen vrijwilligers, die actief zijn binnen algemene voorzieningen (zoals een sportclub of buurthuis) ook een bijdrage leveren aan ondersteunen van jeugdigen. Dit kan een preventieve werking hebben.
Norm verantwoorde werktoedeling De norm houdt in dat aanbieders in het jeugddomein (zowel jeugdhulp als toegang) het werk moeten toedelen aan geregistreerde jeugdprofessionals, tenzij er gegronde redenen zijn om hier vanaf te wijken. Geregistreerd betekent: ingeschreven staan in het BIG register of in het Kwaliteitsregister Jeugd.
Verklaring Omtrent Gedrag (VOG) Als er sprake is van structurele hulp, moet de vrijwilliger een Verklaring Omtrent Gedrag (VOG) kunnen overhandigen.
125.000 Friezen verlenen mantelzorg
Participatiewet
58% (15+) van de Friezen verricht vrijwilligerswerk
Aleen hoofd, hart én handen geven prestaties ziel Truike
Vanaf 1 januari 2015 kunnen gemeenten burgers met een uitkering op grond van de Wet Werk en Bijstand (WWB), Wet Inkomensvoorziening voor Oudere en gedeeltelijk Arbeidsongeschikte Werknemers (IOAW) en de Wet inkomensvoorziening oudere en gedeeltelijk arbeidsongeschikte gewezen zelfstandigen (IOAZ) verplichten tot een tegenprestatie. Vrijwilligerswerk en mantelzorg kunnen worden gekwalificeerd als tegenprestatie. De kern van vrijwilligerswerk is dat het onverplicht gedaan wordt. Wanneer iemand voor het behoud van de uitkering bij een organisatie aan de slag gaat, is er geen sprake van vrijwilligheid en dus geen sprake van een vrijwilliger. Hierdoor gelden er andere regels. Burgers die als tegenprestatie vrijwilligerswerk doen, vallen niet onder de vrijwilligersverzekering, kunnen geen vrijwilligersvergoeding ontvangen en hebben een opdrachtgever/ opdrachtnemersverhouding met de gemeente.
Participatiewet Verzekering
Vrijwilligersvergoeding
Doordat vrijwilligers als tegenprestatie niet onder
Burgers die in het kader van de tegenprestatie
de vrijwilligersverzekering vallen kan dat vervelende
bij een organisatie actief zijn, mogen hiervoor
gevolgen hebben voor de betrokkene zelf, maar ook
geen vrijwilligersvergoedingen ontvangen. De
voor de organisatie. De Vereniging van Nederlandse
Participatiewet verplicht hen naar vermogen
Gemeenten (VNG) ontwikkelt voor de burgers
onbeloonde maatschappelijk nuttige werkzaam-
waaraan een tegenprestatie wordt gevraagd een
heden te verrichten, waardoor het dus geen
nieuwe verzekering: de participatiepolis. Deze polis
vrijwilligers zijn. Uiteraard is het niet de bedoeling
zal niet door (vrijwilligers)organisaties maar door
dat mensen die zich maatschappelijk nuttig maken
gemeenten afgesloten moeten gaan worden. De
daar extra kosten voor moeten maken. De daad-
gemeente is immers de directe opdrachtgever die
werkelijk gemaakte kosten kunnen dus gewoon
de uitkeringsgerechtigde verplicht een onbetaalde
vergoed worden.
activiteit te doen in het belang van de samenleving. Vrijwilligerswerk waar iemand met een uitkering zelf voor heeft gekozen kan wel in aanmerking komen voor een vergoeding. De maximaal toegestane vrijwilligersvergoeding is lager voor burgers met een bijstandsuitkering. Maximaal mogen burgers met een uitkering € 95,- per maand ontvangen tot een maximum van € 764,- per jaar.
Ik presteer liever voor dan tegen... Afspraken Belangrijk is dat er goede afspraken worden gemaakt tussen gemeenten en organisaties die burgers in het kader van de tegenprestatie wil-
Truike
len inschakelen. Deze afspraken kunnen naast de verzekering en het vergoeden van de daadwerkelijk gemaakte kosten, bestaan uit het soort werk en de omvang daarvan. Met betrekking tot de soort werkzaamheden is in de Participatiewet bepaald dat de werkzaamheden worden verricht naast of in aanvulling op de reguliere werkzaamheden en dat ze geen betaalde arbeid mogen verdringen. De omvang en duur van de werkzaamheden is beperkt en verschilt tussen burgers. Dit hangt af van tijdelijke ontheffingen van één of meerdere verplichtingen in de participatiewet.
Mantelzorg Het is niet de bedoeling dat de verplichte tegenprestatie het verrichten van mantelzorg belemmert. Bijstandsgerechtigden mogen als tegenprestatie ook zorgen voor een ziek familielid of kennis.
50%
van alle Nederlanders verricht vrijwilligerswerk
Laten we eens stilstaan bij al die rennende vrijwilligers Truike
Over Partoer Partoer heeft ruime ervaring op het gebied van vrijwilligerswerk en mantelzorgondersteuning. We vervullen daarbij verschillende rollen, afgestemd op de vraag en situatie. Wij hebben onderzoekers, procesmanagers en projectleiders in huis, die onderling zeer nauw samenwerken. Een kleine greep uit onze actuele projecten en onderzoeken (deze zijn te vinden op www.partoer.nl).
Startfoto vrijwillige inzet in de zorg Rol Partoer: onderzoek en aanbeveling naar de kansen en grenzen van vrijwillige inzet in de zorg.
Burenhulpwijzer Rol Partoer: inventariseren en in beeld brengen van verschillende vormen van Friese burenhulpprojecten
Kennisbank vrijwilligerswerk Rol Partoer: ontwikkelen van en actueel houden van een digitale kennisbank voor vrijwilligersorganisaties. Deze zit boordevol instrumenten, brochures, filmpjes, links en tips. Het doel van de Kennisbank is vrijwilligersorganisaties te ondersteunen door middel van gerichte informatie, waarmee de organisatie zichzelf kan versterken.
Samen voor mantelzorg Rol Partoer: procesbegeleiding bij het ontwikkelen van intramuraal mantelzorgbeleid binnen zorg- en verpleeghuizen, in opdracht van zorggroep Hof en Hiem.
Praat eens met Partoer Wilt u meer weten over bovenstaande projecten of weten wat Partoer voor u kan betekenen? Bel of e-mail ons gerust.
Colofon ‘Vrijwilligerswerk en informele zorg binnen de transities’ is een uitgave van Partoer, februari 2015. Deze publicatie is financieel mogelijk gemaakt door de provincie Fryslân. Auteurs:
Truike’s:
Eindredactie: Vormgeving:
Els Hiemstra
Dr. Truus de Witte
Sonja Toonstra Jongens van de Jong
Ymkje Woudstra
Partoer Westersingel 4 8913 CK Leeuwarden T (058) 234 85 00
[email protected] www.partoer.nl
