De Belgische Voedselconsumptiepeiling

Afdeling Epidemiologie

De Belgische Voedselconsumptiepeiling 1 -2004

De Belgische Voedselconsumptiepeiling 1 -2004: IPH/EPI REPORTS N° 2006 – 016

Stephanie Devriese, Inge Huybrechts, Michel Moreau, Herman Van Oyen De Belgische Voedselconsumptiepeiling 1 - 2004 Epidemiologie, maart 2006; Brussel (België) Wetenschappelijk Instituut Volksgezondheid, WIV/EPI REPORTS N 2006 – 016 Depotnummer: D/2006/2505/17

De Belgische Voedselconsumptiepeiling 1 -2004

Wetenschappelijke stuurgroep

VCP groep Onderzoeksteam (in alfabetische volgorde) Emmanuel Abatih (WIV, Epidemiologie) Stephanie Devriese (WIV, Epidemiologie) Inge Huybrechts (UGent, VMG) Michel Moreau (ULB, ESP) Herman Van Oyen (WIV, Epidemiologie)

Christine Bazelmans (ULB, ESP) Guy De Backer (UGent, VMG) Stefaan De Henauw (UGent, VMG) Marcel Kornitzer (ULB, ESP) Alain Leveque (ULB, ESP) Chistophe Matthys (UGent, VMG)

Diëtisten Mia Bellemans (UGent, VMG) Mieke De Maeyer (UGent, VMG) Khadija El Moumni (Institut Arthur Haulot) Davy Van Steenkiste (WIV, Epidemiologie) Logistieke steun Noëmi Debacker (WIV, Epidemiologie) Anne-Lise Laffineur (WIV, Epidemiologie) Monique Schoonenburg (WIV, Epidemiologie) Bijzondere dank aan De diëtisten-enquêteurs De deelnemers en aan Leen Baert (UGent, FBW) Maaike Bilau (UGent, VMG) Yves Coppieters (ULB, ESP) Frank Devlieghere (UGent, FBW) Tineke De Vriendt (UGent, VMG) Marga Ocké (RIVM) Ilse Pynaert (UGent, VMG) Christelle Senterre (ULB, ESP) Isabelle Sioen (UGent, VMG) Nadia Slimani (IARC) Marie-Paule Vanderelst (ULB, ESP)

Wetenschappelijk Instituut Volksgezondheid J. Wytsmanstraat 14 1050 Brussel België Tel: 02 642 57 52 Fax: 02 642 54 10 e-mail: [email protected] http://www.iph.fgov.be/epidemio/

IPH/EPI REPORTS Nr. 2006 - 016

De Belgische Voedselconsumptiepeiling 1 - 2004

Betrokken instituten Federaal Agentschap voor de Veiligheid van de Voedselketen FOD Economie Algemene Directie Statistiek en Economische Informatie FOD Volksgezondheid, Veiligheid van de Voedselketen en Leefmilieu Universiteit Gent, Vakgroep Maatschappelijke Gezondheidkunde Université Libre Bruxelles, Ecole de Santé publique Wetenschappelijk Instituut Volksgezondheid, Afdeling Epidemiologie

Opdrachtgevers FOD Volksgezondheid, Veiligheid van de Voedselketen en Leefmilieu

Algemene Inhoud

Volume I Executieve samenvatting ............................................................................................. 7

I. Inleiding en methoden................................................................................................ 19 II. Studiepopulatie........................................................................................................... 57 III. Voedings- en gezondheidsstatus .............................................................................. 73 IV. Voedingsprofiel ........................................................................................................ 123

Volume II V. Voedingsmiddelen 1 2 3 4 5 6 7 8 9

Voedingsdriehoek ............................................................................................ 159 Dranken ............................................................................................................. 169 Graanproducten en aardappelen..................................................................... 227 Groenten ........................................................................................................... 271 Fruit ................................................................................................................... 291 Melk- en calciumverrijkte sojaproducten........................................................ 311 Vlees, vis, eieren en vervangproducten.......................................................... 353 Smeer- en bereidingsvet .................................................................................. 409 Restgroep.......................................................................................................... 435

Volume III VI. Energie en macronutriënten 1 Aanbevelingen .................................................................................................. 479 2 Energie .............................................................................................................. 487 3 Vetten ................................................................................................................ 509 4 Koolhydraten .................................................................................................... 543 5 Eiwitten.............................................................................................................. 571 VII. Micronutriënten 1 2 3 4

Aanbevelingen .................................................................................................. 591 Calcium ............................................................................................................. 597 IJzer ................................................................................................................... 617 Vitamine C ......................................................................................................... 637

Algemene Inhoud

Volume IV VIII. Rauwe voedingsmiddelen ........................................................................................661 IX. Voedingshygiëne en voedselveiligheid binnen het huishouden ...........................707 Bijlage 1 - Geselecteerde gemeenten ......................................................................817 Bijlage 2.1- Communicatieformulier Voedselconsumptiepeiling 2004 ..................819 Bijlage 2.2 - Ontvangstformulier Voedselconsumptiepeiling 2004........................821 Bijlage 3.1 - Voedingsmiddelengroepen..................................................................823 Bijlage 3.2 - Voedingsmiddelenlijst..........................................................................827 Bijlage 4 - Verstrekkingeenheden en conversiefactoren bij de Vlaamse voedingsdriehoek....................................................................................863 Bijlage 5 - Conversiefactoren...................................................................................867

Hoofdstuk I

Inleiding en Methoden

Inleiding en methoden

Situering Studieontwerp

Studiepopulatie EPIC-soft Voedings- en gezondheidsstatus

Gegevensverwerking

Voedingsprofiel

Voedingsmiddelen

Energie en macronutriënten

Micronutriënten

Rauwe voedingsmiddelen

Voedingshygiëne



Inhoudstafel

1.

SITUERING ................................................................................................................................ 23 1.1 DOEL ..................................................................................................................................... 23 1.2 ACTOREN ............................................................................................................................... 24 1.2.1 De onderzoekskern ......................................................................................................... 24 1.2.2 Algemene Directie Statistiek en Economische Informatie (ADSEI).................................. 25 1.2.3 International Agency for Research on Cancer (IARC) .................................................... 25 1.2.4 Andere onderzoeksgroepen............................................................................................. 25 1.3 KWALITEITSBEWAKING.......................................................................................................... 26 1.3.1 De Commissie van Opdrachtgevers ................................................................................ 26 1.3.2 De Wetenschappelijke Adviesraad.................................................................................. 26

2.

STUDIEONTWERP.................................................................................................................... 27 2.1 INHOUD VAN DE BEVRAGING: DE ONDERZOEKSINSTRUMENTEN.............................................. 27 2.1.1 Mondelinge vragenlijst: sociodemografische informatie en leefstijlkenmerken................ 27 2.1.2 De 24-uursvoedingsnavraag........................................................................................... 27 2.1.3 Voedselfrequentievragenlijst .......................................................................................... 28 2.1.4 Vragenlijst i.v.m. voedingshygiëne in het huishouden ..................................................... 29 2.1.5 Technisch onderzoeken uitgevoerd door de enquêteur .................................................... 29 2.1.6 Aard van de vraagstelling............................................................................................... 30 2.2 SAMENSTELLING VAN DE STEEKPROEF ................................................................................... 30 2.2.1 Grootte van de steekproef............................................................................................... 30 2.2.2 Samenstelling van de steekproef ..................................................................................... 31 2.2.3 Vervanging van de individuen ........................................................................................ 34 2.2.4 Opsplitsing in vier trimesters.......................................................................................... 35 2.3 VELDWERKORGANISATIE ....................................................................................................... 35 2.3.1 Communicatieformulier.................................................................................................. 37 2.3.2 Ontvangstformulier ........................................................................................................ 37 2.3.3 Verloop interviews ......................................................................................................... 37 2.4 NETWERK ENQUÊTEURS ......................................................................................................... 38 2.4.1 Omschrijving opdracht enquêteurs ................................................................................. 38 2.4.2 Selectie van de enquêteurs.............................................................................................. 39 2.4.3 Vorming van de enquêteurs ............................................................................................ 39 2.4.4 Handleiding ................................................................................................................... 39 2.4.5 Contract......................................................................................................................... 39 2.4.6 Ondersteuning................................................................................................................ 40 2.4.7 Nieuwsbrieven................................................................................................................ 40 2.4.8 Kick-off meeting............................................................................................................. 40 2.4.9 Exit-vergadering ............................................................................................................ 40

3.

EPIC-SOFT ................................................................................................................................. 42 3.1 UITVOERING EPIC-SOFT....................................................................................................... 42 3.1.1 Vastleggen van algemene gegevens van de respondent ................................................... 42 3.1.2 Quick list........................................................................................................................ 43 3.1.3 Beschrijven en kwantificeren .......................................................................................... 43 3.1.4 Controle van de gegevens............................................................................................... 43 3.1.5 Gebruik van supplementen ............................................................................................. 43 3.2 VOORBEREIDING VAN DE BELGISCHE EPIC-SOFT VERSIE ....................................................... 44

- 21 -


4.

GEGEVENSVERWERKING..................................................................................................... 45 4.1 CONTROLE GEGEVENS SCHRIFTELIJKE VRAGENLIJSTEN .......................................................... 45 4.2 GEGEVENSVERWERKING 24-UURSVOEDINGSNAVRAAG .......................................................... 45 4.2.1 Opmaak van het gegevensbestand .................................................................................. 45 4.2.2 Selectie van te controleren interviews ............................................................................. 45 4.2.3 Correcties van de EPIC-interviews................................................................................. 46 4.2.4 Koppeling van voedingsmiddelen aan NUBEL-databank ................................................ 46 4.2.5 Kwaliteit EPIC-interviews .............................................................................................. 46 4.3 C-SIDE.................................................................................................................................. 49 4.3.1 Inleiding ........................................................................................................................ 49 4.3.2 Uitleg C-SIDE programma............................................................................................. 51 4.3.3 Statistische analyse ........................................................................................................ 53

REFERENTIELIJST.......................................................................................................................... 55

- 22 -


1. Situering

De voeding en de kwaliteit van ons voedsel zijn van groot belang voor de volksgezondheid. De relatie tussen de typische westerse voeding en het voorkomen van zogenaamde beschavingsziekten zoals obesiteit, hart- en vaatziekten en kanker is al lang aangetoond. Tevens heeft de voeding een grote impact op het voorkomen van andere chronische aandoeningen zoals o.a. diabetes en osteoporose. De impact van deze ziekten op de kwaliteit en de duur van het leven is groot, zonder te spreken van de economische weerslag ervan. Anderzijds verhogen de verschillende voedselcrisissen op het vlak van de voedselveiligheid in België de noodzaak om de voedselinname op de voet te volgen. Een voedselconsumptiepeiling (VCP) brengt de gemiddelde consumptie van een populatie of subpopulatie van een land in kaart. Het enige nationale onderzoek waarin ook voeding werd bevraagd in België (het BIRNH project) dateert van 1979 tot 1984 (1). Het behoeft geen betoog dat de gewoonten inzake voedselconsumptie sindsdien grondig kunnen gewijzigd zijn: •

de samenstelling van de bevolking is sindsdien duidelijk anders door vergrijzing, migratie,…;

•

culturele factoren, met een invloed op de consumptiepatronen zoals vrijetijdsbesteding, publiciteit, buitenhuis eten omwille van tewerkstelling en school, …zijn gewijzigd;

•

het voedingsaanbod is grondig veranderd: van de fastfoodcultuur bij jongeren was twintig jaar geleden nauwelijks sprake; er is een groter aanbod aan kant en klare maaltijden, andere verpakkingsvormen (brick), enz…

Voor een adequaat voedingsbeleid in België is het noodzakelijk te beschikken over gegevens betreffende de voedselconsumptie en de voedingstoestand van de bevolking en van specifieke bevolkingsgroepen. Doel van een voedselconsumptiepeiling (VCP) is om betrouwbare gegevens te krijgen over de voedselconsumptie bij een representatieve steekproef van de bevolking. Deze gegevens dienen inzicht te geven in de consumptie van voedingsmiddelen en de inname van macro- en micronutriënten van de onderzochte bevolkingsgroep. Dit inzicht wordt gebruikt voor het ontwikkelen en evalueren van het voedingsbeleid en het geven van voedingsvoorlichting. De gegevens kunnen ook gebruikt worden voor wetenschappelijk onderzoek.

1.1 Doel Het doel van deze studie is het verzamelen van informatie over de voedingsinname en over verschillende aspecten van voedselveiligheid in België, met als specifieke doelstellingen: 1. informatie verstrekken over de distributie van consumptie van voedingsmiddelen en nutriënten in de algemene bevolking 2. het maaltijdpatroon, de consumptie van voedingsmiddelen, de energie-inname en inname van nutriënten bij verschillende groepen van de bevolking onderzoeken (zoals bepaald door de sociodemografische en leeftijdsvariabelen) en vergelijken met de aanbevelingen; 3. risicogroepen voor een ontoereikende of overmatige opname van specifieke nutriënten of specifieke voedingsmiddelen identificeren; 4. de huidige voedingsaanbevelingen gebaseerd op nutriënten evalueren en de mogelijkheid onderzoeken deze te vertalen naar voedingsaanbevelingen gebaseerd op voedingsmiddelen; - 23 -


5. een schatting maken van de inname van contaminanten, additieven en andere chemische producten in de voeding; 6. de kennis, de attitudes en het gedrag van de consumenten inzake voedingshygiëne op huishoudniveau evalueren. Met behulp van deze informatie zal het mogelijk zijn om een beleid voor voeding en gezondheidsbevordering op te stellen dat aangepast is aan de noden van de bevolking. Een dergelijke voedselconsumptiepeiling is een onontbeerlijk hulpmiddel dat dient als basis voor verschillende types van evaluatie, risicoanalyse en het nemen van politieke beslissingen op het gebied van voeding en voedselveiligheid. Daarom wordt ze van hoge strategische waarde geschat door de verschillende Federale Overheidsdiensten die met volksgezondheid, voeding, voedselveiligheid en voedingsbeleid bezig zijn.

1.2 Actoren Dit ‘onderzoek naar de voedingsgewoonten van de bevolking in België’ wordt uitgevoerd op initiatief van de Minister van Sociale Zaken en Volksgezondheid en de Federale Overheidsdienst Volksgezondheid, Veiligheid van de Voedselketen en Leefmilieu. Het uitvoeren van dergelijk grootschalig onderzoek vergt de samenwerking tussen verschillende instituten die elk vanuit hun bevoegdheid en ervaring een bijdrage moeten leveren tot het welslagen van het project. Voor de realisatie van de voedselconsumptiepeiling 2004 zijn er volgende samenwerkingsverbanden: 1. De onderzoekskern: a. Het Wetenschappelijk Instituut Volksgezondheid – Afdeling Epidemiologie b. Vakgroep Maatschappelijke Gezondheidkunde van de Universiteit Gent c. Département d’Epidémiologie et de Promotion de la Santé de l’Ecole de Santé Publique van de Université Libre Bruxelles; 2. Algemene Directie Statistiek en Economische Informatie (ADSEI); 3. International Agency for Research on Cancer (IARC), Lyon, Frankrijk; 4. Andere onderzoeksgroepen a. Rijksinstituut Volksgezondheid en Milieu (RIVM), Den Haag, Nederland; b. Universiteit Hasselt.

1.2.1

De onderzoekskern

Het WIV – Afdeling Epidemiologie is de hoofdverantwoordelijke voor de uitvoering van het project ‘Voedselconsumptiepeiling’ en is bijgevolg betrokken in alle fases van het project: de voorbereidende fase, de opmaak van vragenlijsten, de organisatie van het veldwerk, de analyse en rapportage van de onderzoeksresultaten,… . Het WIV wordt voor de wetenschappelijke onderbouwing van de voedselconsumptiepeiling bijgestaan door twee onderzoeksinstellingen: de Vakgroep Maatschappelijke Gezondheidkunde van de Universiteit Gent en le Département d’Epidémiologie et de Promotion de la Santé de l’Ecole de Santé Publique van de Université Libre Bruxelles (ULB). Van elke universitaire dienst werd dan ook één wetenschappelijk personeelslid gedetacheerd naar het WIV.

- 24 -


1.2.2

Algemene Directie Statistiek en Economische Informatie (ADSEI)

Met het NIS werd een samenwerkingsakkoord gesloten omtrent specifieke onderdelen van het project: de samenstelling van de steekproef (op basis van de criteria door het WIV opgemaakt), de supervisie van de enquêteurs, het verzamelen van de vragenlijsten, invoer van gegevens. Het secretariaat van de ‘Voedselconsumptiepeiling’ werd verzekerd door twee medewerkers aangeworven door het NIS.

1.2.3

International Agency for Research on Cancer (IARC)

EPIC-SOFT werd ontwikkeld door de Unit of Nutrition and Cancer van de International Agency for Research on Cancer (IARC) te Lyon. EPIC-SOFT is een gevalideerd programma, ontwikkeld voor het uitvoeren van computergeassisteerde 24-uursvoedingsnavragen in het kader van een internationaal project naar de relatie voeding en kanker (European Prospective Investigation into Cancer and Nutrition). EPIC-SOFT werd aangepast voor de Belgische voedselconsumptiepeiling door twee diëtisten (Mia Bellemans en Mieke De Mayer) van de Vakgroep Maatschappelijke Gezondheidkunde (UGent). De IARC zorgde voor de implementatie van de veranderingen in de software. Contactpersonen bij IARC waren Dr. Nadia Slimani (algemene coördinatie), Mevr. Corinne Casagrande (programmeur) en Mevr. Geneviève Deharveng (diëtiste). Een vorming voor het gebruik en de aanpassingen van EPIC-SOFT en voor de opleiding van de Belgische trainers van de enquêteurs gebeurde door de IARC in 2003.

1.2.4

Andere onderzoeksgroepen

1.2.4.1 Onderzoekers Nederlandse voedselconsumptiepeilingen Met de onderzoekers van de Nederlandse Voedselconsumptiepeilingen (Dr. Marga Ocké (RIVM) en Dr. Karin Hulshof (TNO)) werd regelmatig overlegd in verband met de organisatie van de vorming, de werking en de aanpassing van EPIC-SOFT en de verwerking van de resultaten. In oktober 2003 werd deelgenomen aan de vorming van de Nederlandse enquêteurs in Amersfoort. 1.2.4.2 Universiteit Hasselt (U_Hasselt) Met de U_Hasselt – Afdeling Biostatistiek werd een samenwerkingsakkoord gesloten voor het uitwerken van de methodologisch aspecten van het project (uitwerking protocol, ontwerp wegingsfactoren,….). Tevens gaf de U_Hasselt advies bij de analyse van de onderzoeksresultaten. De concrete uitvoering van de ‘Voedselconsumptiepeiling’ is een proces dat permanent bewaakt en – zo nodig bijgestuurd moet worden. Hiertoe is permanent overleg tussen alle betrokkenen aangewezen. 1. De Commissie van Opdrachtgevers, waarin alle opdrachtgevers vertegenwoordigd zijn, is belast met de administratieve en beleidsmatige opvolging van de Voedselconsumptiepeiling. 2. De Wetenschappelijke Adviesraad volgt nauwgezet het wetenschappelijk verloop van de Voedselconsumptiepeiling en coördineert de analyse van de resultaten.

- 25 -


1.3 Kwaliteitsbewaking 1.3.1

De Commissie van Opdrachtgevers

De Commissie van Opdrachtgevers is verantwoordelijk voor de algemene opvolging van de realisatie van het onderzoek. Via trimesteriële vergaderingen werd de stand van zaken geëvalueerd en – zo nodig – bijgestuurd. Een inhoudelijk en financieel jaarrapport laat de Commissie toe na te gaan of de doelstellingen voor elk jaar van het project werden gerealiseerd. Het auteursrecht en alle andere intellectuele eigendomsrechten op de verstrekte gegevens berusten bij de FOD Volksgezondheid, Veiligheid van de Voedselketen en Leefmilieu. Afgevaardigden van het kabinet van de Minister van Sociale Zaken en Volksgezondheid; de FOD Volksgezondheid, Veiligheid van de Voedselketen en Leefmilieu, en het Voedselagentschap zijn vertegenwoordigd in de Commissie van Opdrachtgevers.

1.3.2

De Wetenschappelijke Adviesraad

De Wetenschappelijke Adviesraad bestaat uit voedingsexperten van de Vakgroep Maatschappelijke Gezondheidkunde (UGent) en Département d’Epidémiologie et de Promotion de la Santé de l’Ecole de Santé Publique (ULB). De Wetenschappelijke Adviesraad adviseert de onderzoekers van de Voedselconsumptiepeiling aangaande de inhoud van bevraging, de toegepaste methodologie bij de samenstelling van de steekproef en de analyse van de resultaten. De Raad komt tweemaandelijks samen.

- 26 -


2. Studieontwerp

Het studieontwerp van dit onderzoek volgt in hoge mate de aanbevelingen van de European Food Consumption Survey Method project (EFCOSUM) (2). EFCOSUM was een initiatief binnen het Europese kaderprogramma omtrent gezondheidsmonitoring. Aangezien er in de verschillende Europese landen weinig vergelijkbare gegevens over voedselconsumptie bestaan stelde EFCOSUM verscheidene pragmatische richtlijnen voor die het mogelijk maken om meer vergelijkbare gegevens over voedingsinname onder de verschillende Europese landen te verkrijgen (3).

2.1 Inhoud van de bevraging: de onderzoeksinstrumenten Gegevens over voedselinname worden verzameld via een herhaalde 24-uursvoedingsnavraag (interview) in combinatie met een schriftelijke voedselfrequentievragenlijst (FFQ). Sociodemografische informatie en gegevens over leefstijlkenmerken van de respondent wordt bekomen met een mondelinge vragenlijst. Een schriftelijke huishoudvragenlijst evalueert aspecten van voedselveiligheid op huishoudniveau. De drie vragenlijsten zijn beschikbaar op de volgende webstek http://www.iph.fgov.be/epidemio/food/ (4).

2.1.1

Mondelinge vragenlijst: sociodemografische informatie en leefstijlkenmerken

Naast gegevens over de voedingsgewoonten is er ook nood aan sociodemografische informatie en gegevens over leefstijlkenmerken. Deze informatie wordt bekomen aan de hand van een mondelinge vragenlijst tijdens het eerste huisbezoek. Sociodemografische informatie (leeftijd, geslacht, opleiding, tewerkstelling, en gezinssamenstelling) zijn van belang voor de beschrijving van onderzoekspopulatie en identificatie van subgroepen binnen de onderzochte populatie. De leefstijlkenmerken zijn met name belangrijk om aan te tonen in hoeverre minder gezonde voedingsgewoonten gecombineerd voorkomen met andere ongezonde leefstijlfactoren. De daartoe gestelde vragen hebben betrekking op het rookgedrag, het lichamelijke activiteitenpatroon, op de algemene gezondheidstoestand en op het voorkomen van een lijst van vijf aan voeding gerelateerde ziekten (diabetes, hypertensie, hypercholesterolemie, cardiovasculaire ziekten en voedselallergie). Bovendien wordt tijdens het eerste huisbezoek de tailleomtrek van elke respondent gemeten. Alle vragen in deze vragenlijst inclusief de antwoordmogelijkheden worden voorgelezen door de enquêteur en dienen door de geselecteerde respondent te worden beantwoord. Op basis van gedetailleerde instructies voor de enquêteurs en de antwoorden van de respondent, worden sommige vragen niet gesteld omdat ze niet van toepassing zijn. Het staat de respondent steeds vrij een antwoord te weigeren op een vraag of een vraagonderdeel. In zo’n geval dient de enquêteur dit steeds te noteren.

2.1.2

De 24-uursvoedingsnavraag

De 24-uursvoedingsnavraag werd door de EFCOSUM-onderzoekers aanbevolen als de meeste geschikte methode om over de verschillende Europese landen vergelijkbare gegevens te verzamelen over de inname van voedingsmiddelen en nutriënten (5). Tijdens een 24uursvoedingsnavraag wordt bevraagd wat en hoeveel men gegeten en gedronken heeft gedurende de laatste 24 uur voor het interview. - 27 -


Één enkele 24-uursvoedingsnavraag is geschikt voor het meten van de gemiddelde opname van grote groepen individuen en wordt daardoor vaak gebruikt voor studies waar verschillen tussen de groepsgemiddelden, zowel in cross-sectionele als longitudinale studies, gemeten worden (6). Maar één enkele 24-uursvoedingsnavraag is een momentopname en is bijgevolg niet geschikt om distributies van ‘gebruikelijke voeding’ te bepalen aangezien het geen informatie geeft over de intra-individuele variabiliteit (binnenpersoonsvariatie) van de voedingsinname. Vooral in het kader van onderzoek naar voedselveiligheid, waar informatie over ‘de gebruikelijke voeding’ en het onderscheid tussen de ‘nooit-gebruikers’ en de ‘ooitgebruikers’ vereist is, is dit een belangrijke tekortkoming. Om meer informatie over de dag-totdag-variatie te krijgen is het aangewezen om minstens twee 24-uursvoedingsnavragen af te nemen willekeurig gespreid over alle dagen van de week en over alle seizoenen (7). Een 24-uursvoedingsnavraag is een open bevraging en voor dit soort van gegevensinzameling is standaardisatie uiterst belangrijk. Vandaar de EFCOSUM-aanbeveling om het software programma EPIC-SOFT te gebruiken (8). EPIC-SOFT werd ontwikkeld door het International Agency for Research on Cancer (IARC) als referentie-calibratiemethode tussen de tien Europese landen die deelnamen aan de grootschalige EPIC-studie (European Prospective Investigation into Cancer and Nutrition) om op een zeer gestandaardiseerde wijze interactieve 24-uursvoedingsnavragen af te nemen en zo systematische fouten te voorkomen en/of te minimalizeren. Tijdens de EPIC-studie werden op gestandaardiseerde wijze 36.900 respondenten door 90 enquêteurs bevraagd met EPIC-SOFT. In deze Belgische Voedselconsumptiepeiling werd de voedingsinname van de deelnemers gemeten over twee onafhankelijke (niet-aaneengesloten) dagen met behulp van een computergeassisteerde 24-uursvoedingsnavraag (EPIC-SOFT), waarbij de antwoorden door de interviewer direct in de computer worden ingevoerd (9, 10). Beide interviews werden aan huis afgenomen door speciaal hiervoor getrainde diëtisten. Hierbij werd gedetailleerd vastgelegd wat gegeten en gedronken is in de periode van het opstaan op de dag voorafgaand aan de interviewdag tot het opstaan op de dag van navraag. Het streefdoel was om alle dagen van de week in gelijke mate in het onderzoek te laten voorkomen, er werden dus ook interviews op zaterdag en zondag afgenomen. De enquêteurs konden de verdeling van de dagen bijhouden met behulp van een zogenaamde spreidingskaart. Het tijdsinterval tussen beide voedingsnavragen betrof minstens 2 weken en maximum 8 weken. Het tweede interview betrof in principe een andere dag van de week dan het eerste interview. In hoofdstuk I.3, p42 wordt dieper ingegaan op de ontwikkeling van de Belgische EPIC-SOFT versie.

2.1.3

Voedselfrequentievragenlijst

Een voedsellfrequentievragenlijst (FFQ) bestaat uit twee delen: een voedingslijst met de voor het onderzoek meest essentiële voedingsmiddelen en een gedeelte waar de frequenties van gebruik kunnen op ingevuld worden. Indien er een sectie met meer gedetailleerde vragen i.v.m. portiegrootte en samenstelling vermeld wordt spreekt men van een semi-kwantitatieve voedselfrequentievragenlijst (11). Voedselfrequentievragenlijsten zijn geschikt voor het rangordenen van individuen naar hun inneming. De belangrijkste doelstellingen van de FFQ zijn gebruikelijke individuele consumptie te beoordelen (wat niet mogelijk is met enkel één herhaalde 24-uursvoedingsnavraag) en de ooit-gebruikers van de nooit-gebruikers te onderscheiden. Voor deze studie werd gekozen voor een kwalitatieve FFQ bestaande uit 60 specifiek gekozen voedingsmiddelen. Aan de respondenten wordt gevraagd om de gebruikelijke frequentie van consumptie van deze voedingsmiddelen tijdens het voorbije jaar te melden.

- 28 -


2.1.4

Vragenlijst i.v.m. voedingshygiëne in het huishouden

Deze vragenlijst wordt schriftelijk ingevuld door één lid van het huishouden die gewoonlijk betrokken is bij de bereiding van de maaltijd. Deze vragenlijst peilt naar de attitudes betreffende voedingshygiëne in het huishouden. Er worden ook zes vragen gesteld over de kennis van voedselveiligheid in het huishouden. Deze module is belangrijk omdat het gedrag en de voorlichting van de consument rond voedselveiligheid belangrijk zijn om voedselinfecties of -intoxicaties te voorkomen. De informatie die met deze vragen wordt verzameld, kan handig zijn bij de ontwikkeling van een voedingshygiënebeleid bij consumenten thuis.

2.1.5

Technisch onderzoeken uitgevoerd door de enquêteur

2.1.5.1 Temperatuur van koelkast en diepvriezer In het kader van voedselveiligheid op huishoudniveau is het belangrijk om de temperatuur van koelkast en diepvriezer van het huishouden te kennen. Bij aanvang van het eerste huisbezoek werd een minimum - maximum thermometer (TFA – Duitsland) in de koelkast en in de diepvriezer geplaatst. De plaats van meting was voor elk huishouden identiek: voor de koelkast onderaan in deur en voor de diepvriezer in het midden. We kozen voor een minimum-maximum thermometer omdat dit toelaat de hoogste en de laagste temperatuur te meten. Dit betekent dat wanneer het onmogelijk is om onmiddellijk de temperatuur van diepvriezer of koelkast af te lezen, we toch nog de laagste temperatuur (deze van koelkast en diepvriezer) kunnen af lezen. De hoogste temperatuur zal doorgaans de kamertemperatuur zijn. De aflezing gebeurt tot op een 1°C nauwkeurig. De minimumtemperatuur wordt naar boven afgerond: dus –15,5°C wordt –15°C. 2.1.5.2 Lendenomtrek van de respondent Abdominaal vet is een belangrijke risicofactor voor cardiovasculaire aandoeningen. Vandaar dat naast de berekening van de Body Mass Index (berekend met gerapporteerd lichaamsgewicht en lichaamslengte tijdens het EPIC-SOFT interview) de lendenomtrek een belangrijke indicator is om respondenten met een verhoogd risico te identificeren. De lendenomtrek wordt gemeten terwijl de persoon rechtop staat (12). De enquêteur daarentegen zit bij voorkeur tegenover de deelnemer. De deelnemer wordt gevraagd zijn voeten ± 20 cm uit elkaar te plaatsten en zijn lichaamsgewicht over beide steunpunten te verdelen. De deelnemer moet rustig in- en uitademen. De meting moet gebeuren op het ogenblik dat de deelnemer rustig uitademt (dit belemmert hem zijn buikspieren samen te trekken of zijn adem in te houden). De meting van de lendenomtrek dient te gebeuren in het horizontale vlak, dat gaat door het punt dat halverwege tussen de onderste rib en de heupkam gelegen is op de mid-axillaire lijn. Dit punt wordt eerst bepaald en dan wordt de lendenomtrek bepaald met de lintmeter voorzien van een inkeping (de inkeping in de meter laat toe de omtrek rustig af te lezen zonder de meter vast te houden) (Roche). De aflezing gebeurt tot op een halve centimeter nauwkeurig. Afgerond wordt er naar de dichtstbijzijnde halve cm. (vb. 97,8 wordt 98,0 cm of 105,6 wordt 105,5 cm). In een thuissituatie met een onbekende enquêteur is het praktisch niet haalbaar om deze meting op een ontbloot bovenlijf te doen. De respondenten hadden dus hun gewone kleren aan. Er werd wel gevraagd aan personen die een dikke trui of broeksriem droegen of ze deze wilden uitdoen voor de meting. Bij zwangere vrouwen werd de lendenomtrek niet gemeten.

- 29 -


2.1.6

Aard van de vraagstelling

De vragenlijsten ontwikkeld voor de Voedselconsumptiepeiling, vormen een geheel van gesloten, halfopen en open vragen. §

Bij de gesloten vragen worden alle relevant geachte antwoorden voorzien. De respondent kan zodoende de keuze maken tussen een (beperkt) aantal welomschreven antwoordcategorieën. In sommige gevallen kunnen meerdere antwoordcategorieën aangekruist worden.

§

Bij de halfopen vragen worden naast een aantal vooraf vastgestelde antwoordcategorieën tevens de categorie ‘andere’ voorzien. In dergelijke gevallen werd een vervolg vraag voorzien waarin deze ‘andere’ door de respondent verder omschreven kan worden. Vooraleer de analyse van de gegevens aan te kunnen vatten, is het dan ook noodzakelijk deze antwoorden op de halfopen vragen van naderbij te bestuderen. In sommige gevallen kan het antwoord teruggebracht worden tot een bestaande antwoordcategorie, in andere gevallen kan de noodzaak zich opdringen het aantal antwoordcategorieën uit te breiden. Is geen van beide alternatieven toepasbaar, dan wordt de categorie ‘andere’ als dusdanig in de analyse opgenomen.

§

Het EPIC-SOFT interview is een 24-uursvoedingsnavraag en is bijgevolg een volledig open-interview. Bij de open vragen worden geen antwoordcategorieën voorzien. De respondent kan dus zelf, in eigen woorden, een antwoord geven. Voor analysedoeleinden is het dan ook noodzakelijk deze antwoorden achteraf onder te brengen in een beperkt aantal categorieën. Antwoorden die niet tot de nieuw gecreëerde antwoordcategorieën ondergebracht kunnen worden, worden onder de categorie ‘andere’ in de analyse opgenomen. Naast EPIC-SOFT is het gebruik van open vragen in de andere vragenlijsten zeer beperkt.

2.2 Samenstelling van de steekproef 2.2.1

Grootte van de steekproef

Het doel van de Voedselconsumptiepeiling is een beschrijving geven van de voedingsgewoonten van de bevolking in België van 15 jaar en ouder. Daarom wordt de doelpopulatie gedefinieerd als alle personen van 15 jaar en ouder die in België gedomicilieerd zijn en verblijvend in private huishoudens zonder restrictie van nationaliteit. Er is geen maximumleeftijd, maar kinderen onder de leeftijd van 15 jaar vereisen een andere benadering en zijn daarom uitgesloten van dit onderzoek. De keuze van het steekproefkader (het Nationaal Rijksregister) maakt evenwel dat de studiepopulatie – de populatie die in deze studie bereikt kan worden – niet helemaal met de doelpopulatie samenvalt. Hierbij kan bijvoorbeeld gedacht worden aan daklozen of illegalen die geen officieel adres hebben, maar ook aan alle personen die samenleven met een nietgeregistreerde referentiepersoon1.

1

Een strikte omschrijving van ‘referentiepersoon’ bestaat niet. In de praktijk is het veelal de oudste persoon in het huishouden of de echtgenoot, maar dit hangt af van het gebruik in elke gemeente. Indien een referentiepersoon sterft, wordt de partner automatisch de nieuwe referentiepersoon voor zover het gaat over een (voormalig) tweepersoons-huishouden. Voor grotere huishoudens wordt door de gemeente gevraagd welke persoon voortaan als referentiepersoon zal fungeren.

- 30 -


Tenslotte liggen pragmatische redenen aan de grondslag voor het uitsluiten van ‘specifieke’ personen. Personen wonend in instellingen, in een religieuze gemeenschap van meer dan 8 personen of in een gevangenis werden uitgesloten van de steekproef vanwege een verminderde vrijheid in voedselkeuze en een meer gereglementeerde verstrekkingssituatie. Personen die één van de 3 landstalen niet of onvoldoende spreken, werden eveneens uitgesloten van de steekproef omdat de geselecteerde persoon zelf dient te antwoorden en de vragen te complex zijn om te vertalen. De steekproef is ingedeeld volgens 4 leeftijdsgroepen (15-18 jaar, 19-59 jaar, 60-74 jaar en 75 jaar of meer) en de beide geslachten. De berekening van de steekproefgrootte - die gebaseerd is op de veronderstelling dat de geschatte gemiddelde inname voor verschillende voedingsstoffen met 95% zekerheid zou vallen binnen een 5% interval rond het werkelijke populatiegemiddelde - leert ons dat er minstens 400 individuen per groep noodzakelijk zijn, hetgeen bijgevolg resulteert in een totale noodzakelijke steekproef van 3200 individuen voor de ganse studie. Dit aantal is voldoende om efficiënte schatters te verkrijgen voor het nationale niveau, maar onvoldoende echter om schattingen op het gewestelijk of provinciaal niveau toe te laten.

2.2.2

Samenstelling van de steekproef

De samenstelling van de steekproef gebeurde in verschillende stappen: stratificatie, multistage (meerstappen) steekproeftrekking en vervangstrategie. Een gedetailleerd overzicht ervan kan teruggevonden worden op de website (4).

2.2.2.1 Stratificatie België werd opgesplitst in 3 gewesten: het Vlaamse Gewest, het Waalse Gewest en het Brussels Hoofdstedelijk Gewest. Het totaal aantal te bevragen personen (3200) werd evenredig verdeeld over de drie gewesten volgens populatiegrootte: 1850 personen voor het Vlaamse Gewest, 1050 personen voor het Waalse Gewest en 300 personen voor het Brussels Hoofdstedelijk Gewest. Vervolgens werd een provinciale stratificatie doorgevoerd om zodoende een uitgebalanceerde geografische spreiding te garanderen. Op deze wijze worden 11 strata gevormd: de 10 Belgische provincies en het Brussels Hoofdstedelijk Gewest. Het aantal te bevragen personen binnen een provincie wordt hierbij in functie gesteld van de populatiegrootte van de provincie: Antwerpen Oost-Vlaanderen Henegouwen West-Vlaanderen Brussels Hoofdstedelijk Gewest Luik Vlaams Brabant Limburg Namen Luxemburg Waals Brabant

- 31 -

500 450 400 350 300 300 300 250 150 100 100


2.2.2.2 Multistage steekproeftrekking De Voedselconsumptiepeiling wordt niet in alle, maar slechts in een aantal gemeenten georganiseerd. Vooral pragmatische redenen liggen hieraan ten grondslag: het aantal enquêteurs dat ingezet moet worden, kan worden beperkt. Hierbij komt dat, aangezien de enquêteurs enkel werkzaam zijn in één gemeente of stad, de verplaatsingskosten en – tijd beperkt kunnen worden. Het aantal gemeenten dat per provincie geselecteerd werd staat in functie van de grootte van de provincie (aantal inwoners) en de grootte van de gemeenten/steden binnen de provincie. In een eerste stap worden binnen elke provincie groepen van 50 te bevragen personen geselecteerd. De grootte van de provincie bepaalt het aantal groepen dat geselecteerd moet worden. Door rekening te houden met de grootte van de gemeenten, wordt gegarandeerd dat steden zeker geselecteerd werden (indien het gaat om zeer grote steden worden meerdere groepen binnen deze steden geselecteerd) terwijl ook (één of meerdere) kleinere gemeenten geselecteerd werden. Voor een steekproefgrootte van 3200 personen werden dus 64 groepen (stadsdelen of gemeenten) geselecteerd (zie onderstaande kaart). Bijlage 1 geeft de lijst van de 64 geselecteerde groepen. In een volgende stap werden binnen elke groep 6.25 individuen per leeftijd-geslacht strata geselecteerd zodat groepen van 50 individuen binnen de groepen konden bevraagd worden.

- 32 -


- 33 -


2.2.2.3 Vervangstrategie Bij de selectie van de individuen moet rekening gehouden worden met twee belangrijke elementen: §

deelname aan de Voedselconsumptiepeiling is niet verplicht dus een aantal geselecteerde personen zullen weigeren.

§

ondanks het feit dat de meest recente versie van het rijksregister gebruikt werd voor de selectie van de personen, kan ervan uitgegaan worden dat (een beperkt aantal) personen niet gecontacteerd kunnen worden gezien deze verhuisd, overleden of onbestaand waren.

Om het selectieprobleem van weigerende of niet contacteerbare individuen op te vangen werd besloten deze individuen te vervangen door reserve-individuen. Deze individuen werden niet willekeurig gekozen, maar hebben een viertal kenmerken gelijk met het niet-reagerend individu: woonachtig in dezelfde statistische sector van dezelfde gemeente, identieke huishoudgrootte, zelfde geslacht en zelfde leeftijdsgroep als de geselecteerde persoon. Er werd besloten voor elk geselecteerd individu onmiddellijk én vooraf drie reserve-individuen aan te duiden. Op deze wijze ontstaan groepen van telkenmale vier individuen. Deze groepen werden clusters van individuen genoemd. Daarenboven werd het nodige aantal clusters van individuen per gemeente of stad verdubbeld. Deze procedure leidt ertoe dat de steekproef van individuen acht maal groter was dan deze die strikt genomen noodzakelijk is (dat wil zeggen ingeval er geen sprake zou zijn van weigering en indien de gegevens van het Nationaal Register volledig accuraat zou zijn). Voor de uiteindelijke samenstelling van de steekproef worden per gemeente of stad alle individuen geordend volgens statistische sector, daaropvolgend volgens de grootte van het huishouden en tenslotte volgens de leeftijd van de geselecteerde persoon. Op de grenzen van de strata (vb. statistische sector) wordt de volgorde van het onderliggend niveau (in het vb huishoudgrootte) omgedraaid om gelijkaardige kenmerken te behouden binnen de cluster van individuen. De vier geselecteerde individuen binnen de cluster van individuen worden gerandomiseerd om elke systematiek uit te sluiten.

2.2.3

Vervanging van de individuen

Indien een geselecteerde persoon weigert aan de enquête deel te nemen (zie onderdeel Veldwerkorganisatie), of helemaal niet te contacteren is (vanwege verhuis buiten de gemeente, langdurige aanwezigheid,…) wordt het individu vervangen door het volgende individu in de cluster. Zoals reeds aangegeven is dit vervangingsindividu identiek aan de initiële geselecteerde persoon voor wat betreft de woonplaats (statistische sector), de grootte van het huishouden en de leeftijd van de geselecteerde persoon. Indien blijkt dat ook deze persoon niet wenst deel te nemen of niet te contacteren is, wordt deze persoon op zijn beurt vervangen. Deze procedure gaat door totdat de cluster (van 4 individuen) is uitgeput. Op dat moment wordt een nieuwe vervangcluster geactiveerd die echter niet meer dezelfde karakteristieken (statistisch sector, huishoudgrootte en leeftijd van de geselecteerde persoon) heeft en wordt een identieke procedure van het vervangen van weigerende/niet contacteerbare individuen toegepast. Indien – maar dit is eerder een theoretische mogelijkheid – na 7 vervangingen (dus wanneer in totaal 8 individuen hebben geweigerd/niet contacteerbaar bleken) er nog geen individu bereid werd gevonden om deel te nemen, dan wordt geen nieuwe cluster geactiveerd. Van zodra een individu deelneemt aan de enquête, is er geen nood (meer) aan het vervangen van het individu. Alle individuen in de cluster die nooit geactiveerd werden krijgen als statuut ‘niet geactiveerd’ en worden niet in rekening genomen in het verder verloop van het project.

- 34 -


2.2.4

Opsplitsing in vier trimesters

Het veldwerk van de Voedselconsumptiepeiling werd over één jaar gespreid om seizoensgebonden variatie op te vangen. Dit jaar werd opgesplitst in vier trimesters van elk 3 maanden.De gegevens werden verzameld van 20 februari 2004 tot en met 15 maart 2005. In Vlaanderen startte het veldwerk op 20 februari 2004 en in Wallonië pas op 15 maart 2004. Vanuit een theoretisch oogpunt kan gesteld worden dat het realiseren van 12,5 individuen per groep en per trimester optimaal is. Immers, op deze wijze zullen de voorziene 4 (trimesters) x 12,5 (bevraagde individuen) = 50 enquêtes gerealiseerd worden. De werkwijze is dan vrij eenvoudig: activeer, per trimester, het aantal clusters/individuen nodig opdat de som van het aantal individuen gelijk is aan +/- 12,5. Ervaringen met de Belgische gezondheidsenquêtes leerden dat dergelijke strikte aanpak niet aangehouden kon worden omdat sommige enquêteurs er niet in slaagden het vooropgestelde aantal te verrichten enquêtes voorzien voor elk trimester te realiseren, bijgevolg moesten het laatste kwartaal nog zeer veel enquêtes gerealiseerd worden. Daarom werd in januari 2004 beslist om voor het veldwerk van de Voedselconsumptiepeiling het aantal te activeren individuen voor het eerste trimester te verhogen tot 16 en vervolgens in de volgende trimesters minder individuen te activeren: nl. 12, 12 en 10 individuen activeren voor respectievelijk het tweede, derde en vierde trimester. Eind juni 2004 bleek echter dat in verscheidene gemeenten het vooropgestelde aantal te bevragen individuen niet werd gerealiseerd. Daarom werd besloten om voor het derde trimester opnieuw meer individuen te activeren: in elke gemeente werden 16 individuen geactiveerd. Voor de activatie van het vierde trimester (november 2004) lieten we het aantal te activeren individuen afhangen van het aantal reeds gerealiseerde interviews per gemeente: in sommige gemeenten werden 12 en in andere gemeenten werden 18 individuen geactiveerd. Op deze wijze lag het totaal aantal geactiveerde individuen per groep in oktober 2004 iets hoger dan het vereiste aantal: nl tussen 56 en 64 individuen. Op 14 december 2004 waren 2633 personen voor de eerste keer bevraagd of 82 % van het vooropgestelde aantal. Omdat het veldwerk eind februari 2005 moest afgerond zijn werd besloten om extra individuen te activeren in de gemeenten of steden waar het veldwerk vlot verliep en waar de enquêteur bereid was extra interviews te doen. Op deze wijze werden in 16 gemeenten (13 uit het Vlaamse gewest en 3 uit het Waalse gewest) 16 individuen extra geactiveerd.

2.3 Veldwerkorganisatie Bij het begin van elk trimester werd naar de geselecteerde personen een gepersonaliseerde introductiebrief en een informatiefolder gestuurd. In deze folder wordt een kort overzicht gegeven van de doelstellingen van de studie en de wijze waarop deze georganiseerd wordt. Tevens wordt vermeld dat alle gegevens volledig anoniem behandeld zullen worden. Tenslotte wordt omschreven wat van de geselecteerde persoon verwacht wordt in termen van de noodzakelijke tijd voor deelname aan de studie. De gepersonaliseerde introductiebrief, ondertekend door de directeuren van het Wetenschappelijk Instituut Volksgezondheid en het Nationaal Instituut voor de Statistiek had tot doel de geselecteerde personen te overtuigen van het officiële karakter van de studie en het belang van deelname eraan voor de nationale volksgezondheid. De folder en introductiebrief werd door het NIS aan de geselecteerde personen gestuurd. De namen en adressen zijn enkel door het NIS gekend en worden enkel gebruikt voor het sturen van de brief. Op het moment waarop de folder en de introductiebrief naar de geselecteerde personen werd gezonden, werd de lijst van namen, adressen en telefoonnummers van de betrokken individuen gestuurd naar de enquêteurs. Naast het adres werden ook de namen en leeftijden van alle leden van het huishouden opgenomen in de lijst. Deze supplementaire informatie informeerde de enquêteur omtrent mogelijk relevante karakteristieken van het - 35 -


huishouden (gaat het om een groot huishouden, een bejaard huishouden,…). Daar het telefoonnummer niet vermeld is in het Nationaal Register werd het telefoonnummer eerst door het secretariaat op het NIS opgezocht en op de lijst genoteerd naast de naam van de geselecteerde persoon. Van zodra de enquêteurs de lijsten met adressen hebben ontvangen, kon aangevat worden met de pogingen de geselecteerde personen te contacteren. Deze pogingen konden zowel telefonisch, per brief of rechtstreeks aan huis zijn. Indien de geselecteerde persoon moeilijk bereikbaar was (geen telefoonnummer bekend, niet telefonisch bereikbaar of niet thuis bij huisbezoek) kon de enquêteur ook per post een kaartje versturen met een voorstel van afspraak (datum en uur), indien deze afspraak niet past voor de geselecteerde persoon kan deze de enquêteur telefonisch verwittigen en eventueel een nieuwe afspraak maken. Tijdens de vormingssessie werd benadrukt dat een contact rechtstreeks aan huis meer succesvol is dan een telefonische contactpoging of een brief. Dit gold enkel als aanbeveling; het waren de enquêteurs zelf die beslisten op welke wijze ze de individuen probeerden te contacteren. Tevens werd vooropgesteld dat deze contactpogingen gespreid dienden te zijn tijdens de dag en over de verschillende dagen van de week, weekend inbegrepen. Er werd vooropgesteld dat een enquêteur minstens 3 maal moet proberen in contact te komen met de geselecteerde persoon in de periode van 14 dagen na ontvangst van de lijst met adressen. Indien na dit minimaal aantal pogingen (gespreid over de dag en de week) de enquêteur ervan overtuigd is dat verdere pogingen niet zinvol zijn, kan de persoon als niet contacteerbaar worden beschouwd. Indien de enquêteur ervan overtuigd is dat een contact mogelijk is in de toekomst, dan kreeg hij/zij nog 2 periodes van 14 dagen om minimaal 3 pogingen per periode te ondernemen om het individu te contacteren. Slaagde de enquêteur daar niet in, dan wordt het individu door het NIS zélf als niet contacteerbaar beschouwd. Voor de samenstelling van de steekproef, de selectie van personen die misschien uitgenodigd zullen worden voor deelname aan de enquête, werd steeds gebruik gemaakt van de meest recente versie van het Nationaal Register. Desondanks kan het voorkomen dat de informatie, opgenomen in het rijksregister, niet (langer) klopt met de realiteit. Zo kan bijvoorbeeld de geselecteerde persoon verhuisd zijn buiten de gemeente, een adres kan onbestaand zijn, … In dergelijk geval kan besloten worden dat deze persoon onterecht in de steekproef is terechtgekomen en dient deze persoon omschreven te worden als ‘niet in aanmerking komend voor bevraging’ (d.i. non-eligible). Andere personen die niet in aanmerking komen voor bevraging zijn: geïnstitutionaliseerde personen (vanwege een verminderde vrijheid in voedselkeuze en een meer gereglementeerde voedingsverstrekkingssituatie) en personen die één van de drie landstalen niet of onvoldoende spreken (omdat de geselecteerde persoon zelf dient te antwoorden en de vragen te complex zijn om te vertalen). In de meeste gevallen slaagde de enquêteur er in, eventueel na meerdere pogingen, een contact tot stand te brengen met de geselecteerde persoon. Tijdens een dergelijk contact probeerde de enquêteur de geselecteerde persoon te overtuigen van het belang van het onderzoek en van het belang van zijn/haar deelname aan dit onderzoek. Deelname aan de enquête is niet verplicht. De geselecteerde personen konden dus weigeren deel te nemen. In dergelijk geval peilde de enquêteur naar de reden voor deze weigering en werd deze genoteerd op een ontvangstformulier (zie later). Het verloop van het veldwerk is afhankelijk van het feit of (a) de enquêteurs er al dan niet in slagen de geselecteerde persoon te contacteren en (b) of de gecontacteerde personen al dan niet instemmen met deelname aan het onderzoek. §

Indien een enquêteur er na herhaalde (en gedocumenteerde) pogingen niet in slaagt de geselecteerde persoon te contacteren wordt deze persoon door de enquêteur als niet contacteerbaar aangeduid op het communicatieformulier (zie verder) en door het secretariaat als dusdanig in het opvolgingssysteem aangeduid. Onmiddellijk wordt een vervangingspersoon van dezelfde cluster geactiveerd (d.i. er wordt een introductiebrief en informatiefolder opgestuurd) en het proces begint opnieuw (enquêteur probeert in contact te komen met de nieuwe geselecteerde persoon,….). - 36 -


§

Indien de enquêteur er in slaagt contact te leggen met de geselecteerde persoon wordt aangestuurd op deelname aan de studie. Indien de persoon weigert deel te nemen aan de studie wordt dit door het secretariaat in het opvolgingssysteem aangeduid. Onmiddellijk wordt een vervangingspersoon van dezelfde cluster geactiveerd en het proces begint opnieuw.

§

Indien de enquêteur ontdekt dat de geselecteerde persoon geïnstitutionaliseerd is of één van de drie landstalen niet of onvoldoende spreekt dan wordt deze persoon als noneligible beschouwd en wordt dit als zodanig door het secretariaat in het opvolgingssysteem aangeduid. Onmiddellijk wordt een vervangingspersoon van dezelfde cluster geactiveerd en het proces begint opnieuw.

§

Indien de geselecteerde persoon instemt met deelname aan de studie, wordt het eerste en enkele weken later het tweede interview afgenomen. De persoon wordt door de enquêteur als deelnemer beschouwd en wordt door het secretariaat als dusdanig in het opvolgingssysteem aangeduid.

§

In het uitzonderlijke geval dat de geselecteerde persoon deelneemt aan het eerste interview maar verder deelname weigert wordt op het ontvangstformulier weigering tweede interview aangeduid. Na invoering in het opvolgingssysteem wordt een vervangingspersoon van dezelfde cluster geactiveerd en het proces begint opnieuw waarbij van de vervangingspersoon twee interviews worden afgenomen.

2.3.1

Communicatieformulier

Het gebruik van het communicatieformulier is van uitzonderlijk belang voor het verloop van het veldwerk (zie bijlage 2.1). Op dit formulier diende de enquêteur per persoon die hem/haar werd toevertrouwd de stand van zaken weer te geven: de data waarop gepoogd werd met de geselecteerde persoon in contact te komen, de wijze waarop dit gebeurde (telefonisch, huisbezoek) en de voorlopige (‘in onderhandeling’) of definitieve (‘deelname 1ste interview’, ‘deelname 2de interview’, ‘weigering’, ‘niet contacteerbaar’ of ‘non-eligible’) status van de geselecteerde persoon. Op regelmatige tijdstippen dient dit formulier toegestuurd te worden aan het secretariaat van het NIS, waardoor deze in de mogelijkheid werd gesteld weigerende of niet contacteerbare personen te vervangen en nieuwe te contacteren personen te activeren. Op basis van de toegezonden communicatieformulieren was het ook mogelijk de voortgang van het veldwerk te evalueren.

2.3.2

Ontvangstformulier

Het ontvangstformulier werd door de betrokken enquêteur opgemaakt voor elke geactiveerde persoon van zijn of haar groep (zie bijlage 2.2). Op dit ontvangstformulier diende de definitieve status van de geactiveerde persoon te worden vermeld (d.i. ‘niet contacteerbaar’, ‘non-eligible’, ‘weigering’, ‘weigering 2de interview’ of ‘deelname beide interviews’). Voor deelnemende personen diende de enquêteur aan te geven of alle vragenlijsten waren ingevuld en, zo niet, wat hiervoor de reden was. Voor weigerende of niet contacteerbare personen diende de enquêteur te noteren wat de reden van weigering was, of desgevallend de reden waarom de persoon niet contacteerbaar was.

2.3.3

Verloop interviews

De interviews van deze studie moeten niet alleen evenredig verdeeld zijn over een volledig jaar (om mogelijke seizoensinvloeden te vermijden) maar ook over alle dagen van de week (met inbegrip van zaterdag en zondag) om rekening te houden met de dagelijkse variatie in het voedingspatroon. De enquêteurs zelf zijn verantwoordelijk voor een gelijkmatige verdeling van de interviews over alle dagen van de week, als hulpmiddel kunnen ze gebruik maken van een ‘spreidingskaart’.

- 37 -


Tijdens het eerste huisbezoek neemt de diëtist de eerste 24-uursvoedingsnavraag af en vult samen met de respondent de algemene vragenlijst in (over sociodemografische informatie en leefstijlkenmerken). Bij aanvang van het interview worden de minimum-maximum thermometers in de koelkast en diepvriezer geplaatst, op het einde van het eerste huisbezoek heeft men dan een correcte temperatuursmeting. Na het interview legt de enquêteur aan de respondenten uit hoe ze de twee schriftelijke vragenlijsten (voedselfrequentievragenlijst en vragenlijst over voedingshygiëne) moeten invullen. De tweede 24-uursvoedingsnavraag wordt minstens twee en maximum acht weken later afgenomen en dit (in principe) op een andere weekdag dan het eerste interview. Tijdens dit tweede huisbezoek worden de twee schriftelijk ingevulde vragenlijsten ingezameld door de enquêteur.

2.4 Netwerk enquêteurs Voor dit onderzoek was het uitermate belangrijk dat de enquêteur die het interview afneemt over voldoende voedingskennis beschikt om de door de respondent genoemde voedingsmiddelen, recepten en bereidingswijzen correct te interpreteren (zie EPIC-SOFT). Vanwege het vereiste voedingskundige profiel is besloten om enkel diëtisten in te zetten als enquêteur voor deze studie. Gezien de duurtijd van het veldwerk ging een enquêteur het engagement aan doorheen gans het kalenderjaar 2004 als enquêteur actief te zijn. Alle enquêteurs ontvangen een legitimatiekaart en zijn gehouden aan het beroepsgeheim aangaande de verzamelde informatie.

2.4.1

Omschrijving opdracht enquêteurs

De voornaamste opdracht van de enquêteur voor de Voedselconsumptiepeiling is het afnemen van twee niet opeenvolgende 24-uursvoedingsnavragen, dit verklaart ook de vereiste voedingskennis van de enquêteurs. Daarnaast moet de enquêteur ook de mondelinge vragenlijst (i.v.m. sociodemografische informatie en leefstijlkenmerken) in het bijzijn van de respondent voor lezen (d.i. de vragen en de antwoordcategorieën) en het antwoord op elke vraag noteren. Een eigen interpretatie door de enquêteur van vragen of antwoorden moet hierbij zoveel mogelijk vermeden worden. Dit impliceert dat van de enquêteurs geen enkele kritische houding ten aanzien van de (antwoorden van de) respondent wordt verondersteld. Naast deze kernactiviteit is de enquêteur tevens verantwoordelijk voor alle voorbereidende stappen van de bevraging en voor het bezorgen van de ingevulde vragenlijsten aan het secretariaat op het NIS en het doorsturen van de geïnformatiseerde interviews aan de wetenschappelijke medewerkers op het WIV: §

De enquêteur moet contact opnemen (telefonisch, huisbezoek, per brief) met alle geselecteerde personen vermeld op de adressenlijst die werd verzonden door het secretariaat. Ingeval van een deelname moet een afspraak gemaakt worden voor het eerste interview (datum en uur).

§

Op geregelde tijdstippen (minstens elke 2 weken) moet een communicatieformulier met de ‘stand van zaken’ teruggestuurd worden naar het secretariaat.

§

Voor alle geactiveerde personen op de adressenlijst moet de enquêteur een ontvangstformulier invullen.

§

Elke enquêteur moet de drie ingevulde vragenlijsten per respondent opsturen naar het secretariaat op het NIS.

§

Na elk elektronisch interview moet een zip-file en een back-up van dit interview gemaakt worden. Vervolgens moet deze zip-file per e-mail naar het WIV worden verstuurd.

§

Pas na controle van de zip-files door de wetenschappelijke medewerkers op het WIV en de vragenlijsten op het NIS kon een respondent beschouwd worden als zijnde ‘afgewerkt’ en kon tot betaling van de enquêteur worden overgegaan. - 38 -


2.4.2

Selectie van de enquêteurs

In de loop van 2003 werd een oproep gericht aan diëtisten en laatstejaarsstudenten Voedingsen Dieetkunde om zich kandidaat te stellen voor het afnemen van enquêtes. De oproep werd verstuurd aan §

alle zelfstandige diëtisten woonachtig in de de geselecteerde gemeenten

§

alle Belgische hogescholen die de opleiding Voedings- en Dieetkunde inrichten

§

de dieetafdelingen van alle Belgische ziekenhuizen

§

de Vlaamse Vereniging van Voedingsdeskundigen en Diëtisten (VVVD)

§

l'Union Professionnelle des gradués en Diététique de Langue Française (UPDLF)

Niet alleen in de voorbereidende fase van het veldwerk, maar ook tijdens het veldwerk zelf – ingeval een enquêteur afhaakte – bleek het soms noodzakelijk nieuwe enquêteurs te zoeken. Aan alle kandidaat-enquêteurs werd gevraagd een lijst samen te stellen met die gemeenten/steden die hun voorkeur genoten voor het afnemen van enquêtes. In de mate van het mogelijk werden de gemeenten volgens deze voorkeuren toebedeeld aan de enquêteurs. De gegradueerden in de Voedings- en Dieetkunde werden verder geselecteerd op basis van hun vrije tijd nodig voor het uitvoeren van het veldwerk, bereidheid om op elke dag van de week interviews af te nemen (inclusief tijdens het weekend), motivatie, computervaardigheden en eventuele ervaring in het afnemen van enquêtes.

2.4.3

Vorming van de enquêteurs

Alle diëtisten werden gedurende een verplichte vormingssessie van 2½ dagen intensief opgeleid. De vormingssessies namen de vorm aan van groepsgewijze sessies (voor de aanvang van het veldwerk) of individuele vormingssessies (ingeval een enquêteur vervangen diende te worden). De groepsgewijze sessies werden georganiseerd in januari 2004 aan de NIS centra Antwerpen en Charleroi, aan de Handelshogeschool van Luik, aan de Vakgroep Maatschappelijke Gezondheidkunde (UGent), in het WIV (Brussel) en aan l’Ecole de Santé Publique (ULB, Brussel). De individuele sessies werden onregelmatig georganiseerd doorheen het jaar 2004. Een planning hieromtrent was onmogelijk, gezien enquêteurs meestal onverwacht afhaakten en vervangen dienden te worden. Tijdens deze vorming worden de procedures voor het contacteren van de geselecteerde personen en voor de bevraging uiteengezet. Het voornaamste aandachtspunt in deze opleiding is de vorming in het computergeassisteerde EPIC-SOFT interview. In essentie had de vorming van enquêteurs tot doel een maximale standaardisering van de bevraging van de respondenten te garanderen.

2.4.4

Handleiding

De handleiding omvat alle nodige informatie voor de realisatie van het veldwerk (4). Na een kort overzicht over de doelstelling en opzet van de studie, bevat de handleiding instructies aangaande de wijze van het contacteren van de individuen en de communicatie met het centraal secretariaat. Er is ook een kort overzicht over de inhoud van de verschillende vragenlijsten. Het grootste deel van de handleiding wordt gewijd aan het gebruik van EPICSOFT inclusief alle achterliggende bestanden van het programma in de bijlagen.

2.4.5

Contract

Met de enquêteurs werd geen arbeidscontract afgesloten, zij werden enkel betaald voor het leveren van een welomschreven dienst. Het ging hierbij om ‘stukbetaling’, betaling dus per gerealiseerd interview. De betaling omvatte een onderdeel (belastingsvrije) ‘kosten’ en een (aan - 39 -


de belasting onderhevige) ‘vergoeding’. Per afgewerkte respondent kreeg de enquêteur 60 euro waarvan 60% belastbaar en 40% kosten. Indien een groep van 15 respondenten werd afgewerkt werd de enquêteur beloond met een belastingsvrij bedrag van 10 euro per respondent. Voor de totale groep enquêteurs werd een verzekering afgesloten die hen beschermde voor ongevallen op weg naar, tijdens en na afloop van een interview en een verzekering voor burgerlijke aansprakelijkheid. Tevens werden de laptops verzekerd voor diefstal.

2.4.6

Ondersteuning

Tijdens het uitvoeren van het veldwerk kon de enquêteur beroep doen op ondersteuning. Voor wat betreft de organisatorische aspecten van het veldwerk kan de enquêteur steeds beroep doen op de ‘help-desk’ van het centraal secretariaat van het NIS. Voor inhoudelijke aspecten van de bevraging, kon de enquêteur steeds het team ‘Voedselconsumptiepeiling’ op het WIV contacteren.

2.4.7

Nieuwsbrieven

Er werden in de loop van het jaar 5 nieuwsbrieven aan de enquêteurs verstuurd. Via deze nieuwsbrieven werden de enquêteurs geïnformeerd over de tussentijdse stand van zaken en werd er op aangestuurd zo regelmatig mogelijk de communicatieformulieren naar het NIS terug te sturen. Telkens werden gerapporteerde problemen en onduidelijkheden in het gebruik van EPIC-SOFT aangepakt. In augustus 2004 werd per e-mail een update van het EPIC-SOFT programma opgestuurd. Ter gelegenheid van deze update werd een nieuwsbrief volledig aan deze update gewijd. De nieuwe voedingsmiddelen en recepten werden hierin besproken.

2.4.8

Kick-off meeting

Op 16 maart 2004 werd een vergadering met de voorzitter van de Federale Overheidsdienst (FOD) Volksgezondheid, Veiligheid van de Voedselketen en Leefmilieu, Dr. Dirk Cuypers, georganiseerd. Deze vergadering was het ideale moment voor de om de eerste ervaringen met elkaar en met de onderzoekers uit te wisselen.

2.4.9

Exit-vergadering

Op 16 maart 2005 werden alle enquêteurs actief in het laatste trimester van het veldwerk uitgenodigd op een exit-vergadering. Doel hiervan was vooreerst de enquêteurs te danken voor het werk dat zij binnen de Voedselconsumptiepeiling verricht hadden maar ook om, na onderlinge discussie, suggesties te geven voor de verbetering van het veldwerk voor een volgende studie. De vergadering ging van start met een dankwoord van Dr. Dirk Cuypers, de voorzitter van de FOD Volksgezondheid. Hij beklemtoonde het belang van dit onderzoek en stond er op de enquêteurs een extra beloning te geven in de vorm van een geschenkenbon ter waarde van 25 euro bij OXFAM. De suggesties en opmerkingen kunnen als volgt samengevat worden: §

Tijdens de vormingssessie zou meer aandacht moeten gaan naar de wijze van het contacteren van de individuen.

§

Er moeten meer oefeningen met EPIC-SOFT gedaan worden en er moet voldoende feedback gegeven worden over de juiste invulling van de oefeningen.

§

De geselecteerde personen blijken geen correcte kijk te hebben op het doel van de studie en de duur van het interview. In de informatiefolder moet het doel beter uitgelegd worden. Verder werd ook de tijdsduur van het interview te hoog ingeschat, dit schrikt af.

- 40 -


§

Algemeen waren de meeste enquêteurs heel tevreden over EPIC-SOFT, het is een gebruiksvriendelijk programma maar het vraagt in het begin wat oefening.

§

De module ‘fysieke activiteit’ in de mondelinge vragenlijst vinden veel respondenten heel moeilijk.

§

De respondenten zouden een beloning voor deelname moeten krijgen.

§

De meerderheid van de enquêteurs is tevreden over de verloning. Het bonussysteem van 10 euro (niet-belastbaar) per respondent, bij een afgewerkt trimester werd gewaardeerd. Toch moet er frequenter betaald worden; in de toekomst zou het beter zijn om per afgewerkte groep van 10 respondenten te betalen ongeacht uit welk trimester ze komen.

§

De werklast/tijdsbesteding werd bij recrutering van de enquêteurs rooskleuriger voorgesteld dan de realiteit. Het is heel moeilijk om een gemiddelde tijdinschatting per week te doen, omdat het werk met pieken en dalen verloopt. Bij aanvang van een trimester is er veel werk, naarmate een trimester teneinde loopt, is er per week veel minder werk. De meeste enquêteurs vonden het wel goed haalbaar om 50 respondenten op een jaar te bevragen.

- 41 -


3. EPIC-SOFT

In deze studie werd de voedselconsumptie van de respondenten gemeten over twee onafhankelijke dagen met behulp van een computergeassissteerde 24-uursvoedings-navraag met het software programma EPIC-SOFT omdat: §

deze methode aanbevolen is door de EFCOSUM-onderzoekers (8);

§

deze methode weinig belastend is voor de respondent (in vergelijking met een opschrijfmethode);

§

via EPIC-SOFT het interview op een gestandaardiseerde wijze kan worden uitgevoerd;

§

deze methode goede logistieke mogelijkheden biedt om herhaalde metingen op onafhankelijke dagen uit te voeren. Deze herhaalde metingen zijn nodig om de populatiedistributie van de gebruikelijke voeding te kunnen inschatten (zie statistiek);

§

via EPIC-SOFT een efficiënte dataverwerking mogelijk is;

3.1 Uitvoering EPIC-SOFT De 24-uursvoedingsnavraag betrof de periode van het opstaan op de dag voorafgaand aan het interview tot het opstaan op de dag van navraag. Het streefdoel was om alle onderzoeksdagen in gelijke mate in het onderzoek te laten voorkomen. De tijd tussen het eerste en tweede interview werd vastgesteld op minstens 2 en maximum 8 weken. Het tweede interview betrof in principe een andere dag van de week dan het eerste interview. De interviews werden aan huis afgenomen door speciaal hiervoor getrainde diëtisten. Het interview wordt ingeleid door aan de deelnemer uit te leggen dat het doel van het interview is om navraag te doen over wat de respondent de vorige dag gegeten en gedronken heeft. Het EPIC-SOFT interview omvat de volgende stappen: 1. Vastleggen van algemene informatie 2. Globaal overzicht dagvoeding (Quick list) 3. Detaillering van gebruikte voedingsmiddelen (beschrijven en kwantificeren) 4. Controle op energie/voedingsstoffen 5. Vastleggen van het gebruik van vitamine- en mineralenpreparaten

3.1.1

Vastleggen van algemene gegevens van de respondent

In dit gedeelte van het interview worden enkele meer algemene gegevens ingevoerd: initialen, identificatienummer, geboortedatum, geslacht, lengte, gewicht, datum van navraagdag, begintijd (moment van opstaan van de dag van navraag) en eindtijd (moment van opstaan van de dag van het interview) van de na te vragen dag en nacht. Verder wordt nagevraagd of de respondent een afwijkend dieet volgt en of de dag van navraag afwijkend was. De keuzemogelijkheden voor dieetgebruik zijn: (1) geen dieet; (2) diabetes; (3) eiwitbeperkt; (4) energiebeperkt advies arts/diëtist; (5) energiebeperkt eigen initiatief; (6) glutenvrij; (7) lactosebeperkt; (8) lichtverteerbaar; (9) macrobiotisch; (10) veganistisch (geen dierlijke producten); (11) vegetarisch < 1 keer per week vlees; (12) vet- en/of cholesterolbeperkt; (13) voedingsvezelverrijkt; (14) zoutbeperkt; en (15) overig.

- 42 -


De alternatieven voor een afwijkende dag zijn: (1) geen; (2) religieuze feestdag (kerstmis, Pasen, …); (3) andere feestdag (verjaardag, bruiloft, communie, …); (4) onderweg, op reis; (5) ziekte, vermoeidheid; (6) vakantie; en (7) overig.

3.1.2

Quick list

De quick list is de fase waarin de interviewer op een snelle wijze globaal nagaat wanneer en waar de deelnemer wat gegeten en gedronken heeft. In deze volgorde worden de gegevens per eetmoment ingevoerd: eerst het tijdstip, dan de plaats van consumptie en vervolgens de geconsumeerde voedingsmiddelen op hoofdlijnen. De quick list is gestructureerd door verschillende eetmomenten. Het doel van deze structuur is dat er geen voedingsmiddelen worden vergeten. Er zijn 7 eetmomenten gedefinieerd: (1) voor het ontbijt (opstaan); (2) ontbijt; (3) in de loop van de ochtend; (4) het middagmaal; (5) in de loop van de middag; (6) het avondmaal; en (7) in de loop van de avond/’s nachts.

3.1.3

Beschrijven en kwantificeren

In dit gedeelte worden alle items die in de quick list zijn ingevoerd opnieuw doorgenomen, maar nu om meer gedetailleerd te bepalen welke producten precies zijn gebruikt en in welke hoeveelheden. In deze fase van het interview laat de interviewer de deelnemer zijn voedingsmiddelen en recepten beschrijven. Per voedingsmiddel worden zo nodig nadere specificaties nagevraagd en vastgelegd, zoals de bereidingswijze (bijvoorbeeld gekookt of gefrituurd) of het vetgehalte (bijvoorbeeld halfvol of vol) enzovoort. Portiegroottes konden door de respondent op verschillende wijzen worden geschat: uit voorbeeldporties op foto’s, in huishoudelijke maten, standaardeenheden of in gewicht of volume. Nadat de beschrijving en kwantificering van een quick list item zijn beëindigd, wordt op het scherm een lijst met eventueel ontbrekende voedingsmiddelen getoond. Dit zijn de zogenaamde ‘probings’, gerichte vragen naar gebruik van bepaalde producten die vaak in combinatie met het al genoemde product worden gegeten (vb: suiker bij koffie; borrelnootjes bij aperitief).

3.1.4

Controle van de gegevens

Tot slot biedt het programma na het interview een controle op energie- en macronutriënteninname. De berekende energiebehoefte, als functie van leeftijd, lengte en gewicht wordt vergeleken met de berekende ingenomen hoeveelheden op basis van de 24uursvoedingsnavraag. Het programma wijst ook op eventuele ontbrekende informatie (voedingsmiddelen die niet werden gekwantificeerd).

3.1.5

Gebruik van supplementen

Als laatste wordt gevraagd naar het gebruik van vitamine- en mineralenpreparaten. Het gaat om gebruik op de dag van navraag.

- 43 -


3.2 Voorbereiding van de Belgische EPIC-soft versie EPIC-SOFT werd ontwikkeld door de Unit of Nutrition and Cancer van het International Agency for Research on Cancer (IARC) in het kader van een internationaal project naar de relatie voeding en kanker (European Prospective Investigation into Cancer and Nutrition). De EPICstudie werd uitgevoerd in 10 Europese landen waaronder Frankrijk en Nederland. België was niet opgenomen in deze studie en bijgevolg bestond er geen Belgische EPIC-SOFT versie. Samen met IARC werd gewerkt aan de eerste Belgische EPIC-SOFT-versie voor de voedselconsumptiepeiling. Aan de basis van het softwareprogramma EPIC-SOFT ligt een groot aantal gegevensbestanden (n=58). Deze zijn te onderscheiden in niet-landspecifieke en landspecifieke bestanden. Twee diëtisten van de Vakgroep Maatschappelijke Gezondheidkunde (UGent) waren verantwoordelijk voor de ontwikkeling van de landspecifieke bestanden. Er werd een voedingsmiddelenlijst, synoniemenlijst, receptenlijst en merknamenlijst opgemaakt speciaal voor de Belgische voedingsmarkt. Ook de bestanden die nodig zijn voor een correcte identificatie van de geconsumeerde voedingsmiddelen (facetten en descriptoren) en voor het kwantificeren van de gegeten hoeveelheden werden aangepast. Een belangrijk deel van deze aanpassingen hing samen met de huishoudmaten en het fotoboek voor portiegroottes. Behalve interviewbestanden kent EPIC-SOFT ook een aantal berekeningsbestanden. Ook deze zijn gecontroleerd op consistentie, volledigheid en toepasbaarheid voor de Belgische situatie. De nieuwe en/of aangepaste bestanden werden door IARC gecontroleerd en ingebouwd in de software. Voor België werden twee versies ontwikkeld: een nederlandstalige en franstalige versie.

- 44 -


4. Gegevensverwerking

4.1 Controle gegevens schriftelijke vragenlijsten De gegevens en uitkomsten van de schriftelijke vragenlijsten zijn gecheckt op inconsistenties, missende waarden, onjuiste antwoorden (waarden die niet passen binnen de range van antwoordcategorieën), inconsistenties tussen de vragenlijst en gegevens van de twee voedingsnavragen. Alle inconsistenties, missende en onjuiste waarden zijn teruggezocht op de papieren of de elektronische vragenlijsten en indien nodig aangevuld en/of gecorrigeerd.

4.2 Gegevensverwerking 24-uursvoedingsnavraag 4.2.1

Opmaak van het gegevensbestand

Zoals hoger werd uitgelegd stuurden de enquêteurs de elektronische interviews o.v.v een ZIPfiche naar het WIV via een eenvoudige telefoonlijn. In het protocol was voorzien dat elke ZIPfiche maar één interview zou bevatten. Deze werden verzameld tot interview ‘sets’ en doorgestuurd naar de Universiteit van Gent ter eventuele controle en correctie. Enkel deze interviews die roblemen stelden of nieuwe voedingsmiddelen of recepten bevatten werden opgestuurd. Deze onderverdeling werd gemaakt vertrekkende van de ‘notes’-bestanden, die automatisch werden gecreëerd door het EPIC-SOFT programma tijdens het interview. Na controle en correctie, werden de verschillende ‘interview sets’ verzameld voor zij herberekend werden via het programma ‘Recompute’, een programma ontwikkeld voor EPIC-SOFT. Dit programma herrekent systematisch alle geconsumeerde hoeveelheden gebruik makend van de laatste EPIC-SOFT-versie en exporteert de gegevens onder vorm van een formaat dat gemakkelijk bruikbaar is voor statistische software pakketten of voor C-SIDE.

4.2.2

Selectie van te controleren interviews

In het EPIC-SOFT programma had de interviewer de mogelijkheid om opmerkingen bij het interview te noteren indien nodig. Daarnaast werd in een aantal gevallen door het EPIC-SOFT programma een automatische opmerking genoteerd (vb. bij uitzonderlijk grote portiegroottes). Deze automatisch gegenereerde opmerkingen verschenen steeds op het scherm tijdens het interview en dienden door de interviewer (indien nodig) aangepast te worden of genegeerd te worden. De opmerkingen die verzameld werden door het onderzoeksteam werden op basis van inhoud opgesplitst in 2 categorieën: -

automatisch gegenereerde opmerkingen

-

vrije opmerkingen, genoteerd door de interviewer

Gezien alle automatisch gegenereerde opmerkingen tijdens het interview op het scherm verschijnen, had de interviewer diëtist de eindeverantwoordelijk om deze te negeren of aan te passen. Het onderzoeksteam heeft op basis van deze automatische opmerkingen dan ook geen aanpassingen meer gedaan na inzamelen van de interviews. De vrije opmerkingen daarentegen werden door het onderzoeksteam behandeld.

- 45 -


Na verzameling van alle opmerkingen zijn door het onderzoeksteam twee categorieën gemaakt om ze te verwerken: -

op interviewbasis door ervaren diëtisten

-

op programmabasis

Hoewel de meeste opmerkingen op interviewbasis werden verwerkt, werden nieuwe producten of gerechten die niet als equivalent van bestaande producten konden worden ingevoerd door het IARC op programmabasis verwerkt in updates van EPIC-SOFT.

4.2.3

Correcties van de EPIC-interviews

Incorrecte en onvolledige invoergegevens dienden op interviewbasis te worden verbeterd. Deze correcties gebeurden door twee ervaren diëtisten die in overleg uniforme en correcte beslissingen namen om zo tot een volledige en correcte consumptiedatabank te komen.

4.2.4

Koppeling van voedingsmiddelen aan NUBEL-databank

Voor de berekening van de inname van energie, macro- en micronutriënten uit de gegevens verzameld met de 24-uursvoedingsnavraag moeten de gerapporteerde voedingsmiddelen gekoppeld worden aan het best passende voedingsmiddel uit een voedingsmiddelendatabank met (geanalyseerde) nutriëntensamenstelling. Voor deze koppeling werd gebruik gemaakt van de NUBEL-merknamendatabank (13) die in april 2005 voor het laatst werd geupdated. Gezien onze Belgische NUBEL-merknamendatabank niet voor alle voedingsmiddelen uit EPIC-SOFT een samenstelling heeft, diende men gebruik te maken van bijkomende voedingsmiddelentabellen: -

de Belgische voedingsmiddelentabel van het ‘Institut Paul Lambin (IPL)’

-

de Nederlandse NEVO-tabel

-

de Britse voedingsmiddelentabel van McCance and Widdowson’s

Gezien verscheidene gedetailleerde (op merknaam) voedingsmiddelen uit de NUBEL-tabel alleen een samenstelling hebben voor de macronutriënten en nauwelijks voor de micronutriënten (calcium, vitamine C, ijzer, …) diende men vaak gebruik te maken van een aggregatie van soortgelijke producten. Deze aggregatie heeft tot gevolg dat de informatie die verkregen werd door de facetten en descriptoren niet optimaal benut kon worden.

4.2.5

Kwaliteit EPIC-interviews

4.2.5.1 Representativiteit van de interviewdagen Het streefdoel was om alle dagen van de week in gelijke mate in het onderzoek te laten voorkomen, er werden dus ook interviews op zaterdag en zondag afgenomen. Het tijdsinterval tussen beide voedingsnavragen betrof minstens 2 weken en maximum 8 weken. Het tweede interview betrof in principe een andere dag van de week dan het eerste interview. In praktijk werden 9.6% en 1.7% van de 2de interviews respectievelijk minder dan 15 dagen en meer dan 56 dagen na het eerste uitgevoerd. In theorie moet het tweede interview uitgevoerd worden op een weekdag die verschillend is van de weekdag waarop het eerste interview plaatshad. In praktijk werd 6% van de interviews uitgevoerd op dezelfde weekdag. Figuur I. 1 en Figuur I. 2 geven de verdeling van het eerste interview in functie van de dag waarop en het seizoen waarin het interview werd afgenomen. Er werden minder interviews uitgevoerd op vrijdag en zaterdag en in de winter; om die reden werden de resultaten gecorrigeerd voor de dag van het interview en het seizoen.

- 46 -


Figuur I. 1

Verdeling van de interviews in functie van de dag van het interview (1ste interview) 700 600 500 400 300 200 100 0 1

2

3

4

5

6

7

Dagen van de week

Figuur I. 2

Verdeling van de interviews in functie van het seizoen waarin het werd afgenomen (1ste interview) 860 840 820 800 780 760 740 720 Lente

Zomer

Herfts Seizoen

- 47 -

Winter


4.2.5.2 Benodigde tijd voor het invullen van vragenlijsten De duur van de interviews werd niet geregistreerd. De duur van het mondelinge interview werd niet geregistreerd, maar werd geschat op ±10 minuten. Voor de grote meerderheid van de interviews uitgevoerd met EPIC-SOFT werd de duur gemeten. Het eerste interview duurde gemiddeld ongeveer 28 minuten. In de meeste gevallen (modus) volstonden 21 minuten. Het tweede interview met EPIC-SOFT duurde gemiddeld ongeveer 25 minuten met een modus van 17 minuten. Tabel I. 1 toont de gemiddelden voor het eerste en het tweede interview in functie van het Gewest en het trimester. Omwille van technische redenen kon de duur niet correct gemeten worden tijdens enkele interviews. De duur van de interviews is het hoogst in Brussel en Wallonië. Het is belangrijk rekening te houden met de duur bij de berekening van de koelkasttemperatuur aangezien deze werd gemeten tijdens het EPIC-SOFT interview. Zoals verwacht is de duur van de interviews korter naarmate de enquêteur meer ervaring heeft. In totaal kan men de duur van het eerste bezoek schatten op ongeveer 45 minuten: 27 minuten voor EPIC-SOFT, 10 minuten voor het mondelinge interview en 7-8 minuten om uitleg te geven over de invulling van de schriftelijke vragenlijsten en over het tweede interview. De tijd nodig voor het invullen van de schriftelijke vragenlijsten werd niet bevraagd; de deelnemer was immers vrij die in te vullen op eigen ritme, eventueel met onderbrekingen. Tabel I. 1 Gemiddelde duur van de gerealiseerde interviews met EPIC-SOFT Interviewduur (min)

N

Significantie

Interview 1

28.4

3203

Interview 2

25.0

3114

< 0.0001

Vlaams Gewest

25.2

3904

1-2: 0.005

Brussels Gewest

26.9

484

1-3: < 0.0001

Waals Gewest

29.7

1929

2-3: < 0.0001

Trimester 1

29.0

1835

1-2: < 0.0001 1-3: < 0.0001 1-4: < 0.0001

Trimester 2

26.6

1281

2-3: < 0.0001 2-4: < 0.0001

Trimester 3

26.0

1876

3-4: 0.001

Trimester 4

24.5

1325

Totaal

26.7

6317

- 48 -


4.3 C-SIDE 4.3.1

Inleiding

Het doel van een voedselconsumptiepeiling is om de spreiding van de gebruikelijke inname van een populatie te beschrijven. Om dit te realiseren, kan men verschillende methodes aanwenden, zoals een 24-uursvoedingsnavraag (24 Hours recall) of een eetdagboek (dietary records). Deze instrumenten registreren per individu de voedingsmiddelen en de hoeveelheden waarin die werden geconsumeerd tijdens één of meerdere dagen. Andere instrumenten zoals de voedselfrequentievragenlijst geven eerder een weergave van het idee dat een individu heeft over zijn gewoonlijke consumptie tijdens een minder gepreciseerde periode. Er bestaat geen ideale methode: elke methode heeft zijn voor- en nadelen. Voor de voedselconsumptiepeiling 2004 werden de aanbevelingen van het EFCOSUM (European Food Consumption Survey Method)-project gevolgd en werd een 24uursvoedingsnavraag uitgevoerd (7). Door de grote variabiliteit in de voeding, geeft de 24-uursvoedingsnavraag slechts een schatting van de consumptie op het individuele niveau wanneer men een groot aantal navragen uitvoert. Voor een correcte schatting op groepsniveau zijn twee 24-uursvoedingsnavragen voldoende op voorwaarde dat men de verdeling corrigeert d.m.v. statistische methodes zoals bv. De Nussermethode, dat het aantal dagen voldoende hoog is en dat alle dagen van de week en alle seizoenen voldoende vertegenwoordigd zijn. Het principe van deze methode is gebaseerd op het feit dat de individuele waargenomen consumptie de som is van de gebruikelijke individuele inname en een fout te wijten aan de meting. De variantie van de gebruikelijke inname is de interindividuele variantie, terwijl de variantie van de metingsfout de intra-individuele variantie is. Deze laatste geeft de dagelijkse variatie van inname weer bij een individu (14). Het doel van de Nusser-methode is de intraindividuele variantie (metingsfout) te schatten en dit af te trekken van de totale variantie. Daarenboven transformeert deze methode de gegevens zodanig dat een bijna normaalverdeling wordt bekomen. Dit wordt geïllustreerd aan de hand van de resultaten m.b.t. de inname van vetten afgeleid uit de 24-uursvoedingsnavraag (7). Deze gegevens zijn afkomstig van een populatie van 100 Duitsers bij wie gedurende 1 jaar elke maand een 24-uursvoedingsnavraag werd afgenomen (Tabel I. 2). Zoals voorzien, verkleint de standaard deviatie terwijl het aantal navragen toeneemt. Daarenboven neemt de P5 van de verdeling toe terwijl de P95 afneemt naarmate het aantal navragen hoger is. Het gemiddelde blijft echter gelijk. Dus naarmate dat het aantal navragen stijgt, vernauwt de verdeling en neemt de waarde van de gegevens toe (de metingsfout vermindert). Tabel I. 2 P5

P50

P95

Gemiddelde

SD

2 navragen

40.9

76.7

131.9

80.5

29.3

4 navragen

40.3

76.8

129.7

80.8

28.2

8 navragen

42.8

78.4

123.6

80.6

24.4

12 navragen

44.1

79.5

118.2

80.4

22.7

2 navragen berekend met S-Nusser

49.0

78.7

120.4

80.5

22.2

- 49 -


In de laatste lijn van Tabel I. 2, ziet men de resultaten bekomen door de methode van Nusser vereenvoudigd tot 2 niet-opeenvolgende 24-uursvoedingsnavragen. Men ziet dat deze methode resultaten oplevert die gelijkaardig zijn aan deze van een hoger aantal navragen. Figuur I. 3 geeft de distributie weer van de inname van vet (uitgedrukt als procentueel aandeel van de totale energie-inname) (15). De vlakste curve stelt de distributie weer gemeten met één enkele 24-uursvoedingsnavraag. De stippellijn is het gemiddelde van drie 24-uursvoedingsnavragen en de smalste curve is de distributie zoals berekend met de Nusser-methode. Met de Nusser-methode vermindert de variantie. Indien we de proportie van de populatie willen schatten die een vetinname heeft hoger dan 30 en% (verticale lijn) dan zijn de resultaten met de drie methodes zeer verschillend. Met één enkele 24-uursvoedingsnavraag zouden we het aantal respondenten die minder dan 30en% vet innemen overschatten. Figuur I. 3

Hoe hoger de verhouding van de intra-individuele op de interindividuele variantie is, hoe groter het effect op de standaard deviatie. Bijvoorbeeld, deze verhouding bedraagt 2.43 en 1.54 voor respectievelijk de groenten en de vetten. Voor de vetten vermindert deze methode de standaard deviatie van 29.3 tot 22.0, terwijl ze voor groenten de standaard deviatie vermindert van 93.1 tot 59.5 (7). In dit rapport verwijst de term ‘gebruikelijke inname’ dus niet naar het gemiddelde over de 2maal herhaalde 24-uursvoedingsnavragen. Voor een correct evaluatie van de verdeling van de inname binnen de bevolking in vergelijking met de voedingsnormen is niet de gemiddelde over de twee dagen belangrijk, maar de inname over een langere periode (d.w.z. de gebruikelijke inname), waarbij enkel de variatie tussen personen belangrijk is en niet de intra-individuele variatie.

- 50 -


4.3.2

Uitleg C-SIDE programma

De combinatie van de 24-uursvoedingsnavraag en de methode van Nusser kan worden toegepast voor de voedingsmiddelen en de nutriënten die bijna dagelijks door alle individuen worden geconsumeerd, zoals bijvoorbeeld brood. Voor de voedingsmiddelen die minder vaak worden geconsumeerd geeft het programma CSIDE (16, 17) daarenboven de proportie van de niet-gebruikers en drie reeksen resultaten: •

verdeling van de gebruikelijke inname bij de gebruikers, tijdens de dagen waarop het product werd gebruikt;

•

verdeling van de gebruikelijke inname bij de gebruikers, alle dagen;

•

verdeling van de gebruikelijke inname in de totale populatie, alle dagen.

De eerste reeks resultaten is belangrijk in het domein voedselveiligheid, waarvoor het noodzakelijk is de maximale gebruikelijke inname (of de 97.5 percentiel) van de gebruikers te kennen, terwijl de laatste reeks resultaten belangrijk is om na te gaan welk aandeel van de bevolking een inname heeft die hoger of lager is dan de nationale aanbevelingen. Laten we het voorbeeld nemen van 4 voedingsmiddelen: de eiwitrijke voedingsmiddelen (vlees, vis, eieren, …), gevogelte, schaaldieren en vis. 4.3.2.1 Gebruikelijke inname in de totale populatie, alle dagen Het gemiddelde bekomen via C-SIDE verschilt weinig van dat bekomen via SPSS. Bijvoorbeeld, voor schaaldieren bedraagt het gemiddelde van de 2 interviews 4.6 g/dag (SD: 24.1). Indien de analyses afzonderlijk voor het 1ste en het 2de interview worden uitgevoerd, bekomen we respectievelijk 4.6 g/dag (SD: 24.6) en 4.5 g/dag (SD: 23.6). Wanneer de gegevens geanalyseerd worden d.m.v. C-SIDE, bedraagt de gebruikelijke consumptie 5.4 g/dag (SD: 5.6). In tegenstelling tot het gemiddelde, zijn de percentielen en de standaard deviatie wel in belangrijke mate verschillend. Het percentage van de intra-individuele variantie is zeer variabel naargelang de voedingsmiddelen die men analyseert. Voor de voedingsmiddelen uit het voorbeeld, varieert het percentage van 67% voor vis tot 85% voor gevogelte. De laagste waarde werd teruggevonden voor bouillon (28%) en de hoogste voor de groep ‘vis en schaaldieren’ (90%). De vermindering van de standaard deviatie is afhankelijk van deze schatting en van het aantal personen waarop ze werd geschat (aantal personen die minstens één maal het product geconsumeerd hebben). Tabel I. 3 toont voor de vier voedingsmiddelen en/of voedingsmiddelengroepen de waarden van de verschillende parameters van de verdeling, berekend d.m.v. SPSS enerzijds en C-SIDE anderzijds.

- 51 -


Tabel I. 3 Gevogelte

Schaaldieren

Eiwitrijke voedingsmiddelen

Vis

% intra-individuele variantie

84.7%

76.1%

71.8%

66.6%

% personen met een consumptie van minstens één maal

34.1%

15.3%

99.2%

30.7%

% personen met een consumptie van twee maal

5.3%

1.2%

92.1%

4.1%

SPSS

C-SIDE

SPSS

C-SIDE

SPSS

C-SIDE

SPSS

C-SIDE

20.8 (50.6)

19.1 (12.5)

4.6 (24.1)

5.4 (5.6)

154.8 (105.3)

161.1 (56.1)

17.3 (48.4)

17.9 (13.6)

P5

0

2.8

0

0

7.9

82.0

0

2.4

P25

0

9.4

0

0.7

86.6

121.0

0

7.7

P50

0

17.0

0

4.0

137.5

154.0

0

14.7

P75

0

26.3

0

8.1

203.1

193.0

0

24.6

P95

125.0

42.8

20.0

16.4

345.7

264.0

140.0

44.5

P97.5

170.2

48.9

70,8

19.8

410.5

291.0

180.0

52.5

Gemiddelde (SD)

4.3.2.2 Gebruikelijke inname bij de gebruikers Zoals hoger werd vermeld, schat C-SIDE het percentage gebruikers en de hoeveelheid die deze groep gebruikt tijdens de dagen van consumptie enerzijds en tijdens alle dagen anderzijds. Omdat de consumptie niet van alle gebruikers gekend is (sommige gebruikers hebben geen consumptie op de dag van het interview), kunnen we deze analyse niet uitvoeren d.m.v. SPSS. Tabel I. 5 geeft de resultaten die bekomen werden voor eieren, schaaldieren en ontbijtgranen. Het percentage niet-gebruikers geschat d.m.v. C-SIDE verschilt van dat gevonden op basis van de voedselfrequentievragenlijst. C-SIDE onderschat de niet-gebruikers van eieren et schaaldieren en overschat de niet-gebruikers van ontbijtgranen. De schatting van de gebruikelijke inname van de gebruikers hangt af van deze waarde. Ze is dus een onderschatting voor de eieren en schaaldieren en een overschatting voor ontbijtgranen. Omdat, zoals hoger vermeld, de consumptie niet van alle gebruikers bekend is, kan men deze analyse niet uitvoeren d.m.v. SPSS. We kunnen daarentegen de gegevens van de voedselfrequentievragenlijst gebruiken om slechts de gebruikers te houden en de 97.5 percentiel te berekenen. Zoals voor de volledige populatie zijn de percentielwaarden gevoelig lager (Tabel I. 4).

- 52 -


Tabel I. 4 C-SIDE

SPSS (gebruikers)

SPSS (totale populatie)

Eieren

129.0

140.7

100.0

Schaaldieren

130.0

226.8

70.8

Gevogelte

144.0

240.0

170.2

Ontbijtgranen

101.0

140.0

60.0

Vis

195.0

275.5

180.0

4.3.3

Statistische analyse

Het steekproefontwerp werd in rekening gebracht in alle statistische analyses die gedaan zijn ofwel met SAS, STATA of C-SIDE. Prevalenties of gemiddelden zijn dan ook steeds gewogen zodat ze representatief zijn voor de Belgische populatie. Een gecorrigeerde prevalentie of gemiddelde, waarbij een standaardisatie werd bekomen voor leeftijd en geslacht werd geschat door middel van een regressiemodel. Maten van effect zoals de Odds Ratio (OR) en de Relative Risk Ratio (RRR) werden berekend respectievelijk via een logistisch regressiemodel en een multinomiale logistische regressie. De OR en de RRR zijn, tenzij anders aangegeven, steeds gecorrigeerd voor de variabelen in de tabel. De 95% betrouwbaarheidsintervallen (95% BI) worden in de tabellen of grafieken getoond indien aangewezen.

- 53 -


Tabel I. 5 Eieren

Schaaldieren

Ontbijtgranen

5.0

34.5

51.7

0.0

23.7

72.2

% met een consumptie van twee maal (A)

5.1

1.2

4.4

% met een consumptie van één maal (B)

31.9

14.1

10.0

% niet-gebruikers (FFQ) % niet-gebruikers (geschat d.m.v C-SIDE)

Totale populatie

Gebruikers

Totale populatie

Gebruikers

Totale populatie

Gebruikers

Dag van consumptie (C)

Alle dagen (D)

Alle dagen


Alle dagen (D)

Alle dagen


Alle dagen (D)

Alle dagen

Gemiddelde (SD)

47.7

10.0

10.0

65.0

7.0

5.4

50.4

16.9

4.7

SD

31.8

8.2

8.2

28.0

5.4

5.6

22.2

13.5

10.4

P5

11.0

1.6

1.6

27.0

1.1

0.0

22.0

1.9

0.0

P25

24.0

4.2

4.2

44.0

3.0

0.7

35.0

7.1

0.0

P50

40.0

7.7

7.7

61.0

5.6

4.0

46.0

13.7

0.0

P75

64.0

13.4

13.4

81.0

9.5

8.1

63.0

23.2

3.3

P95

111.0

26.4

26.4

117.0

17.7

16.4

87.0

43.2

27.4

P97.5

129.0

31.9

31.9

130.0

21.2

19.8

101.0

51.7

36.0

- 54 -


Referentielijst

1.

BIRNH - The Belgian Interuniversity Research on Nutrition and Health Study group. BIRNH - The Belgian Interuniversity Research on Nutrition and Health Study group. Acta Cardiol 1989;64:89194.

2.

Brussaard JH, Johansson L, Kearney J. Rationale and methods of the EFCOSUM project. Eur J Clin Nutr. 2002;56 Suppl 2:S4-S7.

3.

Brussaard JH, Lowik MR, Steingrimsdottir L et al. A European food consumption survey method-conclusions and recommendations. Eur J Clin Nutr. 2002;56 Suppl 2:S89-S94.

4.

http://www.iph.fgov.be/epidemio/food/. 2005.

5.

Biro G, Hulshof KF, Ovesen L, Amorim Cruz JA. Selection of methodology to assess food intake. Eur J Clin Nutr. 2002;56 Suppl 2:S25-S32.

6.

Margetts BM, Nelson M. Design Concepts in Nutritional Epidemiology. New York: Oxford University Press, 1998.

7.

Hoffmann K, Boeing H, Dufour A et al. Estimating the distribution of usual dietary intake by shortterm measurements. Eur J Clin Nutr. 2002;56 Suppl 2:S53-S62.

8.

Slimani N, Valsta L. Perspectives of using the EPIC-SOFT programme in the context of panEuropean nutritional monitoring surveys: methodological and practical implications. Eur J Clin Nutr. 2002;56 Suppl 2:S63-S74.

9.

Slimani N, Deharveng G, Charrondiere RU et al. Structure of the standardized computerized 24-h diet recall interview used as reference method in the 22 centers participating in the EPIC project. European Prospective Investigation into Cancer and Nutrition. Comput.Methods Programs Biomed. 1999;58:251-66.

10.

Slimani N, Ferrari P, Ocke M et al. Standardization of the 24-hour diet recall calibration method used in the european prospective investigation into cancer and nutrition (EPIC): general concepts and preliminary results. Eur.J.Clin.Nutr. 2000;54:900-17.

11.

Willet W. Nutritional Epidemiology. Oxford: Oxford University Press, 1990.

12.

Studie Over Jobstress : Normering, Determinantenstudie En Prospectief Onderzoek Van Het Verband Met Werkverzuim En Met Incidentie Van Hart- En Vaatziekten. 2005.

13.

http://www.internubel.be/. 2005.

14.

Willet W. Nature of variation in the diet. Nutritional Epidemiology. New York: Oxford University Press 1998.

15.

Guenther PM, Kott PS, Carriquiry AL. Development of an approach for estimating usual nutrient intake distributions at the population level. J.Nutr. 1997;127:1106-12.

16.

Dodd, K. W. A technical guide to C-SIDE. Software for Intake Distribution Estimation. Technical Report 96-TR 32, 1-68. 1996. Department of Statistics and Center for Agricultural and Rural Development; Iowa State University.

17.

Iowa State University. A user's guide to C-SIDE. Software for Intake Distribution Estimation. Technical Report 96-TR 31, 1-69. 1996. Department of Statistics and Center for Agricultural and Rural Development; Iowa State University.

- 55 -

De Belgische Voedselconsumptiepeiling

Recommend Documents