KINDEREN EN VOEDING
Kinderen en voeding ze zijn en worden wat ze eten
Marleen Nys volgde vanuit een basis als verpleegkundige, de opleiding Orthomoleculaire Geneeskunde en Nutritionele Biochemie aan het Vlaams Instituut voor Orthomoleculaire wetenschappen. Sinds geruime tijd is zij actief als wetenschapsjournalist.
Marleen Nys ADHD, depressie, onaangepast gedrag, agressie, geweld; de problemen met kinderen en jongeren houden niet op. Wat is er aan de hand? Vroeger waren er ook moeilijk lerende kinderen, maar probleemjongeren waren eerder een randfenomeen. Tegenwoordig nemen de problemen vooral in de Verenigde Staten explosief toe, maar ook Europa blijft niet gespaard. Vele oorzaken worden genoemd, terwijl de meest logische, voeding, meestal vergeten wordt. Hoeveel ouders denken na over het feit of de voeding van hun kinderen wel volledig hun lichaam ondersteunt? Met fastfood, en zelfs zogenaamde gezonde tussendoortjes als ontbijtkoek, sapjes en softdrinks als brandstof kun je van kinderen weinig goeds verwachten, zowel wat betreft leerprestaties als gedrag. Leer- en gedragsstoornissen van de kinderen beginnen meestal… in het supermarktkarretje van de ouders.
Je bent wat je eet: “Wat Jantje is, zal Jan worden” [1-5] Om gezond te ontwikkelen en te blijven heeft een mens, en dus zeker een kind, naast de juiste macronutriënten, tientallen vitamines, mineralen en fytonutriënten nodig. De invloed van voeding op de ontwikkeling van het kind én op de gezondheid op volwassen leeftijd, wordt zwaar onderschat. Veranderingen in ontwikkeling door de gewijzigde voeding zijn een belangrijke oorzaak van de epidemisch geworden ‘beschavingsziekten’: via metabole disfunctie zoals gestoorde glucosestofwisseling en obesitas vanaf jonge leeftijd, naar degeneratieziekten later: diabetes, metabool syndroom, hart- en vaatziekten, osteoporose, maar ook kanker en psychische stoornissen. Epidemiologisch wordt het verband bevestigd tussen de stijgende incidentie van metabole stoornissen en leer- en gedragsstoornissen. Ondanks de multifactoriële oorsprong van degeneratieziekten wordt steeds duidelijker dat goede of slechte voeding (van jongsaf!) het verschil kan maken tussen gezondheid en ziekte. De epidemie van overgewicht en vroegtijdige diabetes is het meest zichtbare teken dat er iets mis is bij de jeugd. Kinderen gekweekt op sapjes, frisdranken en fastfood kunnen niet normaal ontwikkelen!
Industrieel ‘voedsel’: een experiment op wereldschaal [1,2]. Door de industrialisering werd ‘voedingswaarde’ herleid tot eiwitten, geraffineerde koolhydraten en verzadigde, omega-6- en transvetzuren. Daarnaast veroorzaakt de moderne landbouw met zijn synthetische meststoffen (bevatten vooral stikstof, fosfor en kalium) een groot tekort aan essentiële mineralen (o.a. magnesium, calcium en selenium) én vitamines. Volgens de FAO (Voedsel & Landbouworganisatie Verenigde Naties) is de vitaminen- en mineraleninhoud van landbouwproducten in enkele decennia 60-90% gedaald. Deze nutrienten zijn vervangen door een massa chemische stoffen, zoals herbi- en pesticiden, zware metalen, dioxines, PCB’s, veel zout, smaak-, kleur- en bewaarstoffen. We zouden per jaar gemiddeld zo’n anderhalve kilo van deze stofwisselingverstoorders verorberen! >>
HET
DOSSIER Van Nature nr. 14 - 2009
25
Gesch en Richardson omschrijven de huidige consumptie van fabrieks-
Voeding als medicijn (Hippocrates) [6,7,9]
voedsel als ‘een wereldwijd, ongecontroleerd experiment met het
Het Linus Pauling Instituut (http://lpi.oregonstate.edu) waarschuwt
menselijk brein’.
dat ‘bipolaire kinderen’, in plaats van junkfood en farmaca, vooral
Eten is een kwestie van persoonlijk keuze. Echter, hoe kun je een
goede voeding nodig hebben zonder massa’s suiker, cafeïne (o.a. uit
gezonde keuze maken als de meeste informatie die tot je komt verwar-
frisdranken) en synthetische toevoegsels. De psychiater A. Hoffer
rend is of onjuist? Een gezond logo voor een lolly met fruitextract,
toonde een halve eeuw geleden al aan - in dubbelblind, placebogecon-
ovenfrites of een kant-en-klare pizza met vetarme kaas. De snoep- en
troleerde studies - dat psychische en gedragsstoornissen effectief te
fastfoodreclame gericht op kinderen is immens. Door deze krachtige
behandelen zijn met vitamine-mineralenpreparaten en vooral een hoge
lobby en de verwarrende informatiebrij is het voor ouders een behoor-
doses niacinamide (vitamine B3). Kidd stelt in een extensieve review
lijke klus om hun kinderen een gezond voedingspatroon bij te brengen.
dat in gecontroleerde dubbelblindstudies aangetoond is dat multinu-
Daarbij zijn de gezonde voedingsmiddelen in het algemeen duurder.
triëntencombinaties (met o.a. vitamines, mineralen, EPA en DHA) als
Een ongezonde voedingskeuze heeft veel impact op de ontwikkeling
monotherapie effectief zijn bij de behandeling van bipolariteit, omdat
van een kind; gezien de ontwikkeling en groei zijn alle systemen zeer
deze net als lithium en valproaat de hersencelmembranen en neuro-
gevoelig voor een juiste/verkeerde inname van voedingsstoffen en
transmittersystemen beïnvloeden, c.q. verbeteren. Een pas verschenen
eventuele deficiënties. Professor Richardson: “het ontstaan van leer- en
studie bevestigt een aanzienlijke verbetering van de symptomen van
gedragsstoornissen is een complex verhaal, en voeding is niet de enige
bipolariteit en depressie bij kinderen met een omega-3-supplement
oorzaak. Maar het is wel de factor die het gemakkelijkst te beïnvloeden
(360 mg EPA/1560 mg DHA). De ‘moderne’ psychiatrie behandelt met
is, én de meeste resultaten blijkt af te werpen!”
farmaca en zoekt oorzaken in genen, leeftijd en omgevingsfactoren, terwijl de meest logische factor -voeding- systematisch genegeerd lijkt
Een moderne epidemie: ADHD en psychische stoornissen bij kinderen [1-5]
te worden. Het lijkt allicht te eenvoudig, maar net als de rest van het
Gedragsstoornissen en ADHD (twintig jaar geleden nog een onbekend
goed te kunnen ontwikkelen en functioneren!
lichaam hebben onze hersenen de juiste voedingsstoffen nodig om
begrip) zijn op dit moment wereldwijd de snelst toenemende aandoeningen; evenals depressie en zelfmoord bij kinderen en jongeren. De Wereldgezondheidsorganisatie (WHO) schat dat het aantal mensen met een psychische afwijking tegen 2020 verdubbeld zal zijn; en dat binnenkort depressie hart- en vaatziekten zal inhalen als vermijdbare doodsoorzaak nummer één.
Erger nog: ‘bipolaire’ kinderen [6,7] Nog ernstiger is het probleem van ‘bipolaire kinderen’. ‘Bipolar disorder’ (BD) is welbekend in de psychiatrie als manisch depressieve psychose. Het is één van de eerst geïdentificeerde mentale ziekten, reeds bekend ten tijde van Hippocrates in 400 voor Christus. Wat nieuw is, is de verschuiving naar de jeugd: het komt steeds frequenter voor bij kinderen, op een steeds jongere leeftijd, met een stijgende symptoomintensiteit en ontwikkeling van resistentie tegen de gebruikelijke medicijnen (o.a. lithium, antidepressiva en stemmingsverbeteraars). Bipolariteit wordt gekenmerkt door extreme wijzigingen in humeur, denken, energie en gedrag, met grote hoogten en laagten, cyclisch schommelend van manie tot depressie. De tol voor deze ziekte is hoog:
Ze zijn wat je ze te eten geeft… [1-5]
zowel studeren als werken zijn problematisch, familiale en sociale
Schoentaler onderzocht de gevolgen van slechte voedingsgewoonten bij
verhoudingen staan zwaar onder druk, morbiditeit en zelfmoordrisico
schoolkinderen, en stelde vast dat deze leiden tot slechte schoolresul-
liggen hoog. Onderzoek toont structurele, metabole en biochemische
taten én antisociaal gedrag. Correctie van deze voedingstoestand (via
abnormaliteiten aan in de hersenen. Ondanks een sterk verhoogd fami-
goede voeding en/of suppletie) corrigeerde de lage vitaminenconcen-
liaal risico konden genassociaties nauwelijks aangetoond worden. De
traties in het bloed, verbeterde de hersenfuncties en zo ook de leer-
ziekte zou dus sterk afhankelijk zijn van omgevingsfactoren: prena-
prestaties én verminderde het asociale gedrag met de helft! Hibbeln,
tale en perinatale insulten, seksueel of fysiek misbruik in de kinder-
Richardson en Maes zagen het sterke verband tussen visconsumptie
tijd, blootstelling aan drugs en andere toxische stoffen. Ook hier wordt
en de incidentie van ADHD, depressie en andere psychische aandoe-
voeding als oorzakelijke factor over het hoofd gezien.
ningen en gewelddadig gedrag. Professor Richardson nam de proef op de som in Durham (Engeland) bij twaalf basisscholen. Het resultaat:
26
Van Nature nr. 14 - 2009
KINDEREN EN VOEDING
kinderen die een omega-3-supplement kregen, deden het veel beter dan de controlegroep; dit ondanks het feit dat de grootste schade al pre- en postnataal wordt aangericht. Een recent Brits overheidsrapport bevestigt op basis van een grootschalig epidemiologisch onderzoek bij ruim
-8%
Bewerkte voedingsmiddelen
-8%
Melkproducten
10.000 schoolkinderen dat een tekort aan omega-3-vetzuren in verband
-4%
staat met mentale aandoeningen en gedragsstoornissen, zoals ADHD, depressie, dementie, dyspraxie, impulsiviteit en agressief gedrag (zie
Snoep
Verse groenten/salade
figuur 1).
4%
Volle granen
Richardson: “de oorzaak van ADHD, autisme, dyslexie, dyspraxie of
Noten en zaden
andere psychische of gedragsgerelateerde aandoeningen is multifacto-
Water
5% 7% 8%
rieel. Maar voeding is zeer belangrijk om de hersenen te stimuleren en gezond te houden. Een combinatie van een multivitaminen- en mine-
Vette vis
ralenpreparaat met een omega-3-supplement is een goede aanvulling,
Donkergroene bladgroenten
maar géén vervanging van gezonde voeding!”
-10%
-5%
9% 13%
0%
5%
10%
Hersenen en omega-3-vetzuren [8-12]
Figuur 1. Overzicht van de voedingsmiddelen met de grootste effecten
De hersenen zijn een erg vettig orgaan: 60% van het droog gewicht
op gezondheid, leerprestaties en gedrag van kinderen.
bestaat uit vetten. Essentiële vetzuren maken 20% uit van de zenuw-
Bron: Food for the brain. Child Survey 2007, UK,
celmembranen, in de synapsen is de DHA-concentratie 60%. De
www.foodforthebrain.org.
15%
communicatie tussen de zenuwcellen verloopt via neurotransmitters zoals serotonine en dopamine. Lage serotonineniveaus in de hersenen
Voedingsmiddelen met een groot positief effect:
verhogen het risico op depressie, zelfmoord, impulsief en gewelddadig
donkergroene bladgroenten, vette vis, water, noten en zaden, fruit
gedrag. Dopamine controleert de beloningsprocessen in de hersenen.
en verse groenten.
DHA is een zeer lang en flexibel vetzuur, het zorgt voor soepele membranen, betere receptorfuncties en neurotransmissie waardoor de
Voedingsmiddelen met een groot negatief effect (vermijden of
neurocommunicatie ‘gesmeerd’ verloopt. Bij een overmaat aan omega-
tot een minimum beperken):
6-vetzuren (of verzadigde en transvetzuren) komt de omzetting naar
gefrituurde gerechten en fastfood, bewerkte en geraffineerde voedings-
DHA in de hersenen in het gedrang als gevolg een competitie voor
producten, industrieel bereide gerechten, thee, koffie, cola, gezoete
de enzymen. Het resultaat zijn starre, slecht functionerende zenuw-
dranken zoals sapjes en frisdranken, suiker, koek, snoep en ‘gewone’
celmembranen, opgebouwd uit starre vetzuren, waarin receptoren en
chocolade.
neurotransmittersysteem niet goed werken. Ook onvoldoende mineralen en B-vitamines kunnen hiertoe bijdragen. De omega-3-vetzuren EPA en DHA vormen de basis van de psycho-
stelt dat omega-3-tekort bij de moeder de oorzaak kan zijn van een
neuro-immunologische functies van de hersenen. Deficiëntie is geas-
defectief neurotransmittersysteem bij het kind: bij een dopaminetekort
socieerd met membraandisfunctie en neurotransmittersstoornissen.
kunnen ze niet leren van beloning en straf. Bij lage serotonineniveaus
Uit epidemiologisch onderzoek blijkt de veel hogere incidentie van
zijn er problemen met regulering van emotionele respons en inhibitie
psychische stoornissen, maar ook immuunstoornissen en degene-
van impulsen. Dit bemoeilijkt de opvoeding en verhoogt het risico op
ratieziekten, bij bevolkingsgroepen die weinig vis consumeren. In
delinquentie. Een recente dierstudie met frappante uitkomsten: één
dierproeven werd aangetoond dat een omega-6-overwicht leidt tot
generatie omega-3-deficiëntie is voldoende om een angstig nageslacht
ziektegedrag, vergelijkbaar met depressie bij de mens.
met agressief gedrag te verwekken [12].
Bipolaire aandoeningen en allicht ook andere psychische stoornissen
Nog enkele boosdoeners [13-14]
kunnen dus beschouwd worden als een ‘celmembraandisfunctie’.
De consumptie van geraffineerde suiker ligt zeer hoog (Amerikanen
Bovendien kunnen DHA- en EPA-deficiënties in de periode dat de
gemiddeld 200 gr/dag!), gecombineerd met veel synthetische kleur- en
hersenen zich ontwikkelen (belangrijke perioden: prenataal, tot vijf
bewaarmiddelen. Cafeïne kan psychotisch gedrag uitlokken bij overge-
jaar en gedurende de puberteit) de structuur van de hersenen defini-
voelige personen. Allemaal ingrediënten uit de geliefde frisdranken, die
tief aantasten. Dierenstudies hebben aangetoond dat een omega-3-defi-
zorgen voor tal van voedselallergieën en die een enorme invloed hebben
ciëntie bij de nakomelingen de afgifte van dopamine en serotonine in het
op hyperactief gedrag. >>
gedrang brengt, wat zorgt voor angstige en agressieve dieren. Hibbeln
HET
DOSSIER Van Nature nr. 14 - 2009
27
Deze cyclische afwisseling van hypo- en hyperglykemie leidt tot onrust, Sucrose veroorzaakt ook cerebrale problemen door schommelingen in
concentratiestoornissen, geïrriteerdheid en gewelddadigheid (en uitein-
het bloedsuikergehalte; snelle suikers hyperglykemie insuline-
delijk metabool syndroom). Voor de metabole verwerking van suikers
afgifte (vaak net iets teveel) hypoglykemie honger snelle suikers.
zijn mineralen en B-vitamines nodig. In tegenstelling tot bijvoorbeeld fruit bevatten geraffineerde producten deze nutriënten niet. Overconsumptie van geraffineerde koolhydraten (ook witmeelproducten) veroorzaakt uiteindelijk een vitaminen-mineralendeficiëntie. De geraffineerde voeding betekent in het algemeen ook een lagere eiwit-
auteur
opname, een slechter vetzuurprofiel, en meer additieven. Dit resulteert in een slechtere groei en ontwikkeling, meer allergieën, intoleranties,
inleidende tekst
hyperactiviteit en leerstoornissen, antisociaal gedrag en gewelddadigheid. Laag suikerverbruik gaat samen met een betere voeding, en bijgevolg betere groei en ontwikkeling, zowel fysiek als psychisch.
Vroege deficiënties bepalen de ontwikkeling voor de rest van het leven [1-8] Zelfs subklinische deficiënties kunnen het volle ontwikkelingspotentieel voor fysische en mentale groei in het gedrang brengen. Kinderen en adolescenten met een slechte nutritionele status lopen een veel hoger risico op mentale en gedragswijzigingen; deze kunnen tot op zekere hoogte verbeterd worden door correctie van de voedingsstatus, maar de schade die aangericht is door tekorten op jonge leeftijd kan niet meer geheel hersteld worden. Bovendien zou de voeding van kinderen en jongeren erop gericht moeten zijn om op latere leeftijd voedingsgerelateerde ziekten te voorkomen (alle degeneratieziekten, inbegrepen kanker).
Zwangerschap [1,15-18] Gedurende en na de zwangerschap groeit en ontwikkelt respectievelijk de foetus en het kind in een zeer snel tempo. De behoefte aan de juiste voedingsstoffen is dus zeer groot én kritiek in de periode waarin de De suppletie van foliumzuur in de eerste weken van
verschillende organen en systemen worden aangelegd en zich ontwik-
de zwangerschap verkleint het risico op de ‘zichtbare’
kelen. Tekorten in de ontwikkelingsfase van een bepaald orgaan resul-
aangeboren anatomische afwijkingen zoals het bekende
teren in groeistoornissen en structurele en functionele defecten van
open ruggetje. Deze suppletie wordt slechts gedurende
het desbetreffende orgaan. Prenatale voedingsdeficiënties hebben
de eerste acht weken vanaf de conceptie geadviseerd. Dit
gevolgen voor de rest van het leven, zeker voor de hersenen. In dit kader
betekent echter niet dat voldoende foliumzuur daarna
is de westerse epidemie van leer-, concentratie- en gedragsstoornissen,
niet meer noodzakelijk is. Het betekent slechts dat een
autisme, depressie, en andere psychische problemen zeer logisch.
tekort aan foliumzuur zich na het eerste trimester meer in de programmering van het metabolisme (niet direct
Niet alleen de normale groei wordt geremd. Tekorten zullen door aan-
zichtbaar) gaat wreken. Dit kan echter wel grote conse-
en uitschakelen van genen de stofwisseling van het kind veranderen
quenties hebben voor de gezondheid van het kind. Het
aan wat het lichaam verwacht als leefomgeving. Als gevolg van een
ligt veel meer voor de hand om gedurende de hele zwan-
fenotypische aanpassing aan de voedseltekorten schakelt de stofwisse-
gerschap en ook ruim daarvoor al een goede foliumzuur-
ling (definitief) over op een spaarstand. Een bekend voorbeeld: baby’s
inname te adviseren. (Redactie).
van de Nederlandse hongerwinter 1944-'45 hebben een sterk verhoogd risico op onder andere obesitas, insulineresistentie, diabetes en hart- en vaatziekten. Niet alleen de voeding tijdens de zwangerschap speelt een cruciale rol, maar ook al voordien. Immers ook de reserves van de moeder bij het begin van de zwangerschap bepalen wat ze de foetus kan aanbieden.
28
Van Nature nr. 14 - 2009
KINDEREN EN VOEDING
Enkele voorbeelden: •
Algemeen bekend is de rol van foliumzuur, zowel voor preventie van neuraalbuisdefecten (ook vit. B12!) en orofaciale afwijkingen (hazenlip, open verhemelte), als voor de neuronale ontwikkeling.
•
De beschikbaarheid van methylgroepen (uit foliumzuur) is bepalend voor een correcte aan-/uitschakeling van de genen. Tekorten aan methylgroepen veroorzaken fouten in het DNA, en hieruit volgend ‘aangeboren’ defecten en fenotypische afwijkingen.
•
De visconsumptie van de moeder, en/of omega 3-suppletie, bepaalt o.a. de neurologische en verstandelijke ontwikkeling van het kind, het gezichtsvermogen en het optreden van allergieën.
Prenatale suppletie van vitaminen en mineralen blijkt het risico op kanker bij kinderen drastisch te verlagen, evenals op o.a. neuraalbuisen orofaciale defecten, waterhoofd, misvormingen van ledematen, hart en bloedvaten en urinebuisdefecten. Ook het hormonale milieu, onder andere bepaald door de blootstelling aan xeno-oestrogenen uit voeding, drinkwater en omgeving, speelt een belangrijke rol. Een afwijkend hormonaal milieu is geassocieerd met een verhoogde vatbaarheid voor ziekten in het latere leven, vooral hormoonafhankelijke kankersoorten zoals borst- en prostaatkanker.
Wat at je (groot)moeder? Epigenetische veranderingen [19-20]. Het voorgaande is echter niet voldoende om de huidige westerse
ProbIotIca, voor allE lEEFtIjDEn
pandemie aan psychische en degeneratieziekten te verklaren. Een geno-
GeGarandeerd vrij van
type verandert slechts langzaam; echte mutaties zijn eerder zeldzaam.
lactose en melkeiwitten
Maar wat wel wordt bestendigd en doorgegeven aan het nageslacht zijn de fenotypische aanpassingen door aan- en uitschakelen van bepaalde
De opbouw van de bacteriële flora in de darm begint al
genen. Zo worden wijzigingen doorgegeven van moeder op kind. Wat
bij de geboorte. Daarna vraagt het behoud van een ge-
moeder en grootmoeder aten bepaalt uiteindelijk welke genen (in)actief
zonde darmflora het hele leven aandacht. Door tal van
zullen zijn bij hun nageslacht. Invloeden van buitenaf beïnvloeden dus
factoren kan de darmflora veranderen. Bij de aanpak
het functioneren van onze genen, veel meer dan genetische afwijkingen
van een dergelijke verandering is de leeftijdsfase heel
die in het DNA besloten liggen. Het zijn vooral epigenetische verande-
bepalend. Bonusan heeft drie probiotica in het assor-
ringen die zich in het gewijzigde fenotype bestendigen. Hierdoor wordt
timent die inspelen op verschillende veranderingen
in enkele generaties tijd een populatie gecreëerd die een veel hogere
in de flora: Darmocare Infantis, Darmocare Pro en
gevoeligheid heeft voor het optreden van psychische en degeneratieve
Darmocare Extensis.
ziektebeelden! Wilt u meer informatie over Bonusan of over de spe-
Besluit
cifieke toepassingsgebieden van Bonusan Probiotica?
De industrialisering van de landbouw, het voedselaanbod en de ‘coca
Kijk op www.bonusan.nl/vademecum.
cola-colonisatie’ is verantwoordelijk voor de huidige pandemie aan
Bonusan BV
T: (0186) 651 022 E:
[email protected]
‘beschavingsziekten’. Ze hebben de wereld opgezadeld met genetisch belaste én zieke kinderen en volwassenen, die de wijzigingen op hun beurt weer doorgeven aan hun nageslacht. De prijs die wij betalen voor een industriële, nutriënten- en omega-3-arme voeding is een explosie aan leerstoornissen, onaangepast en agressief gedrag bij de jeugd en een massa degeneratieziekten op latere leeftijd. De enige mogelijkheid
Nieuw Bonusan logo
om hier iets aan te doen, is zorgen voor een gezonde voeding voor onze aankomende moeders en kinderen! <<
Referenties De referenties van dit artikel vindt u op www.vannature.nl.
Rood vierkantje (pms 032) en grijze tekst (pms 430)
FytothEraPIE En orthomolEculaIrE thEraPIE voor DE PraKtIjK Bonusan logo zonder 'R' in het vierkantje voor logo's kleiner dan 4,2 x 0,63 cm
Rood vierkantje (pms 032) en grijze tekst (pms 430)
Van Nature nr. 14 - 2009
29
