deSingel Jeremy Denk
za 6 feb 2016 Blauwe Zaal Grote Podia
lecture recital 18 ca. 19 uur concert 20 21.20 uur
2015-2016 piano Skrjabin Discovery Alexander Melnikov, Maria Lettberg & Vitaly Samoshko zo 20 sep 2015 Stephen Hough wo 7 okt 2015 Publieke masterclasses olv. Stephen Hough do 8 okt 2015 Anna Vinnitskaja do 29 okt 2015 Publieke masterclasses olv. Frank Braley di 1 dec 2015 (uitgesteld naar wo 17 feb 2016) Marc-André Hamelin do 10 dec 2015 Mariam Batsashvili wo 27 jan 2016 Jeremy Denk lecture recital & concert za 6 feb 2016 Tae-Hyung Kim do 19 mei 2016
teksten programmaboekje Christine Dysers, Jeremy Denk oördinatie programmaboekje deSingel c
3
Gelieve uw GSM uit te schakelen. De inleidingen kan u achteraf beluisteren via www.desingel.be Selecteer hiervoor voorstelling/ concert/tentoonstelling van uw keuze. Reageer en win Op www.desingel.be kan u uw visie, opinie, commentaar, appreciatie, … betreffende het programma van deSingel met andere toeschouwers delen. Selecteer hiervoor voorstelling/ concert/tentoonstelling van uw keuze. Neemt u deel aan dit forum, dan maakt u meteen kans om tickets te winnen. Grand café deSingel open alle dagen 9 24 uur informatie en reserveren +32 (0)3 237 71 00 www.grandcafedesingel.be drankjes / hapjes / snacks / uitgebreid tafelen Bij onze concerten worden occasioneel cd’s te koop aangeboden door La Boite à Musique Coudenberg 74 | Brussel +32 (0)2 513 09 65 www.classicalmusic.be Met bijzondere dank aan Ortwin Moreau voor het stemmen en het onderhoud van de concertvleugels van deSingel Moreau Pianoservice Kapucinessenstraat 32 2000 Antwerpen +32 (0)486 83 63 98 www.moreau-pianoservice.be
4
D/2016/5.497/06
Jeremy Denk piano Johann Sebastian Bach (1685-1750) Goldbergvariaties, BWV988 Aria. Andante espressivo Variatio 1. Più animato Variatio 2. Allegretto Variatio 3. Canone all'Unisuono. Andantino Variatio 4. Energico Variatio 5. Con fuoco Variatio 6. Canone alla Seconda. Allegro Variatio 7. Allegretto Scherzando Variatio 8. Allegro Variatio 9. Canone alla Terza. Moderato Variatio 10. Fughetta. Alla breve Variatio 11. Allegro Variatio 12. Canone alla Quarta. Andante Variatio 13. Adagio Variatio 14. Con fuoco Variatio 15. Canone alla Quinta. Adagio Variatio 16. Ouverture. Maestoso - Allegretto Variatio 17. Poco Allegro Variatio 18. Canone alla Sexta. Alla breve Variatio 19. Allegretto Variatio 20. Allegro marcato Variatio 21. Canone alla Settima Variatio 22. Alla breve Variatio 23. Allegro Variatio 24. Canone all’Ottava. Andantino Variatio 25. Adagio espressivo Variatio 26. Allegro deciso Variatio 27. Canone alla Nona. Allegro Variatio 28. Allegretto Variatio 29. Allegro Variatio 30. Quodlibet Aria. Andante espressivo
5
De Goldbergvariaties
Bach op het hoogtepunt van zijn kunnen door Christine Dysers In zijn provocatief getitelde essay “Waarom ik de Goldbergvariaties haat” (2012), beschrijft de gevierde Amerikaanse pianist Jeremy Denk (°1970) Bachs meesterwerk als “een gekkenwerk, ondernomen door het grootste genie aller tijden”. Ondanks deze ophefmakende uitspraak is Denks verafschuwing voor de Goldbergvariaties slechts schone schijn. Hoewel hij de gevestigde conventies rond deze kolossale variatiereeks maar al te graag en veelal op humoristische wijze onderuithaalt, is zijn uitvoering in de eerste plaats een uitgebreide liefdesverklaring aan Bachs intellectuele capaciteit en muzikale kunnen: “deze muziek is een ode aan de vreugde van inventiviteit en verbeeldingskracht”. Geboren in een succesvolle muzikale familie was Johann Sebastian Bach (1685-1750) altijd al voorbestemd om grootse dingen te verwezenlijken. Doorheen zijn carrière werkte hij als componist, klavecinist en organist aan de meest prestigieuze muziekinstituten doorheen Duitsland. Zijn merkwaardige loopbaan werd in 1735 bekroond met de titel van componist aan het Koninklijke Hof van August III van Polen. Zijn oeuvre staat wereldwijd bekend voor zijn technische complexiteit en intellectuele diepgang. Anno 2016, meer dan 250 jaar na zijn dood, wordt Bach nog steeds in de geschiedenisboeken vermeld als zijnde de absolute grootmeester van de barokmuziek. Het behoeft op het eerste zicht dan ook geen twijfel dat de Russische graaf Hermann Carl von Keyserlingk (1696-1764) tijdens een verblijf in Leipzig toenadering zocht bij deze beroemde componist, die op dat moment cantor was aan de gerenommeerde Thomaskerk. Graaf von Keyserlingk had in deze periode namelijk enorm te lijden onder chronische ziektes en een aanhoudende slapeloosheid. Tijdens zijn vele slapeloze avonden gaf hij zijn persoonlijke klavecinist, Johann Gottlieb Goldberg (1727-1765), dan ook steevast de opdracht om hem in slaap te proberen spelen met rustige, doch opgewekte muziek – kwestie van nachtmerries te vermijden. Wanneer von Keyserlingk omstreeks 1741 toevallig Bach ontmoette, gaf hij hem dan ook meteen de opdracht tot het componeren van een “kalmerend en vrolijk” werk. Bach ging meteen aan het werk en componeerde het monumentale klavierwerk dat sindsdien bekend zou staan als de ‘Goldbergvariaties’
6
7
(BWV988). De legende gaat dat graaf von Keyserlingk zo dankbaar was, dat hij Bach beloonde met een gouden drinkbeker, gevuld met maar liefst honderd Louis d’Or – de munt die Lodewijk XIII omstreeks 1640 had geïntroduceerd in Frankrijk. Bach werd dan wel rijkelijk gecompenseerd voor zijn arbeid, de artistieke waarde van wat hij creëerde, bewees onbetaalbaar te zijn. Dit majestueuze klavierwerk, een waar meesterwerk van overweldigende schoonheid, waar concertgangers aller landen maar al te graag een vertoning van bijwonen, zou met andere woorden oorspronkelijk gediend hebben om een Russische graaf in slaap te wiegen. Hoewel het verhaal rond de ontstaansgeschiedenis van de Goldbergvariaties enorm tot de verbeelding spreekt, stellen een aantal auteurs zich hier toch wat vragen over. Als von Keyserlingk namelijk echt de opdracht gaf tot het componeren van deze variaties, waarom staat hij dan niet – zoals gebruikelijk – vermeld op het titelblad van de eerste uitgave? In Bachs administratie uit zijn Leipziger periode is geen enkele vermelding te vinden van Keyserlingks aanvraag noch betaling. Bovendien was de klavecinist in kwestie, Johann Gottlieb Goldberg, op het moment van de publicatie van de variaties in 1741 slechts veertien jaar oud. Het is daarom wellicht aannemelijker om ervan uit te gaan dat deze compositie volledig ontsproot aan Bachs eigen inspiratie. Formeel gezien is het werk opgebouwd uit een opeenvolging van dertig variaties op eenzelfde thema. Het thema in kwestie is een fragment uit het ‘Klavierbüchlein für Anna Magdalena Bach’: een verzameling van korte en veelal pedagogische klavierstukken die Bach in 1725 bundelde en als cadeautje aan zijn tweede echtgenote, Anna Magdalena Wilcke (1701-1760) schonk. Deze melodie, met de titel ‘Aria’, bestaat uit een basmelodie die wordt gekenmerkt door een opeenvolging van lang aangehouden en langzaam dalende tonen. Een hogere melodielijn omspeelt de baslijn met sierlijke versieringen. Het langzame tempo en het ternaire metrum maken het mogelijk om dit fragment te identificeren als een Sarabande: een statige dans die tijdens de barokperiode enorm populair was aan de koninklijke hoven. De oorsprong van deze tweeëndertig maten tellende Sarabande blijft echter onduidelijk. Of dit fragment van de hand van Bach, zijn tweede echtgenote, dan wel van een andere componist uit zijn generatie is, blijft tot op heden een onopgelost mysterie.
kennis van de populairste muziekgenres van zijn tijd. De baslijn verschijnt in deze variaties in een enorme stilistische diversiteit: van dansen, over fughetta’s tot zelfs een ware Franse ouverture in variatie zestien. De tweede in de groepjes van telkens drie variaties, is meestal lyrisch en virtuoos. Hoewel de term pas tijdens de negentiende eeuw in gebruik werd genomen, doen deze middelste variaties door toedoen van hun technische veeleisendheid bijna automatisch denken aan korte, didactisch bedoelde études. De tien groepjes van drie variaties worden telkens afgesloten door een strikte canon op het originele thema. Hoewel dit contrapuntische principe op het eerste zicht vrij eenvoudig lijkt, laat Bach de imitatie bij elke nieuwe variatie telkens op een ander interval inzetten. Zo verloopt de eerste canon (variatie drie) in unisono, liggen de stemmen bij de tweede canon (variatie zes) twee toonhoogtes van elkaar verwijderd, bij de derde (variatie negen) drie, enzoverder. De laatste variatie van de reeks (variatie dertig) is in de partituur aangeduid als een Quodlibet, wat vrij vertaald zoveel betekent als “naar believen”. Op humoristische wijze combineert Bach hier twee populaire volksdeuntjes met de baslijn: ‘Ich bin so lang nicht bei Dir g'west’ (vrij vertaald: ‘ik ben zo lang niet bij jou geweest’) en ‘Kraut und Ruben haben mich vertrieben’ (vrij vertaald: ‘zuurkool en rapen hebben mij weggejaagd’). Volgens sommige auteurs doelt Bach hier op het feit dat al die complexe variaties (de ‘zuurkool’ en de ‘rapen’) de melodielijn van het oorspronkelijke thema hebben weggejaagd, maar dat de hereniging op komst is. En effectief: na deze dertigste variatie, wordt het oorspronkelijke thema nog eenmaal in zijn originele vorm weergegeven. De cirkel is rond; baslijn en melodie zijn opnieuw verenigd. Net zoals Beethovens Diabellivariaties (1819/23), gelden Bachs Goldbergvariaties als een encyclopedie van de eigentijdse muzikale mode. Johann Nikolaus Forkel (1749-1818), Bachs eerste biograaf, beschreef het werk als “het model, waaraan alle variaties zouden moeten worden gespiegeld”. Tot op de dag van vandaag spreken de Goldbergvariaties sterk tot de verbeelding en blijven ze omhuld in verschillende mysteries. Doordrenkt van een diep humanisme, een onoverwinnelijk optimisme en een tot de verbeelding sprekende artistieke creativiteit, getuigt deze variatiereeks van een enorme intellectuele én emotionele diepgang. Dit is Bach op het absolute hoogtepunt van zijn kunnen.
Na een eerste voorstelling van het thema volgen dertig variaties op de baslijn van dit materiaal. De variaties zijn netjes onderverdeeld in tien groepen van telkens drie variaties. De eerste daarvan is steeds een karakterstuk. Bach demonstreert hierbij zijn encyclopedische
8
9
Aria uit de het manuscript van de Goldbergvariaties © Musikbibliothek der Stadt Leipzig
10
11
“Waarom ik de Goldbergvariaties haat”
Pianist Jeremy Denk over de Goldbergmicrobe In een uitgebreide blog voor NPR Music met de titel ‘Why I Hate the Goldberg Variations' filosofeert Denk uitgebreid over de Goldbergvariaties. Hieronder enkele van zijn gedachten op een rijtje.
De Goldbergglimlach
“De beste reden om de Goldbergvariaties te haten - afgezien van het feit dat iedereen je altijd vraagt naar welke van de twee opnamen van Glenn Gould jouw voorkeur uitgaat - is simpelweg dat iedereen van de Goldbergvariaties houdt. Er gaat geen moment voorbij of er verschijnt een nieuwe opname, gevolgd door lyrische lofuitingen van de pers. De Goldbergvariaties zijn als een hippe bar die halsstarrig hip blijft. Ja, ik sta wantrouwig tegenover al die populariteit die het werk geniet. Klassieke muziek is niet echt bedoeld voor commercieel succes. Ik maakte me jarenlang zorgen te bezwijken onder de verleiding de Goldbergvariaties te spelen, dat ik zoals alle anderen smoorverliefd en fanatiek zou worden, wat dan ook gebeurde. Ook ik werd gebeten door de Goldbergmicrobe. Het was een opwindende maar ook een angstaanjagende ervaring om nog maar eens een opname toe te voegen aan de exhaustieve lijst opnamen van illustere voorgangers. Alsof dat nog niet erg genoeg was, werd me gevraagd een blog te schrijven over de variaties. Alsof er nog iets kán toegevoegd worden aan de reeds bestaande ophemelende woordenvloed. Schrik dat ik niet goed genoeg was, overmeesterde me. Ik was vastberaden dit als strategie tegen de Goldbergvariaties te gebruiken: redetwisten waar de ophef eigenlijk vandaan komt en of het werk eigenlijk niet overschat is.”
“Een tweede gebrek is het vrolijke karakter van de Goldbergvariaties. Blijdschap is de standaardmodus en gaat hand in hand met de toonaard G-groot. Alleen al de levenslustige, springerige Eerste Variatie met gekruiste handen, of de onstuimige Achtste Variatie met handen die over elkaar arpeggieren en de levendige heftige tertsen en de prachtige Elfde Variatie waarbij (verrassing!) de handen kriskras over elkaar springen, of Variatie nr veertien… Je begrijpt wat ik bedoel. Er is een overdaad aan virtuoze, grappig aandoende, springerige motieven. Jazeker, Bach voegde drie variaties toe geschreven in mineur om de sfeer te veranderen. Maar drie van de dertig, dit is zonder twijfel te weinig. De Goldbergvariaties zijn als een woestijn van blijdschap met oases van tristesse. Velen bestempelen Variatie 25 als hun favoriete. Dit is de derde en laatste variatie in mineur, de meest donkere. Hiermee zegt men eigenlijk dat hun voorkeur uitgaat naar de meest atypische variatie. De appreciatie is dus het grootst voor de variatie die het minst representatief is voor de algemene sfeer van het werk. (Er zou een naam moeten bestaan voor dit fenomeen. Bijvoorbeeld voor mensen die zeggen dat ze van de muziek van Wagner houden, maar door alle lange recitatieven en ontwikkelingen heen slapen. Ze slapen dus 95% van de opera, maar worden wakker voor de orkestrale hoogtepunten.) Na Variatie 25 in mineur, worden we getrakteerd op vijf extra variaties, uitbundiger dan ooit. Hoe blij moet ik eigenlijk wel worden? Ja, de Goldbergglimlach is een feit. Na een tijdje vraag ik me toch af: Waarom lach je eigenlijk? Een glimlach gedurende 70 minuten lijkt hoe dan ook verdacht.”
Een uitzinnig idee afkomstig van een gek
Ergerlijk volmaakt
De Goldbergmicrobe
“De eerste zwakke plek van dit meesterwerk is uitzonderlijk problematisch. Het werk duurt maar liefst 80 minuten en staat grotendeels in G-groot. Denk één minuut aan G-groot... Denk nu (zonder sanitaire stop) gelijkaardige gedachten gedurende nóg eens 79 minuten… Laat ons onszelf geen blaasjes wijsmaken. Geen enkel artistiek genie (sorry Glenn, zélfs jij niet) kan verdoezelen dat je 80 minuten naar G-groot luistert. Het is alsof je probeert naast de Mount
12
Everest te kijken. Niet alleen is het G-groot, het is ook steeds dezelfde opeenvolging van harmonieën die non-stop herhaald wordt. Dit is meer dan een compositorische blokkade: het is hét recept bij uitstek voor eentonigheid en fiasco. Het is een uitzinnig idee afkomstig van een gek, gerealiseerd door het grootste genie aller tijden.”
“Het opgewekte karakter van de Goldbergvariaties was mogelijk minder tergend geweest, indien het werk tot overmaat van ramp niet zo ergerlijk volmaakt zou zijn. Alleen al het thema: de manier waarop hij in het begin van de tweede helft subtiel naar E-klein beweegt. Geniaal! Het is zo ideaal en brengt zoveel voldoening hoe hij E-klein gebruikt om met een zweem van melancholie de overheersende G-groot te verijdelen, en hoe hij er ons even subtiel weer uit wegleidt.
13
En ook nog (ik spreek alleen nog maar over het thema en heb het dan nog niet eens over de perfecties van de volgende 77 minuten) de manier waarop de eerste vier dalende basnoten (G, Fis, E, D) gespiegeld worden aan het einde van elke zin in de rechterhand, met een dalende lijn bestaande uit vijf noten. Het is verdraaid subtiel: de verbinding gebeurt niet aan het begin van elke melodie, maar aan het einde; niet met vier noten, maar met vijf noten. En deze vier of vijf dalende noten keren getransformeerd terug in de glijdende sliert noten van het slot van het thema: een hechte, maar geen voor de hand liggende verbinding, precies de perfecte balans van cohesie en variatie. Hiervan kan men Bach in het algemeen beschuldigen: hij is te geniaal. Ik spreek graag over Bach als een grote humanist met empathie voor het hele gamma aan menselijke emoties (eerder dan het stereotiepe beeld van de cerebrale fugaschrijver). Ik hou van de manier waarop zijn muziek neerkijkt op de menselijke conditie, zonder neerbuigend te zijn, met een soort van liefdadig begrip. Hij kijkt niet bitter neer (zoals bijvoorbeeld Sjostakovitsj), om te wijzen op deze vreselijke lege komedie van menselijke emoties. Noch is hij zelf emotioneel bewogen, zoals Beethoven; maar hij is ook niet afstandelijk. Hij raakt een gevoelige snaar. Misschien is het ergste dat je Bach kan verwijten, dat hij elk mogelijk menselijk kenmerk bezit, op imperfectie na.”
doet. Deze vriend beantwoordt altijd netjes zijn e-mails, schrijft bedankingskaartjes, onderhoudt een proper huis, heeft altijd een aardig woordje voor iedereen, gedraagt zich op concerten, weet hoe hij een das knoopt, eet ‘s nachts nooit een Burger King en schrijft zéker geen blog over de haat voor een werk dat hij eigenlijk adoreert. Hij is een voorbeeld voor de wereld, een rolmodel. Hij lacht gemakkelijk en luistert met opmerkelijk geduld. Ondanks jouw afgunstige gevoelens, realiseer je je dat hij allerminst jouw vijand is. Het kan geen kwaad toe te geven dat zijn afwezigheid in jouw leven eigenlijk ondraaglijk zou zijn.”
Een vriend die altijd alles goed doet “Tot slot bezitten de Goldbergvariaties de onhebbelijke eigenschap tot in de puntjes geordend en georganiseerd te zijn. Hun kasten zijn onberispelijk, ze hebben alles op een rijtje, ze hebben geen ‘life coach’ nodig. Elke derde variatie is een canon, waarbij de intervallen in de opeenvolgende canons (dus variaties 3, 6, 9, ...) steeds groter worden, van prime tot none. Het thema is volledig symmetrisch opgebouwd (tweemaal zestien maten)volgens het principe vraag en antwoord. En de 32 maten van het thema stemmen overeen met de 32 delen van de Goldbergvariaties (30 variaties aan de buitenkanten omarmd door het thema). Bach houdt ervan micro- en macrokosmos te verbinden; hij creëert zelfs een soort scharniermoment in het midden, een ‘vals einde’ na de 15de Variatie en een nieuw begin met een Franse ouverture, wat op grote schaal de binaire symmetrieën van het thema weerspiegelt. Elke variatie valt ook in twee delen uiteen (de zogenaamde 'forma bipartita'), waardoor de 32 fundamentnoten - die het harmonisch geraamte van elke variatie bepalen- ook in twee helften gesplitst kan worden. De Goldbergvariaties zijn als een vriend die altijd alles goed
14
15
Jeremy Denk De Amerikaanse pianist Jeremy Denk studeerde aan het Oberlin College, Indiana University en de Juilliard School in New York. In 2013 won hij de MacArthur ‘Genius’ Fellowship, gevolgd door de Avery Fischer Prize en de award van Musical America’s 2014 Instrumentalist of the Year. Denk gaf recent concerten met het Cleveland Orchestra, New York Philharmonic, Los Angeles Philharmonic, Philadelphia Orchestra en de symfonieorkesten van Boston, Chicago, San Francisco en Londen. Het voorbije seizoen voerde hij concerti van Bach uit met de Academy of St. Martin-in-the-Fields in Londen en op tournee door de Verenigde Staten. Na het verschijnen van zijn opname van de Goldbergvariaties - die de eerste plaats in de Billboard’s Classical Chart bereikte - debuteerde hij ermee in het Concertgebouw Amsterdam, in LSO St. Luke’s in Londen ea. Hoogtepunten van dit seizoen zijn onder meer recitals in Boston, Philadelphia, Washington, San Francisco, in Carnegie Hall in New York en in de Wigmore Hall in Londen. In 2014 was Denk muziekdirecteur van het Ojai Music
16
Festival, waar hij optrad als pianist en als curator en waarvoor hij tevens een libretto voor een komische opera schreef. Denk gaf een reeks concerten aan de zijde van violist Joshua Bell. Samen brachten ze de cd ‘French Impressions’ uit op het label Sony Classical, dat in 2012 de Echo Klassik Preis won. Daarnaast werkt Denk regelmatig samen met cellist Steven Isserlis en hij is vaak te gast op grote festivals als deze van Spoleto, Verbier, Ravinia, Tanglewood, op Aspen Music en het Mostly Mozart Festival. Naast zijn pianospel is Denk ook bekend om zijn veelgelezen blog ‘Think Denk: the glamorous life and thoughts of a concert pianist’ waar hij zijn ideeën over muziek en het muzikantenschap met de rest van de wereld deelt. Daarnaast schreef hij bijdragen voor de New Yorker, de New Republic, The Guardian en de New York Times. jeremydenk.net jeremydenk.blogspot.com deSingel debuutconcert
17
Binnenkort in deSingel Publieke masterclasses piano olv. Frank Braley wo 17 feb 2016 | Blauwe zaal | 11 uur tot 14 uur & 15 uur tot 18 uur gratis voor toehoorders en zonder reservering Sinds hij in 1991 de eerste prijs op de Koningin Elisabethwedstrijd won, heeft Frank Braley ons hart gestolen. Toen al viel hij op omwille van zijn poëtische zeggingskracht en zijn ontwapenend naturel. Met een licht en flexibel toucher ontlokt Braley de subtielste kleuren aan de piano. Bovendien kan hij zich als een kameleon aan verschillende componisten en stijlen aanpassen. Zowel het grote solorepertoire als de kamermuziekliteratuur met piano kent hij op zijn duimpje. Een privilege om erbij te kunnen zijn wanneer deze eminente musicus zijn ideeën en ervaringen deelt met enkele jonge pianisten!
Wil u op de hoogte blijven van onze publieke masterclasses? Schrijf u in voor de e-nieuwsbrief via
[email protected] In uw e-mail met onderwerplijn ‘masterclasses’ graag vermelden: naam, straat, huisnr., woonplaats, tel.nr.
18
architectuur dans theater muziek
in deSingel
t +32 (0)3 248 28 28 Desguinlei 25 B-2018 Antwerpen deSingel is een kunstinstelling van de Vlaamse Overheid
www.desingel.be f deSingelArtCity
mediasponsors
