De wal keert het schip. Schatkamer voor innovaties. Feiten, ontwikkelingen en opinies. November 2011 nr 7. Special: Kansrijke natuur

Schatkamer Feiten, ontwikkelingen voor innovaties en opinies

De wal keert het schip

November 2011 nr 7

Special:

Kansrijke natuur

Advertentie omslag 2

Het nieuwe ontdekken Mij is opgedragen dat deze column niet over bloemetjes en bijtjes mag gaan. Het mag ook niet gaan over hoe mooi natuur is. Natuur is namelijk bloedserieus. Gewoon over de hei fietsen heet nu ‘gebruik maken van een ecosysteemdienst’. Want ‘gewoon’ betaalt niet. Natuur moet nuttig zijn en haar nut bewijzen door iets op te leveren. Dat is soms best lastig. Want wat levert het op als ik een middagje fiets? Een blije Vera, maar of de maatschappij daarvoor wil betalen? Dus moet ik mijn middagje verantwoorden door aan te geven dat een groene woonomgeving waarde heeft. Dat multinationals zich graag vestigen in een land waar veel groen is. Dat mensen gezonder blijven als er veel natuur in de woonomgeving is, wat kosten uitspaart in de gezondheidszorg. Dat natuur en biodiversiteit van belang zijn voor mensen om verzekerd te zijn van zuurstof, grondstoffen, medicijnen en voedsel. Allemaal waar. Natuur is nuttig en nodig en noodzakelijk. Maar dat wéét iedereen toch? Dat hoef ik toch niet aan te tonen met modellen en cijfers? Oké, er zijn vast mensen die

het verschil niet zien tussen het ene plantje en het andere, voor wie er alleen sijzen en drijfsijzen bestaan. Maar ook die mensen genieten van een middagje over de hei, al was het maar omdat er een goed pannenkoekenhuis staat. Dichter Willem Kloos was zo’n genieter. Hij zei honderd jaar geleden al ‘natuur is mooi, maar je moet er wel iets bij te drinken hebben’. Ik zou hem willen parafraseren door te zeggen “natuur is mooi, en je moet er wat over te lezen hebben”. Daarin voorziet deze special van Milieu. Méér dan genoeg invalshoeken waarom natuur mooi is, of bijzonder, of nuttig, of leuk. Net als in de natuur ontdekt u vast iets wat u nog niet kende of wist. Voor mij heeft natuur een eigen, grote intrinsieke waarde waar je als mens alleen maar heel veel ontzag voor kunt hebben. Waar je je door mag laten verrassen. Waar je van mag genieten. Gewoon, omdat het er is. Vera Dalm, voorzitter V VM

Klopt het dat natuur alleen maar geld kost? Waarom is het voor het bedrijfsleven van levensbehoud om te investeren in biodiversiteitsherstel? En maakt een groene stad mensen gelukkiger? Antwoorden op deze en vele andere vragen over de maatschappelijke meerwaarde van natuur vindt u in dit extra dikke nummer van Tijdschrift Milieu. Dit nummer is samengesteld door Maarten van het Bolscher, Eduard Dame, Arthur Eijs, Jan de Graaf, Leo Jansen, Jep Karres en Fred Tonneijck.

November 2011 nr 7

Kansrijke natuur

4

November 2011 nr 7

6 | Schatkamer voor innovaties

24 | Ecosysteemdiensten

Er is geen tegenstelling tussen economie en

Dwarsliggers

ecologie, stelt Louise Vet, directeur NIOO-

25 | Investeren loont

KNAW. Jan de Graaf

Er zijn fundamentele veranderingen nodig,

8 | Supergroen bouwen

anders blijft het tegengaan van biodiversi-

Michiel Wijnbergh

teitsverlies dweilen met de kraan open.

9 | Onrust over onze natuurlijke staat

Dolf de Groot

48 | Meten voor de maatschappij Matthijs Begheyn

49 | Belofte maakt schuld!?

Het zal uitermate lastig zijn het globale bio-

28 | Eco-engineering = dubbele winst

diversiteitsverlies af te remmen, laat staan te

Meerwaarde dankzij slimme koppelingen

stoppen. Ben ten Brink en Leon Braat

tussen techniek en natuur. Hein van Bohemen

12 | Veranderende tijden

31 | De mens als klant

bij stedelijke gebiedsontwikkeling beter te

Paradoxaal genoeg biedt juist het huidige

Arthur Eijs

agenderen. Ckees van Oijen et al.

kabinetsbeleid kansen om de natuur meer

32 | Onderwijs als bakermat

51 | Tijdelijke natuur scoort

Erwin Groenenberg

Martin Melchers, Gerard Smit

33 | De wal keert het schip

53| Van doel naar middel

Het hardnekkige idee dat natuur geld kost

Toenemende verstedelijking genereert ook

is WNF-directeur Johan van de Gronden een

kansen voor de natuurlijke biodiversiteit.

doorn in het oog. Jan de Graaf

Fred Tonneijck

36 | EZ-cultuur broodnodig

57 | Waterberging resulteert in dakgroen

van de mensen te laten zijn. Paul Makken en Ko Droogers

16 | Nieuw beleid gevraagd Mark van Veen, Tonnie Tekelenburg en Marlies Sanders

18 | Woonomgeving is gezondheidsmeter Inge van den Broek en Ingrid Walda

20 | Alle hens aan dek Sytske van den Akker en Ike Span

Tom Bade

37 | Wat is het prijskaartje?

50 | Stedelijk groen op de agenda Een nieuw instrument helpt om biodiversiteit

Jeroen Klooster

Er zijn goederen die geen prijs hebben, maar

59 | De mythe van de stadsrand

die wel van belang zijn voor onze welvaart.

Sybrand Tjallingii

Hoe kunnen we hier een waarde aan hechten? Erik Spaink

40 | Spannende boerderijeducatie Ruud Oosterhof

41 | Commercie en behoud gaan hand in hand Tineke Lambooy, Yulia Levashova en Michiel Brandt

44 | Aanbevelingen voor het bedrijfsleven De afhankelijkheid van biodiversiteit blijkt voor negen internationale sectoren risicovol. Jerwin Tholen, Ivo Mulder en Pippa Howard

Het aspect natuur in de Nederlandse

47 | Investeren in nieuwe verdienmodellen

planpraktijk is verworden tot juridische

Marleen van den Ham en Nico Beun

22 | Meerwaarde verzilveren

Rolf-Jan Hoeve

60 | Mooier leven Marga Jacobs

61 | Investeren in kwantiteit en kwaliteit Over de meerwaarde van participatie en het toevoegen van functies. Piet Lagas en Jos Diederiks

63 | Samen in de tuin Marieke Vos

64 | Keuzes voor de toekomst Een voorzet op de discussie over doelen van het natuurbeleid. Petra van Egmond en Rijk van Oostenbrugge

66 | Wegen naar herstel biodiversiteit Handelingsopties voor de korte en lange termijn. Bart de Knegt, Willem van der Bilt en Arjen van Hinsberg

haarkloverij. Het roer moet om. Roel Slootweg

November 2011 nr 7

5

SCHATKAMER VOOR INNOVATIES

E

r is geen tegenstelling tussen economie en ecologie, stelt Louise

overgestelde van de lineaire, allesvernieti-

Vet, directeur Nederlands Instituut voor Ecologie (NIOO-KNAW).

gende economie van de afgelopen decennia.

“De natuur is een schatkamer voor innovaties. Een rijke biodiversiteit, schone lucht, schoon water, voldoende grondstoffen, het zijn allemaal factoren die de economie nodig heeft. De natuur biedt die. Geld verdienen, meer welzijn en een rijkere biodiversiteit gaan samen.”

Je moet juist iets toevoegen in plaats van kapot te maken.”

Is de achteruitgang van onze biodiversiteit schadelijk voor de wereldeconomie? “Als de biodiversiteit vermindert, wordt ons ecosysteem steeds kwetsbaarder. Daar

6

Hoe ziet u de relatie tussen ecologie en economie?

toch ervoor zorgen dat de ecosystemen goed

moeten we ons wereldwijd ernstig zorgen

blijven functioneren. Als je het hebt over

over maken. Een gevarieerde biodiversi-

“Wij als ecologen bestuderen hoe biodiver-

maatschappelijk verantwoord ondernemen,

teit is in feite onze verzekering dat dingen

siteit werkt, hoe je die kunt beschermen

zonder vervuiling en onderdrukking, dan

goed blijven gaan. Dan doel ik niet alleen

en

exploiteren.

betekent dit dat we toe moeten naar een

op zaken als zuiver water, schone lucht of

Met andere woorden: hoe kun je de natuur

circulaire economie die grondstoffen en

de mogelijkheid om voedsel te produceren.

gebruiken voor economische doeleinden en

milieu spaart. Dat is het compleet tegen-

Nieuwe enzymen, producten, antibiotica,

tegelijkertijd

duurzaam

November 2011 nr 7

Maar blijven dit soort innovatieve praktijkvoorbeelden geen druppels op een gloeiende plaat?

het zijn allemaal dingen die eveneens recht-

bron, of je het nu hebt over de topsectoren

streeks met onze biodiversiteit te maken

agrofood, tuinbouw, chemie, energie

hebben. Voor de mensheid biedt de natuur

of water. Immers, onze productie-

een enorme rijkdom, bijvoorbeeld voor inno-

processen verschuiven in rap

vaties binnen de chemische en farmaceu-

tempo naar lagelonenlanden.

tische industrie. Veel van wat er mogelijk

Als duurzaamheid de rode

is weten we zelfs helemaal nog niet. Zo is

draad van het beleid wordt,

95% van de biodiversiteit van onze bodem

kan Nederland straks echt

nog onbekend. Verder weten we van veel

voorop lopen. Bij het maken

schimmels en vooral bacteriën nog nauwe-

van die omslag staan drie dingen

lijks wat ze doen. Als we daar echt induiken,

voorop: het sluiten van kringlopen

denk aan genoomonderzoek, ontdekken we

om grondstoffen te besparen, gebruik van

allerlei nieuwe functies, ook op het gebied

zonne-energie als duurzame energiebron

die zichzelf heeft bewezen, neem groene

van medicijnen. Wat mij betreft wordt dit de

bij alle productieprocessen in plaats van –

daken en het maken van gas uit mest, moeten

eeuw van de life sciences.”

in mijn ogen – domme kernenergie en ten

veel sneller worden doorgevoerd. Ook kan de

derde de waardevolle diensten die ecosys-

overheid innovaties veel beter faciliteren door

temen ons nu gratis bieden te respecteren

soepel om te gaan met regelgeving. Nu zie je

zodat ze behouden blijven.

vooral beweging bij het bedrijfsleven, maar

Heeft het bedrijfsleven deze mogelijkheden al in het vizier?

‘Geld verdienen én welzijn verbeteren gaan samen’

“Juist op dit punt moet de overheid veel meer initiatief nemen door de pilots te omarmen en in de zon te zetten. Dan komt er ook veel

meer

enthousiasme

bij opdrachtgevers om op deze manier te ontwikkelen. Technologie

juist de overheid moet de rol van launching

“Ja, ik merk dat het bedrijfsleven harder

customer op zich nemen. Dan krijg je echt

grondstoffenvoorraden heeft te maken en

Volgens het kabinet is het kiezen tussen minder zorg of minder natuur. Hoe kijkt u daar tegenaan?

ondernemers heel goed weten hoe eindig die

“Dat is echt een volledig foute redenering.

Hoe denkt u dat de wereld er in 2050 voor staat?

loopt dan de politiek. Ook omdat die spanning tussen ecologie en economie alles met

zijn. Grondstofprijzen stijgen hard

Welzijn en natuur zijn niet

als ze worden vernietigd. Als je ze in de kringloop houdt ben je goedkoper uit. En denk aan de

gratis

ecosysteemdien-

sten die de natuur ons levert zoals schoon water. Bedrijven

‘Dit wordt de eeuw van de life sciences’

als Heineken en Jupiler zijn hier voor hun bier volledig van

versnellingen die ertoe doen.”

elkaars tegenpolen. Het is

“Beter dan nu. Ik ben een wetenschapper en

niet zo dat door een inves-

zie de kennisontwikkeling en het enthousi-

tering in de natuur alles

asme van de mensen. Kijk maar naar China.

minder wordt. Juist niet.

Het land heeft tot de macht tien milieu-

Kijk naar ons nieuwe

problemen, maar werkt ook tot de macht

gebouw dat we onlangs

tien aan oplossingen hiervoor. Dat gaat zo

hebben geopend. We heb-

ontzettend hard, neem de ontwikkelingen

ben luxe en warmte zonder

op het gebied van zonne-energie en eco-

gebruik te maken van fossiele

innovaties, dat wordt revolutionair. Zonne-

ecotoerisme. Daar wordt vaak een beetje

energie. Tegelijkertijd zijn er allerlei moge-

en windenergie is nu al concurrerend als we

raar over gedaan, maar is wel een van de

lijkheden om de biodiversiteit op ons ter-

de werkelijke publieke kosten zouden bere-

snelst groeiende economische sectoren in de

rein te verbeteren, rijker dan het was. Op

kenen zoals gezondheid- en milieuschade,

wereld. Die bedrijfstak kan niet bestaan als

die manier kun je ook in steden en op indus-

want er zitten onwijs veel verborgen subsi-

je de natuur vernietigt.”

trieterreinen slimme koppelingen maken,

dies op milieuschadelijke praktijken. Dat

waarbij je en geld verdient én het welzijn

hele verhaal dat windmolens op subsidie

Welke uitdaging ziet u voor het kabinet?

verbetert én de biodiversiteit verrijkt. Als

lopen, daar klopt dus niets van. De ontwik-

dat het uitgangspunt is, kun je echt ieder-

keling van duurzame energie gaat de

“In een Kamerbrief heeft het kabinet

een blij maken. Je kunt zeggen ik ben een

komende tien jaar veel en veel sneller dan

onlangs negen sectoren benoemd die onze

dromer, maar de mogelijkheden zijn er

iedereen denkt. En zo niet, dan ga ik liever

economie moeten laten groeien en bloeien.

gewoon.”

gefrustreerd het graf in, dan nu al de moed

afhankelijk. Een ander voorbeeld is

Binnen al die topsectoren zou duurzaam-

opgeven.”

heid leidend moeten zijn. Het bedrijfsleven moet de natuur gebruiken als inspiratie-

Jan de Graaf

November 2011 nr 7

7

SUPERGROEN BOUWEN Op 16 september is het nieuwe gebouw van het Nederlands Instituut

paar bakken moeras kan je je telefoon opladen. De toiletten worden

voor Ecologie (NIOO-KNAW) geopend. Het bijzondere ontwerp

keihard leeggezogen en slechts een klein beetje grondwater spoelt

past wonderwel in de groene omgeving, waarvan de biodiversiteit

de boel schoon. Het ‘zwarte water’ gaat naar een biovergister. Na

overigens is toegenomen. Het gebouw zit vol met duurzame foefjes.

vergisting krijgen algen het restafval als voedsel. Het water wat

Warmte-overschotten gaan de grond in en verwarmen het gebouw

overblijft, gaat naar een helofytenfi lter. Daar komt ook het minder

de hele winter. Er is veel glas gebruikt. Dat scheelt elektriciteit voor

vieze ‘grijze water’ erbij. Na het fi lter is het water zo schoon dat het

de verlichting, ook al wordt er vrijwel uitsluitend ledlicht gebruikt.

in het oppervlaktewater mag. Het is ook het eerste kantoorpand dat

Aan de achterkant van het gebouw kan je ventileren door gewoon

stroom gaat produceren in plaats van gebruiken. Nou ja, op papier

een raam open te zetten. Voor het pand is veel Plato-hout gebruikt,

dan, zegt de voorlichtster. Over een jaar weten we of het echt werkt.

verduurzaamd hout uit Europa. Op het dak staan thermische en photovoltaïsche zonnepanelen. Maar bijzonder zijn vooral de planten die stroom opleveren. Met een

8

November 2011 nr 7

Tekst en foto: Michiel Wijnbergh

Onrust over onze natuurlijke staat

Ben ten Brink (030-2742210, [email protected]) en Leon Braat zijn werkzaam bij het Planbureau voor de Leefomgeving (PBL) respectievelijk Alterra Wageningen Universiteit en Research (WUR).

Het zal uitermate lastig zijn het globale biodiversiteitsverlies in de komende decennia af te remmen, laat staan te stoppen. Dat is niet vreemd als men bedenkt dat de wereldeconomie naar verwachting tot 2050 nog eens verdrievoudigt. Een grote uitdaging ligt bij de economische sectoren om veel zuiniger om te gaan met ruimte, energie en water. Op hun beurt kunnen consumenten bijdragen door in ieder geval minder vlees te eten. Maar is dat alles voldoende?

nu ca. 70%, dat wil zeggen dat van alle soorten op de wereld de populaties gemiddeld ongeveer 30% kleiner zijn geworden vergeleken met een weinig beïnvloede situatie. Dit komt overeen met een gebied ter grootte van ongeveer 4,5 maal de USA dat geheel is ontdaan van de oorspronkelijke soorten. De grootste verliezen zien we in die gebieden die van origine bos, savanne of grasland waren, van de gematigde streken tot de tropen. Niet toevallig zijn dit de gebieden waar de mens het beste gedijt. Het zijn ook de meest soortenrijke ecosystemen. Zoomen we in op het dicht bevolkte

Overal waar de mens ingrijpt, zien we een

voorkomen’, in het Engels ‘mean species

en geïndustrialiseerde Europa, dan zijn de

vergelijkbaar patroon: van veel oorspronke-

abundance’ (MSA), waarbij de populatie-

verliezen groter. Hier is het verlies ca. 60%

lijke soorten neemt het aantal individuen

omvang van de oorspronkelijke soorten

MSA en is in Nederland zelfs opgelopen tot

af. Een klein aantal – opportunistische –

wordt vergeleken met die in de weinig

ca. 85% (zie voor de MSA-cijfers figuur 1). De

nieuwkomers neemt geleidelijk hun plaats

verstoorde toestand. De MSA bedraagt

getallen voor Europa zijn overigens geflat-

in. Het verrassende is dat aanvankelijk zelfs de lokale soortenrijkdom toeneemt. Zelfs in het zwaar geïndustrialiseerde Nederland

Ontwikkeling biodiversiteit

komen nu meer gewervelde diersoorten en hogere plantensoorten voor dan in 1900.

Mean species abundance (%) 100

Wereld (exclusief Antarctica) Europa (EU27, Noorwegen, IJsland, Zwitserland, Albanië en voormalig Joegoslavië)

Deze paradox laat zich begrijpen met een voorbeeld uit de economische globalise-

80

ring. Net als de winkelstraten gaan ook de ecosystemen steeds meer op elkaar lijken. Geheel tegen de intuïtie in blijkt ‘soortenrijkdom’ hierdoor geen goede indicator voor het meten van biodiversiteit.

Verlies biodiversiteit De hoeveelheid biodiversiteit die er nog is –

Nederland 60

40

20

0 1700

1750

1800

1850

1900

1950

2000

2050

in de wereld, Europa en in Nederland – kan worden bepaald aan de hand van twee indicatoren. We concentreren ons in dit artikel op de landnatuur. De eerste indicator is het ‘gemiddeld soort-

Figuur 1: De ontwikkeling van biodiversiteit van 1700 tot 2050 voor de wereld, Europa en Nederland, geduid in termen van ‘mean species abundance’ (MSA), De tweede indicator is het natuurareaal dat nog vrijwel ongerept is, hier ‘wildernis’ genoemd. Wereldwijd is de wildernis ongeveer tot de helft teruggebracht. In Europa resteert nog slechts 15% wildernis, waarvan niets meer in Nederland.

November 2011 nr 7

9

teerd, omdat Europeanen een deel van hun

andere soorten om ruimte, licht, water en

mijnbaten van ecosysteemdiensten veelal

ecologische voetafdruk afwentelen naar

nutriënten.

en

buiten de afweging van personen, bedrijven

elders door het importeren van bijvoor-

aquacultuur vormen de voorlopige climax

en overheden gebleven. Hierdoor kan het

beeld voedsel, hout en veevoeder. Zo leidt de

van deze ontwikkeling, met grootschalige

bestaan dat boeren en vissers worden

Nederlandse consumptie tot een fl ink addi-

productie van energiegewassen als jongste

beloond voor de productie van goederen,

tioneel biodiversiteitverlies in het buiten-

loot aan de stam. De OESO-landen lopen

terwijl zij op grote schaal het productie-

land van ongeveer 180% MSA. Dit is te verge-

hierin voorop. Net als klimaatverandering

vermogen van de aarde aantasten. In het

lijken met een gebied ter grootte van bijna

lijkt niet meer de vraag aan de orde óf we

huidige economische systeem is nauwe-

tweemaal het Nederlands landoppervlak,

biodiversiteitverlies kunnen stoppen, maar

lijks voorzien in een terugkoppeling voor

dat geheel is ontdaan van de oorspronke-

meer hoe we het verlies kunnen beperken.

het laatste. Dit kan uiteindelijk tot chroni-

Kasteelt,

houtplantages

sche armoede leiden. In gebieden waar zich

lijke soorten en (dus) bijbehorende populaties. Hierbij is het biodiversiteitsverlies

Lose-lose

deze lose-losesituaties voordoen, verspeelt

door de productie van exportproducten in

Met de grootschalige conversie van natuur

de mens zowel de ecosystemen als de kans

Nederland in mindering gebracht en zijn de

in productiegerichte ecosystemen dringt

op meer welvaart zoals in aanzienlijke

klimaateffecten door uitstoot van broeikas-

zich een nieuw vraagstuk op. Wat zijn de

gebieden rond de Middellandse Zee, Azië,

gassen niet meegerekend.

consequenties op langere termijn? Zo is

Zuid Amerika en Afrika. Hierbij ontstaat

door de verwijdering van de oorspronkelijke

tevens het risico dat lokale veranderingen

soorten en onzorgvuldig beheer in de afge-

– bij een zekere omvang – plotseling veel

Is biodiversiteitverlies onvermijdelijk? De

lopen duizenden jaren 10-15 miljoen km

2

grotere ecosysteem- en klimaatverande-

mens vervangt soorten die economisch

land ecologisch gedegradeerd. Dit gebied

ringen in gang kunnen zetten buiten het

geen directe waarde hebben door een kleine

heeft – geheel of gedeeltelijk – het vermogen

geëxploiteerde gebied. Het probleem van

groep die dat wél hebben, zoals onze voed-

verloren organisch materiaal te produceren

deze omslagpunten is dat deze zich niet

selgewassen en landbouwhuisdieren. Bij

en dientengevolge vele functies, waaronder

goed laten voorspellen, zich snel kunnen

dit in cultuur brengen van ecosystemen

water- en klimaatregulatie. Het gaat om

voltrekken en in hoge mate onomkeerbaar

worden de facto regulerende, veelal onzicht-

ca. 8-12% van het wereldlandoppervlak en

zijn.

bare, ecosysteemdiensten zoals bodem-

staat gelijk aan 17-25% van het huidig plus

vorming en klimaatregulatie ingeruild ten

potentieel landbouwareaal. Degradatie door

Prognose

gunste van tastbare ecosysteemgoederen

onkundig gebruik vindt nog steeds op grote

Kan de mens zich in harmonie met de

zoals voedsel en hout. Daarnaast brengt de

schaal plaats.

natuur

Oorzaken

mens – onbedoeld – schade toe door onder

ontwikkelen?

Uit

een

recente

analyse voor de VN blijkt dat bij onveran-

meer vervuiling, klimaatverandering en

Door de focus op de kortetermijnbaten

derd beleid de biodiversiteit tot 2050 wereld-

versnippering. Dit proces is in essentie een

van ecosysteemgoederen via de markt, is

wijd waarschijnlijk met nog eens 10% MSA

directe competitie tussen de mens met

het zicht op de waarde van de langeter-

afneemt (zie figuur 1), oftewel een gebied

10

November 2011 nr 7

ter grootte van anderhalf maal de USA dat

energie- en voedselconsumptie, het biodi-

dingen en duurzamere land- en bosbouw,

geheel is ontdaan van zijn oorspronke-

versiteitsverlies in de eerste helft van deze

is succesvol geweest. De achteruitgang is

lijke soorten en bijbehorende populaties.

eeuw ongeveer kan halveren. Dit zal vooral

weliswaar niet gestopt, maar wel afge-

Het areaal wildernis neemt af tot ca. 38%.

het verlies in de bos- en graslandsystemen

remd. We zien een stabilisatie en lichte

Uit deze analyse blijkt voorts dat gebieds-

beperken.

verbetering van de moerassen, bossen en natuurgraslanden. Dat ligt niet alleen aan

bescherming alléén – bijvoorbeeld 20% areaal van alle typen natuur – minder helpt

Er zijn tot vandaag nog geen ‘realisti-

de oppervlaktevergroting, maar ook aan een

dan verwacht. De reden is dat er bij kleine

sche’ optiecombinaties gevonden om het

beter milieu en goed beheer. Open duin en

arealen beschermde natuur nog voldoende

mondiale verlies te stoppen. De verwachte

heide laten daarentegen een verslechtering

onbeschermde natuur overblijft voor econo-

sociaaleconomische expansie is daarvoor te

zien omdat de druk op deze leefgebieden nog

mische exploitatie; hierdoor gaat het biodi-

groot. Tevens blijkt uit berekeningen dat de

steeds hoog is.

versiteitverlies alsnog – maar nu elders

mondiale biodiversiteitcrisis, klimaatcrisis

Zoomen we verder in, dan zien we dat het

– door. Het effect van bescherming neemt

en voedselcrisis nauw met elkaar verbonden

goed gaat met die soorten die minder hoge

progressief toe bij hogere beschermingsper-

zijn. Oplossingen voor de ene crisis kunnen

eisen aan hun omgeving stellen. Echter, de

centages omdat dit een efficiëntere benut-

het probleem van de andere vergroten.

populaties van kwetsbare soorten nemen

ting van het land stimuleert. Hierdoor kan

Dit maakt de oplossing van deze vraag-

nog steeds verder af. Bovendien is het inmid-

de vraag naar méér land voor voedsel, hout

stukken er niet eenvoudiger op en vraagt

dels afgeslankte Nederlandse natuurbeleid

en energiegewassen, als gevolg van een

een beleidsomslag van sectoraal beleid naar

onvoldoende om te voldoen aan de staat

groeiende wereldbevolking en inkomen

integraal beleid. Bij de huidige economi-

van instandhouding van een groot aantal

(met resp. een factor 1,5 en 3), in de eerste

sche arrangementen worden personen en

soorten en habitats onder de Habitat- en

helft van deze eeuw worden getemperd.

bedrijven eerder beloond voor de productie

Vogelrichtlijn. Hieruit blijkt wederom hoe

Daarom is het belangrijk dat we naast

van harde goederen op korte termijn dan

moeilijk het is om – zelfs in een rijk land –

gebiedsbescherming ook efficiënter gaan

voor zachte publieke ‘diensten’ op lange

biodiversiteitsverlies te stoppen. Wel liggen

produceren: minder ruimte-, water- en ener-

termijn. Simpel gezegd, de boom krijgt pas

er voor Nederland significante kansen in het

giegebruik per eenheid product. Vooral de

waarde als hij geveld is.

verkleinen van de buitenlandse voetafdruk. Beperkte verbeteringen hebben een relatief

productie van vlees en zuivel vraagt veel ruimte en water. Uit de studie blijkt dat

EHS-beleid

groot effect in vergelijking tot de omvang

als we gebiedsbescherming combineren

Het in Nederland in de eind tachtiger

van de Nederlandse natuur. Ook hebben de

met efficiëntieverhoging in de land- en

jaren ingezette beleid voor de Ecologische

recente bezuinigingen er mede toe geleid

bosbouw én veranderingen in de mondiale

Hoofdstructuur (EHS), robuuste verbin-

dat er volop gediscussieerd wordt over de toekomst van het natuurbeleid: welke natuur vinden we belangrijk en wat hebben we er voor over? Een verbreding van de natuurdoelen ligt voor de hand. Het concept ecosysteemdiensten kan hierbij behulpzaam zijn.

Conclusies Al met al lijkt de conclusie gerechtvaardigd dat er biodiversiteit verloren gaat naarmate de mensheid meer materiële welvaart wenst. Zonder die trend te kunnen stoppen, kunnen we het verlies wel beperken. Dat vraagt een voortvarende en samenhangende aanpak van de economische sectoren in combinatie met natuurbescherming. Alleen technische oplossingen zijn niet afdoende. Veranderingen in consumptie lijken onvermijdelijk. Ook een heroriëntatie op natuurdoelen is nodig. Ben ten Brink en Leon Braat

November 2011 nr 7

11

Veranderende tijden

12

November 2011 nr 7

M

ensen die het over natuur hebben, bedoelen tegenwoordig meestal het landschap. Jarenlange ontkenning van deze

verandering in perceptie heeft de natuur tot iets elitairs gemaakt. Paradoxaal genoeg biedt juist het huidige kabinetsbeleid kansen om de natuur weer meer van de mensen te laten zijn.

November 2011 nr 7

13

De bezuinigingen op natuur en landschap zijn een feit. Wat opvalt in de reacties van de

Paul Makken en Ko Droogers (0348-431102, [email protected]) zijn werkzaam bij de ANWB.

natuurorganisaties is de verongelijkte toon. Alsof het echt zo is dat er bezuinigd wordt vanuit een gevoel van rancune. Toegegeven, de maatregelen gaan niet gepaard met een visie voor een duurzame koers en zijn voor een belangrijk deel penny wise – pound foolish. Maar natuurorganisaties moeten zich ook afvragen hoe het kan dat niemand op de barricaden klimt.

Stedelijk veld Een belangrijke verklarende factor is dat natuurbeleid gelijk is komen te staan met het ontwikkelen van nieuwe, ‘oorspronkelijke’ natuur, terwijl onze natuurbeleving veel meer geënt is op halfnatuurlijke landschappen. Nederlanders willen geen onderscheid maken tussen landschap en natuur. Sterker, natuur is iets wat niet bedreigend mag zijn en als het ware moet voortkomen uit het landschap waaraan men zelf al een identiteit hebben gegeven. Het begrip ‘regio’, net als ‘verbondenheid’ aan het landschap, heeft door de snelle na-oorlogse schaalvergroting een zeer snel proces ondergaan. In het verlengde hiervan ontstond de auto-afhankelijke samenleving, waardoor het ruimtelijke referentiekader van de Nederlander vloeiend en complex geworden is.

Sociologen

en

stedenbouwkundigen

gebruiken daarvoor graag de term ‘stedelijk veld’. Door de verbeterde infrastructuur zijn gemeenten in de ruimte én in de tijd aan elkaar gegroeid, waardoor voorzieningen relatief snel bereikbaar zijn geworden.

Boeren in de omgeving van Gouda protesteren tegen de plannen om van hun weilanden een ‘plas-dras’-gebied te maken.

Overheidsspeeltje

het opmerkelijk dat er bijna 20 jaar lang een

ject steeds meer werd ervaren als een over-

In het stedelijk veld wordt het onderscheid

duidelijke steun in de samenleving bestond

heidsspeeltje exclusief voor de natuur.

voor realisatie van de Ecologische

tussen plattelandsbewoner en stede-

Hoofdstructuur.

ling diffuser. Beide groepen hebben een functioneel natuur- en landschapsbeeld, ook al zijn de perspectieven anders. De een stelt productie voorop, de ander de visuele ervaring van een rurale idylle. Het resultaat

‘EHS werd steeds meer een exclusief overheidsspeeltje’

is in beide gevallen hetzelfde: als

Plus

dat

de resultaten er voor een moderne

stadstaat

Polarisatie Het keerpunt voor de politiek én voor de

als

publieke meningsvorming is het proces

Nederland mogen zijn: de

rondom de Natura 2000 gebiedsaanwijzin-

oppervlakte aan natuur

gen en beheerplannen. In de uitvoering door

evenals de kwaliteit van

Rijkswaterstaat en de provincies, onder regie

de gebieden is er fors op

van het Rijk, is te weinig rekening gehou-

vooruitgegaan. De positieve

den met de maatschappelijke context. Daar

resultaten zijn echter nooit op

kwam nog eens bij dat de betrokken partijen

len ze landschap en in het gebruik ervan zijn

een herkenbare manier gedeeld met de

verwikkeld zijn geraakt in vervreemdende

ze het als park gaan beleven. In dit licht is

bevolking. Geen wonder dat het grote pro-

discussies over dosis-effectrelaties, versto-

mensen spreken over natuur, bedoe-

14

November 2011 nr 7

effectindicato-

het top down ontwerpen en uitrollen van

de uitvoering van bepaalde beheermaatre-

ren en de validiteit van rekenmodellen. Het

nieuwe woongebieden, wil men werken

gelen die zonder een praktische communica-

gevolg was een scherpe en ongewenste pola-

vanuit de echte voorkeuren van de gebrui-

tiestrategie nogal rücksichtslos overkomen

risatie tussen landbouw, recreatie, natuur en

kers en de kwaliteiten van het gebied. En in

op mensen.

bouwers. En als er dan in de media berichten

plaats van het verkopen van een voorgebak-

opduiken van het soort dat een traditioneel

ken artist impression, wil men bewoners en

3) Geld

openluchtfestival niet doorgaat omdat de

gebruikers van een gebied daadwerkelijk

Geld kan fungeren als transactie- én

beschermde kwartelkoning verstoord kan

betrekken bij de planontwikkeling. Dat is

communicatiemiddel om natuur terug te

worden, dan krijgen mensen het gevoel dat

een erkenning van het feit dat burgers wel

brengen in de harten van de mensen. Tussen

de natuur c.q. het landschap van hen wordt

degelijk bereid zijn om meerdere belangen

natuurbeherende organisaties is een boei-

af te wegen. In dat kader kun je een

ende discussie losgebarsten over zaken als

positief proces in gang zetten

het harmoniseren van beheermethodes, het

van co-creatie, waarin de

bundelen van beheertaken en de mogelijk-

mensen kunnen meeden-

heden van natuurruilverkaveling. Dat is een

ken over de verschillende

goed begin: veel natuurgebieden kennen

manieren waarop water,

een sterk gefragmenteerde eigendoms- en

stad en land met elkaar

beheersituatie. Als dat op een kaart wordt

verweven kunnen worden.

weergegeven, is in één oogopslag te zien dat

Waarom zouden natuur- en

het beheer van het totale gebied te duur is.

ringsgevoeligheidsklassen,

afgenomen. Grootse projecten kunnen gefrustreerd worden door een cumulatie van schijnbaar triviale oorzaken.

Tijd voor een nieuwe visie Natuur- en landschapsorgani-

‘Geld kan natuur terugbrengen in de har ten van mensen’

saties zouden vanuit een sterk zelfbewustzijn

moeten

zorgen

dat gewenste maatschappelijke doelen samenvallen met de subjectieve waarde

dat

Ook worden verkenningen uitgevoerd voor

niet organiseren? En daartoe zelfs

landschapsorganisaties

het ontwikkelen en delen van expertise op

strategische grondposities innemen?

het gebied van commercieel vastgoedbeheer van monumentale gebouwen. Dat is even-

die mensen toekennen aan natuur. Want dáár gaat het uiteindelijk om: natuur terug-

2) De samenleving betrekken

eens een positieve ontwikkeling. Het subsi-

brengen bij de mensen. Dat zou ook de basis

Ruim driekwart van de Nederlanders heeft

diestelsel zoals we dat tot nu toe kennen,

moeten zijn van een nieuwe visie op natuur,

warme gevoelens voor het landschap in

geeft toch te weinig prikkels voor onderne-

met de volgende drie kernelementen:

zijn directe omgeving, waarvan een kwart

merschap ten bate van natuur. Natuur- en

deze gevoelens omzet in actie. Dat zijn nog

landschapsorganisaties hoeven echt niet her

1) Ruimte voor nieuwe vormen van

steeds om en nabij drie miljoen mensen. Je

en der golfcourses aan te leggen om toch via

ondernemerschap

kunt ze helpen met het opzetten van vereni-

de markt verweven te raken met de maat-

Meer en meer is men van mening dat inves-

gingen of stichtingen door kennis te delen

schappij en een betekenisvolle relatie op te

teren in water, klimaatadaptatie, natuur en

en voorzieningen voor landschapsbeheer

bouwen met hun leden.

landschap de voortstuwende kracht wordt

toegankelijker te maken. En je kunt scholen

van gebiedsontwikkeling. In plaats van

– en daarmee ook de ouders – betrekken bij

Tot slot Veranderende tijden vragen om andere benaderingen. Soms lijkt een ontwikkeling slecht en bedreigend, zoals de huidige bezuinigingen, maar het zet ook aan het denken. Hebben we het wel goed gedaan of wordt het niet eens tijd voor een andere benadering? Laat de natuur van en voor de mensen zijn, dat is zowel voor de natuur als voor de mens een wervend perspectief.

Paul Makken en Ko Droogers

November 2011 nr 7

15

NIEUW BELEID GEVRAAGD W

ereldwijd hebben landen op basis van internationale

(inclusief het delen van kennis en het mobi-

afspraken geprobeerd de achteruitgang in biodiversiteit te

liseren van fi nanciën). De Europese Unie heeft recent haar nieuwe biodiversiteit-

remmen. Tevergeefs. Om daadwerkelijk succes te boeken moet over

strategie uitgebracht die aangeeft hoe de EU

de grenzen van het traditionele natuurbeleid heen worden gekeken.

bijdraagt aan deze mondiale doelen. In de strategie staat verwoord dat het verlies van biodiversiteit in Europa moet zijn gestopt

De Balans van de Leefomgeving (PBL, 2010)

Route naar 2020

per 2020, evenals de degradatie van ecosys-

constateert dat de achteruitgang van de

Binnen de Conventie inzake Biologische

teemdiensten, terwijl de inzet van de EU om

biodiversiteit in Nederland niet is gestopt.

Diversiteit (CBD) wordt sinds 1992 gepro-

het mondiale verlies tegen te gaan wordt

Populaties

vergroot.

Lijst)

beerd mondiaal een vuist te maken tegen

soorten en de natuurkwaliteit van kwets-

van

kwetsbare

(Rode

de achteruitgang van de biodiversiteit. De

bare ecosystemen gaan nog steeds achteruit

Conventie richt zich vooral op de toegang tot

Over grenzen stappen

(figuur 1). Waar populaties kleiner worden

genetische bronnen en een eerlijke verdeling

Om de achteruitgang van de biodiversiteit

en van elkaar geïsoleerd raken, neemt ook

van de opbrengsten. Op de COP10 van de CBD

te remmen zullen de grenzen van dit tradi-

de genetische diversiteit af. Dan ontstaat het

(oktober 2010, Nagoya) is een strategisch

tionele natuurbeleid gepasseerd moeten

risico dat populaties zich steeds slechter aan

plan aangenomen, met concrete doelen tot

worden.

kunnen passen aan veranderende omstan-

2020. Deze doelen omvatten bijvoorbeeld de

krachten op het mondiale biodiversiteit-

digheden. Wel is als gevolg van de uitbrei-

afspraak om 17% van het land en 10% van de

verlies veranderen namelijk niet door het

ding en herstel van natuur en de verbetering

zee te beschermen. Andere doelen hebben

instellen van een beschermingsregime. De

van de milieucondities de achteruitgang

betrekking

op

groeiende wereldbevolking, de economische

geremd. Waar het leefgebied is uitgebreid,

verduurzaming van de landbouw, bosbouw

groei, de daarmee samenhangende verande-

inclusief gunstiger milieucondities, nemen

en visserij, en op het aan een ieder toegang

ringen in consumptiepatronen en niet-duur-

de populaties van veel soorten zichtbaar toe.

bieden tot de voordelen van biodiversiteit

zame vormen van productie zetten de biodi-

op

ecosysteemdiensten,

De

onderliggende

drijvende

versiteit wereldwijd verder onder druk. Het ombuigen van deze trend vereist een inzet gericht op 1) het combineren van functies, 2) het stimuleren van duurzame productie, en 3) het waarderen van de diensten van natuur en biodiversiteit. 1. Functies combineren De groeiende wereldbevolking leidt tot een verdere exploitatie van natuur. Voor de mens nuttige functies – ecosysteemdiensten – verdwijnen daarbij ook, bijvoorbeeld het watervasthoudend vermogen in bergbossen. Verlies van bodembescherming leidt tot versnelde waterafvoer, erosie, overstromingen en modderstromen. Voor Nederland belangrijke ecosysteemdiensten zijn bijvoorFiguur 1. De Rode Lijstsoorten, van kritiek belang voor hun omgeving, blijven ondanks de beleidsinspanningen achteruitgaan, terwijl minder kritische soorten het beter gaan doen.

16

November 2011 nr 7

beeld bestuiving en wateropvang, terwijl in brede zin een mooi landschap om te recre-

Mark van Veen ([email protected]) en Tonnie Tekelenburg zijn werkzaam bij het PBL, Marlies Sanders bij WUR-Alterra.

De Natura 2000-gebieden vormen de kern van het Europese biodiversiteitbeleid en het zijn in Nederland de natuurparels. De Oostelijke Vechtplassen, hier bij Kortenhoef, vormen een onderdeel van dit Europese netwerk. Foto: PBL

eren ook als een dienst kan worden gezien.

Verduurzaming

is

behoefte aan natuur en landschap. Bij de

Behoud van deze diensten laat zich combi-

erop gericht deze problemen te voorkomen.

toegang tot natuur in Nederland gaat het

neren met biodiversiteitbehoud, maar kan

Helaas vormen duurzaam gemaakte (gecer-

over het bieden van ruimte voor sport,

in hoog-productieve agrarische systemen

tificeerde) producten nog maar een beperkt

ontspanning en verwondering. Dit gebruik

wel ten koste gaan van de productiefunctie.

onderdeel van de markt. Producenten willen

is gebaat bij een afwisselend en multifunc-

Vaak wordt aangenomen dat voor een

het productiesysteem wel verduurzamen,

tioneel landschap. Het beter waarderen van

ecosysteemdienst een intact en natuurlijk

maar zonder dat dit ten koste gaat van de

natuur en biodiversiteit is nodig om deze

ecosysteem nodig is, maar de dienst kan ook

productiviteit en de economische rentabi-

aspecten een plaats te geven in de economie,

door deelsystemen geleverd worden.

liteit. Consumenten kunnen deze ontwik-

en geeft dan een aanvulling op het traditio-

keling stimuleren door duurzame, gecerti-

nele natuurbehoud.

van

productieketens

2. Duurzaam gebruik

ficeerde artikelen te kopen. Ook de overheid

De achteruitgang van de biodiversiteit is het

kan een stimulerende rol spelen.

grootst in gebieden waar landbouw, bosbouw

Uitdagingen Er liggen dus meer dan genoeg uitdagingen

en visserij intensief plaatsvinden. Zo neemt

3. Waarderen van natuur

om het verlies aan biodiversiteit een halt

in Nederland de biodiversiteit in het agra-

Het Millennium Ecosysteem Assessment

toe te roepen. Wereldwijd is op de COP10 in

rische gebied onverminderd af (figuur 2).

(2005) ziet biodiversiteit als de basis-

Nagoya onderschreven werk te maken van

In de derde wereld leidt de productie voor

voorwaarde voor de kwaliteit van leven.

deze uitdagingen. De Natuurverkenning

agro-export tot dezelfde achteruitgang van

De wereldeconomie draagt bij aan de

geeft via de oriëntaties en kijkrichtingen

biodiversiteit. Bovendien leidt het intensieve

welvaartsverhoging, maar leidt ook tot

een beeld van hoe dit er voor Nederland

gebruik daar tot sociale problemen, vooral

een scheve verdeling van de toegang en

uit kan zien. De vertaling in beleid is de

waar de snelle expansie van productie voor

profijt van natuurlijke rijkdom. Voor bewo-

volgende uitdaging.

agro-export de lokale voedselproductie onder

ners in de derde wereld krijgt biodiversi-

druk zet. Boeren trekken verder de bossen

teit namelijk geen waarde als het gebruik

Mark van Veen , Tonnie Tekelenburg en

in om opnieuw een boerderij te stichten of

door enkelen gemonopoliseerd en vermarkt

Marlies Sanders

worden, als die mogelijkheid er niet is, kwets-

wordt. Ook in Nederland hebben mensen

baar voor armoede.

voor hun lichamelijk en geestelijk welzijn

November 2011 nr 7

17

Woonomgeving is gezondheidsmeter V oelen we ons prettiger in een groene omgeving? Het antwoord

werden ook minder vaak gerapporteerd in

hierop is: Ja! Maar hoe zit het met de relatie tussen groen en

groenere woonomgevingen.

gezondheid? En waar uit die gezondheidswinst zich in?

Weer blijkt het te gaan om een aanzienlijke relatie. De kans dat mensen met depressieklachten bij de huisarts komen is 1,33 keer zo hoog wanneer mensen wonen in een omge-

Bewoners van wijken met veel groen voelen

Gezond zijn

zich gezonder. De relatie blijkt sterk te zijn.

Mensen voelen zich niet alleen gezonder

De kans dat iemand zich ongezond voelt

als ze in een groenere omgeving wonen, ze

De relatie tussen groen en gezondheid blijkt

is 1,5 maal zo groot in een woonomgeving

bezoeken ook minder vaak de huisarts. In

het sterkst te zijn voor kinderen, jongeren,

met weinig als in een woonomgeving met

een Nederlandse studie – met een studie-

ouderen en mensen met een lage sociaal-

veel groen (resp. 10% en 90% groen in een

populatie van 345.000 personen – bleek dat

economische status. Dit komt waarschijnlijk

straal van 3 km om het huis). Daarbij is reke-

mensen die wonen in een groenere omge-

doordat deze bevolkingsgroepen gemiddeld

ning gehouden met sociaal-economische

ving minder vaak bij de huisarts kwamen

meer tijd doorbrengen in hun directe woon-

verschillen: mensen die het zich kunnen

met angststoornissen en depressie.

omgeving. Verder blijkt de gezondheidswinst het grootst in buurten waar de grote

permitteren om in een groene omgeving te wonen zijn immers vaak rijker en hoger

Andere aandoeningen, waaronder diabetes,

opgeleid, en om die redenen gezonder.

hoge bloeddruk, hartklachten en migraine,

18

November 2011 nr 7

ving met weinig groen.

hoeveelheid groen ook van hoge kwaliteit is.

Inge van den Broek (0900-3686868, I.vd. [email protected]), werkzaam bij resp. GGD'en Brabant / Zeeland en bij GGD Rotterdam-Rijnmond, namens de landelijke GGD werkgroep groen en gezondheid.

Verklaring

mate een buurt sterker verstedelijkt is.

luchtvochtigheid en temperatuur en scha-

Hoe komt het nu precies dat mensen met

Mensen ontmoeten elkaar in plantsoenen of

duwwerking. Daarnaast kunnen bomen

meer groen in hun woonomgeving zich

gemeenschappelijke tuinen. Op deze manier

en struiken vervelend verkeerslawaai of

gezonder voelen en gezonder zijn? De

kunnen groene ruimten sociale isolatie

volgende zes aspecten kunnen hierbij een rol

en eenzaamheid doorbreken – een

spelen:

probleem dat vooral ouderen en alleenstaanden betreft.

1. Stressreductie

Ongeveer een kwart van

De belangrijkste reden voor de positieve

de relatie tussen groen en

relatie tussen woonomgeving en gezond-

gezondheid is te verklaren

heid is het stressreducerende effect van

door het feit dat de bewo-

groen. Een groot aantal onderzoeken toont

ners van groenere buurten

aan dat uitzicht op groen en het verblijf in

meer sociale cohesie ervaren en

de natuur een positieve invloed hebben op

zich minder eenzaam voelen.

hinderlijke geluiden van industrie maskeren. Ritselende bladeren en het ruisen van de wind door de

‘Grote gezondheidswinst bij hoge groenkwaliteit’

bomen wordt door de meeste mensen ervaren als prettig in plaats van hinderlijk. Bomen en planten kunnen ook de luchtkwaliteit iets verbeteren doordat ze fijnstofdeeltjes afvangen. Helaas geldt dit niet voor de meest schadelijke

deeltjes: ultrafijn stof. Verder geldt dat veel

stemming, concentratie, zelfdiscipline en fysiologische stress. Mensen die in een groe-

4. Positief effect op ontwikkeling

bomen op een rij in een straat ook kunnen

nere omgeving wonen zijn beter bestand

Een groene woon- en speelomgeving heeft

functioneren als ‘dak’, waaronder de fijnstof

tegen stressvolle situaties. Zij rapporteren

een positieve invloed op de motorische

blijft hangen. Bovendien is er een behoor-

minder gezondheidsklachten tijdens en na

ontwikkeling van kinderen en het speel-

lijke hoeveelheid bomen nodig voor een sub-

een stressvolle gebeurtenis, bijvoorbeeld het

gedrag. Ook blijkt dat groen een gunstige

stantiële verbetering van de luchtkwaliteit.

overlijden van familielid of vriend, schei-

invloed heeft op de cognitieve en emoti-

ding of ontslag.

onele ontwikkeling, alhoewel de weten-

Geen luxe

schappelijke onderbouwing hiervoor iets

Het mag duidelijk zijn dat groen in de wijk

minder sterk is.

geen luxe is. Het is een onderdeel van het

2. Stimulans tot bewegen Een groene omgeving is aantrekkelijk,

dagelijks leven en draagt in belangrijke 5. Bevordering zingeving

nodigt uit tot bewegen en verbetert daarmee de gezondheid van mensen. Tot nu toe is deze stimulerende werking van groen niet aangetoond bij volwassenen. Wel bij kinderen: in wijken met veel groen

bewegen

‘Groen in de wijk is geen luxe’

kinderen

meer en ligt het percentage kinderen met overgewicht 15%

mate bij aan het welzijn van de bewoners.

Mensen voelen zich prettig in

Het is daarom van belang dat gemeenten

het groen. Uit onderzoek zijn

bewust omgaan met groen bij de ontwikke-

aanwijzingen dat groen een

ling van ruimtelijke plannen en inrichting

bijdrage kan leveren aan

van wijken.

persoonlijke ontwikkeling en zingeving. Dit reflectieen zingevingsproces is erg

Inge van den Broek en Ingrid Walda

belangrijk voor het fysiek, psychisch en sociaal welbevinden.

lager dan in wijken zonder groen. 6. Verbetering microklimaat 3. Meer sociale contacten

Een groene omgeving zorgt voor een aan-

Buurtgroen heeft een positief effect op

genamer klimaat in de stad, via dempen

sociale cohesie. Dit effect neemt toe naar-

van de wind, minder schommelingen in

November 2011 nr 7

19

ALLE HENS AAN DEK verandering, doordat zij koolstof onttrekt

De natuur van de Noordzee staat onder druk en de veerkracht van het ecosysteem is afgenomen. De biodiversiteit is er minder dan 50% van die in de natuurlijke, ongestoorde situatie. Is dat erg? En zo ja, wat moet er gebeuren om, met inachtneming van de gebruiksfuncties, de biodiversiteit te verbeteren?

aan de lucht en laat bezinken.

Naar een gezonde zee Een gezond ecosysteem met een grote biodiversiteit levert veerkracht op. Dat is van belang voor het opvangen van de effecten van klimaatsverandering, maar ook voor de visserij. Een veerkrachtige zee is altijd vol vis en kan het wegvallen van een soort, door bijvoorbeeld een ziekte, opvangen. Alleen

De Noordzee is voedselrijk en telt grote

teiten neemt de ruimtedruk op de Noordzee

is de Noordzee momenteel niet gezond:

aantallen dieren. Het is een kraamkamer

toe en botsen economische belangen. De

vervuiling van water en lucht, overbe-

en paaigebied voor vissen. Vogels van over

scheepvaartsector wil geen windparken in

viste visbestanden, een verstoorde bodem,

de hele wereld komen hier bijtanken op

de buurt van havens of scheepvaartroutes.

lage biodiversiteit in relatie tot de potentie.

hun trekroutes. Verschillen in diepte, stro-

Vissers zien door de toename van andere

De natuur staat onder druk en de veer-

mingen en bodemsoort geven het water

gebruiksfuncties hun visgebieden kleiner en

kracht van het ecosysteem is afgenomen.

onder de zeespiegel een afwisselend uiter-

kleiner worden.

Wat kunnen we doen om haar gezonder te maken? Volgens Stichting De Noordzee is

lijk. Scheepswrakken, palen van boorplatforms en windturbines zorgen voor harde

Een zee vol leven heeft ook een belang-

er niet één oplossing, maar zullen overheid,

structuren, waardoor er hier andere soorten

rijke recreatieve functie. Zee en strand

bedrijfsleven en NGO's samen, via verschil-

leven dan op de zanderige zeebodem.

trekken sporters en recreanten naar de kust.

lende wegen, moeten werken aan herstel.

Zeeanemonen, dodemansduim en kabel-

Noordzeeduikers vertellen met passie over

Daarbij moet het ecosysteem voorop staan.

jauw vinden er beschutting en een leefge-

al het moois dat ze onder water tegenkomen.

Alleen binnen die randvoorwaarde is duur-

bied. Mosselen hechten zich aan de bovenste

Zeilers die een zeehond of walvis ontmoeten

zaam gebruik mogelijk. Dit betekent dat

meters van de palen. Op al dat leven komen

vergeten het nooit meer.

van alle partijen inzet wordt gevraagd, ook fi nancieel.

weer andere dieren af. Bezoekers van het strand ervaren de zee

Meerwaarde

intenser wanneer ze weten dat er onder

Belangrijke stap op weg naar een gezonde

Minder bekend is dat de Noordzee een

die golven een hele wereld verborgen is.

zee is het ontwikkelen van een integrale

belangrijke drager voor de Nederlandse

Sportvissers vangen graag allerlei soorten

visie

economie is. Schepen vervoeren grond-

vis. Een schone zee is bovendien belangrijk

leidend zijn voor wat mag en niet mag op de

stoffen en producten van over de hele wereld

voor zwemmers en surfers.

Noordzee; zonering van functies kan daarbij

over

ruimtegebruik.

Deze

moet

een goed hulpmiddel zijn. Verder liggen

naar de Nederlandse havens. Olie en gas worden gewonnen uit de zeebodem. Zand

Daarnaast bepaalt de Noordzee in belang-

op het Nederlands deel, anderhalf keer zo

wordt van de bodem gehaald voor de bouw

rijke mate het klimaat van Nederland, waar-

groot als Nederland, tien extra bijzondere

en voor de bescherming van onze kustlijn.

door

tussen

gebieden met bodemkenmerken die een

Windmolens halen energie uit zeewind.

zomer en winter niet zo groot zijn en er

positief effect hebben op het dierenleven;

Vissers voorzien ons van vis, schaal- en

het hele jaar rond neerslag valt. Bovendien

deze gebieden moeten extra beschermd

schelpdieren. Door de toename van activi-

dempt de Noordzee de effecten van klimaat-

worden

20

November 2011 nr 7

de

temperatuurverschillen

met

concrete

maatregelen.

Sytske van den Akker en Ike Span (i.span@ noordzee.nl) zijn werkzaam bij de Stichting De Noordzee.

Bescherming is eveneens nodig voor soorten die de hele Noordzee gebruiken, zoals de bruinvis. Verder moet al het gebruik van de Noordzee duurzaam worden. Dit zal investeringen vragen van

‘Gezond ecosysteem lever t veerkracht op’

de sectoren en overheden, maar levert uiteindelijk ook de kans op om tot in lengte van dagen gebruik te kunnen maken van de zee. Vissers kunnen hun vis blijven vangen, zandwinnaars hebben genoeg zand

op te graven enz. Tot slot is meer aandacht nodig voor de baten van een gezond ecosysteem. Momenteel ligt in discussies het accent voornamelijk op de kosten van maatregelen. Bijvoorbeeld investeringen in andere technieken of vermindering van een activiteit. Voor de baten, namelijk het verkrijgen van een gezond ecosysteem met de mogelijkheid voor duurzaam gebruik in de toekomst, is nog te weinig aandacht. De Noordzee is van onschatbare waarde. Wij van Stichting De Noordzee zullen daarom blijven werken aan een schone, gezonde en veilige Noordzee met ruimte voor duurzaam gebruik.

Sytske van den Akker en Ike Span Informatie: www.noordzee.nl.

November 2011 nr 7

21

Foto: Roel Slootweg

Meerwaarde verzilveren D

e Nederlandse planpraktijk speelt niet of nauwelijks in op de

temen leveren. Hierbij wordt een onder-

positieve maatschappelijke en economische gevolgen van

scheid gemaakt naar diensten die van direct

investeren in natuur. Integendeel, het aspect natuur is verworden tot

hout, vezels, genetische bronnen, etc.),

juridische haar-kloverij. Hantering van het begrip ‘ecosysteemdien-

regulering (regulering van klimaat, lucht-

sten’ maakt het mogelijk om wel de echte gevolgen van ruimtelijke

ving, etc.), culturele diensten (recreatie en

ingrepen in beeld te brengen.

toerisme,

menselijk nut zijn: productie (water, voedsel,

kwaliteit, water en erosie, plagen, bestuilandschapsbeleving,

religieuze

of kunstzinnige inspiratie, wetenschap, etc.), en ondersteunende diensten die nodig

Vrij snel na de publicatie van de Millennium

hebbenden zijn die deze diensten op de een

zijn om ecosystemen te laten functioneren

Ecosystem Assessment in 2005 is de

of andere manier waarderen. De studie

(bodemvorming, fotosynthese, kringlopen

term

gemeengoed

geeft een wereldwijd overzicht van de 27

van nutriënten en water, etc.). De instand-

geworden. De term impliceert dat er belang-

belangrijkste diensten die onze ecosys-

houding van biodiversiteit kan ook als

22

‘ecosysteemdiensten’

November 2011 nr 7

Roel Slootweg ([email protected]), zelfstandig adviseur bij SevS advies voor natuur en leefomgeving, is hoofdauteur van de richtlijnen voor biodiversiteit in plan- en project-m.e.r van de Conventie inzake Biologische Diversiteit (CBD).

Waardering

Voordelen m.e.r –praktijk

Een ecosysteem, ofwel een gebied, is per

Voor de m.e.r -praktijk in Nederland biedt de

defi nitie multifunctioneel; het levert meer-

(h)erkenning van ecosysteemdiensten een

dere

eerder

aantal grote voordelen. In 2006 aanvaardde

genoemde duinen langs onze kust leveren

diensten

tegelijkertijd.

De

de CBD hiertoe al vrijwillige richtlijnen. Het

naast veiligheid ook drinkwater, recrea-

aspect natuur is in Nederland verworden

tieruimte, instandhouding van een groot

tot juridische haarkloverij, waarin de regels

aantal plant- en diersoorten, en woongenot

tot in het extreme worden uitgeplozen en

dienst worden opgevat, met toekomstige

voor de happy few. Een gebied kent dan ook

vastgelegd; de relatie tot de biologische en

generaties als direct belanghebbenden.

meerdere (groepen van) belanghebbenden,

maatschappelijke werkelijkheid dreigt zoek

vaak met tegenstrijdige belangen. Door deze

te raken. Dit wordt versterkt door het feit

Agenderende functie

diensten en de bijbehorende belangheb-

dat er geen oog is voor de positieve maat-

Het feit dat ecosysteemdiensten aan belang-

benden in beeld te brengen en zo mogelijk in

schappelijke en economische gevolgen van

hebbende

of

een planproces te betrekken, is het duidelijk

investeren in natuur. Het gevolg van deze

bedrijven gekoppeld kunnen worden, maakt

wie de winnaars en wie de verliezers zijn

juridisering is dat al het levende wat buiten

het een sterk concept om biodiversiteit op

van ingrepen in een gebied. Op transparante

de formele wettelijke bescherming valt ook

de agenda van besluitvorming te krijgen.

wijze kan een afweging gemaakt worden

zo veel mogelijk buiten beeld gelaten wordt,

Ingrepen in de omgeving die gevolgen

over deze gevolgen, inclusief de eventuele

om nog meer problemen te voorkomen.

hebben voor de levering van deze diensten

mitigerende of compenserende maatre-

Echter, om het ‘systeem aarde’ in stand te

kunnen vertaald worden in maatschap-

gelen. Een belangrijk hulpmiddel hierbij is

houden en ook voor de toekomstige genera-

pelijke consequenties, waarbij de groepen

het feit dat aan belanghebbenden gevraagd

ties een werkende en leefbare planeet achter

die in hun belangen geraakt worden duide-

kan worden om ecosysteemdiensten te

te laten, zal er toch aandacht moeten komen

lijk in beeld kunnen komen. Deze groepen

waarderen, in geld of in een door henzelf

voor de essentiële processen die ons van

kunnen proactief betrokken worden in plan-

aangedragen waardering. Deze waarden

dienst zijn om te overleven. Biodiversiteit

processen, of reactief van zich laten horen

kunnen meegewogen worden in de vergelij-

speelt daarin een allesoverheersende rol.

in inspraakprocedures of via de rechter.

king van alternatieven in bijvoorbeeld een

Het zal duidelijk zijn dat deze processen zich

Het altijd als ingewikkeld afgeschilderde

milieueffectrapportage of planproces.

ook buiten beschermde gebieden afspelen

individuen,

organisaties

en dat deze in een m.e.r. in beeld gebracht

concept ‘biodiversiteit’ wordt op deze manier vertaald naar heel begrijpelijke en tastbare

Het risico van het uitdrukken van ecosys-

zaken, waarbij alle belanghebbende groepen

teemdiensten in geld is dat deskundigen

in beeld komen.

al snel een voor belanghebbenden ontoe-

Het herkennen van ecosysteemdiensten

Deze benadering past naadloos in een

gankelijke en dus niet-transparante ‘black

biedt de mogelijkheid voor de opstellers

box’ kunnen creëren, waaruit als

van een m.e.r. om te ontsnappen aan het

ultieme waarheid een getal

afvinken van verplichte juridische vakjes.

komt rollen. De vele aan-

Hierdoor kunnen zij weer nadenken over de

names die hieraan ten

echte gevolgen van ingrepen in de omge-

grondslag liggen en het

ving, deze in overleg met belanghebbenden

gebiedsgerichte benadering waarin belangen op een geïntegreerde wijze tegen elkaar afgewogen kunnen worden. Een ecosysteem is in de definitie van de Conventie inzake Biologische Diversiteit (CBD) een ruim-

‘Natuur is ver worden tot juridische haarkloverij’

telijke eenheid die in grootte kan variëren van een zand-

moeten worden.

feit dat de economen het

in beeld brengen en op een transparante

zelf nog steeds niet eens

wijze bediscussiëren. En natuurlijk worden

zijn over de rol en hoogte

ook de wettelijke kaders in beeld gebracht,

van de discontovoet, maakt

niet als doel van de studie, maar als hulp-

het instrument van economische

middel om tot een verantwoorde afweging

waardering in veel gevallen moeizaam.

te komen. Om duurzaamheid en leefbaar-

is. Dit wordt verder uitgewerkt in de door de

Bovendien heeft de Commissie m.e.r. in een

heid van ons land goed in beeld te brengen

Conventie gepropageerde ecosysteembena-

recent rapport laten zien dat juist op strate-

biedt de vertaling van de omgeving naar

dering, waarin begrenzing van zowel gebied

gisch niveau een participatieve, niet-gemo-

ecosysteemdiensten een positieve en inspi-

als thematiek in samenspraak met belang-

netariseerde waardering van ecosysteem-

rerende uitweg uit de huidige verkokerde en

hebbenden worden vastgesteld. In deze visie

diensten daadwerkelijk invloed kan hebben

gejuridiseerde praktijk.

is een ecosysteem dan ook geen natuurlijke,

op besluitvorming.

korrel tot aan de gehele aardbol, afhankelijk van het issue dat aan de orde

door biologen vastgestelde eenheid, maar

Roel Slootweg

kan het ook een gebied zijn dat door langdurig menselijk ingrijpen is gevormd.

November 2011 nr 7

23

Ecosysteemdiensten Milieu is uit. En de huidige regeringscoalitie handelt daar naar. Het versterken van het ondernemerschap en geld verdienen heeft prioriteit. Milieu wordt geafficheerd als een linkse hobby. Milieuregels kosten geld en zijn vervelend. Dat is kortzichtig en onjuist. Ik durf de stelling aan dat milieumaatregelen fi nancieel voordelig zijn. Voor alle maatregelen worden tegenwoordig verplicht zogenaamde ‘cost-benefit analyses’ (CBA’s) gemaakt. Ik ken geen voorgestelde maatregelen waarvoor de baten lager zijn dan de kosten. Kritiek op CBA’s is dat de baten toevallen aan de BV Nederland via bijvoorbeeld minder ziekenhuisopnames en langer gezond leven, terwijl de kosten voor rekening zijn van de industrie, landbouw, automobilist e.d. Maar, macro-economisch spint een land er wel degelijk garen bij en dat zou de regering en politiek toch moeten aanspreken. Het nut van milieumaatregelen is voor mij zonneklaar. Een kosten-batenanalyse motiveert mij niet extra. Toch wordt koortsachtig gezocht naar argumenten om ‘rechts’ in te laten zien dat milieumaatregelen nodig zijn. De nieuwste hype is het concept ‘ecosysteemdiensten’. Het idee achter dit concept is dat ‘de ecosystemen op aarde talloze functies voor de mens hebben van de productie van voedsel tot het zuiveren van lucht en water en het reguleren van ons klimaat. De maatschappelijke baten die mensen halen uit ecosystemen worden ecosysteemdiensten genoemd’ (PBL brochure, maart 2010). Tsja, denk ik dan. Is dit een nieuw inzicht? Is de mens niet volledig afhankelijk van de aarde?

24

November 2011 nr 7

Is het nou echt nodig om eerst alle diensten in kaart te brengen, ze dan te gaan waarderen in geld en om daarna tot de conclusie te komen dat de aarde ons onbetaalbare diensten bewijst? Zo besparen vleermuizen in de VS de landbouw 23 miljard dollar per jaar aan insecticiden. Zonder bijen vervalt ongeveer een derde van ons voedsel (fruit, tomaten, paprika’s e.d.). Behalve dat ons dieet wel erg eentonig wordt, zal het duidelijk zijn dat het hier om vele miljarden gaat. Zonder bossen loopt het klimaatprobleem pas echt uit de hand. We zijn momenteel jammer genoeg met een wereldwijd experiment bezig om dat aan te tonen. Met dit soort voorbeelden kan ik wel even doorgaan. Helpt het concept ecosysteemdiensten ons dan helemaal niet? Ik denk inderdaad dat het uitwerken daarvan enkel tot uitstel leidt. De uitkomst staat op voorhand vast. De kosten van het vervuilen van ons milieu zijn vele malen hoger dan de kosten van milieumaatregelen. Het optuigen van ecosysteemdiensten, het berekenen en vervolgens bediscussieren van de kosten en baten gaat veel tijd kosten. Het is een excuus om voorlopig niets te doen. Onze aarde, de natuur en onze gezondheid zijn onbetaalbaar. Dit heeft niets te maken met ‘links’ of ‘rechts’. Iedereen die wat beter nadenkt over het belang van natuur en gezondheid zal tot deze conclusie komen. Dwarsliggers probeert verbanden te leggen, maar kan ook dwars tegen gevestigde meningen in gaan.

INVESTEREN LOONT

November 2011 nr 7

25

Dr. Rudolf S. de Groot (0317-482247, [email protected]) is verbonden aan de Wageningen University, Leerstoelgroep Milieusysteemanalyse.

E

r zijn fundamentele veranderingen nodig, anders blijft het

kort samengevat, af en toe aangevuld met

tegengaan van biodiversiteitsverlies dweilen met de kraan open.

informatie uit andere bronnen.

De herstelkosten worden nu al geschat op 3-5% van het BNP. Zolang

Perverse subsidies afbouwen

dit niet gebeurt, leven we in feite op kosten van het arme deel van de

Wereldwijd geven we nog steeds 1-2 triljoen

wereldbevolking en van toekomstige generaties.

landbouw, visserij, bosbouw (ontbossing)

dollar uit aan subsidies voor niet-duurzame etc. Lang geleden was het nuttig de primaire sector te subsidiëren, nu is dat het paard

The Economics of Ecosystems & Biodiversity

die uit alle studies naar voren komt is dat in

achter de wagen spannen. De inkomsten

(TEEB). Dat is de titel van een eind 2010 gepre-

het algemeen slechts 25-30% van de econo-

van deze niet-duurzame activiteiten dekken

senteerde wereldwijde analyse naar het

mische waarde van ecosysteemdiensten ‘in

vaak niet eens de directe kosten. Daar komt

belang van ecosystemen en biodiversiteit

de markt’ zit: voornamelijk voor productie-

bij dat de zogenaamde externe effecten

voor economie en welzijn. De studie geeft

doeleinden (voedsel, grondstoffen) en enkele

vaak kosten veroorzaken die een veelvoud

een overzicht van zowel de economische

culturele diensten zoals recreatie. De rest

zijn van de ‘winst’ . Zo leidt niet-duurzame

baten als de kosten van biodiversiteitsverlies.

zijn zogenaamde schaduwprijzen van gratis

visserij tot uitputting van de visvoorraad,

Ook wordt een beeld geschetst van de conse-

diensten, bijvoorbeeld lucht- en waterzuive-

verstoring van voedselketens en inkomsten-

quenties van onveranderd beleid. Bij het

ring door bossen en wetlands of de bestui-

verlies voor de lokale bevolking. Neveneffect

onderzoek waren ruim 1300 wetenschappers

ving van landbouwgewassen door bijen;

is schade aan ecosystemen op het land

betrokken. Analyse van de ruim 225 studies

deze schaduwprijzen worden niet meege-

doordat mensen op zoek gaan naar andere

levert een indrukwekkend beeld op van de

nomen in traditionele kosten-batenanalyses

inkomsten, zoals houtkap en jacht.

baten van ecosysteemdiensten voor de tien

over het omzetten van een tropisch bos in

belangrijke vegetatiegordels (figuur 1).

een oliepalmplantage of een mangrove-

‘Leveranciers/behoeders’ belonen

Daarbij moet bedacht worden dat er geen

wetland in een garnalenkwekerij.

Veel ecosysteemdiensten worden nu voor

‘gemiddeld’ koraalrif of tropisch bos bestaat

niets, en vaak zonder dat we ons ervan

en dat waardes altijd tijd- en contextaf-

Werkelijke waarde

bewust zijn, geleverd. Onder diverse noemers

hankelijk zijn. De economische waarde

De vraag is hoe we deze kennis over de

is een breed pallet aan mechanismen aan het

van koraalriffen varieert bijvoorbeeld, van

werkelijke waarde van natuur, met inbegrip

ontstaan. In het kader van afremmen van

enkele tientallen dollars/ha/jaar voor kleine

van de bijdrage aan ons welzijn, kunnen

klimaatverandering kun je nu geld krijgen

geïsoleerde riffen waar niemand komt, tot

omzetten in ‘echt geld’ en concrete maatre-

om CO2 vast te houden via Carbon Credits.

ruim 1 miljoen $/ha/jaar (3-5% BNP) voor

gelen. Om deze vertaalslag naar de praktijk

Een uitbreiding daarvan is het REDD+

riffen in het Caribisch gebied. De absolute

te maken heeft TEEB in vier interpreterende

mechanisme, waarmee ook biodiversiteit

waardes zijn daarom niet zo interessant; een

rapporten een groot aantal aanbevelingen

beschermd wordt. Verder betaalt de farma-

veel belangrijkere en consistente boodschap

gedaan. Hieronder worden de belangrijkste

ceutische industrie steeds vaker voor behoud van koraalriffen om nieuwe medicijnen te

Grasland (25)

kunnen ontdekken. Op regionale schaal zijn

Open bosland (18)

eveneens veel initiatieven gaande, zoals het

Gematigde bossen (40)

belonen van boeren in Azië voor erosiepreventie

Tropische bossen (140)

(http://rupes.worldagroforestry.org),

duurzaam bosbeheer in Zuid-Amerika (www. Meren en rivieren (12)

iwokrama.org/) en werk van Conservation

Zoetwater wetlands (86)

International

(www.naturalcapitalproject.

Kustwetlands (112)

org/).

Kustsystemen (32)

Op lokale schaal ontdekken steeds meer

Koraalriffen (101)

bedrijven en overheden dat het beter is om

Open oceaan (6)

mét de natuur te werken. Een bekend voor1,0

10,0

100,0

1000,0

10000,0

100000,0

1000000,0 10000000,0

beeld is de 5 miljard dollar die New York City bespaarde door te investeren in natuurbe-

Figuur 1: Spreiding van Totale Economische Waarde per vegetatiegordel (in Int. $/ha/yr). Waarden in 2007-dollars, gecorrigeerd voor PPP = purchasing power parity; sterretje = gemiddelde waarde). Bron: van der Ploeg & de Groot, 2010.

26

November 2011 nr 7

houd en herstel in de Catskill Mountains voor waterleverantie in plaats van een

Foto: DGC

Door geen nieuwe zuiveringsinstallatie te bouwen maar te investeren in een nabijgelegen bos bespaarde New York City eenmalig 5 miljard dollar en structureel tientallen miljoenen vanwege minder onderhoudskosten.

nieuwe zuiveringsinstallatie te bouwen.

moet de politiek echter wel de randvoor-

zal

Dichter bij huis is de Streekrekening

waarden scheppen. Als eerste stap moeten

‘Betalen voor Biodiversiteit’ eind 2011 haar

een goed voorbeeld, waarbij 5% van de

we af van het gebruik van BNP als maat van

eindrapport uitbrengen, waarin veel van de

uitgekeerde rente ten goede komt aan

onze welvaart, want hierdoor worden alle

hiervoor genoemde punten uitgewerkt zijn.

landschapsbeheer.

geldstromen op één hoop gegooid, onafhan-

Om de boodschap verder te onderbouwen

Zie www.es-partnership.org voor nog veel

kelijk waaraan deze worden besteed: hoe

en uit te dragen worden momenteel in vele

meer voorbeelden.

meer we uitgeven, onafhankelijk waaraan

landen Nationale TEEB-studies uitgevoerd.

(bodemsanering, kosten van vandalisme,

Ook in Nederland is recent besloten een

Vervuiler/gebruiker laten betalen

oorlog…), hoe hoger het BNP en hoe hoger

dergelijke analyse te doen. Hopelijk kan dit

Vrijwel alle productieprocessen gaan ten

onze welvaart!

onderzoek helpen de schade die de nieuwe

de

Interdepartementale

Task

Force

regering momenteel aanbrengt door de

koste van natuur en milieu. De schade daardoor wordt wereldwijd geschat op zo’n

Bewustmaking

bezuinigingen op milieu- en natuurbe-

3-4,5 triljoen $/jaar en wordt grotendeels

Om de noodzakelijke omslag te kunnen

leid enigszins te beperken. Het blijft merk-

uit belastinggeld betaald of doorgeschoven

maken moeten mensen beter geïnfor-

waardig dat we er geen probleem mee lijken

naar toekomstige generaties. Door het niet

meerd worden over het belang van natuur

te hebben om miljarden uit te geven aan

doorberekenen van deze externe kosten in

voor onze gezondheid, ons welzijn en

bodemsanering en andere ‘reparatiekosten’,

alle goederen en diensten subsidiëren we

onze economie. Pas dán kan men betere

maar een relatief kleine investering van

in feite niet-duurzame productie. Om de

keuzes maken met betrekking tot indivi-

300 miljoen per jaar voor de Ecologische

omslag naar een duurzame samenleving te

dueel handelen en het kiezen van de juiste

Hoofdstructuur als een onoverkomelijke

maken is het berekenen van eerlijke prijzen

bestuurders. Studies als TEEB helpen de

kostenpost zien. Wat veel kan helpen is

essentieel.

gegevens op tafel te krijgen en te vertalen

als we uitgaven aan milieu- en natuurbe-

naar concrete oplossingsrichtingen.

houd niet meer als kostenpost zien, maar

Vergroenen economie

als investering in gezondheid, welzijn

Veel bedrijven en consumenten kunnen de

Volgende stappen

en

omslag naar een duurzame economie niet

De TEEB-studie maakt duidelijk dat funda-

Kortom, als een investering met een hoog

maken vanwege het verschil in prijs tussen

mentele veranderingen nodig zijn, anders

rendement, die zich middels het leveren

niet-duurzaam geproduceerde goederen en

blijft het bij symptoombestrijding en dweilen

van ecosysteemdiensten dubbel en dwars

hun alternatieven. Door de externe kosten

met de kraan open. Achter de schermen is

terugverdient.

onderdeel te laten zijn van de kostprijs,

men al vele jaren bezig de UN Statistics of

wordt het goedkoopste alternatief automa-

Environmental and Economic Accounting,

Dolf de Groot

tisch het minst milieubelastend. Hiertoe

waarop het BNP gebaseerd is. In Nederland

Informatie: www.teebweb.org

een

toekomstbestendige

November 2011 nr 7

economie.

27

Foto’s: Hein van Bohemen

Een groene muur reduceert verkeerslawaai, werkt als een stoffilter en oogt fraai.

Eco-engineering = dubbele winst K leinschalige ecologische

Eco-engineering is de inzet van groen om

teem waarin vervuild water op een natuur-

waterzuivering, nazui-

functies met betrekking tot milieu en leef-

lijke manier wordt gezuiverd. De zuiverings-

baarheid te vervullen. Het betreft een inte-

capaciteit wordt geleverd door de bacteriën

veringsmoerassen, ecoducten,

grale benadering van ecosysteem en civiele

die zich in het water en vooral in de wortel-

groene daken, begroeid beton…

techniek met gebruikmaking van natuur-

zone van de planten bevinden. Bijzonder is

lijke processen. Het object en de onmid-

ook het in Nederland ontwikkelde concept

Stuk voor stuk voorbeelden van

dellijke omgeving worden daarbij als één

van de ‘waterharmonica’, waarbij nazuive-

koppelingen tussen techniek en

systeem beschouwd, met verschillende met

ring plaatsvindt van water uit een rioolwa-

elkaar samenhangende schaalniveaus. De

terzuiveringsinstallatie.

natuur. Eco-engineering heet

zon wordt zoveel mogelijk als directe ener-

bestaat uit een aangelegd moerasgebied; er

het vakgebied dat zich daarop

gieleverancier benut.

zijn de laatste jaren in ons land meer dan

toelegt. Mens en natuur hebben

Levende machine

systemen met succes aangelegd.

er baat bij.

Een helofytenfi lter is een goed voorbeeld

Een ander voorbeeld betreft de ‘levende

van eco-engineering. Dit is een moerassys-

machine’. Dit is een ecologisch systeem

28

November 2011 nr 7

Deze

tussenfase

vijftien van dergelijke kunstmatige moeras-

Dr. ing. Hein van Bohemen ([email protected]) is adviseur EcoEngineeringConsultancy en voormalig docent aan de TU Delft.

van afvalwaterzuivering waarbij, naast

Daken, gevels en beton

vereniging van natuur en techniek is het

het zuiveren van afvalwater met behulp

Geheel andere voorbeelden van eco-engi-

ontstaan van biodiversiteit op en rond de

van micro-organismen, planten, slakken

neering zijn groene daken, waardoor regen-

harde structuren die in zee geplaatst worden

en

water veel beter wordt verwerkt: maar liefst

bij de verankering van windturbines.

andere

dieren,

tevens

interessante

producten gekweekt kunnen worden.

60 tot 80 procent verdampt en verdwijnt

Het gaat daarbij om vis, groenten

dus niet in het riool. Gevels kun-

en siergewassen: bewoners krijgen

regelmatig

een

bloemetje afkomstig van eigen feces in huis! Dat is een mooie illustratie van cyclisch denken, waarbij

‘Eén oplossing kan meerdere problemen verhelpen’

één oplossing een aantal problemen verhelpt. Op drie plekken in Nederland werken derge-

Cyclisch denken

nen eveneens worden benut.

In de weg- en waterbouw zijn er veel meer

Een begroende wand vangt

combinaties met de ecologie mogelijk.

fijn stof op, heeft isolerende

Ecotunnels zijn daarvan een voorbeeld,

eigenschappen, is ecologisch

evenals

gezien interessant en ver-

ningen die tevens een luchtzuiverende en

groene

geluidwerende

voorzie-

aangenaamt de woonomge-

ecologische functie vervullen. Op het terrein

ving. Het kan heel simpel aan-

van de industriële productie vinden even-

gebracht worden door klimop of

eens toepassingen van eco-engineering

wilde wingerd te laten groeien.

plaats, zoals de kweek van algen op afval-

Een andere mogelijkheid biedt beton. In

water. Biomimicry, het bewust nabootsen

de Botanische Tuin van de Technische

van materialen en processen uit de natuur,

Eco-engineering kan ook plaatsvinden om

Universiteit van Delft staan tien betonnen

biedt ook kansen.

maatschappelijke en natuurdoelstellingen

platen van 1 bij 1 meter te vergroenen. Het

te combineren. Neem het aanleggen van een

beton is voorzien van een laagje lavasteen.

Interessant is dat milieuregelgeving eco-

ecoduct, een viaduct tussen twee natuurge-

Dit is nog een experiment, maar het is een

engineering bevordert. Een voorbeeld is

bieden speciaal ingericht voor de passage

mooie manier om techniek en natuur te

de MIA/Vamil-regeling: op de milieulijst

van dieren. Hierdoor wordt de barrièrewer-

verenigen en de biodiversiteit te bevor-

staan een reeks praktische maatregelen

king van een weg weggenomen zonder dat

deren. Zeker in stedelijke milieus is dat

waarbij de kosten aftrekbaar van de winst

we er als mens last van hebben. We hebben

zeer welkom. In de Oosterschelde is een

zijn. Dit geldt bijvoorbeeld voor de aanleg

er zelfs baat bij vanwege het verminderen

dergelijke aanpak al realiteit. Daar zijn de

van groene daken of gevels. Ook kun je

van de kans op aanrijdingen met dieren. In

massieve betonnen blokken onderaan de

denken aan helofytensystemen om het

2011 en 2012 wordt gelijktijdig gewerkt aan

dijk voorzien van een reliëf, zodat wieren

afstromend wegwater op grote parkeer-

de aanleg van negen ecoducten op en rond

een beter houvast hebben en organismen

terreinen op te vangen in een strook

de Veluwe!

een schuilplaats vinden. Zo ontstaat een

voorzien van vaste planten, struiken en

veel rijker biologisch leven. Een onbewuste

bomen. Het systeem zorgt er bovendien

lijke levende systemen.

voor dat afvalstoffen van auto’s eruit Beton met ecologische waarde.

worden gefi lterd, terwijl een saai parkeerterrein ook nog eens aantrekkelijker oogt. Andere voorbeelden zijn de bestrijding van bodemerosie door gebruikmaking van planten, reiniging van vervuilde bodems en permacultuur, een vorm van duurzame landbouw waarbij productie en natuurfuncties geïntegreerd worden. Meer informatie biedt het vaktijdschrift Ecological Engineering, zie www.iees.ch; andere

nuttige

informatiebronnen

zijn

www.ecoengineering.nl, www.groenweb.nl en www.iees.ch. Hein van Bohemen

November 2011 nr 7

29

Advertentie

DE MENS ALS KLANT

Arthur Eijs is coördinerend beleidsmedewerker biodiversiteit ministerie van I&M en samen met Erik van Zadelhoff (EL&I) secretaris Taskforce Biodiversiteit & Natuurlijke Hulpbronnen

D

e mens heeft alle belang bij het voorkomen

in beslissingen over waterbeheer, klimaat, landbouw en voed-

van degradatie van ecosystemen. Te meer

selproductie, visserij, industriebeleid, voeding en gezondheid en vele andere beleidsterreinen. Het is daarbij cruciaal te erkennen

daar investeren in behoud en duurzaam gebruik

dat biodiversiteit bij die invlechting geen franje is, maar een

van biodiversiteit tal van economische kansen

sleutelvoorraad.

bieden.

Er is geen oplossing voor het klimaatvraagstuk zonder aandacht voor biodiversiteit, en andersom. Hetzelfde geldt voor het wereld-

Het natuurbeleid in Nederland is vooral gericht op behoud van

voedselvraagstuk. Eenzijdige oplossingen dragen het risico van

ecosystemen, habitats, soorten als doel op zich. Ethische motieven

afwenteling. Het voorbeeld hiervan is deoverhaaste introductie

spelen een voorname rol; behoud van natuur als teken van bescha-

van biobrandstoffen, als bijdrage aan de opgave de netto-uitstoot

ving. Het biodiversiteitsbeleid is veel breder en richt zich op biodi-

van broeikasgassen te verminderen. Hoe hard er ook wordt gewerkt

versiteit als middel. Met andere woorden: op de functionele kant

aan duurzaamheidscriteria, de productie van biobrandstoffen

van biodiversiteit, die zo cruciaal is voor onze economie en ons

concurreert momenteel wel degelijk met de productie van voedsel.

voortbestaan: het belang van de mens staat voorop.

Biobrandstoffen en voedsel leggen in onderlinge concurrentie extra ruimteclaims en jagen de conversie van ecosystemen omhoog. Dit

Levensbasis

zorgt straks voor torenhoge economische en maatschappelijke

Of het nu gaat om veiligheid en bescherming tegen extreme weers-

kosten.

omstandigheden of om de beschikbaarheid van zoet water, voedsel, vezels of vruchtbare bodem, ecosystemen staan aan de basis van

Advies Taskforce

ons eigen leven. Aantasting van die ecosystemen bedreigt de basis.

Op verzoek van het Kabinet werkt de Taskforce Biodiversiteit &

De verdichting in de Nederlandse landbouwbodem, door verwaar-

Natuurlijke Hulpbronnen aan een advies waarin ruim aandacht

lozing van de bodembiodiversiteit, leidt tot lagere

wordt besteed aan zowel de relaties tussen biodiversiteit,

productie, minder waterbergend vermogen en erosie. De kaalkap van bossen en het draineren van venen in de tropen leidt tot verlies van bodemvruchtbaarheid, erosie en overstromingen, enorme emissies van broeikasgassen en een enorm verlies van biodiversiteit.

voedsel en klimaat als aan de vele economische kansen die

‘Eenzijdige oplossingen dragen het risico van afwenteling’

Geschat wordt dat mondiaal 60% van de ecosysteemdiensten degradeert. Onderzoek laat zien dat

hieruit voortvloeien. De Taskforce wil op middellange termijn (2020) veiligstellen dat er per saldo geen verder verlies van biodiversiteit optreedt, door ‘biodiversiteitneutraal’ te produceren en consumeren. Een benadering die internationaal bekend staat als no net loss. Het principe wordt inmiddels breed gehanteerd. Belangrijke kernpunten zijn de kansen en risico’s van een biobased economy, de noodzaak om beter gebruik te maken van economische

het verlies van biodiversiteit en verschralende ecosystemen

instrumenten, de wenselijkheid om te komen tot dieetverande-

onvoldoende worden meegewogen in beslissingen van de consu-

ringen en de noodzaak van beleidscoherentie en good governance,

ment, van bedrijven en van de overheid. De studie The Economics

zowel nationaal als internationaal.

of Ecosystems & Biodiversity (TEEB, zie elders in dit nummer) reikt handvatten aan om de economische waarde beter zichtbaar

Het advies van de Taskforce Biodiversiteit & Natuurlijke

te maken en een rol te geven in economische afwegingen. Nog

Hulpbronnen wordt op 13 december a.s. uitgebracht. Informatie:

belangrijker echter dan het laten zien van economische waarde is

www.taskforcebiodiversiteit.nl

het zorgen dat die waarde doorwerkt, en duurzaam benut wordt. In de praktijk betekent dit dat biodiversiteit wordt ‘ingevlochten’

Arthur Eijs

November 2011 nr 7

31

ONDERWIJS ALS BAKERMAT Kinderen hebben profijt van op jonge leeftijd opgedane natuurervaring. Natuur moet dan ook een vaste plek in het onderwijs krijgen. Maar ook op hoge leeftijd werkt natuur positief door.

eigenlijk geen groepjes gemaakt te worden. De kinderen helpen elkaar vanzelfsprekend. Ze zijn nieuwsgierig naar de naam van de boom of van dat vreemde beestje. Natuurlijk vinden ze het geweldig om in nestkastjes te kijken. Daar worden ze stil van. Het is een ervaring die een leven lang meegaat en zelfs de lastigste kinderen herken je niet als zodanig. De sfeer blijft de hele week plezierig.

Van alle leeftijden Niet alleen kinderen profiteren van natuurervaringen: voor baby’s en ouderen geldt hetzelfde. In een aantal natuurlijke kindercentra in Nederland slapen de baby’s buiten, in een houten kastje, met een bedje en slaapzakje. Dat lijkt zielig, maar dat is het niet. De baby’s slapen hierin namelijk heel goed. Ze rusten uit van alle indrukken Erwin Groenenberg (06-40156821, [email protected]) is werkzaam bij Veldwerk Nederland.

‘De kinderen stuiteren de bus uit, maar dan begint het’

Meerdaagse natuuractiviteiten bij kinderen

eigen karakter hebben,

in de basisschool hebben een positief effect

eigen

op houding en gedrag ten aanzien van

van verschillende achter-

natuur en milieu. Dit blijkt klip en klaar uit

grond. Dat dit voor een leer-

het onderzoek ‘Hoe duurzaam is NME’. Dat

kracht niet eenvoudig is, lijkt duidelijk.

problemen

en

die

ze

opdoen

en

ontspannen

volledig. Veel beter dan binnen in het kindercentrum. Ook zijn de kinderen op de centra met een natuurlijke buitenruimte verhoudingsgewijs minder vaak ziek. In het project Natuurcircus wordt de

natuur in het zorgcentrum gebracht. Daar gaan (demente) bejaarden de interactie met

effect is zelfs na vijftien jaar nog steeds waarneembaar. Ook een kortdurende inter-

Toch merk je daar weinig van bij de basis-

planten en dieren aan. In het beste geval

actie van kinderen met de natuur is effec-

schoolkinderen van groep 7 of 8 die op de

ondersteund door schoolkinderen trekken ze

tief. Een les of een wandeling door het bos

natuurwerkweek bij Veldwerk Nederland

dan even de natuur in.

maken blijvende indruk.

komen. Een bus zet de kinderen op maandag af voor een witte villa in het bos in

Natuurervaringen die wij opdoen in en om

Buitenspelen

Apeldoorn. Ze stuiteren de bus uit, rennen

ons huis, op een kinderdagverblijf, tijdens

In het onderwijs komen alle kinderen, dik,

en gillen, maar dan begint het. De kinderen

onze schooltijd en op vakanties of waar dan

dun, druk, rustig, met en zonder

ervaren de natuur bijna direct. Het geluids-

ook, zijn belangrijk voor het opdoen van

natuurervaring in dezelfde klas. Je zult het

niveau daalt. De hele week zijn de kinderen

kennis, het kwijtraken van energie en stress

maar moeten doen. Dertig individuen die

in het bos bezig met opdrachten die ze

en het herinneren van mooie momenten.

allemaal op een eigen manier leren, een

samen uitvoeren. Daarbij hoeven vooraf

Daarom moet natuur een plek krijgen in alle levensfases, van baby’s tot bejaarden.

Herman van Veen Foundation : ‘Als het de kinderen goed gaat, gaat het de wereld goed.’ Dat is het motto van de Herman van Veen Foundation. Informatie op: www.iederkindheeftrechtopnatuur.nl

Erwin Groenenberg

WNF-directeur Johan van de Gronden:

Foto: WNF

“De wal keert het schip” November 2011 nr 7

33

H

et hardnekkige idee dat natuur geld kost, is Johan van de

In plaats van de EHS te kortwieken, had het

Gronden een doorn in het oog. “Het is heel vreemd om een

kabinet er volgens de WNF-directeur voor

monetaire waarde te verlenen aan iets wat ‘priceless’ is”, aldus de

met elk vlindertje te beschermen. “Men had

directeur van Wereld Natuur Fonds Nederland. “Uiteindelijk is de

moeten vaststellen wat nu echt van belang

natuur alles wat we hebben. Het is niet alleen de bron van ons welzijn

zekere hoogte bos. Dát zijn onze belang-

en welbevinden, maar ook van onze economische welvaart.”

rijkste natuurkarakteristieken.” Daarnaast

Het verlenen van economische waarde aan

“Negen van de tien mensen raken straks hun

mag worden naar de efficiëntie van natuur-

revenuen van de natuur raakt steeds meer in

persoonsgebondenbudget kwijt, er wordt

organisaties. “Vast staat dat er sprake is van

zwang. Veelal gebeurt dit onder de noemer

bezuinigd op onderwijs, op kunst, noem

een zekere versnippering. Alle organisa-

‘ecosysteemdiensten’. “Op zichzelf prima”,

maar op. Dan past het niet dat je vanuit de

ties, neem Natuurmonumenten, Nationale

vindt WNF-directeur Van de Gronden. “Dit

natuur- en milieubeweging zegt ‘wij moeten

Landschappen en Staatsbosbeheer, doen

kan een enorme impuls opleveren voor het

de dans ontspringen’. Wel is de hoogte van de

nu allemaal een beetje. Wat cultuurland-

beschermen van kwetsbare gebieden en

bezuinigingen in ons geval disproportioneel.

schap, een kasteeltje of boerderij en een

ecosystemen. Ik vind het alleen te ver gaan

Die lopen soms op tot 60%. Dat is de botte bijl

stukje wildernis. Dat gaat ten koste van de

als dat de enige reden is. Ik ga in de eerste

hanteren.” Nog kwalijker vindt hij ten koste

synergie en slagkracht. Met een herschik-

plaats uit van de intrinsieke waarde van

van wat er bezuinigd wordt. “Het kabinet

king van taken en verantwoordelijkheden

natuur en daar kun je geen prijskaartje

kiest er voor om het paradepaardje van ons

kan veel meer worden bereikt. Niet gemak-

opplakken. Neem de spirituele waarde, de

natuurbeschermingswerk, dat in Europa tot

kelijk en het ligt gevoelig, maar op termijn

rust of de kraamkamers van de zee. Dan

navolging heeft geleid, te kortwieken. Juist

onvermijdelijk.”

zeggen dat de natuur geld kost, is een uiting

dat kleine, dichtbevolkte Nederland had zo

van ultieme ulti ul tiem emee verwarring van an een een beleidbel elei e d-

iets dee ecologische hoofdstrucie ts verzonnen als ls d

Te dol dol vvoorr wo woor woorden o de den n

smaker s aker die denkt in termen van beheerssm beheers rs-

tuur. tuur ur. Een Een lelijke naam am voor een fantastische

Err zijn meer zaken waar Va Van a n de G Gro Gronden rond nden

kosten. kost ko s en. Het He lijkt er op dat we alleen alleen nog maar

gedachte, namelijk aan g dach ge chte te,, na name meli lijk j hett a an elkaar verbinden

zich boos over maakt. “Het “H Het is is een een absoluut abso ab soluut

in in

denken denke k n

We van relatief reela lati t ef geïsoleerde geï eïso sole leer e de leefgebieden. l We

schandaal dat zo’n rijk land la nd d als Nederland Ned eder erla land n

en natuur verdwaalde n n nat atuu uur iets is is voor groene, gro oen e e, verdw waalde

uit weten n ui it de ecologie eco colo log gie datt je je op eilandjes

spectaculair te maken heeft mett een spectacul ulai air biodibiod bi odii

mensen.” mens me nseen en.”

Het niet kunt kun u t overleven. ov H t dierenleven die iere renl nlev nl e en wordt

het hoogste versiteitsverlies, h et hoo ogs gste t van n E Europa. a

staathuishoudkunde staathu huis i ho h udkunde

kunnen

moeten kiezen om niet langer ieder biotoopje

is. Ik kies dan voor duin, wad, delta en op

vindt Van de Gronden dat best eens gekeken

dan uiteindelijk uiite teindelijk heel klein k eiin of legt kl lleg egtt het he loodje. lood dje j .

Ik vind het werkelijk w rk we kelijk te dol dol voor woorden.

Botte B Bo Bott ott tte bijl tte bijl jl

Willen W llen planten en Wi n dieren d er di eren en zich zziich kunnen ku kunn un en

nationale Nog steeds steeeds d hanteren hanteren wij national a e doel-

Niettemin Niet ttemin vi vindt ind n t Va Van n de d Gronden n h hett

ontwikkelen, dan heb ontw on wikke k len,, d an h eb b jjee relatief rela re latti tief uitgestrekte tie uitge gesttrekt ke

stellingen die de snelheid van van hett verlies verliess

aanvaardbaar dat dee rijksbegro rijksbegroting a nvaardba aa baar ar d ar att eerr op d oting

gebieden nodig. juist dit onderdeel van gebi bied eden en n od dig ig.. En jjui uist in d it on o ond nde derdeeel va derd an

moeten verminderen. verminderen n. Stop daar daarr to ttoch ch meee en

wordt bezuinigd natuur landschap. w ordtt be ezu zuin inig i d op p n atuu at uurr en lan a dsch c ap ap.

natuurbeleid het na n atuur tuurrbe b leid gaat het mes.” meess..”

zet z t voor ze vo eens en altijd in op biodiversiteitsbiodiversiiteits-

Foto: Cat Holloway / WWF-Canon

334 4

November Nov N No ove emb em m mb berr 201 20 2 2011 011 n 0 nrr 7

processen en enkel waar het echt gevaarlijk

landbouwproductiviteit per hectare is een

is een technologische rem hanteren.”

van de beste natuurbeschermingsmaatregelen die ik ken. Deze ontwikkeling is nodig

Foto: WNF

Nieuwe uitstervingsgolf

om ervoor te zorgen dat je nog wildernis en

Toch stopt WNF heel bewust de meeste

natuur overhoudt. Als je namelijk met een

energie niet in het behouden en versterken

lagere productiviteit straks negen miljard

van de natuur in Nederland. “De reden hier-

mensen wilt voeden, gaat de 11 à 12% aan

voor is dat ons land te klein is om eigenstan-

beschermde gebieden die we nu op aarde

dig te beschouwen. Ecologische processen

hebben er zonder meer aan.” Tegelijkertijd

vinden veelal op een groter schaalniveau

benadrukt hij dat je dit moet zien in groter

plaats. Daarom richten wij ons vooral op de

verband. “Het is dus niet zo dat grootscha-

grote brongebieden die zo verschrikkelijk

lige intensieve landbouw in ons land goed

winst. Zeg een toename van 30% in 2030.

belangrijk zijn voor het veiligstellen van een

is voor de weidevogelstand, want dat is

Dit betekent dat je moet ophouden met

grote soortenrijkdom van dieren en plan-

volstrekt flauwekul. Dat is schaapjes hoeden

natuurdoeltypes na te streven in hele kleine

ten op middellange termijn. Ons verwoes-

met een wolf. Intensieve landbouw is prima,

tend beheer van de aarde dreigt uit

maar wel uit het oogpunt van voedselpro-

te monden in een nieuwe grote

ductie om alle monden te kunnen voeden.

gebiedjes. We zijn doorgeschoten in een heel nauwkeurige regule-

uitstervingsgolf.

ring van welke soorten in welke gebieden thuishoren. Je moet je juist richten op de dynamiek van ecologische processen, waardoor je de biodiversiteitsbronnen

‘Plaats dynamiek ecologische processen voorop’

weer aanvuurt. Dan liggen er met name enorme kansen in het

Dat

gaat

steeds meer effect sorteren

Dat moet je niet al te veel vermengen met natuurbeheer.”

op de wijze waarop wij in ons

onderhoud

voorzien,

Optimistisch

ons voedsel verbouwen en

Ondanks de ernst van de situatie, voelt Van

op een plezierige manier

de Gronden zich geen roepende in de woes-

ons leven lijden. Het behoud

tijn. “Er is alle reden voor urgentie, maar geen

van biodiversiteit wordt puur een

reden voor pessimisme en zeker niet om bij de

kwestie van overleven. Een voorbeeld.

pakken neer te zitten. De wal keert het schip.

onze rivierendelta heb je een explosie van

Vlak voor de zomer heeft een promovendus

Op den duur gaat de pure draagkracht van

leven. Voor een groot deel hebben we dat

van de TU Delft berekend dat 50% van de

de aarde onze economie bepalen. Jammer is

met de Deltawerken allemaal geblokkeerd.”

neerslagvariaties in Zuid-Amerika direct

alleen dan we ’t pas in de gaten krijgen als

herstel van zoet/zoutverhoudingen. In

afhankelijk is van het Amazone-

het ons door de vingers lijkt te glippen

Van de Gronden realiseert zich maar al

regenwoud. Als dat verdwijnt

te goed dat het neerhalen van ’s werelds

wordt, naast het verlies aan

meest robuuste zeewering uiterst gevoelig

soortenrijkdom, in Zuid-

ligt. Toch is volgens hem op termijn ook de

Amerika het hele land-

veiligheid gediend met een open estuarium.

bouwpotentieel

“Zowel voor onze veiligheid, economie en

aangetast. Als de koraal-

ecologie moeten we in andere termen leren

driehoek tussen Indonesië,

denken over de wijze waarop we onze delta

Filippijnen en Maleisië ver-

moeten beschermen. Zo levert een gezond

dwijnt, zitten 120 miljoen men-

estuarium van 1 km2 veel meer op dan 1 km2

sen verlegen om eiwitten omdat zij

intensief en kunstmatig bevloeide land-

niet meer kunnen vissen. Het is dit type cij-

signaleert bij grote ondernemers dan bij de over-

bouw. Op termijn zullen we het verdienen

fertjes dat ons moet aansporen om ons leven

heid. “Bij tal van wereldwijd opererende partijen

van onze boterham veel beter moeten

op een verstandiger manier vorm te geven.”

als Unilever, Ahold, Rabobank, DSM en AKZO

afstemmen

op

de

natuurlijke

ernstig

en een ecologische woestijn dreigt. Dan zal men beseffen dat het zo

‘Verhogen landbouwproductiviteit goed voor natuur ’

niet langer kan en wordt dit in de grote bestuurskamers van overheid en bedrijfsleven als zeer urgent gevoeld.” Het optimisme van de WNFdirecteur is overigens meer gestoeld

op de veranderingsgezindheid die hij

Nobel zie je nu al een heel ander besef ontstaan.

ecologi-

sche productiviteit van het land. Neem de

Groene revolutie

Zij zien letterlijk de eindigheid van hun grond-

zandhonger in de Oosterschelde. Doordat

Belangrijk dilemma in dit verband is het

stoffenstromen in. Doorgaan op de oude weg

we nu niet van de natuurlijke kracht van

bestrijden van het tekort aan voedsel in

brengt de continuïteit van hun bedrijfsvoering

de zeearm kunnen profiteren, spoelt heel

met name Afrikaanse landen. In dat licht

in gevaar. Het is alleen jammer dat we zo laat in

veel zand weg. Daardoor krijg je hele steile

wordt van diverse kanten gepleit voor een

het leven leren.”

kades, wat tot onveilige situaties leidt. We

nieuwe groene agrarische revolutie, gericht

moeten toe naar een situatie waarin je in

op opbrengstvermeerdering. Geheel terecht,

toenemende mate vertrouwt op ecologische

vindt Van de Gronden. “Het verhogen van de

Jan de Graaf

November Novem Nov em err 201 emb 2011 011 1 nr nr 7

35

Foto: Anton Logeman

EZ-cultuur broodnodig Het zijn verwarrende tijden. Bezuinigingen, ombuigingen, draconische maatregelen. Veel wordt anders. Maar één ding is helemaal goed: natuurbescherming is ondergebracht bij het ministerie van Economische Zaken dat pro forma nog even de 'L' van landbouw heeft opgenomen in de nieuwe naam ‘Economische Zaken, Landbouw en Innovatie'. Maar wie het slagveld overziet, kan niet anders dan constateren dat de klappen van de sanering vooral vallen binnen het voormalige ministerie van LNV. We zullen in de toekomst vooral zaken moeten doen met de economiepoot van het ministerie. Maar dat is dus niet erg. Sterker nog, het biedt uitgesproken kansen voor een verdere emancipatie van de natuurbescherming door middel van nieuwe vormen van fi nanciering. Het oude ministerie van LNV was immers doordrongen van het geven van subsidies. Je zou het in deze tijd van stoere taal vanuit de landbouwsector richting de subsidieslurpers binnen de natuurbescherming bijna vergeten, maar deze traditie komt vooral voort uit de landbouwsector, die van oudsher bol stond van de staatssteun. De Europese begroting bestond echt niet voor 90% uit middelen voor de natuurbescherming. Dus ook daar zullen harde klappen vallen als de oude LNV-cultuur is gesaneerd en de EZ-cultuur opgang doet. Maar goed ik ben dus enthousiast over de gang naar ELenI. En dat niet in de consultancy zin, waarbij iedere tegenslag een 'kans' is, maar echt. Deze mensen weten namelijk hoe je markten creëert, hoe je tijdelijk een sector kunt ondersteunen, zodat die vervolgens op eigen benen kan staan. Natuurbescherming moet in de toekomst gewoon een sector worden net als de metaal, de telecom, of de landbouw.

36

November 2011 nr 7

Maar dan warm, zonder winstoogmerk en de eigen broek ophoudend. En dat kan. In en rond natuurgebieden wordt veel geld verdiend en in de toekomst moet meer van dat geld terug naar de natuurbescherming. Wij hebben daarvoor bij Triple E een nieuw maar eeuwenoud systeem ontwikkeld van rechten die structurele bronnen van inkomsten opleveren ter fi nanciering van maatschappelijke plichten in de vorm van natuurbescherming. Daar moeten we naartoe. En dan kunnen we onderweg gelijk ook instellingen saneren zoals het Planbureau voor de Leefomgeving, LEI en Centraal Planbureau die de laatste jaren alleen nog maar onbegrijpelijke econometrische studies en onbruikbare MKBAmethodieken opleveren (OEI). Kortom, die lekker wetenschappelijk doen, maar feitelijk geen enkele bijdrage meer leveren aan de ontwikkeling van de reële economie en het oplossen van het grote maatschappelijke vraagstuk van de bescherming/fi nanciering van natuur en landschap. Van topinstituten die ons in de jaren '80 en '90 de weg wezen, zijn zij verworden tot sociale werkplaatsen voor hoogbegaafden die standaard op de trompet blazen dat het vijf voor twaalf is. Zie de laatste ESB-berichten waar werkelijk, maar dan ook werkelijk, niets zinnigs in staat. Onderlinge bevruchting en zelfbevruchting door middel van eindeloze literatuurlijsten. Het zou voor de natuur beter zijn als deze mensen allemaal een groene onderneming beginnen, waarbij zij een deel van de winst afstaan voor beschermingsmaatregelen en de nieuwe groene sector helpen groot maken. Tom Bade, directeur Triple E

Drs. Erik Spaink ([email protected]) is zelfstandig beleidsadviseur.

WAT IS HET PRIJSKAARTJE?

I

n het economisch verkeer wordt de prijs van een goed bepaald

Duidelijk is dat kosten veel meer omvatten

door het keuzegedrag van mensen. Bij natuur en landschap gaat

dan de uitgaven die de accountant in de boeken vindt.

het om ongeprijsde publieke goederen, waartoe men toegang heeft zonder ervoor te betalen. In kosten-batenanalyses wordt alles zo veel

Monetariseren Als er geen marktprijs is, wordt vaak de

mogelijk in geld gewaardeerd. Dit ‘monetariseren’ kent beperkingen,

bereidheid van mensen om een bepaald

zeker voor natuur. Hoe lossen we dit op?

bedrag te betalen gebruikt als een indicatie van de waarde. Bij het bepalen daarvan is allereerst de gebruikswaarde van belang: de functies die de natuur voor de mens vervult,

Er zijn goederen die geen prijs hebben, maar

gemakkelijk zijn als alle effecten, of dat nu

denk aan recreatie, voedselproductie, het

die wel van belang zijn voor onze welvaart.

kosten of baten zijn, in één en dezelfde maat-

zuiveren van water en lucht. Daarnaast zijn

Daar raken we de kern: de economische

staf worden uitgedrukt. Bijvoorbeeld geld.

er de niet-gebruikswaarden; deze hebben

wetenschap draait niet om geld, maar gaat

Dan zijn ze vergelijkbaar en is het verder een

betrekking op de opvatting dat planten en

over het omgaan met schaarste. De mens

kwestie van rekenen. Dat is wat wordt nage-

dieren bestaansrecht hebben (intrinsieke

heeft ook behoefte aan vrije tijd, natuur en

streefd bij een kosten-batenanalyse, waar-

waarde), dat toekomstige generaties recht

landschap, cultuur en een schoon en veilig

voor een systematische inventarisatie nodig

hebben op natuur (verervingswaarde), dat

milieu. Dat alles is niet onbeperkt beschik-

is van alles wat wordt opgeofferd en alles

ook andere mensen recht hebben op natuur

baar, dat dwingt – om onze welvaart te opti-

wat het oplevert ten opzichte van wat er zou

(altruïstische

maliseren – tot keuzes. Daarvoor zou het

gebeuren zonder de voorgenomen ingreep.

stig gebruik mogelijk moet blijven (optie-

waarde)

of

dat

November 2011 nr 7

toekom-

37

waarde). Ook deze waarden dragen aan de

atie waarbij ten gevolge van een project per

welvaart bij.

saldo geen natuurverlies mag optreden, kan

Er bestaan verschillende methoden om

een schaduwproject worden gedefi nieerd

natuur te monetariseren. Een van de oudste

om elders een vervanging te creëren. De

is de reiskostenmethode. Hierbij wordt een

daarmee gemoeide kosten zijn een schat-

bezoek aan een natuurgebied gewaardeerd

ting voor het welvaartsverlies dat zou zijn

op basis van de reiskosten en de reistijd die

opgetreden.

mensen besteden om een gebied te bezoe-

Een heel bruikbare variant is dat soms een

ken. De aanname is dat mensen

waarde is aan te geven op grond van vermeden kosten of alternatieve

precies weten wat het kost en

kosten. Een voorbeeld van de

wat ze krijgen. Is dat zo? En is er verschil tussen een vluchtig bezoek en een langdurig bezoek? Is een bezoek aan de Posbank een bezoek aan het Nationaal

‘Bij gebrek aan beter moet je natuur in geld uitdrukken’

Park Veluwezoom? Ook het waarderen van reistijd in vrije tijd is een probleem. Het gaat alleen

alternatieve

kostenmethode

is de aanleg van een rietveld waar vervuild water wordt ingelaten. Dat spaart waterzuivering uit. Het meest gebruikt worden kengetallen, bedragen die wor-

den ontleend aan eerdere projecten. Er

over de recreatieve gebruikswaarde – en

bestaat zelfs een handboek met kengetal-

ook nog maar een deel. Elke avond wande-

len voor natuur, water, bodem en landschap.

len tientallen mensen uit het dorp waar ik

Kosten de andere methoden veel tijd en

woon het bos in, in de hoop een glimp op te

geld, het overnemen van een getal uit een

vangen van een ree, een hert of wild zwijn.

handboek is veel gemakkelijker. Bezwaar is

Geen reiskosten, weinig reistijd en toch een

dat ze zijn ontleend aan specifieke situaties,

wezenlijke bijdrage aan hun welvaart.

terwijl elke situatie anders is en soms zelfs onvergelijkbaar.

De Hedonische prijsmethode gaat ervan uit

38

November 2011 nr 7

dat natuurkwaliteit mede de waarde van

Twee oplossingsrichtingen

een marktgoed bepaalt. Het bekendste voor-

Uit deze opsomming blijkt dat monetari-

beeld is dat huizen nabij een natuurgebied

seren vooralsnog beperkt mogelijk is. Er zijn

duurder zijn. Dat zegt iets over de betekenis

twee manieren om hiermee om te gaan. De

van die natuur voor mensen, maar hoeveel?

eerste is instrumenteel: methoden verbe-

Er zijn meer factoren die de woonplaats-

teren en empirie toevoegen. De tweede weg

keuze bepalen. En een onbewoond gebied is

is functioneel: nagaan welke informatie

in deze benadering niet veel waard.

bestuurders het meest helpt.

De contingent valuation method is een als-

Instrumentele benadering

danbenadering en gaat uit van de beta-

Aanhangers van de instrumentele bena-

lingsbereidheid. Met behulp van enquêtes

dering zijn van mening dat je je niet moet

wordt uitgezocht wat mensen bereid zijn

neerleggen bij de beperkingen van moneta-

te betalen als een bepaalde verandering

risering. Dat leidt tot natuur als PM-posten

plaatsvindt. Een bezwaar is dat de waarde

en omdat die in de praktijk niet meetellen,

niet uit werkelijk gedrag wordt afgeleid,

moet je natuur wel in geld uitdrukken, hoe

maar uit wat mensen op een moment

aanvechtbaar soms ook. Iets is beter dan

zeggen te zullen doen.

niets. Dan zijn er heel wat hobbels te nemen.

In sommige gevallen vormen gemaakte

Zoals het ontbreken van kennis over causale

of geraamde kosten een indicatie voor de

verbanden tussen ingreep en effect, of tussen

waarde die wordt toegekend aan een gebied.

maatregel en effect. Of het keuzegedrag van

Als we een zeker bedrag over hebben voor

mensen, dat lang niet altijd stoelt op rele-

het creëren van een bepaald natuurgebied,

vante informatie: de toevallige context, een

is het dat ons kennelijk waard. In een situ-

recente ervaring of gehoorde mening is vaak

bepalend. Of stoelt op een selectie van infor-

volwaardige plaats in de afweging verdient.

matie: bestuurders hebben een bias omdat

Dit betekent dat we de betekenis van

ze een ingreep belangrijk vinden, burgers

natuureffecten zo goed mogelijk in beeld moeten brengen, zodat het belang

hebben vaak meer oog voor onom-

hiervan een bestuurder niet

keerbaarheid en onvervangbaar-

kan ontgaan. Als het kwan-

heid. En dan zijn er nog de methodische vraagstukken, zoals het feit dat economen effecten van vandaag hoger waarderen dan effecten in

‘Natuurlijk kapitaal niet alleen een kostenpost’

titatief kan, of zelfs in geld, is dat functioneel en dus prima. Als dat niet bevredigend kan, is een verhaal nodig. Compleet met zeker-

de toekomst. Maar inves-

heden en onzekerheden. Als

teren in natuur betekent juist

basis gelden de effecten zoals die

investeren in de toekomst. Wie kent niet de uitspraak: ‘boompje groot, plantertje

in een MER worden geëxpliciteerd. Tabellen

dood’? Daar lopen we tegen het probleem

moeten worden omgezet in mensentaal,

aan van de discontovoet. Een op zich logisch

zodat natuur het gewicht krijgt dat ze

begrip, dat al decennia lang discussies

verdient.

oproept. Gaan we ooit al deze problemen

Dan is er ook plaats voor het inzicht dat

bevredigend oplossen?

natuurlijk kapitaal niet alleen een kostenpost is, maar ook een productiefactor of

We zagen dat de bestaande methoden

´waardemaker´. Als wij vinden dat natuur

maar een stukje van de waarde dekken. Er

een intrinsieke waarde heeft en het tot onze

blijven grote leemten. Hooguit zijn er soms

zorg behoort dat natuur kan floreren, dan

aanknopingspunten voor de schatting van

is dat een soort randvoorwaarde voor alle

een bedrag dat een natuurgebied minimaal

ingrepen die men overweegt. Bijvoorbeeld

waard is. Voor een onderschatting dus. Daar

door te stellen dat alleen maatregelen in

kan je in een besluitvormingssituatie wat

overweging worden genomen, die maxi-

aan hebben, maar veel verder kom je niet.

maal voldoen aan dit zorgbeginsel. De verer-

Onbekend blijft welk deel van de waarde op

vingswaarde en de altruïstische waarde

zeker moment is gemonetariseerd.

wijzen in dezelfde richting: niet aankomen,

De ‘zoveel mogelijk monetariseren’-fi losofie

te waardevol! Tenslotte past ons bescheiden-

zet wellicht zelfs op het verkeerde been,

heid: we weten nog niet alles en uit voorzorg

omdat het de suggestie oproept dat we niet

kunnen we het maar beter bewaren. Hier

meer weten. Dit is de paradox van ‘hoe meer

spelen ook noties als onomkeerbaarheid en

je monetariseert, hoe meer het er toe leidt

onvervangbaarheid een rol.

dat PM-posten niet tellen’. Veel onderzoek is nodig om de fundamentele

Uitdaging

en praktische manco’s op te lossen. Al sinds

Als we ervan uitgaan dat het gaat om

de introductie van kosten-batenanalyse in

inzicht in voor- en nadelen van een voorge-

Nederland, rond 1974, wordt er aan gewerkt.

nomen project, ligt het opstellen van een

Daar kan nog meer op worden ingezet, maar

hanteerbaar overzicht voor de hand. Dat

velen vragen zich af of het mogelijk is om

stimuleert de discussie over de preferenties.

voor natuur tot een acceptabele waarde-

De kunst is om een evenwichtig totaalbeeld

ring in geld te komen. Acceptabel: arbitraire

te laten zien en de betekenis van de belang-

bedragen werken versluierend of zijn tegen

rijkste effecten helder te maken, verbaal

het gevoel. Ingewikkelde verfijning en de

of in getal. Daar ligt de oplossing van de

daarmee toenemende complexiteit staat

PM-paradox:

hoe dan ook transparantie in de weg.

alleen monetariseren als het echt verhel-

binnen

het

totaalverhaal

dert. Laten we investeren in de ontwikke-

Functionele benadering

ling van transparante analysemethoden!

Ook de aanhangers van de functionele benadering gaan ervan uit dat natuur een

Erik Spaink

November 2011 nr 7

39

Ruud Oosterhof (r.oosterhof@ amstelveen.nl) is teamleider NME Amstelveen en coördinator NME Amstelland-Meerlanden

Spannende boerderijeducatie Kinderen op de basisschool zijn de toekomstige beslissers: waar besteden we straks het schaarse geld aan? Boerderijeducatie helpt hen om ten aanzien van natuurbehoud en voedselproductie nu en straks afgewogen keuzes te maken.

het werken in schooltuinen en lessen op Speelboerderij Elsenhove, waar spelenderwijs geleerd wordt over landbouwhuisdieren en voedselproductie. Amstelveen en de regio betalen de boeren voor het ontvangen van groepen. Hierdoor kan NME eisen stellen aan de kwaliteit en krijgen de boeren structureel extra inkomen. Op school wordt het bezoek aan het boerenbedrijf voorbereid. De functie van een boerderij wordt besproken, maar ook de rol die agrariërs oppakken bij het in stand houden van het cultuurlandschap met de grote hoeveelheden weidevogels zoals grutto’s, kieviten en tureluurs. Kinderen leren met hart, hoofd en handen. Spannend is het aanraken van een koe of een kalfje, geit, kip of paard. De uitleg

Wat weten kinderen van de rol die boerenbedrijven spelen bij het

over de cyclus van mest tot melk is een onderdeel dat duidelijk

in stand houden van ons typische cultuurlandschap? De regio-

maakt waar ons voedsel vandaan komt. Maar ook de graswin-

nale milieusamenwerking Amstelland-Meerlanden (AM) biedt als

ning, het nut en de samenstelling van krachtvoer, het waarom van

eerste regio in Nederland structureel boerderijeducatie aan alle

mest, het polderbeheer met water, weidevogels en planten krijgen

basisscholen in Amstelland. Doel is de relatie tussen stedelingen en

aandacht. Daarbij worden de dilemma’s die er zijn bij commerciële

plattelanders te verbeteren en kinderen te leren over het dagelijkse

bedrijven versus natuurbehoud niet geschuwd.

leven op de boerderij.

Structureel Aanbod

Gezien het succes hebben boeren uit de hele regio NME Amstelveen

NME Amstelveen biedt, op verzoek van enkele betrokken melk-

gevraagd om boerderijeducatie een structurele plek te geven in het

veehouders, al ruim vijf jaar een afgewogen programma

jaarprogramma. In het schooljaar 2010/2011 is in samenwerking met NME Gooi en Vechtstreek al een aanbod gerealiseerd voor

aan groep 7 van de basisscholen in Amstelveen.

alle Diemense basisscholen. Sinds kort is er ook een structureel

Kinderen maken kennis met het belang van het boerenbedrijf bij het ontstaan en het in

‘Kinderen leren met har t, hoofd en handen’

stand houden van het cultuurlandschap in Nederland en met de dilemma’s en gevaren van de hedendaagse voedselproductie. Dit

Foto: NME Amstelland-Meerland

aanbod past in de leerlijn die begint met

40

November 2011 nr 7

aanbod voor Aalsmeer, Ouder-Amstel en Uithoorn. Informatie: www.natuurmilieuweb.nl Ruud Oosterhof

Commercie en behoud gaan hand in hand

Op de Everglades in Florida is het systeem van ‘wetland banking’ van toepassing. Foto: DGC

November 2011 nr 7

41

P

articuliere bedrijven, ondernemers, banken, pensioenfondsen,

Timber Opportunities Fund SCA (TOF;

goede doelorganisaties en vermogende burgers kunnen op

zie www.futuroforestal.com). TOF is een gespecialiseerd beleggingsfonds dat inves-

commerciële wijze bijdragen aan natuurbehoud en het herstel

teert in projecten op het gebied van duur-

van biodiversiteit. Onderzoek van Nyenrode Business Universiteit

zaam bosbeheer in Panama, Costa Rica en Argentinië.

toont vele mogelijkheden aan, onder meer op het gebied van bosbouw en -beheer, ecotoerisme, biodiversiteitcompensatie en

Bij een ander interessant project biedt de

natuurvervanging.

zoals 'conservation certificates' en 'carbon

Malua Bio Bank innovatieve producten aan, trading certificates' (zie www.maluabank. com). De bank is begonnen als een publiek-

Vele bedrijfs- en investeringsmodellen zijn

van de winsten en activa. Het fondsma-

privvaat partnerschap: in samenwerking

van oorsprong voornamelijk gericht op

nagement neemt de beslissingen over de

met lokale overheden op Sabah (Borneo) is

het behalen van zoveel mogelijk fi nanciële

investeringen van gelden in concrete bos-

bos uit de productie gehaald en vindt her-

winst. Mede hierdoor komt de impact van

projecten en het fonds wordt daarvan dan

stel plaats van voormalige bosgebieden.

de private sector op natuur en milieu veelal

eigenaar, concessiehouder of aandeelhou-

De certificaten zijn gekoppeld aan deze

negatief voor het voetlicht (landconversie,

der. Dergelijke investeringen door institutio-

duurzaam beheerde bossen. Bedrijven (en

vervuiling, overbevissing, etc.). Dat neemt

nele investeerders kunnen ook plaatsvinden

anderen) kunnen de certificaten kopen in

niet weg dat commerciële activiteiten

in de vorm van een aandeel, optie of obliga-

het kader van hun MVO-beleid of ter com-

ook een positief effect op natuur en land-

tie. De juridische entiteit die de waarde-

schap kunnen hebben. Bovendien groeit de

of

erkenning dat behoud van biodiversiteit en

degene die de aangetrokken

ecosystemen belangrijk is voor het voortbe-

gelden investeert in bospro-

staan van velerlei economische activiteiten.

jecten

Van belang in dit licht is de opkomst van

zelf het management voert.

nieuwe ‘probiodiversity business modellen’,

Dergelijke participaties wor-

die zowel bijdragen aan het behoud van het

den wel 'forest backed securi-

ecologisch evenwicht als fi nancieel rende-

ties' genoemd, omdat zij indirect

ment opleveren. Deze motiveren inves-

leunen op activa in de vorm van

teerders en vermogensbeheerders om hun

bossen of de exploitatierechten hiervan.

schuldpapieren

dan

wel

uitgeeft,

pact. Van de opbrengst wordt

daarover

een gedeelte gereserveerd

‘Investeringen in bosfondsen hebben uniek beleggingsprofiel’

voor het beheer van het bosfonds. Een ander deel wordt geïnvesteerd in een stichting, opgericht door de regering van Sabah, ter

verbetering

van

de

bestaanszekerheid van de lokale bevolking. Een laatste gedeelte wordt uitgekeerd aan de certificaathouders van

bijdrage te leveren aan de strijd tegen het verlies van biodiversiteit.

pensatie van hun biodiversiteitsim-

is

Investeringen in bosfondsen hebben een

Malua Bio Bank.

uniek beleggingsprofiel: een lange termijn

Duurzame bosbouw

business profiel met een sterke fysieke ‘asset

In Nederland is recentelijk ook een bosfonds

Een goed voorbeeld van de rol die het

backing’ (zekerheid op activa) in de vorm

opgericht. Initiatiefnemers zijn Staatsbosbe-

bedrijfsleven kan spelen is het tegengaan

van grond en exploitatierechten. Dit profiel

heer, Trees for Travel en Stichting Nationale

van ontbossing door te investeren in de

sluit goed aan bij de wensen van bijvoor-

Boomfeestdag.

bescherming van bestaande bossen en in

beeld pensioenfondsen die ook een lange-

het herstel van verloren gegane bosgronden.

termijnverbintenis hebben met de (toekom-

Bedrijven kunnen geld doneren, waarmee

Investeringen in bosbouw en -beheer zijn

stige) pensioengerechtigden. Tegenover de

extra bos wordt aangeplant. In plaats van

de afgelopen jaren duidelijk populairder

investeringen in bosfondsen staat meestal

een

geworden: het spectrum van de beleggers

een mix van inkomstenstromen zoals de

nemende bedrijven de mogelijkheid om

is verbreed en het aantal investeringen is

verkoop van gecertificeerde houtpartijen en

promotieactiviteiten in en rond het bos te

toegenomen.

niet-houtbosproducten (bijvoorbeeld vezels

organiseren. Staatsbosbeheer verwacht dat

Institutionele investeerders kunnen een

voor biobrandstoffen), de verkoop van water-

er jaarlijks 10 hectare extra bos kan worden

participatie nemen in een fonds dat het

rechten en het aanbieden van ecotoeristi-

geplant.

verzamelde kapitaal investeert in diverse

sche diensten. Daarnaast worden inkomsten

bosprojecten. De institutionele investeerder

gegenereerd door in te spelen op nieuwe

Ecotoerisme

heeft dan, afhankelijk van de fondsvoor-

markten zoals het verkopen van CO2 -credits.

Ecotoerisme is een andere en snel groei-

waarden, bepaalde rechten ten aanzien

Een voorbeeld van een bosfonds is het

ende vorm van probiodiversity business.

42

November 2011 nr 7

rendementsuitkering

krijgen

deel-

Toeristen die beschermde gebieden bezoe-

toepassen. Ook zijn herbebossingsprojecten

ken genereren inkomsten, welke kunnen

in gang gezet. Vittel fi nancierde dergelijke

worden ingezet voor het behoud ervan.

projecten en bood de boeren compensatie.

Fondsen op dit gebied gaan daarnaast vaak

Voor Vittel is dit rendabeler dan het bouwen

een partnerschap aan met lokale gemeen-

van een nieuw waterfi lteringssysteem of

schappen, zodat die commercieel kunnen

het openen van een nieuwe bron.

meeprofiteren door onderdak aan

Wetland banking

toeristen aan te bieden en te zorgen voor voedsel, gidsen en vervoer. Een voorbeeld van dit business model is de Protected Area

Network

Parks

‘ Toerisme in beschermde gebieden genereer t inkomsten’

Foundation (PAN Parks; zie: www.panparks.org). Het project is een gezamenlijk initiatief van het

Een

geheel

andere

methode van probiodiversity business vormt het vervangen

van

natuur

(like for like). Een voorbeeld is de Amerikaanse ‘wetland banking’ wetgeving, waarbij een vastgoedontwikkelaar

Dit artikel bevat een impressie van de resultaten van het onderzoek ’Het aantrekken van financiële investeringen in biodiversiteit en ecosysteemservices’(2009/10 met update in 2011), uitgevoerd door het Center for Sustainability (CfS) van Nyenrode Business Universiteit) in samenwerking met IUCN-Nederlands Comité (IUCN-NL), het Europees Centrum voor Natuurbehoud (ECNC) en de Nederlandse institutionele belegger APG. Informatie over de mogelijkheden om in biodiversiteit te investeren is te vinden op: www.nyenrode.nl/ biodiversityfinance

Nederlandse recreatiebedrijf Molecaten en

die een project wil starten nabij een moeras-

het Wereld Natuur Fonds. De focus ligt op

gebied eerst moet beoordelen hoe de moge-

parken in het Europese natuurlijke land-

lijke negatieve effecten kunnen worden

schap. PAN Parks ontwikkelt partnerschap-

geminimaliseerd. Lukt dit laatste niet, dan

pen tussen de (lokale) particuliere sector

moet de projectontwikkelaar zorgen voor

en ondernemers en investeerders die eco-

vervanging, bijvoorbeeld door een nieuw

toerisme in PAN parks willen bevorderen.

moeras te creëren of bij een ander moeras

Een vergelijkbaar businessmodel hanteert

een hoger kwaliteitsniveau realiseren. In

satieprogramma’s. Het combineren van

African Parks Network.

de praktijk koopt de projectontwikkelaar

diverse inkomstenstromen kan eveneens

(APN; http://african-parks.org).

‘wetland credits’ bij een (meestal) commer-

positief uitwerken. Schaalvergroting kan

ciële partij gespecialiseerd in het maken of

ook een succesfactor zijn om private inves-

Compensatieprogramma’s

verbeteren van wetlands (‘wetland miti-

teringen aan te trekken, bijvoorbeeld via

Private partijen kunnen eveneens inves-

gation bank’). In Amerika is dit concept

het bundelen van projecten zoals bij TOF

teren in natuurbehoud via compensatiepro-

inmiddels uitgegroeid tot een interessante

en Malua Bio Bank. In eigen land spelen

gramma’s (‘Payment for Ecosystem Services’,

investeringsmogelijkheid (zie: www.mitiga-

Arcadis en Staatsbosbeheer een innovatieve

PES). Het gaat hier om een beloningsmecha-

tionbanking.org).

rol in het creëren en beschermen van natuur in samenwerking met het bedrijfsleven.

nisme, waarbij ecosysteemdienstverleners worden gecompenseerd door de gebrui-

Gezamenlijke strijd

Tot slot is de langetermijnfocus van zowel

kers daarvan. Een concreet voorbeeld is het

Om te komen tot goede probiodiversity

projectmanager als investeerder eveneens

programma van mineraalwaterproducent

businessmodellen

een factor van belang.

PerrierVittel SA (Vittel). Teneinde de water-

succesfactoren een rol. Doorgaans is het

kwaliteit van een bestaande waterbron in

van belang dat de lokale bevolking actief

Frankrijk te borgen is met lokale boeren

betrokken wordt bij de projecten. Dit is

overeengekomen dat zij minder inten-

duidelijk aan de orde in de voorbeelden

Tineke Lambooy, Yulia Levashova en Michiel

sieve en vervuilende landbouwpraktijken

van bosfondsen, ecotoerisme en compen-

Brandt

spelen

verschillende

November 2011 nr 7

43

Aanbevelingen voor het bedrijfsleven K PMG, UNEP Finance Initiative (UNEP FI) en Flora and Fauna

Als onderdeel van de analyse hebben we

International (FFI) hebben voor negen internationale sectoren

daarom gekeken naar zeven gezaghebbende rapporten die een mate van impact en/of

de afhankelijkheid van biodiversiteit en ecosysteemdiensten in kaart

afhankelijkheid aangeven voor deze negen

gebracht. Die blijkt voor alle negen risicovol. Vervolgens is onderzocht

sectoren. Daarnaast hebben we gekeken

in hoeverre de bedrijven voorbereid zijn op het managen van deze

om kansen te benutten. Voor de mate van

afhankelijkheden.

‘voorbereidheid’ is gekeken naar een aantal

in hoeverre deze sectoren voorbereid zijn

indicatoren per bedrijf: beleid en strategie, agendering, beheer en implementatie in

We leven in een tijd waarin natuurlijke

Risicoprofiel

de bedrijfsvoering en tot slot rapporte-

goederen schaarser worden – denk bijvoor-

Een aantal typen risico is relevant voor

ring. Hiervoor is data van de Natural Value

beeld aan visstanden en de achteruitgang

iedere sector. Dit betreft: 1) reputatie; 2)

Initiative, Insight Investment en andere

in genetische diversiteit. De afhankelijk-

wetgeving; 3) operationeel of fysiek risico;

bronnen gebruikt. Figuur 1 geeft een over-

heid en verstoring van de biodiversiteit en

4) wettelijke aansprakelijkheid; 5) systeem-

zicht van de uitkomsten.

ecosysteemdiensten door bedrijven kan op

risico. Het totale risiconiveau hangt voor

termijn leiden tot ‘winnaars’ en ‘verliezers’.

een groot deel af van de mate van impact

Alle voedselsectoren bevinden zich in- of

Bepalend is in hoeverre bedrijven dit issue

of invloed van een bedrijf en de mate van

dichtbij de hoog risicozone. Dit is vooral

kunnen identificeren, beheersen en inte-

afhankelijkheid van ecosysteemdiensten.

het gevolg van zowel de hoge mate van

greren in hun bedrijfsvoering. In het onderzoek zijn negen sectoren onder

relatieflaag

de loep genomen om te bezien of ze hierop zijn voorbereid (zie Tabel 1). De risiconiveaus tussen individuele bedrijven in een sector kunnen behoorlijk verschillen. Dit hangt af

Banken

hoog

van de aard van het bedrijf, haar producten,

gewonnen

uit

ecosysteemdiensten

te

vervangen of het vermogen om operaties te verschuiven naar minder milieugevoelige gebieden. Tabel 1: Sectoren en aantal bedrijven die zijn geanalyseerd Banken

(50)

Dranken

(6)

Voedselverwerkers

(8)

Voedselproducenten

(6)

Levensmiddelen detailhandel

44

(7)

Mijnbouw en mineralen

(13)

Farmaceutische industrie

(10)

Olie en gas

(13)

Energiebedrijven

(10)

November 2011 nr 7

gemiddeld risico Levensmiddelen detailhandel

VoedselͲ verwerkers

Olieengas sector Farmaceutische industrie

relatiefhoog

risico’s te verminderen door grondstoffen

InhoeverreBESisgeintegreerd

geografische locatie, en het vermogen om

laag risico

relatief laag

MatevanimpactopenafhankelijkheidvanBE

Figuur 1: Risicoprofiel voor negen sectoren met betrekking tot biodiversiteit en ecosysteemdiensten

Foto: KPMG

Jerwin Tholen (020-6564504, [email protected]) is Associate Director bij KPMG Advisory N.V. Ivo Mulder is werkzaam bij de United Nations Environment Programme Finance Initiative (UNEP FI) en Pippa Howard bij Fauna & Flora International (FFI).

impact, alsmede de hoge afhankelijkheid van biodiversiteit en ecosysteemdien-

seerd is op zaken die een hoog risico vormen voor de sector.

sten voor de bedrijfsvoering van voedselproducten, verwerkers en handel. Dit geldt zowel voor producenten aan het begin van de keten staan, als voor verwerkers zoals Unilever, Nestle, Cargill en

‘Externe invloeden spelen een steeds grotere rol voor bedrijven’

andere bedrijven, als voor de

heid van kwalitatief goed (drink)water, een steeds grotere rol gaan spelen voor

De geanalyseerde sectorstu-

bedrijven. Dit wordt duidelijk middels het

dies zijn niet volledig ver-

prijzen van deze ‘goederen’. Denk bijvoor-

gelijkbaar. De resultaten

beeld aan de Europese handel in emissie-

zijn vooral bedoeld als

rechten (EU ETS), waaraan een groot aantal

startpunt voor een discus-

energie-intensieve bedrijven moet voldoen.

sie met bedrijven en bin-

Hoewel

ecosystemen

enorm

complexe

nen sectoren. Niet alleen

systemen zijn, is het belangrijk voor

over het verlagen van risico’s

bedrijven om op de uitdagingen voorbereid

en het behalen van concurren-

te zijn. De verwachting is dat uiteindelijk

tievoordelen door op systematische

alleen bedrijven die actief over dit onder-

De olie- en gassector bevinden zich net als

wijze bedrijfsinvloeden op het milieu te

werp nadenken en durven te innoveren hier

de mijnbouw dicht bij de gevarenzone. Hun

verminderen, maar om goed te kijken naar

competitief voordeel uit halen.

risico’s zijn wellicht nog onderschat, omdat

afhankelijkheden van biodiversiteit en eco-

de gevolgen van de recente olieramp in de

systemen in de keten. Er bestaat nog geen

Golf van Mexico nog niet zijn meegenomen.

eenduidige methodologie voor bedrijven om

Zo zijn de restricties om in het Arctische

dit te doen.

levensmiddelenhandel.

gebied van Alaska te boren inmiddels verscherpt. Ook is deze sector steeds nadruk-

Vervolgstappen

Dit artikel is gebaseerd op de studie ‘The

kelijker in gevoelige (mariene) gebieden aan

Het is de afgelopen jaren steeds duide-

Nature of Ecosystem Service Risks for

het boren. Het is verder goed te beseffen dat

lijker geworden dat externe invloeden,

Business’ dat is uitgevoerd door KPMG,

de farmaceutische sector alleen geanaly-

zoals klimaatverandering en de aanwezig-

Fauna & Flora International en UNEP FI.

November 2011 nr 7

45

INVESTEREN IN NIEUWE VERDIENMODELLEN

S

uccesvolle projecten uit het verleden bewijzen dat particuliere

Nieuwe Marken

investeringen een waardevolle bijdrage kunnen leveren aan

De vraag naar betaalbaar ‘buiten wonen’ neemt al vele jaren fors toe. Steeds meer

natuur en landschap. Denk maar aan de vele prachtige particuliere

mensen willen een huis in een groene

landgoederen die ons land rijk is. De tijd is rijp om die draad weer op

omgeving. Het aanbod is echter schaars, dus

te pakken.

Marken worden twee vliegen in één klap

de huizen zijn duur. Via het concept Nieuwe geslagen: er komt een nieuw, toegankelijk

De laatste honderd jaar is de fi nanciering

Daar komt bij dat de dominantie van over-

van natuur en landschap meer en meer

heidsfi nanciering

gedomineerd geraakt door overheidsfi nan-

biedt

ciering. Op zich logisch gezien het collec-

de samenleving. Reden voor

tieve karakter van de goederen en diensten

InnovatieNetwerk

die natuur en landschap leveren. Maar een

tweetal nieuwe concepten

bijna volledige afhankelijkheid van over-

te ontwikkelen om parti-

heidsgelden maakt natuur kwetsbaar voor

culiere

heroverweging en bezuinigingen. De voor-

bestaande en nieuwe natuur

nemens van het huidige kabinet spreken in

aan te moedigen, Nieuwe

dit verband boekdelen.

Marken en Knooperven.

voor

onvoldoende

initiatieven om

investeringen

ruimte

en streekeigen natuurgebied én er worden betaalbare, goed in het landschap

vanuit een

in

ingepaste, woningen gebouwd. Het

‘De vraag naar betaalbaar buiten wonen neemt fors toe’

is

nieuwe

natuurgebied

gezamenlijk

eigendom

van de bewoners, die ook samen zorg dragen voor het

beheer.

middelen

Financiële

hiervoor

wor-

den verschaft door middel van een verplichte, aan de grond gebonden, constructie. Deze is vergelijkbaar met een Vereniging van Eigenaren, maar dan voor een veel groter en bovendien publiek toegankelijk gebied. Een Nieuwe Marke is 50 hectare groot. Maximaal 5% van het gebied, dus zo’n 2,5 hectare, wordt bebouwd. Bewoners hebben een perceel (huis en tuin) van 500 tot 1.000 m2 en zijn mede-eigenaar en medebeheerder van de overige 47,5 hectare openbaar

Foto: Innovatienetwerk

toegankelijke natuur. De benodigde ruimte wordt gezocht in een gebied waar het mogelijk is grond te kopen tegen agrarische waarde en een kleine plus. De bewoners mogen onder strikte voorwaarden huizen bouwen, mits deze passen binnen het betreffende landschap. Zo wordt wonen in de natuur al mogelijk met een budget vanaf

In een Nieuwe Marke ontwikkelen en beheren bewoners openbaar toegankelijke nieuwe natuur.

46

November 2011 nr 7

250.000 euro. Tegelijkertijd is de natuur

Marleen van den Ham (070-3785692, [email protected]) en Nico Beun zijn werkzaam bij InnovatieNetwerk, een initiatief van het ministerie van EL&I om vaart te zetten achter grensverleggende vernieuwingen in landbouw, agribusiness, voeding en groene ruimte.

verzekerd van een professioneel beheer door

lossing die goed is voor boeren, voor nieuwe

trekkelijke fiets- en wandelpaden in het

de bewoners zelf.

bewoners én voor het landschap.

buitengebied.

Een Knooperf is een voormalig boerenerf in

Eind 2011 komt het eerste Knooperf van

InnovatieNetwerk is op dit moment met

een kleinschalig landschap dat volop ruimte

Nederland – De Veldboer in Langeveen –

een drietal gemeenten in gesprek over het

biedt aan wonen en werken in een landelijke

voor nieuwe bewoners beschikbaar. De

op hun grondgebied realiseren van een

omgeving. Bewoners hebben er hun eigen

gemeente Tubbergen, de provincie Overijssel

Nieuwe Marke. Naast gemeenten worden

woning en delen er een gemeenschappe-

en InnovatieNetwerk hebben dit erf geza-

onder meer projectontwikkelaars, naburige

lijk erf. Daarnaast zorgen ze ook gezamen-

menlijk ontwikkeld. Realisatie van meer-

terreinbeheerders en potentiële bewoners-

lijk voor behoud, versterking en beheer van

dere Knooperven zal leiden tot een fijnmazig

groepen betrokken.

beplantingen en voor publiek toegankelijke

netwerk van eigentijdse woon- en werkmi-

routes in het omliggende landschap. De

lieus, landschapselementen en routestruc-

landbouwgrond rondom het Knooperf, van

turen. Knooperven zorgen zo voor een fraai,

oorsprong bij het boerenerf behorend,

toegankelijk, economisch en sociaal vitaal

Knooperven Agrarische steeds

bedrijven

meer

ruimte

hebben

komt in handen van boeren uit

nodig.

de omgeving die daarmee hun

Schaalvergroting door boeren leidt over het algemeen tot een monotoner landschap. Steeds meer burgers willen echter de kleinschaligheid van het oorspronkelijke landschap

behouden.

landelijk gebied.

‘Knooperfbewoners beheren landschap en paden’

bedrijven kunnen uitbreiden.

Met concepten als ‘Nieuwe Marken’ en De

het

‘Knooperven’ en soortgelijke initiatieven

Knooperf worden niet alleen

krijgen burgers, boeren en bedrijven de

eigenaar en beheerder van

mogelijkheid zelf investeringen te doen in

het

Deze

burgers bouwen jammer genoeg

Tot slot

bewoners

van

erf,

hun groene woon- en werkomgeving. Dit

maar ook van de landschapsele-

gemeenschappelijke

leidt tot een stevige verankering van het

menten in de directe omgeving en van

belang van groen in de maatschappij, tot

het

de paden die het erf van oudsher verbinden

een stabiele manier van fi nanciering en tot

betreffende gebied. Vaak lijkt het dan alsof

met andere erven en woonkernen. Veel van

een sterke positie van natuur en landschap

burgers en boeren verschillende belangen

dergelijke paden zijn verdwenen of in verval

in Nederland.

hebben: waar burgers een fraai landschap

geraakt. Met de komst van nieuwe eigena-

wensen, zoeken boeren juist naar de meest

ren/beheerders worden deze met beplan-

efficiënte inrichting van hun grond. Het

ting omzoomde paden hersteld en krijgen

concept Knooperven geeft een win-winop-

ze een nieuwe functie: ze fungeren als aan-

soms woningen die breken met de landschappelijke

geschiedenis

van

Markeen van den Ham en Nico Beun Informatie: www.innovatienetwerk.org

November 2011 nr 7

47

METEN VOOR DE MAATSCHAPPIJ Leerlingen van 23.000 scholen uit 111 landen doen in samenwerking met wetenschappers onderzoek naar natuur en milieu in hun eigen schoolomgeving. In het kader van het onderwijsprogramma waar GLOBE vullen zij een online database met meetresultaten. Hiermee doen zowel de scholen als de wetenschappers hun voordeel.

bekend over dit leven in de bodem en de relatie met de uitstoot van kooldioxide. GLOBE-leerlingen helpen wetenschappers ook bij het in kaart brengen van het leven in de bodem en de daarbij behorende bodemademhaling. Er wordt gebruik gemaakt van verschillende instrumenten zoals bijvoorbeeld een speciale bodemrespiratiemeter.

Maatschappelijke stage In Nederland werd GLOBE in 1995 gestart

leerlingen bij het bestrijden van de eiken-

Sinds kort zijn scholen verplicht hun leer-

nadat toenmalig minister-president Wim

bladrups. De eitjes van deze rups komen

lingen een maatschappelijke stage te laten

Kok en vicepresident Al Gore daartoe een

uit tegelijk met het ontluiken van de eerste

lopen. Om die reden ontwikkelde GLOBE

contract ondertekenden. Intussen heeft

eikenbladen. Door te monitoren

ongeveer 20% van het voortgezet onder-

wanneer deze bladeren ont-

wijs – zo’n 160 scholen – zich bij het initi-

staan, kunnen zij een bijdrage

atief aangesloten, evenals wetenschap-

leveren aan het voorspellen

pers van KNMI, Wageningen Universiteit,

van het ontstaan van over-

Alterra, RIVM en het Nederlands Instituut

last. De rupsen zijn berucht

voor Ecologie. Door actief betrokken te

vanwege hun brandharen

zijn bij het doen van metingen, maken de

die door de wind worden ver-

leerlingen kennis met het belang van de

spreid en kunnen leiden tot jeuk,

natuur voor hun eigen leefomgeving en voor

huiduitslag, ademnood en zware

de maatschappij. Op de jaarlijkse GLOBE

oogirritaties.

op verzoek van het ministerie van EL&I een stage waarbij de leerlingen op een boeren-

‘Wetenschappers kijken reikhalzend uit naar de resultaten’

bedrijf de bodem onderzoeken en tegelijk de boer helpen bij het verduurzamen van diens bedrijf. Zo kunnen leerlingen bijvoorbeeld onderzoeken wat het

effect is van agrarisch natuurbeheer op het bodemleven of de waterkwali-

Leerlingenconferentie presenteren zij hun

teit. Het is een pilotproject dat veel enthou-

resultaten.

De levende bodem

siasme oproept bij zowel boeren als scholen.

Het programma wordt mogelijk gemaakt

In de bodem krioelt het van het leven. Het

De metingen zijn nog niet binnen, maar de

door fi nanciële bijdragen van de over-

gewicht hiervan in een stuk grond ter

wetenschappers kijken reikhalzend uit naar

heid en sponsoren. Ook betalen deelne-

grootte van een voetbalveld is even groot

de resultaten.

mende scholen een kleine bijdrage. Een

als dat van 4 à 5 koeien. Al deze organismen

groep van ambassadeurs ondersteunt het

zijn voor hun voortbestaan afhankelijk van

Matthijs Begheyn

programma met raad en daad.

zuurstof en ademen dus koolstofdioxide uit.

Informatie: www.globenederland.nl /

Wetenschappelijk gezien is nog zeer weinig

www.natuurkalender.nl

Natuurkalender Eén

van

de

onderwerpen

waarmee

de leerlingen zich bezighouden is de Natuurkalender. Door de stijging van de gemiddelde temperatuur op aarde komen planten en bomen gemiddeld 2 weken eerder in bloei dan 40 jaar geleden. GLOBEleerlingen helpen wetenschapper Arnold

Matthijs Begheyn (030-6358917, begheyn@sme. nl) is werkzaam bij SME Advies en coördinator van GLOBE Nederland en van GLOBE Europa & Eurazië (40 landen).

het in kaart brengen van deze veranderingen en wat hiervan van belang kan zijn voor de menselijke gezondheid. Ook helpen de

Foto: SME

van Vliet van Wageningen Universiteit bij

be l EU milieu

al

Going lo | c d ei

Belofte maakt schuld!? Tijdens de biodiversiteitstop in Nagoya eind 2010 spraken Nederland en de EU zich uit voor redding van de wereldwijde natuur en biodiversiteit. Na zes maanden laat de EU woorden door daden volgen. De strategie verankert de biodiversiteitsdoelstellingen in Europees regionaal en sectoraal beleid, versterkt de uitvoering van bestaande natuurwetgeving en sluit hiaten in het beleid. Momenteel vinden onderhandelingen plaats over een nieuw meerjarig fi nancieel kader.

Het derde doel is het realiseren van een volledig duurzame landbouw. Het commissievoorstel voor de hervorming van het Europese Gemeenschappelijk Landbouwbeleid (GLB) stelt voor 30% van de rechtstreekse betalingen te koppelen aan de levering van ecosysteemdiensten. Boeren worden aangemoedigd verder te gaan dan de bestaande randvoorwaarden aan inkomstensteun. Om voor betaling in aanmerking te komen zouden Europese boeren bijvoorbeeld 7% van hun land moeten reserveren voor bufferzones en braakliggend land.

De ambitieuze strategie is een lakmoesproef voor onze biodiversiteitsbeloften. Nemen we die serieus of zijn het loze woorden? Immers, dezelfde doelen moesten volgens eerdere afspraken al in 2010 al gehaald zijn! Het nieuwe EU-plan beschrijft zes doelen om het verlies aan biodiversiteit voor 2020 te stoppen plus een blauwdruk met acties.

Het vierde doel is de ontwikkeling van een duurzame visserij. Ingezet wordt op beheerplannen voor de lange termijn, het verminderen van de teruggooi en van de bijvangst, en het medio 2020 bereiken van een goede milieutoestand in de maritieme wateren.

Het eerste doel is de volledige en tijdige uitvoering van de bestaande Habitat- en Vogelrichtlijnen. Momenteel heeft slechts 17% van de beschermde habitattypes en soorten een gunstige staat van instandhouding. Dit kan verbeteren door bestaande gebieden beter te beschermen en nieuwe aan te wijzen. Ook een strengere handhaving hoort hierbij. In Europa wordt nog steeds illegaal op vogels gejaagd, ondanks een veroordeling van Malta door het Europees Hof van Justitie.

Het vijfde doel is de aanpak van invasieve uitheemse soorten door het EU-breed in kaart brengen van migratiepaden. Vroege detectie en gezamenlijke reacties moeten het probleem 'beheersen'. Het zesde doel richt zich op de bijdrage van Europa aan de bescherming van de mondiale biodiversiteit. De gedachte is dat we allemaal de handen uit de mouwen steken om de globale biodiversiteitsvoetafdruk van de EU te verkleinen. Maar dan mag er niemand met de handen in de zakken blijven staan!

Het tweede doel is minimaal 15% van alle aangetaste ecosystemen binnen tien jaar te herstellen.

Rolf-Jan Hoeve Reacties zijn welkom via: [email protected]

November 2011 nr 7

Stedelijk groen op de agenda In het belang van biodiversiteit en leefbaarheid verdient natuur in de stedelijke omgeving structurele aandacht. Enkel zijn hiervoor nog weinig richtinggevende kaders gesteld. Een nieuw instrument helpt om biodiversiteit bij stedelijke gebiedsontwikkeling beter te agenderen.

Ckees van Oijen (020-5256232, coijen@ivam. uva.nl), Laura van der Noort en Jaap Kortman zijn verbonden aan IVAM en Hans van Zanten aan Bureau Waardenburg.

Het computerinstrument DuurzaamheidsFoto: IVAM

Profiel van een Locatie (DPL®) maakt duurzaamheid in ruimtelijke ontwikkelingen meetbaar en bespreekbaar. In het programma worden de aspecten groen en water in de wijk weliswaar opgenomen, maar nog niet expliciet het aspect ‘biodi-

wordt aan combinaties

gebied en over de soorten die er

versiteit’. Ook in andere instrumenten

van biotopen een meer-

voor kunnen komen. Dankzij de

ontbreken praktische prestatie-indicatoren

waarde

voor biodiversiteit in stedelijke plannen.

lengte van de grensvlakken

Dit is wel het geval met het programma

tussen verschillende combinaties

BiodiverCity® van IVAM, BWZ Ingenieurs en

speelt hierbij ook een rol. Deze grensvlakken

ties voor biodiversiteit vast te leggen, plan-

Bureau Waardenburg.

vertegenwoordigen afzonderlijke biotopen

varianten te vergelijken en maatregelen te

als oever, mantel, zoom, etc. Bij grote opper-

identificeren ter verbetering van de biodi-

Vertaalslag

vlakten basisbiotoop (2-6 ha) wordt aan

versiteit. Ook kan het instrument als inspi-

BiodiverCity® vertaalt de groene of blauwe

samenhangende

ratiebron dienen voor stedenbouwkundig

stedelijke

toegekend.

vertaling naar een eenvoudig te

De

combinaties

begrijpen, kwantitatieve score, kan BiodiverCity® gebruikt worden om ambi-

van

drie

voor

biotopen een meerwaarde toegekend. Bij het

ontwerpers en landschaparchitecten.

bestaande en nieuwe wijken naar potenties

effect op de biodiversiteit wordt rekening

Door de biodiversiteitprestatie in beeld te

voor kenmerkende soorten van stadsbio-

gehouden met de ligging van de wijk in een

brengen, daag je ontwerpers uit de duur-

topen. Dit gebeurt binnen de hoofdbiotopen

fysisch geografische regio, denk aan heuvel-

zame kansen in kaart te brengen, de kwali-

gras, bos, water, steen en ‘boeren in de stad’.

land, hogere zandgronden, rivierengebied

teit van plannen te verbeteren en meer

Het programma gebruikt hiervoor aanspre-

of zeeklei. Het karakter van de wijk speelt

ruimte te maken voor dieren en planten

kende soorten die als voorbeeld dienen voor

eveneens een rol. Het resultaat is het biodi-

van stedelijk gebied. Door vervolgens in een

planologen, projectontwikkelaars, steden-

versiteitprofiel van een wijk. In onder meer

interactief planproces de omstandigheden

bouwkundigen en andere betrokkenen bij

de gemeenten Almere, Culemborg, Rijswijk

voor biodiversiteit van soorten en biotopen

de stedelijke planvorming. Een gebruiker

en Utrecht worden de eerste met het instru-

te optimaliseren, wordt een bijdrage gele-

voert in welke biotopen en structuurele-

ment opgedane inzichten getest.

verd aan het verbeteren van de duurzaam-

inrichtingselementen

heidprestatie en de leefbaarheid in de stede-

menten er in de wijk aanwezig zijn, wat daarvan de oppervlakte, lengte of het aantal

Toepassing

is. De ingevoerde gegevens voor biotopen

Met

en ecologische netwerken worden vertaald

provincies, stedenbouwkundigen en project-

Het nieuwe instrument komt eerdaags in

naar scores voor de biodiversiteit en uitge-

ontwikkelaars in de bouwsector bij gebieds-

een online versie beschikbaar en wordt opge-

drukt in schoolcijfers.

ontwikkeling biodiversiteit vaker en beter

nomen als module in DPL®.

BiodiverCity®

lijke omgeving. zullen

gemeenten,

op de agenda van het planproces zetten.

Biodiversiteitprofiel

Het instrument bevat velerlei informatie

De score van een biotoop neemt toe met de

over groen- en waterelementen die geschikt

Ckees van Oijen, Laura van der Noort, Jaap

oppervlakte. Bij grotere oppervlakten (>1 ha)

zijn als waardevolle biotoop in stedelijk

Kortman en Hans van Zanten

50

November 2011 nr 7

TIJDELIJKE NATUUR SCOORT

H

et duurt soms jaren voor

vraag te doorlopen. Het feit dat de uitgifte

de schop gaat in braaklig-

van terreinen vraaggestuurd is, maakt een planmatiger aanpak op projectniveau extra

Martin Melchers (martmelchers@gmail. com) en Gerard Smit (g.f.j.smit@buwa. nl) zijn werkzaam voor Havenbedrijf Amsterdam.

gende terreinen. Vaak ontwik-

lastig. Haven Amsterdam heeft daarom voor

kelt zich hier spontaan natuur

geheel Westpoort een generieke ontheffi ng van de Flora- en faunawet gevraagd en

Wat is tijdelijke natuur?

en ontstaat er een aantrekkelijk

verkregen voor strikt beschermde soorten.

Tijdelijke natuur in Westpoort betreft

leefgebied voor tal van planten

Dit maakt het mogelijk om oplossingen voor

uitgeefbare terreinen met de bestemming

de ontwikkeling van uitgeefbaar terrein

industrie die meerdere jaren braak liggen

en dieren. In het Westelijk

beter op elkaar af te stemmen, waardoor

alvorens te worden ingericht. Het gaat

Havengebied van Amsterdam

procedurele knelpunten worden voorkomen.

om opgespoten terrein met een zandige

In Westpoort loopt inmiddels een proef-

bodem en een spaarzaam ontwikkelde

helpt het Havenbedrijf graag

project voor tijdelijke natuur, waarbij met

begroeiing. De terreinen worden zelden door

een handje mee aan het

betrekkelijk eenvoudige inrichtingsmaat-

mensen betreden en kunnen zich daardoor

regelen de betekenis voor natuur wordt

ongestoord ontwikkelen. Deze braaklig-

versterken van deze tijdelijke

geoptimaliseerd.

gende gronden blijken aantrekkelijk voor

natuurgebieden. Haven Amsterdam is

gebiedsbeheerder

en ontwikkelaar van het bedrijventerrein Westpoort in het Westelijk Havengebied. In dit havengebied liggen tal van braakliggende terreinen die de komende jaren worden ingericht voor bedrijven. Deze terreinen blijken aantrekkelijk voor allerlei beschermde planten en dieren waaronder vogels, verschillende soorten orchideeën en de rugstreeppad. Bij elk inrichtingsproject moet met deze soorten rekening worden gehouden.

Generieke ontheffi ng De aanwezigheid van beschermde soorten op perceelsniveau kan van jaar tot jaar sterk Foto: Haven Amsterdam

variëren en hierdoor staan procedurele consequenties niet op voorhand vast. Van te voren is immers niet duidelijk of met het project verbodsbepalingen van de Flora- en faunawet worden geschonden. Vaak wordt dit aangepakt door per project planten en dieren te inventariseren, mogelijke effecten en oplossingen vast te stellen en vervolgens de procedure voor een ontheffi ngsaan-

Tijdelijke natuur in het Amsterdamse havengebied.

November 2011 nr 7

51

planten en dieren, met name voor zoge-

heden in het zomerseizoen plaatsvindt,

het de vossen uit het havengebied moeilijker

naamde pioniersoorten die zich gemakke-

zal ook vestiging van broedvogels moeten

maakt om de gangen van oeverzwaluwen

lijk verspreiden en zich goed in kaal terrein

worden voorkomen. Uit de jaarlijkse moni-

uit te graven. Langs de greppels zijn ondiepe

thuis voelen. Naast grondbroeders als

toring blijkt dat deze maatregelen

scholekster en kleine plevier worden orchi-

succesvol zijn. Maar dit neemt

deeën als rietorchis, moeraswespenorchis

niet weg dat er op termijn

en bijenorchis in grote aantallen aange-

steeds minder leefgebied

troffen. Tijdelijke plassen en talrijke water-

overblijft.

houdende greppels vormen voortplantings-

poelen gegraven ten behoeve van de rugstreeppad. Elders in het

‘ Oplossingen dankzij generieke ontheffing Flora- en faunawet’

havengebied was zand nodig dat voor een groot deel uit dit terrein werd gewonnen. Hierdoor ontstond een

wateren voor de rugstreeppad die overal in

Proefproject

het havengebied voorkomt. De praktijk leert

In

dat pioniers van kaal open terrein geleidelijk

proefproject met braakliggend

worden vervangen door andere soorten en

terrein van 8,7 ha groot in de noord-

er andere levensgemeenschappen ontstaan.

westhoek van het Westelijk Havengebied.

in zijn eerste jaar bevolkt door rugstreep-

Voor planten en dieren van pioniermilieus

Bij inspectie van het terrein in 2009 bleek

padden, herbergde het de meeste broed-

heeft

Westpoort

loopt

poel die gevoed wordt door grondwater.

een

Door deze ingrepen werd een soortenarm stukje havengebied al

bron-

dat geïsoleerd water ontbrak: de twee afwa-

paren van de oeverzwaluw, ging er voor het

functie. Het is niet uitgesloten dat pioniers

teringgreppels langs het terrein stonden

eerst een paartje kleine plevieren succesvol

als de rugstreeppad en de orchideeën van

in open verbinding met het water van

broeden en verschenen er pioniersoorten

Westpoort zich blijvend of gedurende lange

de Afrikahaven. Op het terrein werd met

onder de libellen zoals platbuik en gewone

tijd (tientallen jaren) kunnen handhaven.

motoren gecrost en sportvissers reden met

oeverlibel. Tevens werd de enige grote

Door de uitgestrektheid van het gebied en

de auto naar de oeverzones. Een deel van

groeiplaats

voortdurende ingrepen in de inrichting

de oever was afgeslagen en het was één

Amsterdam vastgesteld van het zeldzame

kunnen steeds nieuwe kansen ontstaan

van de minder soortenrijke terreinen in het

Duitsviltkruid. Een plantensoort van opge-

voor deze soorten. Het is daarbij van belang

havengebied.

spoten terrein, waarvan men meende dat

Westpoort

een

regionale

waarschijnlijk

geheel

hij al lang uit het westelijke havengebied

dat terreinen na grondverzet ook perioden ongestoord blijven liggen.

voor

Om het terrein aantrekkelijker te maken

verdwenen was.

voor planten en dieren is de afgekalfde

Mogelijkheden

oever in 2010 steil gemaakt om broedgele-

Conclusie

Door betrekkelijk eenvoudige inrichtings-

genheid voor de oeverzwaluw te realiseren.

De opwaardering van een stuk braakliggend

maatregelen kan de betekenis van perce-

Grondhopen zijn afgegraven om het open

terrein draagt bij aan de instandhouding

karakter van het terrein te ver-

van de rugstreeppad, één van de soorten

groten ten behoeve van de

waarvoor Westpoort een ontheffi ng heeft

grondbroeders die overal in

met de verplichting de instandhouding

het havengebied aanwe-

in haar gebied te waarborgen. Daarnaast

zig zijn. Een kleine grond-

kan het gebied als tijdelijke ‘opvang’ func-

len voor tijdelijke natuur worden geoptimaliseerd. Zo wordt bij de inrichting van uitgegeven terrein rekening gehouden met hun betekenis voor beschermde

soorten.

De

aanwezigheid van deze soorten wordt jaarlijks in kaart

‘Proefproject met braakliggend terrein van 8,7 ha groot’

gebracht. Voordat de eerste grondwerkzaamheden

plaatsvin-

hoop bleef gehandhaafd,

tioneren voor rugstreeppadden en orchi-

waarbij de op het zuiden

deeën van terreinen die moeten wijken voor

gerichte kant is ingericht

industrie. Verder blijken ook andere pionier-

als wand voor insecten met

soorten het terrein vlot te hebben ontdekt

aan de voet de stenen die elders in

en kunnen van hieruit weer verder de regio

den worden groeiplaatsen met orchideeën

het terrein lagen. Hiermee is een geschikte

verplaatst naar ander terrein. In de omge-

overwinterplek voor rugstreeppadden en

ving van het terrein wordt nieuw voortplan-

kleine zoogdieren ontstaan. Aan de noord-

tingswater voor de rugstreeppad aangelegd.

zijde is een steile wand afgestoken voor

Indien uitvoering van de grondwerkzaam-

oeverzwaluwen en is een poel gegraven die

52

November 2011 nr 7

bevolken.

Martin Melchers, Gerard Smit

Van doel naar middel Toenemende verstedelijking genereert ook kansen voor de natuurlijke biodiversiteit. Het stedelijke groen levert een groot scala aan ecosysteemdiensten en is onmisbaar voor een duurzame ontwikkeling van de stad. Maar om continuïteit te scheppen moeten de baten op een juiste manier worden gewaardeerd, zowel in termen van beheer en onderhoud als in termen van fi nanciering. Niet alleen natuur en landschap, ook het stedelijke groen levert ecosysteemdiensten. Toenemende verstedelijking wordt echter

Fred Tonneijck (06-11911142, fred@ tripleee.nl) is werkzaam bij Kenniscentrum Triple E in Arnhem, verbonden aan het Knooppunt Innovatief Groen in Helmond en lid van de VVM-sectie Leefomgevingkwaliteit (LOK).

Tabel 1. Baten van het stedelijke groen voor de drie pijlers van duurzaamheid

People

nog steeds gezien als louter een bedrei-

Beleving;

ging voor de natuurlijke biodiversiteit. Dat

Groen als therapie (bijv. Altzheimertuin);

veel steden een grotere natuurlijke rijkdom

Kinderen leren omgaan met risico’s (spelen, fantasie);

kennen dan monotone landbouwgebieden, gaat er maar moeilijk in. Zoals iemand

Meer sociale cohesie en grotere veiligheid;

laatst opmerkte: “Biodiversiteit in de stad?

Ontspanning en beweging;

Dat is toch iets van het landelijke gebied!”

Sneller herstel en minder complicaties na operaties;

Dat de schaduw van een boom voor het

Verbeterde leerprestaties;

huis een ecosysteemdienst is, zullen weinig burgers beseffen. Om nog maar te zwijgen over de geranium waarachter je weliswaar schuil kunt gaan, maar die ook een ecosysteemdienst levert in de vorm van eetbare bladeren en bloemen.

Verbetering van de gezondheid (obesitas, ADHD, stress, ..); Vermindering van het gebruik van medicijnen. Planet Verbetering van de kwaliteit van lucht, water en bodem; Vergroting van de biodiversiteit;

Duurzaamheid

Verkoeling en demping van het Urban Heat Island-effect;

Het stedelijke groen heeft in één klap directe

Vermindering van de afstroom van hemelwater;

baten voor de drie pijlers van duurzaamheid

Vermindering van de geluidsoverlast;

(Tabel 1). Daarmee is het stedelijke groen een onmisbare schakel om tot verduurzaming te komen. Toch zijn het stedelijke groen en duurzaamheid twee gescheiden werelden, ondanks dat alle huidige acties op het vlak van duurzaamheid van het logo ‘groen’ worden voorzien. Bij nader inzicht betreffen deze acties alleen de pijler van ‘Planet’ (vooral energie) en zijn enkel bedoeld om de

Vermindering van het broeikasgas CO2. Prosperity Minder energiekosten door dakgroen en strategisch geplaatste windsingels; Multifunctioneel ruimtegebruik zoals een verbeterde efficiëntie van zonnepanelen op groendaken; Stimulering van koopgedrag in groene winkelstraten;

schade van ons handelen voor de natuur te

Toename van woningwaarde (incl. OZB, overdrachtsbelasting);

verminderen.

Verbeterd imago van bedrijven; Verbetering van de internationale concurrentie om kenniswerkers;

Economie Economische tegenspoed werkt ook door op

Verhoging van huurinkomsten;

stedelijke groen. Recent onderzoek toont aan

Verhoging van omzet in de horeca;

dat 60% van de Nederlandse gemeenten in

Voedselproductie.

November 2011 nr 7

53

2011 op het groen bezuinigt en dan vooral op beheer en onderhoud. Desondanks staat de relatie tussen groen en economie hevig ter discussie. Alle economische waarden van de natuur hebben bijvoorbeeld niet geleid tot grotere investeringen in het groen noch tot nieuwe vormen van fi nanciering. Een belangrijke bijdrage aan de discussie zijn de resultaten van de studie naar de baten van de parken in Philadelphia in 2008 (Tabel 2). Nog even los van de gevolgde werkwijze, maakt deze studie duidelijk dat de baten groter zijn dan de kosten. De onderzoekers

de baten niet terecht komt bij de investe-

Economische studies zouden er juist op

becijferden dat iedere dollar die in de parken

rende partij, meestal de gemeente. (2) dat de

gericht moeten zijn om dit bestuurlijke pro-

werd geïnvesteerd, 100 dollar opleverde.

meeste baten niet gerelateerd zijn aan reële

bleem op te lossen. Kosten en baten moe-

geldstromen en (3) dat niet wordt onder-

ten met elkaar worden verknoopt en in

zocht welke partijen reëel baat hebben bij

één vehikel worden gevangen. Pas als dit

Tabel 2. Overzicht van de berekende economische baten per jaar van de parken in Philadelphia Thema

Miljoen $

Verbetering van de

2

Toename woningwaarde Gebruik recreatie

het stedelijke groen, met een

6

kend op basis van verme-

690

den kosten? Zijn probleem

1.000

wordt hierdoor niet opge-

Gezondheid

69

lost. Dit probleem is name-

Toerisme

40

lijk dat aan de debetzijde van

Sociale cohesie

9

gebeurt kunnen bestuurders juiste beslissingen nemen op basis van

die verantwoordelijk is voor gezondheidsbaat die is bere-

luchtkwaliteit Hemelwatermanagement

het groen. Wat moet een wethouder

‘Maar liefst 60% van de gemeenten bezuinigt op groen’

de groene begroting er miljoenen geboekt staan, maar dat aan de credit-

feitelijke informatie en kunnen zij baathebbende partijen aanspreken op hun verantwoordelijkheden. Dan wordt de economie voor de stad wat de ecologie is voor de natuur. Het gaat om het sluiten van kringlopen inclu-

sief de sluiting van de kringloop van

zijde geen enkel bedrag is ingevuld. Stedelijk

het geld. Daarbij is het geld natuurlijk geens-

Maar de resultaten verschaffen ook de argu-

groen kost dus alleen maar geld alsof er

zins zaligmakend. Het gaat er uiteindelijk

menten waarom ondanks deze winstge-

geen baten tegenover staan. Gelijkertijd

om dat de kwaliteit van het stedelijke groen

vendheid van de parken er toch geen cent

is dat groen qua beheer en onderhoud ook

op zo'n hoog niveau blijft dat dit groen de zo

extra naar het groen gaat. Het probleem

nog eens veel duurder dan dat in het omrin-

noodzakelijke baten kan leveren ten gunste

zit er namelijk in dat (1) een groot deel van

gende landschap.

van de kwaliteit van de leefomgeving.

54

November 2011 nr 7

Dak- en gevelgroen

geving moet goed en functioneel groen in

ving moeten worden ingezet van arran-

Een typisch stedelijk fenomeen is natuur-

stand worden gehouden en moet het areaal

gementen waarbij de vervuiler betaalt,

lijk dak- en gevelgroen. Beide typen groen

toenemen zonder dat dit alleen ten laste

naar arrangementen waarbij de gebruiker

zitten in de lift en dan vooral dakgroen.

komt van de gemeente. We zullen er aan

betaalt als direct baathebbende van een

Veel Nederlandse gemeenten beschikken

moeten wennen dat openbaar groen niet

door groen verbeterd milieu. Maatwerk

over subsidieregelingen om de aanleg

alleen een zorg is voor de gemeente maar

en gericht economisch onderzoek zullen

van dakgroen te stimuleren. De gemeente

voor alle partijen die baat hebben bij dit

hierbij centraal staan. Belangrijk is dat in

Rotterdam heeft als doel dat in 2030 mini-

groen. Dit is vooral van belang om continu-

de toekomst het geld meer wordt terugge-

maal 800.000 vierkante meter groendak

iteit te scheppen naar de toekomst toe zowel

sluisd naar onderhoud en beheer. Een duur-

is gerealiseerd. Op basis van de subsidie-

in termen van beheer en onderhoud als in

zame economie waarin we de wereld beter

regeling die nu van kracht is, subsidieert

termen van fi nanciering.

achterlaten voor onze kinderen, betekent

de gemeente € 25,00 per vierkante meter

Het stedelijke groen is niet alleen slachtoffer,

dat we ook het groen in de stad duurzaam

dakgroen en het lokale waterschap als

zij is ook partner bij de oplossing van

baathebbende partij nog eens € 5,00. En de

milieuproblemen. Het groenbe-

natuur en biodiversiteit varen hier wel bij.

leid van de stad zal zich niet

Recent heeft de gemeente Antwerpen de

meer kunnen verlaten op

aanleg van dakgroen bij nieuwbouw zelfs

uitsluitend de instandhou-

verplicht gesteld. Te weinig fysieke ruimte

ding van de beeldkwali-

kan voor de Nederlandse situatie geen argu-

teit. Management van de

ment zijn. De voorraad aan platte daken

baten van groen moet lei-

in ons land is circa 280 miljoen vierkante

dend worden bij de opstelling

meter. Jaarlijks wordt 20 miljoen vierkante

van de groenbeleidsplannen. De

meter nieuw (?) dakoppervlak bedekt. Hier is

groene beleidsmedewerkers moeten in

dus veel winst te halen.

discussie treden met alle collega’s die zich

Meer leven in de eigen tuin met planten

bezig houden met de kwaliteit van de open-

en bomen als basis maakt zowel steden als

Het zijn de baten die de drijvende kracht

bare ruimte, én vice versa. Om alle functies

dorpen stukken aantrekkelijker voor men-

vormen achter deze toch vrij nieuwe

duurzaam te kunnen vervullen is kwalita-

sen, dieren en planten. Deze tuinen kunnen

ontwikkeling. Deze baten zijn zowel mili-

tief goed groen nodig dat bovendien vanaf

een grote bijdrage leveren voor maatschap-

eutechnisch als economisch van aard en

het begin van een infrastructureel project

pelijke opgaven met betrekking tot thema’s

gelden de gebouweigenaar, de gemeente

functioneel moet zijn. Dit betekent dat het

als waterretentie en energiebesparing. De

en andere partijen die aanwijsbaar voor-

groen een integraal onderdeel is van elk

natuur en de biodiversiteit in de stad nemen

deel hebben van de aanleg van groen-

projectplan. Hiertoe moet de ontwikkeling

toe. En als we het dan toch hebben over

daken. Groendaken dempen de tempera-

van nieuwe instrumenten met kracht wor-

duurzaamheid, een positieve eigenschap

tuurstijging in de stad en het Urban Heat

den voortgezet waarin de toepassing van

van het groen is dat het met de jaren alleen

Island-effect, leiden tot een verminderde

de baten van het stedelijke groen centraal

maar meer baten genereert.

energiebehoefte van gebouwen en zorgen

staan.

er voor dat 50% of meer van het hemel-

Tegen deze achtergrond zal een verschui-

fi nancieren. Het zijn vooral de burgers die profijt hebben, en dus een eigen verantwoordelijkheid

‘Natuur en de bio diversiteit in de stad nemen toe’

dragen. Participatie in het onderhoud gebeurt al in veel steden. Als je alle tuinen in Nederland bij elkaar zou optellen, kom je uit op een gebied dat tien keer zo groot is als

Het Nationale Park De Hoge Veluwe.

Fred Tonneijck

water niet meer afstroomt richting riool. Tijdens piekregens die in frequentie zullen toenemen als gevolg van de klimaatverandering, staan straten momenteel snel onder water, treedt er veel schade op aan gebouwen en moeten rioolwaterzuiveringsinstallaties op volle kracht draaien om alle aanvoer te kunnen verwerken en zuiveren. Waterschappen zijn dan ook een baathebbende partij als het gaat om de aanleg van groendaken.

De opgave De opgave is helder. Vanwege het grote scala aan baten voor de kwaliteit van de leefom-

November 2011 nr 7

55

Foto: Arcadis

56

November 2011 nr 7

Waterberging resulteert in dakgroen Waterstad Rotterdam kampt bij heftige regenval met een afvoerprobleem. Opmerkelijk genoeg ligt een belangrijk deel van de oplossing op dakniveau. De aanpak is een opsteker voor de stedelijke natuur.

Jeroen Klooster (010-2532184, jeroen.klooster@arcadis. nl) is werkzaam bij ARCADIS Nederland BV

Zeker als begonnen wordt met het dichtstedelijke deel van de stad; hier ligt immers het grootste potentieel vergroenbaar dakoppervlak. Vervolgens kan het programma worden

Water vormt een wezenlijk onderdeel van

ook de afvoer naar de zuiveringsinstalla-

uitgerold naar de rest van de gemeente.

Rotterdam en speelt een rol bij de verdere

tie. Daarnaast verwacht de gemeente van

Om voortvarend aan de slag te gaan zijn

ontwikkeling van de stad: als stedelijk

groene daken een aantal positieve

decor, maar ook als fysieke randvoorwaarde.

neveneffecten, zoals een ver-

Door verandering van het klimaat kan er in

betering van de luchtkwa-

korte tijd veel regen vallen. Om dat water

liteit, minder stookkosten

te verwerken is opvang en berging nodig.

en CO2 -uitstoot en een

Regenwater wordt in Rotterdam meestal

betere geluidisolatie van

samen met het afvalwater afgevoerd via het

woningen.

goede

afspraken

nodig

met

de

woningcorporaties om bij renovatie en nieuwbouw over te

‘Waterretentie blijkt belangrijke batenpost’

stappen op ‘groene daken’. Soortgelijke afspraken zijn nodig met het parkmanagement voor de aanleg van groene daken bij herstructu-

rioolstelsel naar de zuiveringsinstallaties. afvoersysteem vol en wordt het overtollige

Bijdrage aan wateropgave

water naar omliggende singels en sloten

Om de effecten en het rendement van

afgevoerd.

groene daken nader te belichten, heeft

het grote volume is het verder aan te raden

ARCADIS in opdracht van Gemeentewerken

om, als onderdeel van een structureel

Rotterdam een maatschappelijke kosten- en

stimuleringsprogramma, afspraken met de

3

Het rioolstelsel kan maximaal 20.000 m

batenanalyse (MKBA) uitgevoerd. Uit deze

branche te maken over aanlegkosten en leve-

water bergen in het stadscentrum. In

analyse blijkt dat waterretentie één van

ringsvoorwaarden (bijvoorbeeld een mini-

2008 was er al een bergingstekort van

belangrijkste batenposten is. De bijdrage

male gegarandeerde levensduur). Hierdoor

circa 40.000 m3 in het centrum en in heel

van groene daken aan de wateropgave in het

kan het rendement van de investering

Rotterdam 500.000 m . Er is minimaal 80

dichtstedelijk deel van Rotterdam varieert

toenemen.

hectare aan extra plassen en singels nodig

tussen gemiddeld 4% en 19%. Voor stadsdelen

om dat tekort in open water op te vangen.

met een naar verhouding beperkte waterop-

Stimuleringspremie

Dat dit lastig is in een dichtstedelijke omge-

gave (Delfshaven en Kralingen-Crooswijk)

De gemeente Rotterdam heeft samen met

ving, zal duidelijk zijn. Om daar een mouw

zouden groene daken echter een aanmer-

de waterschappen kort na het verschijnen

aan te passen is het stimuleren van de aan-

kelijk grotere bijdrage kunnen leveren. Ook

van de studie een stimuleringspremie inge-

leg van groene daken als één van de inno-

voor de bedrijventerreinen is de bijdrage naar

steld op de aanleg van groene daken van

vatieve oplossingen naar voren gekomen.

verhouding groot (tot 50%). Voor de minder

€ 30 per m2 voor daken vanaf 10 m2. Het is

Bij een groen dak verdampt een deel van

dichtbebouwde stedelijke gebieden en het

aan te raden om via een monitorprogramma

het opgevangen regenwater. Daarnaast

buitengebied is het effect beperkter.

de realisatie en effecten van groene daken

Als het hard en langdurig regent, loopt het

Innovatieve oplossing

3

houdt de beplanting het water gedurende

rering van bedrijventerreinen. Interne afstemming binnen de gemeente is eveneens belangrijk. Gezien

adequaat te volgen en, afhankelijk van de

enige tijd vast, waardoor er per saldo minder

Aanbevelingen

resultaten, de hoogte van de stimulerings-

water het riool instroomt en in een langza-

De resultaten van de MKBA bieden voldoende

premie te evalueren.

mer tempo. Hierdoor treedt een beperking

perspectief om een verdere uitbouw van

van het overstortvolume op en vermindert

groene daken in Rotterdam te ondersteunen.

Jeroen Klooster

November 2011 nr 7

57

De mythe van de stadsrand O

oit is de stad veroverd op de

veel kansen voor de spontane planten en

tussen de kritiek van de natuur- en milieu-

natuur. Nu wordt natuur

dierenwereld.

beweging en de hete adem van de markt. Zij zien de supermarkten als de oorzaak

bedreigd en moet ze beschermd

Productiegroei

van de lage melkprijzen die hun dwingen

worden tegen de stad. Deze

Aan de buitenkant van de stadsrand ligt

om meer te produceren tegen lagere kosten.

dat anders. Daar begint niet de natuur

De supermarkten beroepen zich weer op de

noodkreet komt overigens juist

maar het land waar boeren maximale

consument die niet meer voor zijn voedsel

uit het hart van stedelingen.

productie moeten halen uit elke vierkante

wil betalen. En is die consument niet

meter. Terwijl in de stad randen een levens-

dezelfde stadsbewoner die klaagt over het

Natuur is een stedelijke uitvin-

behoefte vormen, worden ze buiten de

verdwijnen van de natuur?

ding. Boeren hebben het niet

stad opgeruimd. Houtwallen, bomenrijen, sloten en rijk begroeide oevers verdwijnen.

Wijken voor EHS

bedacht. En houdt de natuur op

Productiegroei vraagt om nivellering van

Terug naar de stadsrand zelf. Het afgelopen

bij de rand? Mythen en misver-

het landschap. Daarbij lopen zelfs de koeien

voorjaar kwamen we op onze wandeling

standen regeren. Wat is er aan

land oneffen en verspreiden

de stadsrand aan de hand?

hun mest ongelijkmatig en

maar in de weg; ze maken het

dat beperkt de grasproductie. Het is efficiënter

door de stadrand van Amsterdam bij een paar oude woonschepen

‘Voor productiegroei lopen zelfs de koeien in de weg’

langs een dijk waar het fluitenkruid volop in bloei stond. Het was een beetje rommelig met

Een tekening van Stefan Verwey vat het

om gras naar de koeien te

kernachtig samen: Herten komen uit het bos

brengen dan koeien naar

gerend, zien de stad opdoemen als een muur

het gras. De moderne boer

van hoge flatgebouwen, schrikken zich

houdt ze binnen, tot veront-

wild en vluchten halsoverkop terug het bos

waardiging

in. Natuur begint waar de stad ophoudt en

lingen. Enkele jaren geleden plaatste

Hoofdstructuur. Met de beste bedoelingen

waar de stad begint, eindigt de natuur. Deze

landschapsarchitect Adriaan Geuze langs

is het natuurbeleid steeds hogere eisen

mythe van de stadsrand is hardnekkig en

een aantal snelwegen acht meter hoge

gaan stellen. Politiek wordt dit beleid afge-

diep geworteld. Maar natuur houdt niet op

opblaaskoeien als machteloos protest tegen

rekend op het aantal aangekochte hectares

bij de rand. De stadsecologen die in de afge-

het verdwijnen van de koe uit de wei.

en binnen die hectares wordt het natuurbe-

van

veel

stede-

veel ruig struikgewas en riet. Bewoners vertelden enthousiast over vossen en snoeken. Maar, zeiden ze, we moeten weg want hier komt de Ecologische

heer rationeel en efficiënt aangepakt. Eerst

lopen twintig jaar in veel steden aan het werk gingen, hebben het nog eens beves-

Patstelling

zijn er 132 natuurdoeltypen opgesteld en

tigd: de biodiversiteit in stedelijke gebieden

De mythe van de natuur die buiten de rand

vervolgens is de systematiek van doeltypen

is hoog, vaak zelfs veel hoger dan in de

van de stad begint, is een romantische

en doelsoorten verder verfijnd. Die doelen

landelijke gebieden. Dat is ook niet verwon-

droom. Over de wildernis, maar de meeste

moeten bereikt worden en dat gaat niet

derlijk, want de stadsbewoners willen vari-

natuur is geen wildernis. En ook over de

vanzelf, dat vraagt om beheer.

atie en de stad biedt die ook. Naar de stads-

koe, over arcadia, over het oerbeeld van

rand toe wordt die variatie vaak groter en

het boerenlandschap, maar boeren produ-

Er bestaat niet alleen een romantische

blijkt die rand niet een scherpe grens, maar

ceren dat niet meer. Zelfs als ze het zouden

maar ook een rationele droom: natuur is

een brede vaak wat rommelige zone met

willen, hebben ze weinig keus. Zij staan

maakbaar. God in de hemel, maar ook wijze

58

November 2011 nr 7

Sybrand Tjallingii ([email protected]) is stedebouwkundige met een landschapsecologische achtergrond. Hij was tot zijn pensioen in 2006 universitair hoofddocent aan de faculteit Bouwkunde TU Delft.

mensen uit de dagelijkse praktijk zullen

den en soorten. Maar stel dat we beginnen

modellen, die een bestaan bieden aan boe-

hun hoofd schudden over zoveel arrogantie,

met natuur als proces. Ook in de stad valt

ren op een multifunctioneel bedrijf, is er

maar de beleidspraktijk vraagt om afre-

regen, schijnt de zon, waait de wind en

geen toekomst voor boerennatuur, niet

kenen. Dit maakt natuur wel erg duur en de

groeien bomen. Of we het leuk vin-

kwetsbaarheid van dit beleid wordt op een

den of niet: de stad is deel van

pijnlijke wijze duidelijk gemaakt door de

de natuur en stedelijke syste-

huidige bezuinigingen. De staatssecretaris

men zijn ook ecosystemen.

wil natuur laten beheren door boeren. Maar

Waterbeheer is een goed

zowel de huidige natuurdoelen als het domi-

voorbeeld. De stadsrand biedt

nante, op productie voor de wereldmarkt

mogelijkheden voor waterber-

gerichte landbouwmodel maken dat een

ging die noch in de stad noch

onmogelijke opgave. Er blijft een spanning

in

tussen natuurbeheer en boerenproductie.

zig zijn. Nu heeft natuur vaak water

Wageningse natuuronderzoekers roepen al

nodig in droge zomers. Dat komt omdat we

pen en nieuwe wegen zoeken. Dat geldt ook

heel lang dat agrarisch natuurbeheer niet

de doeltypen en -soorten voorop stellen. Als

voor het ruimtelijke ordeningsbeleid met

werkt. Als de doelsoorten voorop staan, kan

het proces voorop staat, kan natuur water

zijn rode contouren, de scherpe grenzen die

het beheer efficiënter.

leveren en de daarbij passende planten- en

de stad moeten tegenhouden. Nu het Rijk

landbouwgebieden

voor de boeren en niet voor de natuur. De stadsrand kan

‘Stadsrand als laboratorium voor nieuwe ontwikkelingen’

een laboratorium vormen voor het ontwikkelen van dergelijke

toekomstmo-

dellen. Om deze kansen te benutten, moeten zowel het landbouwbeleid als het

aanwe-

natuurbeleid als het waterbeleid uit hun sectorale kokers krui-

dierenwereld is het resultaat. Dat hoeft niet

de taken doorschuift naar de provincies is

Object of proces?

in elk natuurgebied, maar in de stadsrand

het een goed moment om opnieuw naar de

Zijn er kansen om uit de houdgreep van deze

kan het een belangrijke strategie zijn.

instrumenten te kijken. Volbouwen tot aan de harde grens van de rode contour doet

dilemma’s te raken? En kan de stadsrand daarin een rol spelen? De natuur die wij zien

Kansrijke combinaties

geen recht aan de kansen van een brede

is voor een groot deel mensenwerk, maar

Hier liggen de kansrijke combinaties. Ook

stadsrand.

ontstaat wel door werken met natuurlijke

stadslandbouw laat zien dat er in de rand

processen. Ons denken over natuur is sterk

kansen liggen die ontbreken in de meeste

verbonden met natuur als object, met gebie-

landelijke gebieden. Zonder andere bedrijfs-

Sybrand Tjallingii

November 2011 nr 7

59

Mooier leven Ik houd van bomen, en ik niet alleen. Uit de dagboekjes die Nijmegenaren in 2009 bijhielden bleek dat mensen voor een wandeling in de eigen buurt juist rustige en groene straten kiezen. Gebouwen staan, hoe mooi of lelijk ook, er altijd onveranderd bij, maar bomen bewegen, maken geluid en veranderen afhankelijk van de seizoenen. Hoe zou je zonder natuur weten in welke jaargetijde je leeft? Parkjes en bomen zorgen voor dynamiek in de stad. Maar behalve warme gevoelens, levert groen in de stad niet veel op voor de gemeente. In tijden van geldgebrek, en wanneer is dat er nou niet, is de verleiding dan ook groot om de grond waarop het groen staat te gelde te maken. Grond rendeert immers beter als er een gebouw op staat. Het zal niet verbazen dat omwonenden zich keren tegen zo’n achteruitgang en ze hebben opvallend vaak succes, met name in de al rijker met groen bedeelde buurten. Bij de minder mondigen gaat het mis. Mijn ouders wonen, hoogbejaard als ze intussen zijn, in een servicefl at. Zij zijn slecht ter been en moeten het vooral hebben van het uitzicht op groen. Maar wat wil nu het geval? Ook de beheerders van het grote complex waarin mijn ouders wonen, zien de waarde van de grond. Daarom halen ze de bomen weg en bouwen er nog een complex bij en veran-

60

November 2011 nr 7

dert het groene uitzicht van mijn ouders drastisch. Van tachtigjarigen kun je niet verwachten dat ze in actie komen, en zeker niet tegen hun eigen huisbaas. Deze verdichting van de woonomgeving van hoogbejaarden gaat dus gewoon door, ook in andere steden. Dat je bij bejaardenwoningen nog beter na moet denken over het uitzicht, lijkt nog niet doorgedrongen. Kinderen die opgroeien in een fl at kampen met hetzelfde probleem. Zij hebben het groen niet nodig om naar te kijken, maar om in te spelen. Vooral in door beleidsmakers ‘vergeten’ stukjes groen, die spelen het fijnst. Maar ook hier geldt, het groen moet wel dichtbij huis zijn. Ook hun belangen moeten behartigd worden door ambtenaren en bestuurders die verder kijken. Groen dichtbij maakt het leven mooier in alle levensfasen. Voor de groene wijken wordt al gevochten, nu nog een goede aanpak voor het recht op groen voor wie niet de barricaden op kan. Marga Jacobs, voorzitter van de vereniging Leefmilieu

Foto: PBL

Investeren in kwantiteit en kwaliteit S ommige wijken van onze vier grote steden moeten het praktisch zonder groen doen. De perspectieven op verbetering zijn slecht,

omdat budgetten onder druk staan en er binnenstedelijk wordt bijgebouwd. Om toch de kwantiteit en de kwaliteit van het groen te

Piet Lagas (030-2742237, piet.lagas@ pbl.nl) en Jos Diederiks zijn beiden werkzaam bij het Planbureau voor de Leefomgeving.

gemaakt van de Top10vectorkaart waarbij,

verbeteren moeten gemeenten meer inzetten op burgerparticipatie,

in tegenstelling tot de CBS Bodemstatistiek,

samenwerking met bedrijfsleven en sociale diensten. Plus meer func-

ook oppervlakten groen kleiner dan 1 ha zijn

ties toevoegen aan het groen.

groen van straatbomen ook een rol spelen,

meegenomen. Hoewel particulier groen en is dat niet meegerekend omdat daarover onvoldoende gegevens beschikbaar zijn.

Het beleid van rijksoverheid en gemeenten

vlak groen en blauw per woning berekend

is er op gericht om meer groen in de leef-

dat zich binnen 500 meter rondom de woning

Bij de 31 grootste gemeenten van Nederland

omgeving te realiseren. Niet alleen omdat

bevindt. Hierbij wordt rekening gehouden

is, gemiddeld over de gehele gemeente,

dit goed is voor het vestigingsklimaat en

met het aantal woningen waarmee het

13–21% van het oppervlak groen (het totaal

de gezondheid, maar ook uit het oogpunt

beschikbare groen moet worden gedeeld (PBL

van openbaar, semi-openbaar en agrarisch

van klimaatadaptatie. Voor de hoeveel-

2010). Bij de berekening is gebruik gemaakt

groen) Tussen de verschillende buurten en

heid groen bestaat geen harde norm, maar

van de CBS Bodemstatistiek. In de vier grote

wijken zijn echter grote verschillen waar-

wel een richtwaarde van 75 m2 groen per

steden blijken 80.000 woningen over minder

neembaar. Zo blijkt in de centra van de grote

2

woning (Nota ruimte, 2006). In de verstede-

dan 10 m groen/blauw te beschikken. Figuur

steden vaak minder dan 5% van het opper-

lijkingsafspraken tussen VROM en provin-

1 laat zien dat deze woningen zich vooral in

vlak groen te zijn. Hoewel niet meer dan

cies is aan deze norm blauw toegevoegd,

de centra van de grote steden bevinden. Circa

een kwart van het gemeentelijk oppervlak

omdat water eveneens een positieve invloed

400.000 woningen in de vier grote steden

minder dan 10% groen bezit, woont daar

heeft op de leefomgevingskwaliteit.

2

hebben minder dan 50 m groen/blauw per

ongeveer de helft van de inwoners van de

woning.

vier grote steden.

Beoordeling

Voor de beoordeling van het groen voor

Bij de beoordeling van het groen in de stad

klimaatadaptatie is het percentage groen-

Uit ander onderzoek blijkt dat in buurten

voor een goed vestigingsklimaat is het opper-

oppervlak berekend. Hierbij is gebruik

met een laag percentage groen de opper-

November 2011 nr 7

61

bezuiniging is dat de positieve uitstraling van groen kan omslaan in een negatieve uitstraling omdat door slecht onderhoud een gevoel van onveiligheid kan ontstaan. Een dergelijk proces heeft reeds plaatsgevonden in de westelijk tuinwijken in Amsterdam. Verder staat de ontwikkeling van groen in de stad onder druk door de beleidsopgave om meer binnenstedelijk te bouwen. Daardoor is er minder ruimte voor groen, en voor bomen geldt dat er zowel boven de grond als onder de grond minder ruimte is in verband met leidingen etc.

Oplossingsrichtingen Bewonersinitiatieven en bewonersparticipatie kunnen oplossingen bieden. Samen

Hittekaart Rotterdam 23

24o

werken aan groen werkt vaak heel goed

Figuur 1. De meeste wijken in het centra van de grote steden hebben minder dan 50 m2 groen/ blauw per woning ter beschikking.

o

voor onder meer sociale cohesie binnen een wijk. Daarnaast is het van belang om waarde toe te voegen aan het groen door het plaatsen van bankjes, het inrichten van speeltuinen, het realiseren van kijkgroen

21o

27o

etc. Verder is het van belang om bedrijven een rol te geven; zij willen graag meewerken

31o

aan het groen rondom hun terrein omdat

33o 30 26

dat een positieve uitstraling heeft voor hun

o

Figuur 2. In wijken met weinig groen zijn de gemeten temperaturen op 15 warme dagen te Rotterdam hoger dan in wijken met relatief veel groen.

25o

o

25o 0

5

10 km

onderneming. Ook sociale diensten van gemeenten worden vaak ingeschakeld bij beheer van groen. Vaak moeten desondanks prioriteiten worden gesteld. Belangrijk in dit licht is dat in

vlaktetemperaturen het hoogst oplopen

het deelbudget voor groen in en om de stad

Rotterdam uit enquêtes bleek, dat mensen

door het hitte-eilandeffect (TNO, 2010). Er

in het kader van het Investeringsbudget

dan liever zien dat er geld wordt besteed

bestaat een significante correlatie tussen

Stedelijke Vernieuwing voor de periode

het percentage groen per oppervlakte-

2010-2014 vervallen. Alleen de

eenheid en de temperatuur op warme dagen

gelden

in de woonwijk. Figuur 2 laat zien dat de

van het groen in de kracht-

hoogste temperaturen voorkomen juist in

wijken blijven bestaan. Ook de

wijken met weinig groen.

gelden voor Investeringbudget

voor

het

verbeteren

Landelijk Gebied, die oorspron-

aan buurtgroen dan aan recreatiegroen op grotere afstand

‘Bewonersinitiatieven kunnen oplossingen bieden’

van de woning. Als wordt ingezet op meer openbaar groen, meer straatbomen en meer groene daken en gevels verbe-

Perspectieven

kelijk golden voor 2007-2013,

De vier grootste gemeenten hebben groen-

worden niet meer gegarandeerd.

beleidsplannen opgesteld. Globaal richten

Met name de grote steden worden

deze plannen zich op drie aspecten. Meer

daardoor getroffen.

groen, kwalitatieve verbetering van het

Binnen gemeenten wordt eveneens fors

kan investeren in groen economisch inte-

groen en betere verbindingen naar het

bezuinigd op onderhoud en beheer van het

ressant zijn door onder meer besparing op

groen. Daarnaast wordt voor klimaat-

openbaar groen. De gemeente Amsterdam

zorgkosten, energiekosten en toename van

adaptatie ingezet op meer bomen in de

vermindert het budget voor groen met

prijzen van woningen.

straat en meer groene daken en gevels.

19% in 2011, Den Haag met 14% en alle

Bezuinigingen staan uitvoering van deze

gemeenten in Nederland met 9% in 2011 en

voornemens echter ernstig in de weg. Zo is

10% in 2012. Een van de gevolgen van deze

62

November 2011 nr 7

tert het stedelijke leefklimaat en is de omgeving beter bestand tegen gevolgen

van klimaatverandering. Bovendien

Piet Lagas en Jos Diederiks

SAMEN IN DE TUIN

De sla staat in keurige rijtjes en de jonge perenboom draagt al vruchten in de Generatietuin bij woon- en zorgcentrum

Foto: Marieke Vos

Goed ingerichte tuinen zijn belangrijk voor de natuur in de stad. Tegelijkertijd kunnen ze stadsbewoners met elkaar verbinden. Het komt in veel steden voor dat groepjes bewoners een tuin delen, of dat men meehelpt in schooltuinen. Een tweetal initiatieven in Den Haag laat zien hoe tuinen mensen kunnen verbinden.

Huize Royal in Den Haag. Elke dinsdag-

Marieke Vos (06-50974973, [email protected]) is eigenaar van IT-journalistiek.

middag komen hier kinderen van de buiten-

wijk met 40.000 inwoners. Het initiatief

schoolse opvang (BSO) in de tuin werken,

past in de manifestatie Foodprint, die de

bijgestaan door de bewoners van Royal.

relatie tussen burgers, voeding en stad in

"Onze bewoners hebben vooral een advi-

beeld brengt. Permacultuur Centrum Den

gegeven. Een groep mensen werkt weke-

serende rol", typeert activiteitenbegeleider

Haag legt de tuin aan. De wilde tuin, waar

lijks in de tuin. "Er is veel contact, mensen

Mary van Garderen de rolverdeling. De tuin,

groenten en sierplanten door elkaar heen

uit de hele omgeving komen hier kijken of

in april 2010 aangelegd op initiatief van het

groeien, vormt een groot contrast met de

helpen", zegt Menno Swaak van Eetbaar

ministerie van Landbouw, moet de stads-

naastgelegen school- en volkstuinen. Een

Park. Het samen tuinieren betekent zowel

jeugd met de natuur in aanraking brengen.

deel is nog in aanleg: daar komt een terrasje

in de Generatietuin als in Eetbaar Park veel

Omdat de tuin bij een woon- en zorgcen-

waar bezoekers straks kruidenthee uit eigen

afspraken en plannen maken. Zodat niet alle

trum is aangelegd, brengt hij ook ouderen

tuin kunnen drinken. Het centrale pavil-

aardbeien door bewoners worden geoogst

met jongeren in contact. Die samenwerking

joentje is grotendeels klaar: een organisch

voordat de kinderen komen. Of om te voor-

gaat inmiddels al verder dan de tuin, vertelt

uitziend gebouw met een plantendak. De

komen dat de door de ene groep gezaaide

Van Garderen: "Vanmiddag wordt hier

tuin ligt met opzet op een plek waar veel

spinazie later door een andere groep wordt

bijvoorbeeld een concertje gegeven door een

interactie is: met de buurtbewoners, met

gewied. Woorden als 'tuinplan' en 'bege-

paar leden van het Residentie-orkest, die een

de kinderen die in de naastliggende school-

leiding' vallen vaak in het gesprek met

project doen met de BSO."

tuinen werken en met de volkstuinders aan

Van Garderen en Swaak. Maar dat hoort

de andere kant van het perceel.

bij het samen doen. Swaak: "De aanleg

Eetbaar Park

van zo'n tuin is een proces, net als leren

Een paar kilometer verderop ligt het Eetbaar

Samen doen

Park, een ecologische moestuin. De tuin

Eetbaar Park laat zien hoe je voedsel kweekt

ligt in het Zuiderpark, middenin een volks-

in de stad; ook worden er workshops

samenwerken." Marieke Vos

November 2011 nr 7

63

KEUZES VOOR DE TOEKOMST

Petra van Egmond (petra.vanegmond@pbl. nl) en Rijk van Oostenbrugge ([email protected]), zijn bij het Planbureau voor de Leefomgeving de projectleiders van de Natuurverkenning 2011.

M

et de publicatie van de Natuurverkenning eind 2011 geeft

natuur(beleid), die elk in een maatschap-

het Planbureau voor de Leefomgeving (PBL) een voorzet op

pelijke opgave zijn vertaald. Die visies en

de discussie over doelen van het natuurbeleid op langere termijn. Centraal staan vier ‘kijkrichtingen’. Met dit palet aan keuzemogelijk-

maatschappelijke opgaven zijn in de tabel met logo’s gekarakteriseerd:

Natuur beschermt de biodiversiteit

heden wil het Planbureau de huidige discussies over het Nederlandse

Vanuit de visie dat natuur een intrinsieke

natuurbeleid stimuleren en structureren.

waarde heeft, is het tegengaan van het verlies aan biodiversiteit de maatschappelijke opgave in de kijkrichting ‘Vitale

Het natuurbeleid dient van oorsprong meer-

een samenhangend netwerk van natuur-

natuur’. Het is hierbij niet van belang of de

dere doelen. Naast behoud van biodiversiteit

gebieden. De laatste jaren gebeurde dit met

beschermde biodiversiteit van nut is voor de

wordt ook gewerkt aan duurzaam gebruik

bijzondere aandacht voor die gebieden die

mens. Het uitgangspunt bij deze kijkrichting

van natuur en het realiseren van draag-

ook van belang zijn op Europese schaal; de

is hetzelfde als voor de EHS, met dat verschil

vlak voor natuur(beleid). In de beleidsuit-

Natura 2000-gebieden.

dat nu alleen de voor Nederland kenmerkende natuur is opgenomen die internati-

voering hebben de laatste twee aspecten weinig

aandacht

gekregen.

Sinds

het

Kijken naar de toekomst

onaal bijzonder is. Soorten en leefgebieden

verschijnen van het Natuurbeleidsplan in

Voldoende

verschil-

waarvoor Nederland binnen Europa minder

1990 ligt het zwaartepunt op het realiseren

lende doelen eens expliciet onder ogen te

belangrijk is, kunnen desnoods uit ons

van de Ecologische Hoofdstructuur (EHS),

zien. Het PBL onderscheidt vier visies op

land verdwijnen. Bovendien wordt meer

redenen

om

die

dan in de huidige EHS ruimte gegeven aan natuurlijke processen, zoals overstroming en verstuiving. Ook worden corridors gerealiseerd die de Nederlandse natuur verbinden met de natuur in omringende landen. Op deze wijze ontstaat natuur die bestand is tegen de effecten van klimaatverandering. Recreatie is mogelijk, maar komt duidelijk op de tweede plaats. De ruige omstandigheden en de soms slechte toegankelijkheid beperken het gebruik van de gebieden.

Natuur zorgt voor een prettige leefomgeving De visie in de kijkrichting ‘Beleefbare natuur’ is dat natuur een belangrijk onderdeel van de leefomgeving van de mens is. Natuur is van belang voor recreatie, ontspanning en beweging. De maatschappelijke opgave is de afstand tussen natuur en mens zo klein Tabel 1. De Natuurverkenning 2011 is een scenariostudie voor 2040. Hierin zijn vier kijkrichtingen ontwikkeld die elk uitgaan van een combinatie van een natuurvisie en een maatschappelijke opgave.

64

November 2011 nr 7

mogelijk te maken. Dit kan door het ontwikkelen van aantrekkelijk natuurgebied en agrarisch gebied in en rond steden. Inspelen

op de veranderende wensen van bewoners

op wat haalbaar en betaalbaar is, zonder

natuurlijke hulpbronnen een plaats te geven

is een voorwaarde voor succes. De natuur

de omgeving met beperkingen te confron-

en deze op waarde te schatten. Noodzakelijk

wordt letterlijk naar de mensen gebracht.

teren. Het beschermen van soorten is niet

hierbij is de groene en blauwe ruimte zo in

Met deze kijkrichting kiest de Nederlandse

van belang en dus hoeven er geen specifieke

te richten en te beheren dat de mens er opti-

samenleving voor een natuurbeleid waarin

milieumaatregelen genomen te worden.

maal van kan profiteren tot in lengte van

de natuur er op de eerste plaats is om van te

In de natuurgebieden kan worden gewoond

jaren. Soorten die geen grote rol spelen in

genieten. Alle natuurgebieden zijn volledig

en er zijn economische activiteiten – zoals

het ecosysteem hoeven niet per se behouden

toegankelijk voor recreatief gebruik. Een

horeca en energieproductie – mogelijk.

te worden.

uitgebreid netwerk van fiets-, wandel-,

Rondom natuurgebieden zullen onderne-

ruiter en kanoroutes verbindt de natuurge-

mers, zoals boeren, vissers, projectontwik-

Werk in uitvoering

bieden en het agrarische gebied rond de stad

kelaars of recreatiebedrijven niet gehin-

Met

met de stad zelf. Voor natuurgebieden met

derd worden door de natuurwetgeving. Op

Planbureau de huidige discussies over de

een recreatieve functie die op wat grotere

plaatsen waar stukken grond niet gebruikt

toekomst van de Nederlandse natuur en

afstand van de stad liggen geldt dat inrich-

worden, bijvoorbeeld in regio’s waar de land-

het natuurbeleid te stimuleren en structu-

ting en beheer sterker worden toegespitst

bouw krimpt, zal tijdelijk natuur kunnen

reren. De komende Natuurverkenning, een

op het recreatieve gebruik. Ook wordt geïn-

ontstaan. Dit zal vooral natuur zijn die tegen

vierjaarlijks wettelijk product, komt eind

vesteerd in gebieden voor waterrecreatie. Bij

een stootje kan. Wanneer gebieden weer

2011 uit. In het eindproduct zal onder meer

de inrichting van de gebieden is het niet van

nodig zijn voor economische ontwikkeling,

aandacht worden besteed aan het combi-

belang de biodiversiteit zo groot mogelijk te

zal de schop de grond in gaan.

neren van kijkrichtingen en de voorwaarden

maken, noch is het belangrijk dat soorten

de

kijkrichtingen

probeert

het

die daarbij gelden. Een belangrijke stap is

Natuur voorziet de mens van essentiële levensbehoeften

ook de vertaling naar de korte- en middel-

niet al te hoge eisen aan hun leefgebied stellen en zich niet al te snel door de mens

In ‘Functionele natuur’ de vierde en laatste

veel kan worden gezegd, is al wel duidelijk

laten verontrusten, ontwikkelen zich goed.

visie, staat de afhankelijkheid van dien-

dat het natuurbeleid meer dan tot nu toe

inheems zijn. Planten- en diersoorten die

lange termijn. Hoewel daarover nog niet zo

sten die de natuur levert centraal. De

oog moet hebben voor coalities met andere

Mens en natuur gaan overal prima samen

natuur levert de maatschappij duurzame

sectoren. Zo kunnen bestaande relaties met

oplossingen voor alledaagse zaken die te

de recreatie- en de landbouwsector diverser

De kijkrichting ‘Inpasbare natuur’ is gefor-

verkiezen zijn boven technische oplossingen.

worden gemaakt en zijn er ook coalities

muleerd vanuit de visie dat natuur wel

Natuurlijke processen zuiveren lucht, water

denkbaar met onder meer de bouwwereld

belangrijk is, maar dat mens en economie

en bodem, vegetatie houdt afstromend

en de energiewereld.

belangrijker zijn: de groene omgeving biedt

water vast, natuurlijke duinen en kwelders

ruimte voor wonen en werken. De maat-

bieden bescherming tegen overstromingen

schappelijke opgave hierbij is het beperken

en ecosystemen leveren voedsel zoals vis.

van confl icten tussen natuur en economie.

De maatschappelijke opgave die aansluit

Petra van Egmond en Rijk van Oostenbrugge

Natuurbeheerders stemmen hun doelen af

bij deze visie is het duurzame gebruik van

Informatie: www.natuurverkenning.nl

November 2011 nr 7

65

Wegen naar herstel biodiversiteit Het behoud van biodiversiteit krijgt steeds meer aandacht. Een eerste essentiële stap in het vinden van oplossingen is het duiden van knelpunten die duurzaam behoud van soorten en ecosystemen in de weg staan. Vervolgens is het de uitdaging deze te vertalen in handelingsopties voor de korte en lange termijn.

Foto: WUR

66

November 2011 nr 7

Bart de Knegt ([email protected]) is werkzaam als ecoloog bij Alterra en het Planbureau voor de Leefomgeving (PBL). Willem van der Bilt en Arjen van Hinsberg zijn beiden werkzaam als ecologisch onderzoeker bij het PBL.

Dankzij het gebruik van meetgegevens uit

worden genomen als het verlagen van emis-

Als

het veld en ecologische rekenmodellen is

sies uit de landbouw en industrie, ontwik-

Ecologische Hoofdstructuur beperkt blijven

bekend wat de belangrijkste knelpunten

keling van nieuwe natuur en verminderde

tot het voorgenomen rijksbudget van 75 à

voor duurzaam behoud van soorten zijn

grondwateronttrekking.

100 miljoen euro per jaar, dan is de meest

de

fi nanciële

middelen

voor

de

kosteneffectieve keuze een volledige inzet

(figuur 1). In totaal volstaan voor ruim 40% van de Nederlandse planten- en diersoorten

Herijking EHS

van die middelen op regulier beheer van

de milieu- en ruimtecondities om behoud

Er is momenteel volop discussie over de

bestaande natuurgebieden, in het bijzonder

te garanderen. De grootste knelpunten voor

toekomst van het natuurbeleid. In het

die gebieden waar Europees beschermde

de overige 60% zijn verdroging, vermesting

regeerakkoord geeft het kabinet

en het tekort aan en de versnippering van

aan een herijkte EHS in 2018

geschikt leefgebied. Bijna tweederde van de

gerealiseerd te willen hebben

soorten ondervindt twee of meer van deze

en de rijksuitgaven voor

knelpunten. Voor een aantal soorten worden

natuur en landschap met

bestaande knelpunten in de toekomst groter

tweederde te reduceren.

door bijvoorbeeld de effecten van klimaat-

Het PBL heeft, in samen-

verandering. Zo zullen de meeste soorten

werking met Alterra, met

meer hinder ondervinden van de versnippe-

de

ring van de natuur door het opschuiven van

maatregelen en hun impact, een

klimaatzones en geschikte leefgebieden.

aantal varianten voor 2018 doorgerekend

verworven gronden die bedoeld waren voor

op de effecten voor natuur en de realisatie

natuuruitbreiding. Deze inrichting is vooral

Deze kennis biedt aangrijpingspunten om

van

biodiversiteitsdoelen.

efficiënt als deze bijdraagt aan de verbete-

opties voor biodiversiteitbehoud te formu-

De belangrijkste conclusie is dat de bezui-

ring van de kwaliteit van een groter gebied

leren. Knelpunten kunnen worden opgelost

nigingen zullen leiden tot een verdere

door bijvoorbeeld het herstel van een geheel

met maatregelen binnen bestaande natuur-

verslechtering van de natuurkwaliteit en de

watersysteem.

gebieden, zoals de inrichting van gronden,

leefomstandigheden van planten- en dier-

effectgerichte maatregelen, interne omvor-

soorten. De binnen de Europese Unie afge-

Oplossingsrichtingen

ming van natuurtypen en het treffen van

sproken verplichtingen wat betreft Natura

Uit berekeningen blijkt dat zowel de

hydrologische

2000 en de CBD raken hierdoor verder uit

oorspronkelijk beoogde als de herijkte

zicht.

EHS niet voldoende zijn om alle inheemse

maatregelen.

Maar

ook

buiten deze gebieden kunnen maatregelen

opgedane

kennis

internationale

natuur voorkomt. Daarmee wordt echter de

‘Bezuinigingen leiden tot verslechtering natuurkwaliteit’

niet

voorkomen

natuurkwaliteit

dat ver-

der achteruitgaat. Als er meer fi nanciële middelen beschikbaar

komen,

bij-

voorbeeld van provincies of andere partijen, dan is de volgende kosteneffectieve stap

over

het natuurlijk inrichten van al

natuur duurzaam te behouden. De vraag hoe

het

biodiversiteitsverlies

dan

wel

te stoppen valt, is één van de vier grote maatschappelijke uitdagingen voor het Nederlandse natuurbeleid van de toekomst. In de Natuurverkenning 2011, die eerdaags verschijnt, is deze uitdaging vertaald naar een ruimtelijk toekomstscenario, de kijkrichting Vitale natuur (figuur 2). In de kijkrichting Vitale natuur worden grote, aaneengesloten

natuurgebieden

gereali-

seerd die aansluiting vinden met buitenlandse natuur en waar de milieucondities op orde zijn. In deze kijkrichting worden één voor één de knelpunten aangepakt die duurzaam behoud in de weg staan van internatioFiguur 1. Bijna 60% van de doelsoorten (planten, vogels en vlinders) in Nederland hebben last van de milieu- en ruimtecondities.

naal karakteristieke natuur, welke elders in Noordwest-Europa weinig voorkomt. De

November 2011 nr 7

67

ristieke soorten. Op deze laatste groep van soorten is de kijkrichting specifiek ingericht.

Sturingsmogelijkheden De beschikbare ecologische kennis kan dus gebruikt worden voor het zoeken naar effectieve maatregelen. Daarbij is het van belang de beschikbare middelen kosteneffectief in te zetten, te meer daar Europa ons land aanspreekt op het realiseren van biodiversiteitbehoud op nationaal niveau. Hiertoe is een onderscheid in een strategie voor de korte en voor de lange termijn onontbeerlijk. Op korte termijn geeft behoud van bestaande ecologische waarden en het oplossen van actuele knelpunten zoals verdroging de hoogste kansen. Op lange termijn heeft het creëren van natuur tot grote robuuste eenheden en de generieke aanpak van vermesting prioriteit. Realisatie van internationale biodiversiteitsverplichtingen vergt inzet van tal van verschillende Figuur 2. Een schematische weergave op kaart van de kijkrichting Vitale Natuur. Er worden grote aaneengesloten natuurgebieden gerealiseerd waar de milieucondities op orde zijn en die aansluiting vinden met buitenlandse natuur.

partijen. Lokale kennis van bijvoorbeeld terreinbeheerders en waterschappen moet op gebiedsniveau worden ingebracht naast sturing vanuit een (inter)nationaal perspectief. In het traject van zowel de herijking en decentralisatie van het natuurbeleid als de Programmatische Aanpak Stikstof (PAS) zoeken Rijk en provincies naar afstemming en prioritering van maatregelen. Afstemming tussen milieu-, water- en natuurbeleid is hierbij op beide niveaus een vereiste. Daarbij verschaft het in kaart brengen van de effecten van maatregelen op andere

Figuur 3. Effect van stapeling van maatregelen (van boven naar beneden) op het duurzaam behoud van doelsoorten.

aspecten een integraal inzicht wat betreft de consequenties van keuzen. Om die reden is binnen de Natuurverkenning ook gekeken

optimalisatie van het beheer van bestaande

percentage duurzame soorten weer verder

leefgebieden is, zoals eerder aangegeven,

stijgen. Dit kan deels door omvorming

een

van

belangrijke

eerste

stap

waarmee

bestaande

natuur,

het kappen van bossen voor

3). Met de verbetering van milieu- en water-

vorming van heide en zand-

condities, zoals het verlagen van stikstofde-

verstuiving. Daarnaast kan

posities en het verhogen van grondwater-

extra natuurgebied aange-

standen, is ook een aanzienlijke verbetering

legd worden. De genomen

te realiseren. Vervolgens resteren tekorten

maatregelen leiden samen tot

aan

duurzame condities voor bijna

versnippering

van

leefgebied.

mate waarin natuurlijke hulpbronnen

‘Optimalisatie beheer biedt aanzienlijke winst’

Wanneer er leefgebied wordt gecreëerd van

80% van alle inheemse doelsoorten

typen waar tekorten voor bestaan, kan het

of 95% van de internationaal karakte-

68

November 2011 nr 7

natuur, b) kosten en baten, en c) de

zoals

aanzienlijke winst te behalen valt (figuur

en

naar a) beschikbaarheid en waardering van

duurzaam

wor-

den gebruikt. Om (beleid) afwegingen te maken op basis van deze integrale doorrekening is een multicriteriakostenbatenanalyse (MCKBA) uitgevoerd. Hieruit kwam naar voren dat

er sterke koppelingen bestaan tussen

colofon ISSN 1569-3449 Jaargang 17, 2011, nr. 7 biodiversiteit en waardering. De beleefbaar-

beheer en inrichting met zich meebrengen

heid van Vitale Natuur is echter beperkt,

dan het geval is in de huidige situatie.

omdat deze vaak ver van de woonomgeving ligt. Ook laat de analyse zien dat de grootschalige, robuuste ecosystemen van

Bart de Knegt, Willem van der Bilt en Arjen

Vitale Natuur minder structurele kosten aan

van Hinsberg.

Tijdschrift Milieu is een uitgave van de VVM en verschijnt achtmaal per jaar in een oplage van 2.500 exemplaren. VVM-lidmaatschap 2011 • Persoonlijk: € 125,• Instellingen en bedrijven: € 700,• Studenten: € 40,• Gepensioneerden, recent afgestudeerden, partners en uitkeringsgerechtigden: € 80,• Proeflidmaatschap (6 mnd) € 45,VVM-leden ontvangen Milieu gratis. Abonnementsprijs 2011 Abonnement voor niet-leden: € 125,- (excl. 6% BTW, incl.verzendkosten) Los nummer: € 15,- (incl. BTW) Verenigingsbureau (voor lidmaatschappen en abonnementen) Zeliha Altin Drs Rachel Heijne (directeur) Marie Thérèse van Heijningen Sara Jantzen Caroline van der Laan Lisette Pellikaan Josquin des Prézstraat 1 Postbus 2195, 5202 CD Den Bosch Tel. 073 - 6215985, Fax 073 - 6216985 E-mail [email protected] Website www.vvm.info Hoofdredacteur Jan de Graaf Postbus 158, 1600 AD Enkhuizen Tel. 0228 - 326 068, 06 - 2190 5843 E-mail [email protected] Drukproefcorrectie Caroline van der Laan Ontwerp Made in Haarlem Opmaak en druk ELMA Multimedia B.V., Gery Kuilman Postbus 18, 1720 AA Broek op Langedijk Tel. 0226 - 331600, Fax 0226 - 331601 Advertentieverkoop ELMA Multimedia B.V., (0226 - 331600) Email [email protected] Redactieadviesraad mr. Jan van den Broek, VNO-NCW prof. dr ir. Peter Builtjes, TNO ing. Vera Dalm, Milieu Centraal ir. Cees van Deelen, TNO ir. Hub Diederen, PBL dr. Carel Dieperink, Universiteit Utrecht Jaap Jelle Feenstra, Havenbedrijf Rotterdam Jan Fransen, Stichting Natuur en Milieu prof. Dr. Leo Jansen drs. Dries van Loenen, Ministerie van EZ drs. Felix Luitwieler, Ministerie VROM ir. Jan Karel Mak, Deerns Raadgevende Ingenieurs prof. dr Rudy Rabbinge, Wageningen Universiteit Annemarie van der Rest, Shell Nederland B.V. ir. Jean Paul van Soest, zelfstandig adviseur Fred Tonneijck, Triple E Tenzij anders vermeld zijn de foto’s in dit nummer gemaakt door Michiel Wijnbergh. Prijswijzigingen, zet- en drukfouten voorbehouden. Aan de informatie in Milieu kunnen geen rechten worden ontleend. Tijdschrift Milieu wordt op FSC-papier gedrukt. November 2011 nr 7

69

* 22 vaksecties * 50 activiteiten * 1 vereniging

Investeren in elkaar VVM, netwerk van milieuprofessionals. Dat zegt eigenlijk al genoeg. Ruim 2000 beleidsmakers, uitvoerders, wetenschappers, adviseurs en studenten laten zich inmiddels door ons inspireren. De VVM verstevigt hun onderlinge contacten en zorgt voor inhoudelijke verdieping via Tijdschrift Milieu (8x p.j.) en het organiseren van ruim 50 bijeenkomsten per jaar. Voor slechts € 125, p.j. doet u mee. Kijk voor meer informatie op: www.vvm.info

netwerk van milieuprofessionals

Advertentie omslag 3

Advertentie omslag 4