Staphorst
De karakteristiek van Staphorst Ruimtelijke atlas en Welstandsnota
Staphorst
De karakteristiek van Staphorst Ruimtelijke atlas en Welstandsnota november 2013 Projectnummer 2764
4
De kar a kteristiek van Staphorst Ruimtelijke Atlas en Welstandsnota
Voorwoord Welstand in gemeente Staphorst en de term ‘behoud door ontwikkeling’ lijken conflicterend. Maar niets is minder waar. Staphorst is een dynamische gemeenschap, historisch gevestigd en heeft een traditie hoog te houden. Als bestuurder vind ik het verheugend een welstandsnota te zien die nieuwe ontwikkelingen mogelijk maakt. Staphorsters willen geen openluchtmuseum maar een passende nieuwe ontwikkeling.
We hebben te maken met historisch erfgoed dat ook buiten onze gemeentegrenzen wordt gewaardeerd. De eigengereidheid van de Staphorsters maakt dat we een instrument als welstand nodig hebben om het historisch erfgoed te bewaken. Bij grote monumenten aan de Streek zal een spanningsveld zijn tussen het gebruik van de woningen en het belang van het beschermd dorpsgezicht.
Ook welstand is aan verandering onderhevig; monumenten zullen door de jaren heen altijd bewegen. In Staphorst waren de kleurstellingen honderd jaar geleden ook anders dan nu. Daarom moeten veranderingen niet onmogelijk worden gemaakt. Deze nota speelt in op de veranderingen in materiaal en gebruik. Er wordt recht gedaan aan de kwaliteit van de gemeente en recht aan het landschap. Kortom: waarborgen voor leefbaarheid.
De welstandsnota is vernieuwend. Staphorst is één van de weinige gemeenten, en de eerste landelijke gemeente met honderden monumenten, die een welstandskaart hanteren. Bij deze welstandsnota is daarom ingespeeld op meer vrijheid en een flexibeler opstelling ten opzichte van nieuwe ontwikkelingen.
De nieuwe welstandsnota is opgebouwd uit drie onderdelen, te weten: de ruimtelijke atlas, de welstandsnota en de bijlagen. De ruimtelijke atlas is een analyse en verhaal in kaartbeelden van gemeente Staphorst. Van hieruit is de welstandsnota vorm gegeven door middel van verschillende welstandsregimes variërend van welstandsvrij tot een bijzonder regime. Als kader dient de erfgoednota zoals die begin 2013 door de gemeenteraad is vastgesteld.
De welstandsnota is op grond van de Woningwet een wettelijke verplichting. Maar ook als die wettelijke verplichting er niet zou zijn, is een dergelijke nota - door de diversiteit en bijzondere karakteristieken van de verschillende kernen en gebieden - meer dan wenselijk.
Met veel enthousiasme hebben we gewerkt aan de totstandkoming van deze herziene welstandsnota.
Wethouder Jan Talen
De karakteri sti ek van Staph o rst Ruimtelijke Atlas en Welstandsnota
5
6
De kar a kteristiek van Staphorst Ruimtelijke Atlas en Welstandsnota
Inleiding Naar een nieuw welstandbeleid Voor u ligt de Ruimtelijke Atlas en Welstand-
adviseurs zich op kunnen baseren. Op deze ma-
voorbereiding, een functiekaart voor de gehele
nota van de gemeente Staphorst. Ze dient als
nier fungeert de atlas als een soort raamwerk
gemeente, een cultuurhistorische kaart als on-
vervanging van de bestaande welstandsnota,
voor het ruimtelijk beleid en de welstandskaart
derdeel van het monumentenbeleid, een recla-
die als te knellend werd ervaren. Daarvoor in
als een overzichtelijk toetsinstrument.
mebeleidkaart voor zichtlocaties en als eerste natuurlijk de welstandskaart als vervanger van
de plaats komt een globaler welstandbeleid op basis van een welstandskaart.
Ruimtelijke Atlas
de welstandsnota. Het was deze laatste vraag,
De Ruimtelijke Atlas is nodig om de welstands-
De atlas is niet bedoeld om te bepalen hoe het
die de aanleiding vormde voor de Ruimtelijke
kaart te kunnen tekenen. De atlas is een analy-
nu verder moet met de gemeente Staphorst.
Atlas.
se en verhaal in kaartbeelden van de gemeente
Daarvoor zijn de hiervoor genoemde nota’s,
Staphorst en sluit aan op zowel Kadernota
plannen en de structuurvisie voor de kernen
Welstandskaart
Buitengebied Staphorst (2 juli 2008) als het
bedoeld. De atlas laat vooral zien vanuit welke
Een welstandskaart is het meest eenvoudige
Landschapsplan Staphorst (26 mei 2011). Voor
landschappelijke en stedenbouwkundige kwa-
middel om het welstandsbeleid vorm te ge-
de kernen is een afzonderlijke structuurvisie in
liteiten aan de toekomst gewerkt kan worden.
ven: een overzicht waar wel en waar geen
voorbereiding, die in de loop van 2013 zal wor-
Daarvoor wordt eerst een abstract kaartbeeld
welstandsbeleid van toepassing is. De keuze
den vastgesteld. Een belangrijke onderlegger is
van het gehele gemeentelijk grondgebied ge-
hiervoor wordt gemotiveerd vanuit het ruim-
voorts de Belvederestudie ‘Staphorst, een ei-
maakt. Deze kaart bestaat uit drie lagen: de
telijk raamwerk en andere kwaliteiten, die in
gen wereld’ uit juni 2004, waarin de landschap-
landschappelijke vlakken, de infrastructurele
de Ruimtelijke Atlas worden genoemd. Tijd-
pelijke en cultuurhistorische kwaliteit van Stap-
lijnen en de verschillende nederzettingen.
rovende gebiedsbeschrijvingen zijn niet meer
horst en Rouveen goed is beschreven. In de
Vervolgens wordt voor elk van de kernen een
nodig, het welstandsbeleid krijgt een algemene
Ruimtelijke Atlas is dankbaar gebruik gemaakt
globaal structuurbeeld geschetst dat ook weer
onderbouwing op structuurniveau. Welstand
van deze eerdere studies en rapporten.
bestaat uit vlakken, lijnen en punten. Dat zijn
wordt op deze manier een kwestie van keuzes
De nieuwe Welstandsnota wordt meer dan
achtereenvolgens de buurten, wegen en bijzon-
op hoofdlijnen als onderdeel van het ruimtelijk
voorheen gebaseerd op de ruimtelijke opbouw
dere gebouwen. Deze kaarten bij elkaar vor-
beleid. Dat is ook wat de gemeente Staphorst
van de gemeente en haar verschillende kernen.
men het ruimtelijk raamwerk en zijn nodig als
voor ogen staat: transparantie voor de burger
In de atlas wordt de gemeente in de vorm van
ondergrond voor de welstandskaart. Daarmee
en minder bureaucratische rompslomp.
kaarten in beeld gebracht. De welstandskaart is
corresponderend wordt het welstandsbeleid
een specifieke uitwerking van de atlas voor het
geformuleerd, uitgaande van de eerder door
nieuwe welstandsbeleid.
SVP ontwikkelde systematiek.
Ruimtelijke Atlas en Welstandsnota bieden sa-
Uit de atlas kunnen desgewenst tal van kaarten
men een ruimtelijk kader, waar een welstands-
worden afgeleid, bijvoorbeeld een structuur-
commissie of stadsbouwmeester maar ook
kaart als onderdeel van een structuurvisie,
stedenbouwkundige(n), architecten en andere
een ontwikkelingenkaart met alle plannen in
De karakteri sti ek van Staph o rst Ruimtelijke Atlas en Welstandsnota
7
8
De kar a kteristiek van Staphorst Ruimtelijke Atlas en Welstandsnota
Ruimtelijke Atlas
De karakteri sti ek van Staph o rst Ruimtelijke Atlas en Welstandsnota
9
10
De kar a kteristiek van Staphorst Ruimtelijke Atlas en Welstandsnota
Inhoud Ruimtelijke Atlas Karakteristiek van de gemeente
13
Infrastructurele lijnen
Ligging en begrenzing
13
Waterwegen 25
Beschermd dorpsgezicht
13
Landwegen 25
Splitsing van boerderijen
13
De Diek/Postweg/Oude Rijksweg/
Staphorster boerderij
13
Rijksstraatweg/Gemeenteweg 25
Lokale cultuur
13
Dwarswegen 25
Identiteit 14
Rijksweg A28
25
25
Spoorlijn 27 Ontstaansgeschiedenis 15
Infrastructurele laag
27
Hoog en droog
15
Ontginning van het veen
15
Nederzettingenpatroon 29
Ontstaan van het slagenlandschap
15
De eerste nederzettingen
29
Richtingveranderingen 15
Drie kerkdorpen, vier buurtschappen
29
Olde en Nije Dijck
17
Dorpsuitbreidingen 29
Reestdal
17
Bedrijventerreinen 31 Bebouwingslinten 31
Historie in kaarten
19
Organische groei
19
Eerste topografische kaart uit 1850
19
Nederzettingen nu en straks
De kaart uit omstreeks 1900
19
Inzoomen 33
De laatste topografische kaart uit 2000
19
‘De Streek’
Luchtfoto gemeente Staphorst nu
19
IJhorst 37
Bebouwingslaag 31
33
34
Halfweg 38 Landschappelijke vlakken
21
Punthorst 39
Landschapstypen 21
Hamingen 41
Oeverlanden Meppeler Diep
21
Slingenberg 41
Slagenlandschap de Olde Maten
21
Open slagenlandschap
21
Ruimtelijk raamwerk
43
Houtsingellandschap De Streek
23
Drie lagen
43
Jonge ontginningenlandschap
23
Vlakken 43
Bos- en heidelandschap
23
Lijnen 43
Beekdallandschap Reest
23
Punten 44
Landschappelijke laag
23
Ontwikkelingstendens 44
De karakteri sti ek van Staph o rst Ruimtelijke Atlas en Welstandsnota
11
12
De kar a kteristiek van Staphorst Ruimtelijke Atlas en Welstandsnota
Karakteristiek van de gemeente Ligging en begrenzing
Beschermd dorpsgezicht
Staphorster boerderij
De gemeente Staphorst is een uitgestrekte plat-
Het Streekdorp Staphorst/Rouveen is van-
De boerderijen in Staphorst en Rouveen zijn van
telandsgemeente gelegen in de provincie Over-
wege de historische structuur, het bijzondere
het type hallehuis met zijbaanders en hebben
ijssel, tussen de provinciehoofdplaats Zwolle
bebouwingspatroon en de historisch waarde-
een lange smalle plattegrond. Vaak staan meer-
en de grens met Drenthe. De westkant grenst
volle bebouwing aangewezen als beschermd
dere boerderijen achter elkaar, ontsloten door
aan de Holtrustweg, Stadswijk en het Meppeler
dorpsgezicht. Vanwege de verspringingen in
een gemeenschappelijk pad, de steeg.
Diep, de noordkant aan de stad Meppel en het
de perceelsgrenzen is de begrenzing van het
De voorgevel van het hallehuis is asymmetrisch
riviertje de Reest, de oostkant aan de Keppel-
dorpsgezicht vastgesteld op circa 250 meter
ingedeeld met een even aantal raamassen,
weg en de zuidkant aan de Beentjesgraven, de
aan weerszijden van de Oude Rijksweg en de
waardoor de voordeur asymmetrisch in de
provincialeweg N377, de Dedemsvaart en de
Gemeenteweg. Het beschermd dorpsgezicht is
gevel staat. De kap bestaat uit een zadeldak
Hasselterweg. Aan drie zijden speelt water een
een ruimtelijke eenheid en omvat daarom naast
met vroeger een houten topgevel maar tegen-
rol als grens van het gemeentelijk grondgebied.
de historische waardevolle bebouwing ook
woordig vaak een wolfseind. De dakbedekking
erfbeplanting, erfscheidingen en bijgebouwen.
bestaat vooral uit riet, maar in later gedateerde
Staphorst wordt begrensd door de volgende
Vooral de bouwtechnische kwaliteit van de
boerderijen worden er ook pannen gebruikt.
gemeenten, met de wijzers van de klok mee:
bouwkundige monumenten is goed, aangezien
Kenmerkend aan de boerderij zijn een houten
Steenwijkerland, Meppel, De Wolden, Harden-
hier optimaal gebruik is gemaakt van de vanaf
schoorsteen en raamkozijnen met richels en
berg, Dalfsen, Zwolle en Zwartewaterland. De
begin jaren 80 geboden subsidieregelingen.
roedes.
gemeente heeft een oppervlakte van 13.000 ha.
Het bedrijfsdeel was oorspronkelijk van hout en
Het aantal inwoners bedraagt ruim 16.100. Zo’n
Splitsing van boerderijen
bestond uit twee enorme hooivakken met direct
35% van de bevolking is jonger dan 20 jaar,
De gemeente Staphorst huisvest veel agrari-
achter het woongedeelte de potstal. Tegen-
waardoor Staphorst een van de jongste ge-
sche bebouwing in zowel Staphorst, Rouveen
woordig is het achterhuis meestal van baksteen
meenten van Nederland is. Onder de gemeente
als IJhorst. Omdat de agrarische wereld de
en worden veel hooivakken gebruikt voor vee-
Staphorst vallen de dorpen Staphorst, Rouveen,
laatste jaren steeds meer onder druk komt te
stalling. Op het erf staan diverse bijgebouwen,
IJhorst en Punthorst en de buurtschappen Half-
staan door de markt, hoge kwaliteitseisen en
zoals een zandhok, buiten- en binnenhok voor
weg, Hamingen en Slingenberg.
aanscherping van de regelgeving op het gebied
de kippen, turfhok met wagenberging en een
van milieu en dierenwelzijn worden veranderin-
aparte schapen en varkensstal. Kenmerkend zijn
De gemeente Staphorst is in haar huidige vorm
gen in de bedrijfsstructuur noodzakelijk. Veel
de Staphorster kleuren blauw en groen die voor
nog door Napoleon ingesteld als de ‘maire Has-
boeren hebben de laatste jaren gekozen voor
kozijnen, luiken, trasraam, smetrand, hekwerk
selterambt’ en omvat het grondgebied van de
bedrijfsbeëindiging of verplaatsing naar het
en melkrek worden gebruikt. In het zuiden van
voormalige schoutambten Staphorst, IJhorst en
buitengebied, met als gevolg leegstaande boer-
Rouveen worden vooral de kleuren grijs en don-
Rouveen. In 1818 werd de naam Hasselterambt
derijen in Staphorst en Rouveen. Om deze leeg-
kergroen gebruikt.
gewijzigd in gemeente Staphorst. De eerste ver-
stand en verval tegen te gaan worden de boer-
gadering van de ‘municipale raad’, later de ge-
derijen op dit moment regelmatig gesplitst in
Lokale cultuur
meenteraad genoemd, vond plaats op 14 april
meerdere wooneenheden. Op deze manier blijft
Staphorst is dus niet alleen bekend vanwege
1811. Op enkele kleine grenscorrecties na is de
het beeld van Staphorst globaal intact, hoewel
haar kleurige streekdracht maar ook door het
gemeente Staphorst in de 200 jaar sinds 1811 in
de verandering van een boerenhoeve naar één
opvallend uitbundige kleurgebruik van haar
stand gebleven, dit in tegenstelling tot veel alle
of meer woningen natuurlijk wel zichtbaar is.
boerderijen. Sommige kleuren komen zowel
andere gemeenten in Nederland.
voor in de traditionele kleding als in onderde-
De karakteri sti ek van Staph o rst Ruimtelijke Atlas en Welstandsnota
13
len van de bebouwing. Het felle blauw van de
algemeen erkend, misschien wel vooral door
smetrand of het trasraam langs de onderzijde
mensen van buiten de gemeente. Hoewel bij-
van gevels, de raamdorpels en de cassettes van
voorbeeld minder toeristisch dan Marken en
raamluiken is van eenzelfde helderheid als van
minder commercieel dan Spakenburg heeft
de breisels en linten en het borduur- en stip-
Staphorst een naam hoog te houden als het
werk van de vrouwenkleding. Het harde ‘Stap-
gaat om een sterke lokale gemeenschap met
horster groen’ wordt echter alleen op het hout-
een levende traditie.
werk toegepast zoals de voordeuren en luiken.
Tegelijkertijd is Staphorst een moderne ge-
Ook de tuinhekjes en melk- en klompenrekken
meente waar agrarische activiteiten deels plaats
ontkomen sinds het eind van de 19e eeuw niet
maken voor industriële bedrijvigheid. Met beide
aan een bonte verfbeurt.
andere voorbeelden heeft Staphorst een hardwerkende bevolking gemeen en de sterke be-
Hoewel de streekdracht qua vorm teruggaat tot
hoefte om zaken op eigen wijze te regelen. De
de 16e eeuw, heeft de kleding in de loop der
vraag hoe eigentijdse ontwikkelingen kunnen
eeuwen wel degelijk veranderingen ondergaan.
plaatsvinden in een historische context dient
Dat geldt ook voor het kleurgebruik op en in het
zich voortdurend aan en wordt soms als lastig
huis. In de 19e eeuw hadden de Staphorsters
ervaren. De geschiedenis moet niet gaan knel-
voor het woongedeelte een voorkeur voor os-
len maar de waan van de dag moet evenmin
senbloedrood, een rode kleur met bruine tint.
vernielen wat in eeuwen is opgebouwd,
Rond 1900 kwam de imitatie van notenhout in
Staphorst is niet de enige gemeente waar his-
zwang. Daarvoor werd een okergele kleur als
torische bebouwing nieuwe functies krijgt. Het
ondergrond gebruikt met daarin een bruine nerf
vraagstuk is hier wel wat ingewikkelder dan
van gebrande sienna. Verder had men een voor-
in historische binnensteden omdat het aantal
keur voor ultramarijn blauw, Staphorster groen
monumenten relatief hoog is ten opzichte van
en puur wit. In de 19e eeuw werd gesproken
het aantal inwoners en de economische ver-
van zink-wit en van Persianer en Pruisisch
anderingen in de agrarische sector snel gaan.
blauw. Van de buitengevels is het oorspronkelij-
Ontwikkeling en behoud kunnen elkaar echter
ke rood vrijwel geheel verdwenen maar de om-
wel degelijk versterken, zolang maar niet te
slagdoek heeft haar zachtrode kleur behouden.
krampachtig met het historisch erfgoed wordt omgegaan en ook vernieuwing als zinvol wordt
Identiteit
gezien. Het mooie van Staphorst is dat het
De dorpen en landschappen in de gemeente
geen openluchtmuseum is maar een plek waar
Staphorst zijn nauw met elkaar verweven en
gewoond en gewerkt, gerecreëerd en gekerkt
vormen na eeuwen nog steeds een samenhan-
wordt. Deze welstandsnota wordt zo opgezet
gend geheel. Dat geldt zowel voor het kunst-
dat er meer ruimte ontstaat voor initiatieven
matige Staphorst/Rouveen als het natuurlijke
vanuit de bevolking, zonder het belang van cul-
Reestdal met IJhorst. De cultuurhistorische
tuurhistorie en landschap geweld aan te doen.
waarde is zeer groot en wordt in ons land ook
14
De kar a kteristiek van Staphorst Ruimtelijke Atlas en Welstandsnota
Ontstaansgeschiedenis Hoog en droog
Ontstaan van het slagenlandschap
De karakteristieke structuur van Staphorst en
Geleidelijk werd het gehele gebied langs de
Rouveen is terug te voeren op hun bijzondere
oeverwal verdeeld in ‘slagen’, van elkaar ge-
ontstaansgeschiedenis. Waar nu het langge-
scheiden door kades en watergangen, de zoge-
rekte lintdorp ligt, bevond zich in de vroege
noemde ‘zijdwendes’ die het zure veenwater af
middeleeuwen een metersdik hoogveenpakket.
moesten voeren. Na ontginning werd het land
Deze bult werd aan de west- en noordzijde be-
in gebruik genomen als bouwland voor rogge
grensd door de beekdalen van de Gene (nu het
en graan. Als gevolg van de waterafvoer be-
Zwarte Water), de Sethe (nu het Meppeler Diep)
gon het veen echter in te klinken waardoor het
en het riviertje de Reest. Het veenpakket werd
maaiveld ging dalen en vervolgens weer vernat-
in oostelijke richting dunner. Daar lag het zand
ting optrad. Dan moest men weer van voren af
dicht onder het oppervlak.
aan beginnen aan de volgende slag. Zo schoof men bij de ontginning van het veen steeds
Ontginning van het veen
verder oostwaarts, werden nieuwe akkers aan-
De oudste bewoningsplaatsen in de gemeente
gelegd terwijl het natte land in gebruik werd
bevonden zich op hoger gelegen gronden langs
genomen als weide- en hooiland. Dit proces
de beken. Op de oeverwallen, rivierduinen
herhaalde zich verschillende malen en had tot
en dekzandruggen langs de beekdalen lagen
gevolg dat ook de destijds nog houten huizen
vroege nederzettingen zoals Hesselingen, Ha-
enkele malen werden verplaatst. Deze dorpsver-
mingen, Baarlo, Heuvenstede en Ten Velde. De
plaatsingen vonden zowel aan de Rouveense als
bewoners van deze dorpen hadden al kleine
Staphorster zijde meerdere malen plaats.
gedeeltes van het veengebied in gebruik. Rond het jaar 1000 kreeg de Bisschop van Utrecht
Richtingveranderingen
zeggenschap over grote delen van Drenthe en
Aanvankelijk ontwikkelden de slagen zich onaf-
Overijssel. Onder regie van dit Bisdom is om-
hankelijk van elkaar. Omdat de slagen vanwege
streeks 1180 voortvarend begonnen met een
de gebogen ontginningsas steeds dichter bij
meer stelselmatige ontginning van het veen. Dit
elkaar kwamen werd onderlinge afstemming
gebeurde vanaf 1233 vanuit het klooster Mari-
noodzakelijk. Door de beperkte ruimte moesten
ënberg, oftewel Zwartewatersklooster. Van hier-
de percelen voortdurend smaller worden en de
uit werden langs ‘De Wijk’, de ontginningsas op
ontginningsrichtingen diverse malen worden
de oeverwal langs het Meppeler Diep, meerdere
aangepast. Dat is nog te zien aan de knikken
boerderijen gesticht. Zo werd ten behoeve van
in de verkaveling. Een dergelijke hoekverdraai-
het kloosterleven het eerste veen in slagen af-
ing in de perceelsrichting vond altijd plaats ter
gegraven en ontwaterd. Vanwege het hoge wa-
hoogte van een leidijk. Een gezamenlijke rich-
terpeil moesten de kavels heel smal zijn om het
tingverandering verloopt het beste wanneer de
water voldoende snel af te kunnen voeren.
leidijken in één lijn liggen. Daardoor gingen de
De karakteri sti ek van Staph o rst Ruimtelijke Atlas en Welstandsnota
15
16
De kar a kteristiek van Staphorst Ruimtelijke Atlas en Welstandsnota
afzonderlijke leidijken in de loop der tijd steeds
veeteelt en landbouw. Door de hoogteverschil-
meer een gesloten front vormen.
len en de zwaar beplante randen ontstond een kleinschalig en gevarieerd landschap dat in de
Olde en Nije Dijck
loop der eeuwen nauwelijks veranderd is. De
Op een gegeven moment zijn de leidijken van
boerderijen werden vooral rondom de essen
Rouveen en Staphorst samengevoegd tot een
gesitueerd op de hoogste dekzandkoppen aan
doorgaand lint, de ‘Olde Dijck’, de voorloper
de randen van het beekdal. De boerenerven
van het huidige lint dat tegen het eind van de
bepalen daardoor het beeld van het beekdal-
16e eeuw is ontstaan. Met het bereiken van de
landschap, dat ligt ingeklemd tussen wegen op
‘Nije Dijck’ komt een eind aan het steeds ver-
de hoge oevers. Hier ligt ook het dorp IJhorst,
der opschuiven van de dorpen. Het lint ligt nu
voor het eerst genoemd in een akte uit het jaar
op een stevige, zandige ondergrond waardoor
1176. Hierin wordt gesproken van vijf hoeven
verplaatsing niet meer nodig is. De ontgin-
langs de Reste (Reest) en laat de Bisschop van
ning gaat wel verder over de dekzanden van de
Utrecht weten dat hij de belasting opbrengsten
toenmalige Staphorster Esch. Als gezamenlijk
schenkt aan het klooster van Dickninge, weste-
richtpunt wordt een plek ver in het veen geko-
lijk van het dorp. Uit een akte uit 1217 blijkt dat
zen, de Punt, gelegen in de Puntlanden oostelijk
twee van deze hoeven, Bugenigge (Beugelen)
van Punthorst. De percelen worden naar het
en de Esphorst (de Respers) in het bezit waren
zuidoosten toe steeds smaller en maken vooral
van de Ruiner monniken. In die tijd was IJhorst
bij Rouveen een sterke kromming. Als laatste
overigens nog niet met Staphorst verenigd om-
leidijk wordt de ‘Staten Leidijk’ aangelegd die
dat het zijn eigen ‘sworen’ (rechters of scholtus-
tegenwoordig gewoon Leidijk wordt genoemd.
sen) bezat. In de 14e eeuw wordt er al gesproken over zestien volle erven langs de Reest.
Reestdal
Het riviertje vormt sinds eeuwen ook een na-
Tegenover de dorpsverplaatsingen in het veen
tuurlijke gemeentegrens.
staat de relatieve rust van het Reestdal. Na de ijstijd sneed het water hier een weg door de zandgronden en langs het riviertje ontstond plantengroei. Zo groeide door de eeuwen heen een dik veenpakket op de oevers van de Reest. Men vestigde zich op de ruggen, ontgon gedeeltelijk het veen en bedreef kleinschalige
De karakteri sti ek van Staph o rst Ruimtelijke Atlas en Welstandsnota
17
Lankhorst
Hamingen
Lankhorst
Hamingen Yhorst
Yhorst
Staphorst
Staphorst
Rouveen
Punthorst
Rouveen
historische kaart omstreeks 1850
Punthorst
historische kaart omstreeks 1900
Lankhorst
Hamingen
Yhorst
Staphorst
Rouveen
Punthorst
kaart omstreeks 2000
18
De kar a kteristiek van Staphorst Ruimtelijke Atlas en Welstandsnota
luchtfoto (Google) rond 2010
Historie in kaarten Organische groei
er in twee eeuwen niet veel gebeurd.
die in tegenstelling tot de spoorlijn niet meer
Een blik op de topografische kaarten van de af-
De kaart uit omstreeks 1900
werd afgestemd op de kavelrichtingen maar
gelopen eeuwen laat zien dat Nederland en ook
Zo’n halve eeuw later zijn de nederzettingen
een eigen tracé volgt. Alleen ten noorden van
Staphorst sterk veranderd is, hoewel de groot-
nog niet veel gegroeid maar is de ontginning
Staphorst loopt de A28 over een deel van de
ste transformaties hier al voor de 17e eeuw heb-
van de Staphorster Esch verder voortgegaan.
vroegere Zwolsche Weg naar Meppel. Als ge-
ben plaatsgevonden. Evenals in bijvoorbeeld de
De belangrijkste verandering is de aanleg van
volg van dit tracé is ook de doorsnijding van de
polders, droogmakerijen en veenkoloniën is het
de spoorlijn tussen Zwolle en Groningen. Bij
Diek ontstaan. De ongelijkvloerse kruising met
landschap hier door mensen gemaakt maar de
Staphorst volgt het tracé de verkavelingsrich-
brede van geluidschermen voorziene viaducten
Historische kaarten
veranderingen zijn hier eerder en veel geleidelij-
ting, de spoorlijn maakt hierdoor zelfs een lichte
vormt een forse ruimtelijke barrière in het be-
Ontstaansgeschiedenis
ker, meer organisch verlopen.
knik. Ter hoogte van de Staten Leijdijk maakt
bouwingslint.
bebouwing
De spoorlijnen en later de autosnelwegen volg-
het tracé tweemaal een bocht, waardoor de
bos
den echter hun eigen dynamiek, los van de
kavels bij Rouveen min of meer haaks worden
Luchtfoto gemeente Staphorst nu
heide
landschappelijke ondergrond. Bovendien zijn de
gekruist. Zuidelijk van de kruising met de Diek
Wat op de topografische kaart ook al zicht-
water
laatste decennia ook in Staphorst de ruimtelijke
heeft Staphorst lange tijd een eigen station
baar was is de verstedelijking van het bebou-
wegen
transformaties planmatiger en ingrijpender ge-
gehad. Ook ter hoogte van de kruising met de
wingslint. Na eeuwen van verdichting door
worden. Verstedelijkingsprocessen hebben hun
voormalige stoomtram langs de Dedemsvaart
boerderijen dichter bij elkaar en in verschillende
intrede gedaan in het dorp Staphorst.
had de gemeente een gecombineerd station
tranches achter elkaar te bouwen, hebben zo-
van tram- en spoorlijn.
wel Staphorst als Rouveen en in mindere mate
Eerste topografische kaart uit 1850
1850
IJhorst hun eigen uitbreidingswijken gekregen.
In de 17e eeuw is de Diek op haar huidige plek
De laatste topografische kaart uit 2000
Hierbij is de landschappelijke structuur losge-
aangeland. Dat is ook ongeveer de situatie hal-
Een eeuw verder is de Staphorster Esch geheel
laten waardoor de verschillende woonbuurten
verwege de 19e eeuw, zoals die zichtbaar is op
verdwenen. Het meeste land ter weerszijden
niet meer karakteristiek voor Staphorst zijn.
de eerste topografische kaart van ons land. De
van de Diek is nu in cultuur gebracht. Een deel
Ook de beide bedrijventerreinen zijn voorbeel-
ontginningen oostelijk van de Diek zijn nog be-
is natuurgebied geworden door de aanplant van
den van verstedelijking in een dorpse omge-
scheiden van omvang, het grootste deel bestaat
bomen en het inpassen van enkele heidevel-
ving.
nog steeds uit de Staphorster Esch. Eigenlijk is
den. Een belangrijke ingreep is de rijksweg A28
1900
2000
De karakteri sti ek van Staph o rst Ruimtelijke Atlas en Welstandsnota
19
0
20
500
1000
1500
2000 m
De kar a kteristiek van Staphorst Ruimtelijke Atlas en Welstandsnota
landschapstypen
Landschappelijke vlakken Landschapstypen
Oeverlanden Meppeler Diep
Op basis van de geomorfologie, de ontginnings-
De oeverlanden liggen tussen het Meppeler
geschiedenis, de huidige ruimtelijke samenhang
Diep en de Stadswijk, de gracht tussen Zwar-
en zichtbare kenmerken zijn in het Landschaps-
tewaterklooster en Meppel. De gronden liggen
plan Staphorst zeven landschapstypen onder-
hoger dan hun omgeving en worden omringd
scheiden. Het zijn de oeverlanden Meppeler-
door dijken. Alleen de dijk langs het Meppe-
diep, het slagenlandschap Olde Maten, het open
ler Diep heeft een waterkerende functie. Het
slagenlandschap, het houtsingellandschap De
gebied is vanouds een bewoningsplaats, zoals
Streek, het jonge ontginningenlandschap, het
blijkt uit het op een rivierduin gelegen gehucht
bos- en heidelandschap en het beekdalland-
Hamingen en de huisterp Olde Staphorst. Het
schap Reest.
gebied wordt doorsneden door de Hoogeveen-
Bepalend voor de indeling zijn de aard en groe-
sche Vaart, waardoor het noordelijk deel nogal
pering van de bebouwing, het beplantingspa-
geïsoleerd is komen te liggen.
troon, de verkaveling, het bodemgebruik, de maat en begrenzing van de ruimte, het reliëf,
Slagenlandschap de Olde Maten
het patroon van de wegen en waterlopen en de
Dit is een karakteristiek slagenlandschap met
beeldkwaliteit. De huidige landschapsstructuur
smalle, zeer langgerekte percelen. Het bevindt
hangt nog steeds sterk samen met de histori-
zich tussen de Stadswijk en de Rechterens-
sche ontstaansgeschiedenis. Daarom zijn de on-
gracht en onderscheidt zich van het aangren-
derlinge verschillen vaak nog goed herkenbaar.
zende open slagenlandschap door de vele elzensingels en wilgen langs trekgaten. Aan de
Opvallend is dat de rand van het laagveenge-
rand net buiten de gemeentegrens ligt op een
bied niet overeenkomt met de rand van het
rivierduin Zwartewatersklooster met haar karak-
slagenlandschap. Ter hoogte van Rouveen ligt
teristieke bebouwing. In het gebied zelf komt
in noordzuid richting de scheidslijn van zand en
alleen langs enkele wegen enige verspreide be-
veen in de ondergrond. De gerende slagenver-
bouwing voor.
kaveling buigt met het Zwarte Water en Meppeler Diep mee en loopt ook op het zand door.
Open slagenlandschap
Dit is goed zichtbaar in de wegbeplanting bin-
Het slagenlandschap omvat het grootste deel
nen het slagenlandschap. Op het veen is vrijwel
van de gemeente westelijk en noordelijk van De
Oeverlanden Meppelerdiep
geen wegbeplanting aanwezig, op het zand zijn
Streek. Dit soort laagveenontginningen kenmer-
Slagenlandschap Olde Maten
de wegen in het slagenlandschap wel voorzien
ken zich door smalle en lange kavels. Karakteris-
Open slagenlandschap
van een laanbeplanting. De overgang tussen
tiek voor Staphorst en Rouveen zijn de knikken
Houtsingellandschap De Streek
veen en zand is ook zichtbaar in het houtsingel-
in de verkaveling als gevolg van de elkaar opvol-
Jonge ontginningenlandschap
landschap. In de omgeving van Rouveen bestaat
gende ontginningen. Daardoor kwamen de slo-
Bos- en heidelandschap
het sortiment voornamelijk uit els, in de omge-
ten in oostelijke richting steeds dichter bij elkaar
Beekdallandschap Reest
ving van Staphorst komt ook eik voor.
en ontstonden wigvormige kavels. Het gebied
Landschapstypen
wordt doorsneden door historische dwarswe-
De karakteri sti ek van Staph o rst Ruimtelijke Atlas en Welstandsnota
21
bos
0
22
500
1000
1500
2000 m
De kar a kteristiek van Staphorst Ruimtelijke Atlas en Welstandsnota
landschappelijke laag
gen en op verschillende plekken liggen nog res-
resultaat van een werklozenproject. Het be-
tanten van vroegere ontginningsassen.
staat voornamelijk uit naaldhout en daartussen uitgespaarde heidevelden en restanten van en-
Houtsingellandschap De Streek
kele vennen. Langs de bosranden komt ook op
Dit landschap bestaat uit de boerderijlinten
meerdere plekken loofhout voor.
aan beide kanten van De Diek en de aangrenzende houtsingels. Deze elzensingels volgen de
Beekdallandschap Reest
steeds dichter bij elkaar komende kavelgrenzen
Het Reestdallandschap heeft in de loop der
en de eikenlanen de historische dwarswegen.
eeuwen betrekkelijk weinig veranderingen on-
Door de houtopstanden vindt een geleidelijke
dergaan. Wel kent het beekdal van oudsher en-
overgang plaats van de besloten boerderijerven
kele karakteristieke verschillen. De bovenloop
naar de open landschappen ter weerszijden van
van de meanderende Reest kenmerkt zich door
de laatste ontginningsas. De boerderijen liggen
open heideontginningen, een sober landschap
vlak naast en in meerdere lagen achter elkaar.
en eenvoudige erven. De middenloop bestaat voornamelijk uit oude ontginningen met de
bos
Jonge ontginningenlandschap
meer verspreide erven en voornamere boe-
Het jonge ontginningenlandschap omvat het
renhoeven. In de benedenloop bevinden zich
grootste deel van de gemeente oostelijk en zui-
de beekdalgronden met veel bosbeplanting en
delijk van De Streek. Tot de jaren 20 en 30 van
landgoederen. Het beekdal is nog steeds een
de vorige eeuw bestond dit gebied nog groten-
kleinschalig landschap met een grillig kavel-
deels uit woeste heiden met een dunne laag
patroon. Alleen de hogere delen zijn bebouwd
hoogveen. Veel Staphorsters hadden hier een
en de wegen lopen parallel langs de beek met
smal kavel voor eigen turfwinning. In de jaren
enkele haakse doorsteken over de beek heen.
20 startte de N.V. Ontginningsmaatschappij
Het landschap kenmerkt zich door kleine bos-
Overijssel in het kader van een werklozenpro-
percelen, bouwland op hogere dekzandkoppen,
ject met ontginning van de Staphorster Esch,
essen op de oeverwallen, boomgaarden en
die ook wel de Staphorster Maten werden ge-
fruitbomen.
noemd. Hierdoor ontstond een rationele structuur van open blokken met beplante wegen,
Landschappelijke laag
uitstekend geschikt voor agrarisch gebruik. In
Het buitengebied in de gemeente Staphorst
dit tijd kwam ook het buurtschap Punthorst op,
kent dus meerdere landschapstypen, variërend
min of meer op de plek waar de schegvormige
van open in het slagenlandschap tot gesloten
kavels in een punt bij elkaar komen.
in de Boswachterij Staphorst en van vlak in de oeverlanden tot glooiend in het beekdal. De
water
Bos- en heidelandschap
laatste woeste gronden bevinden zich opval-
De Witte Bergen zuidelijk van IJhorst is een
lend genoeg in het kunstmatig aangelegde
natuurlijk bos dat vanaf omstreeks 1900 is
maar intussen volwassen bosgebied. De dyna-
ontstaan. Het Staphorster Bos is een ontgin-
mische ontwikkeling van het landschap sinds
ningsbos dat tussen 1930 en 1940 is aange-
de middeleeuwen is dan ook min of meer vol-
plant op de hogere en slechtere gronden. De
tooid. Delen van de voormalige ontginningen
huidige Boswachterij Staphorst is dus ook het
zoals de Olde Maten hebben nu zelfs de status van natuurgebied gekregen.
De karakteri sti ek van Staph o rst Ruimtelijke Atlas en Welstandsnota
23
landwegen
dorpsuitbreidingen en boswachterij
24
De kar a kteristiek van Staphorst Ruimtelijke Atlas en Welstandsnota
Infrastructurele lijnen Waterwegen
over deze weg getrokken. De eveneens nog
functie in de ontsluiting van de (vele) boer-
De zuidoever van het oorspronkelijke Meppeler
bestaande Reggersweg tussen Staphorst en
derijen in het lint. Ruilverkavelingen, schaal-
Diep tussen Zwartewater en Meppel, De Wijk,
Meppel werd in 1771 aangelegd. Zo ontstond
vergroting en veranderingen in de landbouw
vormde de eerste ontginningsas van Staphorst
geleidelijk een doorgaande route naar het noor-
hebben er toe geleid dat het aandeel agrarische
en Rouveen. De naam Meppeler Diep is in ge-
den. Omstreeks 1828-1829 volgde een meer
bedrijven sterk is afgenomen. Met de verande-
bruik sinds 1770, voor die tijd werd dit water
rechtstreeks tracé naar Meppel maar dat is
rende functies in het lint is ook het gebruik van
De Sethe genoemd. De huidige loop van het
door reconstructie van de Rijkswegen 32 en 37
de Diek in de loop der tijd veranderd. De Diek
Meppeler Diep is in 1860 gegraven.
vrijwel verdwenen.
heeft dus een ontwikkeling doorgemaakt van
Het andere belangrijke water in de gemeente is
ontginningslint, via Postweg en Rijksstraatweg
de Reest, waarvan de omgeving al in 1176 be-
De Diek/Postweg/Oude Rijksweg/Rijks-
tot uiteindelijk weer Oude Rijksweg in Rouveen
woond was. Om de gronden zuidelijk van het ri-
straatweg/Gemeenteweg
en Gemeenteweg in Staphorst, met nu vooral
viertje tegen overstroming te beschermen, was
De Rijksstraatweg is aanvankelijk een aaneen-
een ontsluitingsfunctie voor het lokale verkeer.
er omstreeks 1313 ook een waterkering aanwe-
schakeling van verschillende ontginningsbases.
zig en in 1398 was er zelfs sprake van een dam.
Met de verdere ontginning richting Punthorst
Dwarswegen
Lange tijd werd de Reest ook bevaren, vermoe-
en de groei van de bevolking gaat de Diek een
Niet alleen de Diek maar ook de dwarswegen
delijk is daaraan een einde gekomen met de
steeds belangrijkere rol spelen in de ontsluiting
zijn bepaald door de wijze waarop de ontgin-
aanleg van de lage spoorbrug in 1869.
van het gebied en worden ook verbindingen
ning van het landschap heeft plaatsgevonden.
Langs beide waterwegen werden na 1649
met de omgeving gelegd, onder meer via de
De grenzen tussen de verschillende slagen
wegen aangelegd, de nog steeds bestaande
Stadsweg met Hasselt. Zo ontstaat in 1665 de
zijn nu nog terug te vinden in de belangrijkste
Stouwe. Vanaf 1775 liep deze route ook door
eerste Postweg in Nederland die van Hasselt
dwarswegen die de Diek met het omliggende
tot Lankhorst. Rond 1780 werd de Stouwe ver-
via Staphorst en De Wijk naar Groningen loopt.
landschap verbinden. Wegen als Dekkersland,
hoogd tot de huidige dijkweg.
Zo was Staphorst al vroeg een toegangspoort
Conradsweg en de historische Stadsweg vin-
naar het noorden.
den hun oorsprong in vroegere kades tussen de
Landwegen
De Diek maakte daardoor steeds meer deel
slagen.
Doorgaande wegen waren belangrijk in een van
uit van een groter netwerk. Een kaart uit 1831
oorsprong moerassig gebied. Al in 1282 werd
met daarop de postwegen laat zien dat een be-
Rijksweg A28
tussen Hasselt en De Wijk en verder naar Rui-
langrijk deel van De Diek als doorgaande route
In 1940 wordt er een nieuwe Rijksweg aange-
nen dwars door het veen een weg aangelegd.
tussen Zwolle en Meppel (en verder richting het
legd, los van het lint. De nieuwe weg kruist de
Met de verdere ontginning van het veen en het
noorden) fungeert. De staat van de Postweg
Oude Rijksweg/Gemeenteweg ter hoogte van
opschuiven van de dorpen schoof ook de weg
Hasselt- Groningen laat begin 19e eeuw sterk
de kern van Staphorst. Er wordt een voor die
mee.
te wensen over en nadat koning Willem I zich
tijd bijzondere kruising geïntroduceerd met een
In 1443 volgde de nog steeds bestaande Stads-
hiervan persoonlijk vergewist heeft wordt de
uitvoegstrook voor het afslaande verkeer. Dit
weg tussen Hasselt en Rouveen, ook wel de
Diek als ‘Rijksstraatweg’ in 1823 uiteindelijk
type kruising zal later bekend worden als de
Tolweg of Venneweg genoemd. Deze weg werd
bestraat.
‘Staphorster variant’.
evenwijdig aan de slagenverkaveling uitgezet
In de jaren 70 wordt deze Rijksweg opgewaar-
en hoefde dus later niet verplaatst te worden.
Met het verleggen van de belangrijke door-
deerd en verbreed tot tweemaal tweebaans
Zowel de legers van Prins Maurits, de Hertog
gaande route krijgt de Diek weer een meer
snelweg met viaducten, de Rijksweg A28. In
van Alva als de Bisschop van Munster zijn
lokale betekenis. De weg vormt een belangrijke
1987 telde Rijkswaterstaat per etmaal 38.000
De karakteri sti ek van Staph o rst Ruimtelijke Atlas en Welstandsnota
25
0
26
500
1000
1500
2000 m
De kar a kteristiek van Staphorst Ruimtelijke Atlas en Welstandsnota
infrastructurele lijnen
Infrastructurele laag motorvoertuigen via de A28 in beide richtin-
De infrastructurele lijnen zijn belangrijk ge-
gen. De verhoogde snelweg vormt een forse
weest voor de gemeente. Hierlangs zijn de
ruimtelijke barrière in het lint. In 2011 is de snel
nederzettingen ontstaan, zowel die van de
nogmaals verbreed tot tweemaal drie rijbanen.
veenontginningen als die in het Reestdal. In beide gevallen fungeerden de oeverwallen
Spoorlijn
langs het water als basis voor bewoning. Bij de
Staphorst wordt doorsneden door de spoorlijn
veenontginningen is die basis met bijbehorende
tussen Zwolle en Leeuwarden. Tussen 1 ok-
dijkwegen enkele malen in zuidoostelijke rich-
tober 1867 en 15 mei 1935 had Staphorst een
ting verplaatst. De wegen ter weerszijden van
eigen station, een gebouw van het type SS
het beekdal vormden definitieve ontsluitingen
5e klasse. Het had een hoog middendeel met
omdat het dal zelf te nat was voor wegen en
puntgevel, met aan weerszijden een korte even
bewoning. Tot in deze eeuw vielen belangrijke
hoge vleugel die aan de straatzijde iets en aan
infrastructurele lijnen samen met het nederzet-
de perronzijde sterk terugsprong. De architect
tingenpatroon en de verklavelingsrichtingen.
van het in 1970 gesloopte stationsgebouw was
Langs de achtereenvolgende leidijken werd
K.H. van Brederode.
gewoond en de dwarswegen tussen de slagen verbonden de leidijken weer met elkaar. Deze
Er zijn verschillende plannen gemaakt om in
structuur van ringvormige en radiale wegen
de nabije toekomst weer een station Staphorst
heeft de afgelopen decennia ook als kader
te (her)openen. De Nederlandse Spoorwegen
gefungeerd voor de verschillende dorpsuitbrei-
stellen echter dat er te weinig reizigers gebruik
dingen.
zouden maken van het station en dat er daarom geen station zal komen. In opdracht van de provincie Overijssel si een onderzoek uitgevoerd waaruit blijkt dat een halteplaats in Staphorst haalbaar is. Momenteel wordt nader bezien of realisatie mogelijk is. Twee locaties worden onderzocht: een station op de plek van het voormalige station en een station bij industrieterrein ‘De Baarge’.
De karakteri sti ek van Staph o rst Ruimtelijke Atlas en Welstandsnota
27
0
28
500
1000
1500
2000 m
De kar a kteristiek van Staphorst Ruimtelijke Atlas en Welstandsnota
nederzettingenpatroon
Nederzettingenpatroon De eerste nederzettingen Van oorsprong werd er in de huidige gemeente
13e eeuw meerdere malen opgeschoven tot hun
Staphorst gebouwd op de oeverwallen langs
huidige plek, waar ze samen ‘De Streek’ vormen,
vruchtbare rivieren of beken. De eerste sporen
een circa 8 kilometer lang boerderijlint. Het lint
van bebouwing zijn gevonden op de hogere rug-
loopt met minder dichte bebouwing door tot het
gen langs de rivier het Zwarte Water en dateren
buurtschap Halfweg, gelegen op de rand van het
uit de 12e eeuw.
Reestdal. Punthorst ligt oostelijk van ‘De Streek’,
Het ontstaan van de gemeente Staphorst is nauw
ongeveer op de plek waar de radiale slagenverka-
verbonden met twee kloosters: het klooster Ma-
velingen in een punt bijeenkomen.
riënberg, beter bekend als Zwartewatersklooster,
Evenals Hamingen ligt IJhorst op een oeverwal
dat werd gesticht in 1233 en het klooster Dick-
en is daarom eveneens nooit verplaatst. Veron-
ninge dat in 1325 werd gebouwd aan de boorden
dersteld wordt dat de watersnood van 1170 ertoe
van de Reest. Deze kloosters werden gesticht in
heeft geleid dat de mens zich hierna definitief
een tijd dat het veen al bevolkt was maar speel-
op de hoger gelegen ‘horsten’ langs de rivier de
den vervolgens een grote rol bij de meer stelsel-
Reest heeft gevestigd.
matige ontginning van het veen en het in cultuur
Twee buurtschappen liggen onder de rook van
brengen van het Reestdal. Beide kloosters wer-
Meppel. Slingenberg is een klein boerderijlint
den na de Reformatie opgeheven en gesloopt.
langs de noordrand van de Hoogeveensche Vaart en grenst aan de gelijknamige Meppelse woon-
Drie kerkdorpen, vier buurtschappen
wijk. Leenders ligt aan de overzijde van het Mep-
De gemeente kent van oudsher drie kerkdorpen:
peler Diep en bestaat uit een brede havenkom
Staphorst, Rouveen en IJhorst en vier buurt-
en compact industrieterrein. Het kent nauwelijks
schappen: Punthorst, Halfweg, Hamingen en
bebouwing en loopt vrijwel ongemerkt over in
Slingenberg. De meeste nederzettingen zijn ont-
een industriële zone in aanleg met havenactivitei-
staan als uitvloeisel van de ontginning van het
ten en recreatievaart.
landschap. De veenontginningen en het beekdal hebben daardoor zo hun eigen dorpstypen opge-
Dorpsuitbreidingen
leverd: uitgestrekt in het veen en compact op de
Vanaf het begin van de vorige eeuw werden de
oeverwallen.
dorpen en buurtschappen geleidelijk uitgebreid,
Vlakbij het Meppelerdiep bevindt zich nog steeds
kregen een soort kern en verschillende voorzie-
het uit de middeleeuwen daterende Hamingen,
ningen. In de jaren 50/60 begon een voorzichtige
één van de eerste nederzettingen in het gebied.
kleinschalige groei in de vorm van nieuwbouw
Dit buurtschap lag aan de westkant van de eer-
rijenwoningen en de aanleg van het eerste indu-
ste ontginningsas en is daarom nooit verplaatst.
strieterrein. Deze groei werd in de jaren 70/80
Wel is het in de loop der eeuwen alleen maar
explosief doorgezet in de bouw van een groot-
kleiner geworden.
schaliger nieuwbouwwijk. Ook de voorzieningen
Aan de oostkant van de eerste ontginningsas
werden aanzienlijk uitgebreid.
zijn de dorpen Rouveen en Staphorst vanaf de
De karakteri sti ek van Staph o rst Ruimtelijke Atlas en Welstandsnota
29
30
De kar a kteristiek van Staphorst Ruimtelijke Atlas en Welstandsnota
Bedrijventerreinen Buiten het bebouwingslint van Staphorst ligt aan
staande Mr. J.B. Kanlaan, Dekkersweg en Domi-
de westkant van de spoorlijn ook het bedrijven-
neesakker. Deze linten komen uit op de histori-
terrein De Baarge. Het heeft zich ontwikkeld van-
sche Leidijk. Een afzonderlijk agrarisch lint wordt
af de achterzijde van de Gemeenteweg tot aan de
gevormd door de Burgemeester Van Wijngaar-
J.J Gorterlaan, op korte afstand van de Boswach-
denstraat.
terij Staphorst. Vanaf het bebouwingslint is het bedrijventerrein nauwelijks zichtbaar, vanuit het
Bebouwingslaag
landschap uiteraard wel. Aan de overzijde van
Het nederzettingenpatroon van de gemeente
het spoor wordt het nieuwe bedrijventerrein Oos-
wordt nog steeds bepaald door ‘De Streek’.
terparallelweg ontwikkeld.
Het langgerekte dorp Staphorst/Rouveen vormt
Niet alleen langs de spoorlijn maar ook langs
de ruimtelijke drager in het gebied als dichtbe-
Rijksweg A28 bevindt zich een afzonderlijk be-
bouwd lint in een open agrarisch landschap,
drijventerrein. De Esch is een typische zichtloca-
geflankeerd door Rijksweg A28 en de spoorlijn
tie met fronten naar de A28. De schuine doorsnij-
Zwolle-Meppel. Een tweede drager in het gebied
ding van de snelweg is gedeeltelijk overgenomen
is het haaks op De Streek gelegen beekdal van
in de verkaveling van dit nog niet voltooide be-
de Reest met naast het dorp IJhorst het buurt-
drijventerrein.
schap Halfweg en het gehucht Lankhorst. Hoewel zowel Staphorst als in mindere mate Rou-
Bebouwingslinten
veen en IJhorst ook kleine en grote uitbreidingen
Hoewel Staphorst en Rouveen in de loop der
kennen, bestaat de bebouwingslaag nog steeds
eeuwen in oostelijke richting zijn opgeschoven,
uit dichter en dunner bebouwde linten. Zo woont
zijn de eerdere bebouwingslinten nooit geheel
vrijwel iedereen in de gemeente Staphorst vlakbij
verdwenen. De wegen liggen er nog steeds en
het landschap. Geleidelijk wordt de driehoek in
ook bevinden er zich de nodige boerderijen.
Staphorst tussen Rijksweg en spoorlijn een meer
Enkele historische linten zijn in de Kadernota
verstedelijkt vlak, haaks op de Diek. Binnen deze
Buitengebied zelfs aangewezen als verder te ont-
concentratie van woonbebouwing en bedrijvig-
wikkelen agrarische linten. Het gaat daarbij om
heid in het oude slagenlandschap ontstaan nieu-
de Buiten Middenweg, het noordelijk en zuidelijk
we mogelijkheden voor een NS-station.
deel van de Rechterensweg en de Klaas Kloosterweg West en Oost en de Koezenkooiweg. Terwijl voor nieuwe boerderijen in Staphorst en Rouveen geen plaats meer is, bieden deze linten nog voldoende ruimtelijke mogelijkheden. Ook de Lankhorsterweg langs het Reestdal kan zich verder ontwjkkelen als agrarisch lint. Naast de historische linten krijgen ook enkele betrekkelijk nieuwe wegen in de omgeving van Punthorst de functie van agrarisch lint. Hierbij gaat het om de Schapendijk en de radiaal daarop
De karakteri sti ek van Staph o rst Ruimtelijke Atlas en Welstandsnota
31
0
32
500
1000
1500
2000 m
De kar a kteristiek van Staphorst Ruimtelijke Atlas en Welstandsnota
ruimtelijke opbouw
Nederzettingen nu en straks Inzoomen Voor de kleinste nederzettingen in de gemeente
De combinatie van dergelijke elementen be-
Staphorst biedt de analyse van landschap,
paalt op ruimtelijk niveau de karakteristiek van
infrastructuur en nederzettingenpatroon vol-
elke afzonderlijke kern. Met vergelijkbare mid-
doende aanknopingspunten. Voor de dorpen en
delen worden op verschillende plekken telkens
buurtschappen wordt nader ingezoomd op de
weer andere omgevingen gecreëerd. Uiteraard
historische ontwikkeling, ruimtelijke opbouw
spelen de verschillende landschappen binnen
en het structuurbeeld.
de gemeente hierbij een belangrijke rol.
Net zoals in het buitengebied vlakken, lijnen en punten zijn te onderscheiden in de vorm van landschappen, infrastructuur en nederzettingen, kan op een lager schaalniveau voor de verschillende nederzettingen een dergelijke analyse worden gemaakt. Per kern gaat het dan om de volgende elementen: vlakken: wijken, buurten, parken, pleinen, brinken lijnen: wegen, straten, groenstroken, singels, beken, dorpsranden punten: ensembles, monumenten, (civieltechnische) kunstwerken.
De karakteri sti ek van Staph o rst Ruimtelijke Atlas en Welstandsnota
33
‘De Streek’
Historische ontwikkeling ‘De Streek’
vrijwel haaks op de weg terwijl deze verder
Het bebouwingslint van Staphorst en Rouveen
naar het zuiden in Rouveen onder een scherpe
wordt in de volksmond ook wel ‘De Streek’
hoek staat met de weg. Een verklaring hiervoor
genoemd. Omdat beide kerkdorpen ter hoogte
kan zijn dat de Staphorster kolonisten al verder
van de Dekkersweg bijna onmerkbaar in elkaar
veeninwaarts waren dan de Rouveners. Vanuit
overgaan en hun ontwikkeling altijd letterlijk
de oorspronkelijke ontginningsbasis is te zien
parallel heeft gelopen, worden ze hier ook als
dat de vier slagen van Staphorst in vrijwel een
één geheel beschreven. Hoewel Staphorst en
rechte lijn naar het zuidoosten lopen. De slagen
Rouveen al sinds de middeleeuwen bestaan,
van Rouveen daarentegen worden, door de
liggen ze vanwege de stelselmatige ontginning
beperkte ruimte naar achter toe, gedwongen
van het veen pas sinds het einde van de 17e
hun perceelsrichting keer op keer bij te stellen.
eeuw op hun huidige plek. Toch is de meeste
Het verschil in tempo kan samenhangen met
bebouwing nog veel jonger. De vroegste boer-
het feit dat het zand bij de Staphorster slagen
derijen werden voornamelijk uit hout en riet
dichter aan de oppervlakte lag en het veenpak-
opgetrokken om ze relatief eenvoudig naar de
ket dus dunner was dan in de omgeving van
volgende ontginningsas te kunnen verplaatsen.
Rouveen.
Van deze bebouwing uit organisch materiaal is
Ruimtelijke opbouw
na vele eeuwen niets meer over. De bakstenen
‘De Streek’ wordt gekenmerkt door een groot
boerderijen dateren grotendeels uit de 18e, 19e
aantal boerderijen die niet alleen naast elkaar
en het begin van de 20e eeuw.
maar ook achter elkaar zijn gesitueerd. Dit voor
Kerken werden wel al vroeg uit steen opgetrok-
Staphorst en Rouveen karakteristieke bebou-
ken. Om die reden bleven deze meestal langer
wingspatroon komt door een unieke combinatie
in gebruik dan de boerderijen. Pas als een
van landschappelijke en sociaal-culturele om-
nieuwe ontginningsas al langere tijd bewoond
standigheden. De bewoners kennen hier van-
was, volgde uiteindelijk ook de bouw van een
ouds een sterke gemeenschapszin, die zich on-
nieuwe kerk. Zo werd de kerk van Rouveen al
dermeer uit in een honkvast karakter. Wanneer
in 1641 naar de Diek verplaatst maar volgde de
de bevolking groeit worden de kavels gesplitst
Staphorster kerk pas in 1752. Op dat moment
en verdeeld. Doordat de ruimte gaandeweg de
was de verplaatsing naar de Diek min of meer
ontginning steeds beperkter wordt zijn de ka-
voltooid. In 1952 is het te klein geworden 18e
vels op ‘De Streek’ aanmerkelijk smaller dan de
eeuwse bouwwerk vervangen door de huidige
125 meter breedte bij het begin van de ontgin-
kerk.
ning. Nieuwe boerderijen kunnen aanvankelijk nog tussen de bestaande geplaatst worden
wonen
34
werken/voorzieningen
Ruimtelijke opbouw ‘De Streek’
maar al snel ontbreekt hiertoe de ruimte. Elders
groen
Kenmerkend voor ‘De Streek’ is de boogvorm
in Nederland is in zulke situaties vaak besloten
water
van het lint; een directe afgeleide van de ge-
tot het stichten van een nieuwe nederzetting
uitbreidingsplan
kromde vorm van de ontginningsbasis. Opval-
elders maar niet in Staphorst: hier worden de
lend is de hoek van de perceelsrichting ten
nieuwe boerderijen direct achter de bestaande
opzichte van de weg: in Staphorst staat deze
gebouwd. Na de splitsing in de lengterichting
De kar a kteristiek van Staphorst Ruimtelijke Atlas en Welstandsnota
worden de kavels nu ook in de breedte ge-
tussen de parallelwegen van spoorlijn en
splitst. Dit langdurige proces van vererving
Rijksweg. Hier is achter en aansluitend aan
heeft in Staphorst geleid tot het karakteristieke
het bebouwingslint een woongebied ontstaan
bebouwingslint dat op veel plekken verschil-
met oostelijk van de Ebbinge Wubbenlaan
lende rijen dik is, waarbij de achterliggende wo-
noordzuid gerichte straten die de kavelrichting
ningen worden ontsloten door ‘stegen’ haaks
volgen. Westelijk van deze laan is het straten-
op de Diek.
patroon een kwart slag gedraaid vanwege de nabijheid van de Rijksweg.
Ruimtelijke opbouw Staphorst
De volgende uitbreidingen hebben zuidelijk van
De min of meer haakse doorsnijding van de
de Gemeenteweg plaatsgevonden. Langs de
kavelstructuur heeft de Gemeenteweg, zoals
spoorlijn verrees het eerste bedrijventerrein De
de Diek in Staphorst wordt genoemd, een ka-
Baarge, later langs de Rijksweg gevolgd door
rakteristiek profiel gegeven dat sterk afwijkt
het tweede bedrijventerrein De Esch, dat nog
van de situatie in Rouveen. Door de regelmatig
niet voltooid is. Tussen beide werkgebieden
gevormde koppen van de kavels staat de eerste
kwamen verschillende woonbuurten tot stand
tranche boerderijen op korte afstand van de
met een betrekkelijk zelfstandig stratenpatroon,
wegkant. De rooilijnen lopen evenwijdig aan de
conform de stedenbouwkundige opvattingen
weg en de voortuinen hebben een rechthoekige
van de betreffende periode. Deze woonbuur-
vorm. Doordat de Gemeenteweg weinig groene
ten worden van elkaar gescheiden door wegen
bermen heeft, is het ruimtelijk profiel relatief
evenwijdig aan de Gemeenteweg zoals de Bin-
smal en stenig. De Diek in Staphorst heeft
nenweg, Hoogeweg en J.C. van Andelweg.
daardoor vooral dorpse kenmerken, wat nog wordt versterkt door de hogere bebouwings-
Structuurbeeld Staphorst
dichtheid van het lint.
Het dorpse bebouwingslint van Staphorst is de afgelopen decennia geleidelijk losgelaten als
Van betrekkelijk recente datum is de centrum-
basis voor de verdere groei van Staphorst. In
ontwikkeling in Staphorst haaks op de Ge-
plaats daarvan is tussen twee relatief nieuwe
meenteweg. Halverwege de Rijksweg en de
structuurlijnen, de 19e eeuwse spoorlijn en de
spoorlijn is rond de kruising met de Ebbinge
20e eeuwse snelweg, een suburbaan woon-
Wubbenlaan/Bergerslag hogere bebouwing
en werkgebied ontstaan. Dit driehoekige vlak
gerealiseerd in de vorm van appartementen
haaks op de Gemeenteweg loopt van het eve-
legenda Structuurbeeld
boven winkels. Dit gebied sluit aan op de zui-
nemententerrein in het noorden tot het zwem-
route route
delijk van het lint gelegen Markt en het aan de
bad in het zuiden, een afstand die ongeveer
route en en rand route rand
Binnenweg gelegen gemeentehuis en bevindt
even groot is als de lengte van het Staphorster
rand rand
zich ook letterlijk centraal in de driehoek waarin
bebouwingslint. Door deze ontwikkeling begint
ruimte ruimte
de Staphorster uitbreidingen zijn ontstaan.
Staphorst geleidelijk haar karakter als lintdorp
herkenningspunt herkenningspunt
te verliezen.
bijzonder element bijzonder element
Na de tweede wereldoorlog is de bebouwde
bouwblok bouwvlak
kom eerst in noordelijke richting uitgebreid,
De karakteri sti ek van Staph o rst Ruimtelijke Atlas en Welstandsnota
35
Ruimtelijke opbouw Rouveen De forse hoekverdraaiing ten opzichte van de kavelstructuur heeft de Oude Rijksweg, zoals de Diek in Rouveen wordt genoemd, eveneens een eigen, karakteristiek profiel gegeven. Door de onregelmatig gevormde koppen van de kavels staat de eerste tranche boerderijen op grotere afstand van de wegkant dan in Staphorst. De roolijnen staan haaks op de zijerfgrenzen en dus onder een scheve hoek ten opzichte van de weg en de voortuinen hebben de vorm van een trapezium. Doordat de Oude Rijksweg veel groene bermen heeft, is het ruimtelijk profiel relatief breed en groen. De Diek in Rouveen heeft daardoor naast dorpse ook vooral landelijke kenmerken, wat nog wordt versterkt door het voornamelijk eenzijdige bebouwingslint zuidelijk van Rouveen.
Ook Rouveen kent rond de kerk enige centrumvorming maar veel beperkter dan in Staphorst. Westelijk van het centrum heeft Rouveen haar eigen dorpsuitbreiding gekregen, gelegen tussen het Scholenland, de Korte Kerkweg en de Stadsweg. In tegenstelling tot Staphorst wordt de nieuwbouw hier begrensd door het historische wegenpatroon maar daarbinnen is verder weinig terug te vinden van de oorsponkelijke landschappelijke verkaveling.
Structuurbeeld Rouveen Ruimtelijke opbouw
36
legenda Structuurbeeld
Het landelijke bebouwingslint van Rouveen is
wonen
route route
nog steeds de basis voor de ruimtelijke ontwik-
werken/voorzieningen
route en en rand route rand
keling van het dorp. Anders dan in Staphorst
groen
rand rand
zijn hier historische structuurlijnen als route
water
ruimte ruimte
en randen van de uitbreiding gekozen. Omdat
uitbreidingsplan
herkenningspunt herkenningspunt
Rouveen maar aan één zijde van het bebou-
bijzonder element bijzonder element
wingslint wordt uitgebreid, blijft het karakter
bouwblok bouwvlak
van lintdorp hier ook in de toekomst behouden.
De kar a kteristiek van Staphorst Ruimtelijke Atlas en Welstandsnota
IJhorst
Ruimtelijke opbouw wonen
Historische ontwikkeling
werken/voorzieningen
In de 15e eeuw zijn Staphorst en IJhorst één
groen
kerspel geworden, drie eeuwen later werd Rou-
water
veen daar ook aan toegevoegd. Aan het begin
uitbreidingsplan
van de 17e eeuw woonde de Hoogschout van Hasselt te IJhorst op de Esphorst. Hij was lid van de familie Keppelfox, in die tijd eigenaar van het landgoed de Esphorst. De gronden ten oosten van de Reggersweg behoorden vroeger bij IJhorst. De Reggersweg was tot omstreeks 1800 de scheiding tussen Staphorst en IJhorst, zoals blijkt uit kerkelijke archieven en een kadasterkaart van 1835. In het kerspel IJhorst hebben tussen 1600 en 1700 meerdere aanzienlijke huizen gestaan. Tegen de grens met de gemeente Avereest lag de Havezathe ‘De Pol’, bij de kerk het herenhuis ‘Tengnagel’ van de Erven Engelenberg, omstreeks 1800 behorende tot de heren Gebr. Slot, wijnhandelaren in Meppel. In de Leijen
legenda Structuurbeeld
zijn uit die tijd nog overblijfselen gevonden van
route route
grachten en lanen, behoord hebbende bij een
route en en rand route rand
kasteel van het geslacht van Munster.
rand rand ruimte ruimte
Ruimtelijke opbouw
herkenningspunt herkenningspunt
IJhorst bestaat uit twee delen: het oude deel
bijzonder element bijzonder element
aan de Poortsteeg/Kerkweg tegen een meander
bouwblok bouwvlak
van de Reest en een nieuwer deel zuidelijk van de Heerenweg. In het oude deel staat een in 1823 gebouwde kerk met een losstaande klokkenstoel. Het is een soort kerkerf met verschillende bouwwerken rond een open ruimte met zicht over het beekdal. Geheel anders is het nieuwe deel van IJhorst. Dat bestaat uit meerdere woonstraten ter weerszijden van de Burgemeester Van Wijngaardenstraat naar het zuiden. In deze richting sluit het dorp nauw aan op het aangrenzende
De karakteri sti ek van Staph o rst Ruimtelijke Atlas en Welstandsnota
37
bosgebied. Hier bevinden zich enkele cam-
familie Bouwman. De weinige overgebleven
pings, onder andere De Witte Bergen, de Vos-
bebouwing van Halfweg is betrekkelijk losjes
senburcht en De Braamsluiper. Andere voorzie-
gegroepeerd rond de oorsponkelijke kruising
ningen komen er nauwelijks voor.
van wegen.
Structuurbeeld
Structuurbeeld
Het oude en nieuwe IJhorst hebben weinig re-
De viersprong is nu een T-kruising geworden
latie met elkaar. Het historische kerkerf is sterk
tussen de Gemeenteweg en de Lankhorster-
op de Reest georiënteerd en is alleen via de
weg/Heerenweg. Op de plaats waar deze weg
Kerkweg met het nieuwe dorp verbonden. Dit
langs het beekdal een knik maakt, liep de Ge-
heeft zich vooral zuidelijk van de Heerenweg
meenteweg vroeger door naar De Wijk, aan de
ontwikkeld en is dus juist op het aangrenzende
overzijde van de Reest. Nu loopt deze verbin-
bosgebied gericht. Beide delen worden door
ding via IJhorst.
de zuidelijke flank van het beekdal van elkaar gescheiden.
Halfweg
Historische ontwikkeling Het buurtschap Halfweg is ontstaan op een kruispunt van wegen waar een halteplaats is geweest van de postkoets die vroeger tussen Hasselt en Groningen heeft gereden. Op de Dickninger Es moest men het tolhek passeren, voor een paard en wagen deed de laatste tolgaarder voor een dubbeltje het Tolhek open. Tot 1 mei 1965 werd er tol geheven, Jan Stapel werd toen 81 jaar en is er mee gestopt.
Ruimtelijke opbouw Van de vroegere bedrijvigheid in Halfweg is niet veel meer over. De melkfabriek, bakkerij Groteboer, kruidenier De Leeuw, de smederij, beide timmerwerkplaatsen, de kuiperij, de melkventer en de korenmolen zijn verdwenen. Van de twee café’s bestaat alleen nog ‘Het Vergulde Ros’, omstreeks 1900 gebouwd door Jan Bouwman. Het wordt na ruim een eeuw nog steeds geëxploiteerd door een lid van de
38
De kar a kteristiek van Staphorst Ruimtelijke Atlas en Welstandsnota
Ruimtelijke opbouw
Punthorst
wonen werken/voorzieningen
Historische ontwikkeling
groen
Op de hogere gronden van de Staphorster Esch
water
lagen vroeger de akkerlanden met daarachter
uitbreidingsplan
de woeste gronden van Punthorst. Dit waren de heidegebieden voor de schapen. Nadat dit gebied in de jaren 30 van de vorige eeuw werd ontgonnen is ook het buurtschap Punthorst ontstaan. Het is dus een betrekkelijk jonge woonkern waarvan alleen de naam historische betekenis heeft.
Ruimtelijke opbouw Het buurtschap ligt aan de doorgaande Mr. J.B. Kanlaan, waar deze gekruist wordt door de Schapendijk die voorbij de kruising Vijverweg wordt genoemd. De meeste bebouwing ligt als een lint aan beide kruisende wegen. Hier bevindt zich ook de school. In het noordelijke kwadrant zijn aan de Ir. Nijsinghstraat een aanlegenda Structuurbeeld
tal nieuwbouwwoningen gerealiseerd.
route route route en en rand route rand
Structuurbeeld
rand rand
Punthorst is niet veel meer dan een plaatselijke
ruimte ruimte
verdichting van het losse bebouwingslint langs
herkenningspunt herkenningspunt
de Mr. J.B. Kanlaan. De kruisende Schapendijk
bijzonder element bijzonder element
annex Vijverweg verbindt Punthorst via de Bos-
bouwblok bouwvlak
wachterij Staphorst met IJhorst.
De karakteri sti ek van Staph o rst Ruimtelijke Atlas en Welstandsnota
39
Slingenberg
Lankhorst
Hamingen
Halfweg
Yhorst
Staphorst
Rouveen Punthorst
Ruimtelijke opbouw wonen werken/voorzieningen groen water uitbreidingsplan 0
40
500
1000
1500
2000 m
De kar a kteristiek van Staphorst Ruimtelijke Atlas en Welstandsnota
Hamingen
Slingenberg
Historische ontwikkeling
Historische ontwikkeling
Het buurtschap Hamingen wordt voor het eerst
Het buurtschap Slingenberg ligt nog slechts
genoemd in geschriften uit 1486. Op grond
gedeeltelijk in de gemeente Staphorst. Na een
hiervan is in 1986 het 500-jarig bestaan ge-
grenscorrectie in 1996 valt het overgrote deel,
vierd. Mogelijk is Hamingen nog veel ouder en
bestaande uit enkele woonbuurten, nu onder
al in de 11e eeuw gesticht. Bij een volkstelling
Meppel. Het Staphorster gedeelte van de buurt-
uit 1748 zijn ongeveer 60 inwoners geteld. In
schap heeft nog een landelijk karakter. Het ligt
het dorp zijn onder meer een cursuscentrum en
uiteraard in de provincie Overijssel, precies op
zorgboerderijen gevestigd, waaronder een ont-
de grens met de provincie Drenthe, nabij de
wenningskliniek.
Rijksweg A32 bij het Knooppunt Lankhorst.
Ruimtelijke opbouw
Ruimtelijke opbouw
Na de sloop van een groot aantal boerderijen,
Het buurtschap wordt van de rest van de ge-
de school en een vakantiepark tijdens de ruil-
meente gescheiden door de Hoogeveensche
verkaveling van de jaren 60 van de vorige eeuw
Vaart. Door deze waterweg en de nabijgelegen
is het wegenpatroon van het gehucht gewij-
Rijksweg en spoorlijn lopen de oorsponkelijke
zigd. Sindsdien heeft Hamingen ongeveer 40
landwegen niet meer door en ligt Slingenberg
inwoners. Het heeft nu het karakter van enkele
nu wat geïsoleerd in haar omgeving.
losjes gegroepeerde boerderijen op een hoger Structuurbeeld
gelegen gebied.
Door de aanleg van de Europalaan zijn de BergStructuurbeeld
giersweg en Kastanjelaan in Slingenberg een
Doordat Hamingen enigszins terzijde van door-
soort landelijke enclave geworden met deels
gaande verbindingen is komen te liggen, lijkt
nog agrarische bebouwing.
het nu op een soort groot boerenerf. Door de ruilverkaveling is de samenhang met het landschappelijk patroon verloren gegaan.
De karakteri sti ek van Staph o rst Ruimtelijke Atlas en Welstandsnota
41
0
42
500
1000
1500
2000 m
De kar a kteristiek van Staphorst Ruimtelijke Atlas en Welstandsnota
Ruimtelijk raamwerk
Kernen Kernen dorpscentra dorpscentra Kernen woongebieden woongebieden dorpscentra bedrijventerreinen bedrijventerreinen woongebieden Bosch Schaffelaarsche Schaffelaarsche Bosch bedrijventerreinen Schaffelaarsche Bosch Buitengebied Buitengebied agrarisch slagenlandschap slagenlandschap Buitengebied Vlakken agrarisch bekenlandschap Kernen bekenlandschap slagenlandschap agrarisch bedrijvenlandschap Kernen KERNEN dorpscentra agrarisch bedrijvenlandschap bekenlandschap overgangszone landschap, landbouw en recreatie dorpscentra beschermd dorpsgezicht woongebieden overgangszone landschap, landbouw en recreatie agrarisch bedrijvenlandschap Veluws natuurgebied woongebieden woongebieden bedrijventerreinen Veluws natuurgebied overgangszone landschap, landbouw en recreatie stedelijke ontwikkelingszone bedrijventerreinen bedrijventerreinen Schaffelaarsche Bosch stedelijke ontwikkelingszone Veluws natuurgebied Schaffelaarsche Bosch stedelijke ontwikkelingszone Landschappelijke relicten Buitengebied BUITENGEBIED Landschappelijke relicten 1 agrarisch slagenlandschap Buitengebied agrarisch slagenlandschap Ecologische hoofdstructuur/natuur 1 agrarisch slagenlandschap Landschappelijke relicten 2 kampenlandschap agrarisch slagenlandschap agrarisch bekenlandschap Open slagenlandschap 2 kampenlandschap 1 agrarisch slagenlandschap 3 es- en brinkdorpenlandschap agrarisch bekenlandschap agrarisch bedrijvenlandschap Jong ontginningslandschap 3 esen brinkdorpenlandschap 2 kampenlandschap agrarisch bedrijvenlandschap overgangszone landbouw en recreatie Houtsingellandschap Delandschap, Streek 3 es- en brinkdorpenlandschap Lijnen overgangszone landschap, landbouw en recreatie Veluws natuurgebied Lijnen (snel)weg primair natuurgebied Lijnen Veluws stedelijke ontwikkelingszone (snel)weg primair Lijnen weg secundair stedelijke ontwikkelingszone snelweg weg secundair (snel)weg primair tertiair Landschappelijke relicten weg primair weg tertiair secundair spoorlijn nationaal Landschappelijke relicten 1 agrarisch slagenlandschap weg secundair nationaal weg tertiair spoorlijn regionaal 1 agrarisch slagenlandschap 2 kampenlandschap spoorlijn spoorlijn regionaal nationaal 2 kampenlandschap 3 esen brinkdorpenlandschap spoorlijn regionaal Punten 3 esen brinkdorpenlandschap Punten Puntenherkenningspunt Lijnen herkenningspunt herkenningspunt Punten element bijzonder Lijnen (snel)weg primair bijzonder element bijzonder herkenningspunt stationelement (snel)weg primair weg secundair station entree bijzonder element entree weg secundair tertiair entree station weg tertiair spoorlijn nationaal entree spoorlijn nationaal regionaal spoorlijn regionaal Punten Punten herkenningspunt herkenningspunt bijzonder element bijzonder station element 0 500 750 1000 entree250 station 0 500 750 1000 entree250
0
250
500
750
1000
Ruimtelijk raamwerk Drie lagen Vlakken, lijnen en punten vormen het raamwerk
den en vennen. Het Reestdal ten slotte is weer
van de gemeente Staphorst. De landschap-
een half open landschap dankzij de hoogte-
pelijke vlakken, infrastructurele lijnen en het
verschillen en verspreide boomgroepen. Hier
patroon van nederzettingen vormen de drie
is de verkaveling juist onregelmatig omdat ze
lagen, waaruit het gemeentelijk grondgebied is
meebeweegt met de meanders van de Reest.
opgebouwd. Op elk van deze lagen vinden ver-
Bovendien heeft deze oudere ontginning tot
anderingen plaats. Het landschap heeft tot hal-
een blokvormig patroon geleid, dat in oostelijke
verwege de vorige eeuw veel dynamiek gekend
richting weer wat langgerekter percelen kent.
maar kent nu een stabiele verdeling tussen een
De grootschaliger ontwikkelingen spelen zich
cultuur- en een aangelegd natuurlandschap,
af aan de zuidzijde van het Staphorster bebou-
de Boswachterij Staphorst. De infrastructuur
wingslint. De zone tussen spoorlijn en Rijksweg
is met de aanleg van de A28 min of meer vol-
is een soort verstedelijkingsgebied geworden
tooid. Ook het nederzettingenpatroon is be-
met langs de randen bedrijvigheid. De nieuwe
trekkelijk stabiel. Nieuwe woongebieden zijn
woon- en werkgebieden verminderen de druk
ontwikkeld buiten het bebouwingslint maar wel
op het historische bebouwingslint. Hier vinden
rond de dopscentra van Staphorst en Rouveen.
minder zichtbare kleinschalige veranderingen
De werkgebieden zijn gekoppeld aan spoorlijn
plaats. Functiewijziging van bestaande bebou-
en Rijksweg .
wing en incidentele nieuwbouw in De Streek kunnen worden gezien als een breuk met het
Vlakken
verleden maar ook als een volgende stap in de
Hoewel het landschap uit zeven typen bestaat,
levenscyclus van Staphorst en Rouveen.
valt het ruimtelijk gezien uiteen in vier delen:
1250 1250 1250
het oude slagenlandschap westelijk van De
Lijnen
Streek, de jonge ontginningen oostelijk ervan,
De infrastructuur binnen de gemeente Stap-
de Boswachterij Staphorst/Witte Bergen en het
horst kent een lange geschiedenis. Via een fijn
Reestdal. De ontginningen hebben een vlak en
vertakt stelsel van wegen is het gehele buiten-
open landschap opgeleverd met een regelma-
gebied van oudsher goed ontsloten. Nieuwe
tige, opstrekkende verkaveling opgebouwd uit
ontwikkelingen kunnen daardoor eenvoudig
smalle, soms gekromde percelen. Alleen ter
worden aangetakt op bestaande wegen. Dank-
weerszijden van De Streek krijgt het landschap
zij de aanleg en verbreding van de A28 is de
dankzij de houtsingels een half open karakter.
verkeersintensiteit binnen De Streek geen pro-
Hierdoor zijn de bebouwingslinten op een van-
bleem meer en kan de oude Rijksweg worden
zelfsprekende wijze in de omgeving opgeno-
afgewaardeerd tot lokale verbinding en weer
men, vrijwel zonder harde randen. Een groot
een echte Gemeenteweg worden. Bij project-
contrast met de jonge ontginningen wordt
gewijze uitbreidingen wordt de wegenstructuur
gevormd door de aangelegde bosgebieden.
eenvoudig verder verdicht, afhankelijk van de
Deze vormen een soort besloten eilanden met
geplande functies.
daarbinnen enkele open plekken met heidevel-
De karakteri sti ek van Staph o rst Ruimtelijke Atlas en Welstandsnota
0
250
500
750
1000
1250
43
Punten De afzonderlijke kernen zijn in de gemeente
de wereldoorlog verandering in gekomen met
Staphorst relatief klein. De meeste bebouwing
de noordelijke uitbreiding tussen beide infra-
bevindt zich in De Streek. Dit lint kan ook wor-
structuurlijnen. Daarna vond een vergelijkbare
den gezien als een verzameling punten, zoals
ontwikkeling plaats zuidelijk van het lint. Zo
de kerkdorpen Staphorst en Rouveen. Deze
is tussen spoorlijn en Rijksweg geleidelijk een
hebben beide een soort centrum rond de kerk,
suburbaan woon- en werklandschap ontstaan,
waar de bebouwing wat meer geconcentreerd
waarvan het uiteinde al raakt aan de J.J. Gor-
is. In Staphorst is zelfs sprake van een klein
terlaan, waaraan ook het zwembad ‘De Broene
assenkruis met winkelvoorzieningen. Verder
Eugte’ ligt. Bij een verdere invulling van deze
van deze centra af wordt de bebouwing min-
driehoek zal de ruimtelijke opbouw van Stap-
der dicht. In Rouveen is het lint zuidelijk van
horst ingrijpend veranderen en het zwaartepunt
het centrum grotendeels slechts eenzijdig be-
in zuidelijke richting verschuiven. Een verge-
bouwd en richting Halfweg komen ook delen
lijkbare ontwikkeling bij Rouveen tussen het
zonder aaneengesloten bebouwing voor. Met
Scholenland en de Stadsweg is veel kleiner van
de uitbreidingen bij Staphorst en Rouveen gaan
omvang en sluit meer aan bij de schaal van het
beide dorpen qua structuur steeds meer lijken
lint.
op gebruikelijke nederzettingen. Staphorst heeft een relatief jonge bevolking en
44
Ontwikkelingstendens
het ziet er dan ook naar uit dat de gemeente de
In Staphorst en Rouveen vielen de infrastruc-
komende jaren nog flink zal groeien. Het is niet
tuur en het nederzettingenpatroon tot voor
daarom ondenkbaar dat ‘De Streek’ een nieuwe
enkele decennia geheel samen in het bebou-
toekomst krijgt als langgerekt dorps woonge-
wingslint. Relatief nieuwe infrastructuur zoals
bied, terwijl nieuwe boerenbedrijven worden
de spoorlijn en de Rijksweg waren lange tijd
gesticht langs de eerdere ontginningsassen. Zo
zelfstandige lijnen die het lint doorkruisten
leiden veranderingen in het gebruik tot behoud
maar verder geen eigen bebouwing met zich
en misschien zelfs verhoging van de leefbaar-
meebrachten. Daar is in Staphorst na de twee-
heid van het historische bebouwingslint.
De kar a kteristiek van Staphorst Ruimtelijke Atlas en Welstandsnota
Welstandsnota
De karakteri sti ek van Staph o rst Ruimtelijke Atlas en Welstandsnota
45
46
De kar a kteristiek van Staphorst Ruimtelijke Atlas en Welstandsnota
Inhoud Welstandsnota Inleiding 49
Toetsingscriteria 58
Welstand opnieuw bezien
49
Welstandsregimes 58
Relatie met Ruimtelijke Atlas
49
Beperkt welstandsregime
58
Bijlage 1 Welstandsnota in het kort
64
Sturen in plaats van toetsen
49
Regulier welstandsregime
59
Afweging van belangen
64
Bijzonder welstandsregime
59
Objectief of subjectief?
64
Evaluatie 49
Bijlagen 63
Beeldkwaliteitplan 64 Waarom welstand?
50
Reclamebeleid 61
Ruimtelijke kwaliteit en beleid
50
Reclame en welstand
61
Belevingswaarde als invalshoek
50
Algemene Plaatselijke Verordening
61
Beoordeling ontwerpen
50
Overzicht 65
Bijlage 2 Erfgoedbeleid
67
Samenvatting erfgoednota
67
Sturen op hoofdlijnen
67
Sturen op onderdelen
67
Architectuurbeleid 51
Bijlage 3 Behoud door ontwikkeling
69
Waardering en goedkeuring
De Streek
69
Staphorster stijl
69
Welstandskaart 52
Traditioneel en/of vernieuwend?
71
Kaartbeeld 52
Nieuwbouw in het buitengebied
71
Welstand en bestemmingsplan!
Suggesties historische materialen en
Draagwijdte welstandstoezicht
51
Welstand en acceptatie
51
51
52
kleuren in De Streek Supervisie en beeldkwaliteit
53
Suggesties materialen en kleuren nieuwe
Supervisie 53
woonhuizen en bijgebouwen in De Streek
Beeldregie 53
en het buitengebied
Van ontwerp naar beheer
Suggesties materialen en kleuren nieuwe
53
stallen in het buitengebied
71
73
73
Staphorster aanpak
55
Van beschrijving naar kaartbeeld
55
Bijlage 4 Alternatieve materialen en
Waar wel en waar geen welstandstoezicht
55
technieken 75
Welke welstandsregimes worden
Nieuw op oud
onderscheiden 55
Uitvoeringsvoorschriften 75
Waar geldt welk welstandsregime?
Gemeentelijke monumenten
55
75
75
Kernen 55
Rijksmonumenten 77
Buitengebied 56
Plaatsen zonnepanelen en zonnecollectoren
Routes 57
77
landschap
48
De kar a kteristiek van Staphorst Ruimtelijke Atlas en Welstandsnota
infrastructuur
nederzettingen
Inleiding Welstand opnieuw bezien De gemeente Staphorst heeft behoefte aan een
keerstechnische doorsnijdingen hierin tot de
Ook voor de gemeente Staphorst is het zoeken
nieuw welstandsbeleid. Uitgangspunt daarbij is
onstuimige groei van enkele kernen. Zo krijgen
naar een nieuw evenwicht. Daarom is voor de
dat welstandstoezicht alleen moet plaatsvinden
we letterlijk een goed (kaart)beeld van de ge-
welstandsnota een opzet gekozen die relatief
waar dat door het gemeentebestuur belangrijk
meente, op basis waarvan besloten kan worden
eenvoudig kan worden aangepast.
wordt gevonden. Er zijn plekken in de gemeen-
waar welke vorm van welstandsbeleid van toe-
te waar een esthetische beoordeling niet zo
passing is.
belangrijk is en de ruimtelijke dynamiek meer haar gang kan en mag gaan. Andere plekken
Sturen in plaats van toetsen
verdienen juist weer sturing of bescherming,
De gemeente Staphorst voert al jaren een ac-
bijvoorbeeld rond monumenten of bijzondere
tief ruimtelijk beleid. De ervaring hier en elders
ensembles. De keuze hiertussen vindt de ge-
leert dat vooraf sturen betere resultaten geeft
meente een politieke aangelegenheid: de vraag
dan achteraf toetsen. Het welstandsbeleid is
of en zo ja waar welstandstoezicht moet plaats-
bedoeld om de gerealiseerde ruimtelijke kwa-
vinden moet in de gemeenteraad aan de orde
liteit voor langere tijd te behouden. Dat is iets
worden gesteld. Het beleid is daarbij gericht
anders dan bevriezen, want bouwwerken zijn
op effectiviteit en deregulering: voor minder
in de eerste plaats bedoeld om te gebruiken.
bouwaanvragen een welstandstoets gebaseerd
Uiteraard staan ontwerp en beheer niet los van
op minder en duidelijker regels.
elkaar: wat met soms grote inspanning gerealiseerd is, verdient niet alleen goed onderhoud
Op de vraag hoe eventueel welstandstoezicht
maar soms ook bescherming via ruimtelijk
zou moeten plaatsvinden wordt hier al een
beleid, waartoe ook het welstandsbeleid wordt
voorlopig antwoord geformuleerd: niet door
gerekend.
te omschrijven hoe het gebouw moet worden maar door aan te geven waarop de welstands-
Evaluatie
commissie (of stadsbouwmeester) haar beoor-
Nieuw beleid moet altijd op haar uitkomsten
deling van het ontwerp moet baseren.
worden getoetst. Geldt voor welstand dat minder ook beter is? Qua bemoeienis wel, qua
Relatie met Ruimtelijke Atlas
resultaten weten we dat nog niet. Vele middel-
Voor u ligt geen klassieke welstandsnota met
eeuwse steden zijn zonder welstandstoezicht
objectgerichte en gebiedsgerichte criteria maar
tot stand gekomen en in de renaissance had
een uitwerking van de Ruimtelijke Atlas voor de
men aan eenvoudige ‘keuren’ voldoende om
gemeente Staphorst. In deze atlas met beknop-
prachtige stadsgezichten te bouwen. Daarte-
te toelichtingen wordt vooral met kaartbeelden
genover staat dat Nieuw Zuid in Amsterdam
gewerkt. Deze laten ontstaan en ontwikkeling
zonder de toenmalige, vasthoudende schoon-
van de gemeente zien. Van de oorspronkelijke
heidscommissie nooit dat mooie, samenhan-
landschappelijke patronen en de latere ver-
gende stadsdeel was geworden.
De karakteri sti ek van Staph o rst Ruimtelijke Atlas en Welstandsnota
49
Waarom welstand? Ruimtelijke kwaliteit en beleid De overheid heeft ruimtelijke kwaliteit ruim 20 jaar geleden als beleidsconcept omarmd, zo staat in de publicatie Landschap NH, uitgegeven in 2007 door WZNH adviescommissie voor
belevingswaarde: identiteit, diversiteit, herkenbaarheid toekomstwaarde: uitbreidbaar, aanpasbaar,
wachten. Ze leiden ook lang niet altijd tot ruimtelijke kwaliteit.
flexibel. Beoordeling ontwerpen
ruimtelijke kwaliteit te Alkmaar. In de 4e Nota Ruimtelijke Ordening uit 1988 wordt de beteke-
Belevingswaarde als invalshoek
Het is belangrijk dat architecten en plantoet-
nis van ruimtelijke kwaliteit als volgt beschre-
Het begrip ruimtelijke kwaliteit heeft dus een
sers in hun eigen rol blijven. Daarom moeten
ven: ‘Méér kwaliteit is van groot belang voor
lange geschiedenis en dankt haar bestaan mis-
criteria niet formuleren hoe iets moet worden
vele beleidsterreinen. Ook het ruimtelijk beleid
schien wel aan haar subjectieve karakter. Door
ontworpen maar waarop bij de beoordeling ge-
zelf levert een eigen bijdrage aan de kwaliteit
het concreet te maken zou het begrip haar la-
let wordt. Zo kan een gesprek ontstaan tussen
van ons stedelijk en landelijk gebied. Het ruim-
ding verliezen en wordt het onbruikbaar. Daar-
architect(en) en degene(n) die de welstands-
telijk beleid is erop gericht de gebruikswaarde
om kunnen we kennelijk goed leven met het
toets uitvoeren over wat de essentie is van een
van een gebied te vermeerderen, de belevings-
ontbreken van een harde definitie. We herken-
opgave op een bepaalde plek, wat de betekenis
waarde te verhogen en de toekomstwaarde te
nen ruimtelijke kwaliteit heus wel, vaak zonder
is voor de gemeente Staphorst in het algemeen
vergroten. De concrete invulling van die ruimte-
het duidelijk onder woorden te kunnen bren-
en de specifieke locatie in het bijzonder. Door
lijke kwaliteit zal daarbij van geval tot geval ver-
gen. Daarom is het ook zo lastig om bij nieuwe
ruimte te bieden aan ontwerpers, wint het ad-
schillen’. In de Nota Ruimte uit 2004 wordt deze
plannen de gewenste ruimtelijke kwaliteit te
vies van welstand aan kracht.
stellingname weer herhaald.
benoemen, er is immers nog niets te ervaren.
De door de gemeente gewenste transparantie
Daarmee is wel gezegd wat de rijksoverheid
bepaalt alleen waarop wordt getoetst, niet wat
met ruimtelijke kwaliteit beoogt maar niet wat
Bij het bereiken van ruimtelijke kwaliteit heeft
een architect zou moeten ontwerpen. Dat vergt
het begrip nu precies inhoudt. Toch is dat vol-
het welstandstoezicht een belangrijke functie.
van de welstandscommissie wel wat meer
gens genoemde publicatie geen echt probleem.
Haar betekenis heeft vooral betrekking op het
dan het checken van de welstandsnota. Het
De schrijvers verwijzen naar Vitruvius, die in
onderdeel belevingswaarde van ruimtelijke
debat met de ontwerper wordt weer belangrijk
de eerste eeuw voor Christus met een verge-
kwaliteit. Vergeleken met gebruiks- en toe-
en daarmee het vakmanschap en de overtui-
lijkbare driedeling van ruimtelijke kwaliteit is
komstwaarde is de term belevingswaarde weer
gingskracht van de beoordelaar. Dit alles ten
gekomen:
de minst meetbare en daardoor meest subjec-
behoeve van belevingswaarde en meer in het
utilitas: bruikbaarheid, doelmatigheid
tieve. Daarmee heeft men het in het verleden
algemeen: ruimtelijke kwaliteit.
venustas: schoonheid
soms moeilijk gehad, omdat welstandstoetsen
Binnen het overheidsstreven naar ruimtelijke
firmitas: stevigheid, duurzaamheid.
als willekeurig en daarmee het welstandstoe-
kwaliteit houdt welstandstoezicht zich dus
zicht als willekeur werden gezien, wat soms
vooral bezig met belevingswaarde. Goede op-
Deze verdeling komt goed overeen met de ma-
trouwens ook het geval was. Als reactie heeft
drachtgevers en kritische gebruikers maken
nier waarop, nog steeds volgens de publicatie
men geprobeerd om de toetsing door welstand
zich van nature eerder druk over beide andere
van WZNH, ruimtelijke kwaliteit in Nederland
te concretiseren door aspecten te benoemen
aspecten, de gebruiks- en toekomstwaarde. De
operationeel wordt gemaakt:
waarop beoordeeld wordt. Vaak heeft men de
architect die het geheel met elkaar in verband
gebruikswaarde: functioneel, doelmatig bereik-
verleiding echter niet kunnen weerstaan om bij
moet brengen kan zich door een welstands-
de criteria tevens de oplossingen aan te dra-
commissie dus zeer gesteund voelen.
baar
gen. Op dergelijke subjectieve invullingen zitten
50
opdrachtgevers en ontwerpers terecht niet te
De kar a kteristiek van Staphorst Ruimtelijke Atlas en Welstandsnota
Draagwijdte welstandstoezicht Welstand en acceptatie Met het welstandsregime geeft het gemeente-
wat nog net voldoende wordt geacht. Verkeerd
bestuur aan, waar zij met Staphorst, de overige
welstandstoezicht kan zelfs fnuikend zijn voor
kernen en het buitengebied naar toe wil, wat
kwaliteit, omdat bijvoorbeeld via conservering
zij de moeite van het behouden of beschermen
op veilig wordt gespeeld of normatief wordt
waard vindt en op welke plekken haar burgers
geopereerd, zonder oog voor nieuwe ontwik-
meer vrijheid van handelen wordt toegestaan.
kelingen.
Deze keuze vormt de politieke component van het welstandsbeleid.
Waardering en goedkeuring
De maatschappelijke kant van het welstandsbe-
Welstandstoezicht en een goedkeuring op ba-
leid is de zekerheid die burgers eraan kunnen
sis van ‘redelijke eisen van welstand’ zijn dus
ontlenen. Ondanks de algemene ergernis bij
niet synoniem met een goed resultaat. Veel
burgers over de welstandstoets realiseert men
nu matig beoordeelde plannen uit het verle-
zich terdege dat men er ook persoonlijk belang
den hebben immers ooit wel een goedkeuring
bij kan hebben. Terwijl men zich stoort aan het
van een welstandscommissie gekregen. Dat is
commentaar op een eigen initiatief is men maar
geen verwijt aan het welstandstoezicht maar
wat blij, dat de buren niet zomaar alles mogen
een gevolg van zowel de beperkte invloed van
bouwen. Het uitzicht op de omgeving en de
de welstandstoets als van veranderingen in
waarde van het eigen onroerend goed worden
waardering voor stromingen in architectuur en
zeer belangrijk gevonden. Veel burenruzies
stedenbouw.
gaan immers over schuttingen en aan- en uit-
Met hoeveel dedain wordt er tegenwoordig niet
bouwen.
gesproken over de ‘bloemkoolwijken’ uit de jaren 70, die weer een kritische reactie waren
Architectuurbeleid
op de massawoningbouw uit het decennium
Wat kan men van welstand verwachten? Het
daarvoor? Dat relativeert in ieder geval het ab-
welstandstoezicht maakt van slechte ontwer-
solute belang van een esthetische beoordeling
pen geen goede. Wel kan de welstandscom-
op de langere termijn. Ook omgekeerd kan na
missie of stadsbouwmeester de grootste mis-
een periode van kritiek weer een moment van
sers terugwijzen tot ze min of meer acceptabel
waardering aanbreken.
zijn geworden. Hij kan architecten soms met
Als we architectuurhistorici mogen geloven
raad en daad terzijde staan en ze de helpende
heeft het zo’n 50 jaar nodig om ruimtelijke kwa-
hand bieden. De keuze voor een vakbekwame
liteit te herkennen. De goede plannen uit de
architect is natuurlijk een betere oplossing voor
jaren 70 gaan we dus weer tegemoet zien en
een goed resultaat. Een hierop gericht architec-
daarna ook die uit de 80. En inmiddels weten
tuurbeleid is dan ook zeer belangrijk. Welstand
we wat de kwaliteiten van de jaren 50 en 60
is in ieder geval geen garantie voor hoge kwa-
zijn.
liteit, het bepaalt slechts de ondergrens voor
De karakteri sti ek van Staph o rst Ruimtelijke Atlas en Welstandsnota
51
Welstandskaart Kaartbeeld Een welstandskaart is een goed middel om
bestemmingsplan omdat daarin uitgebreider
het welstandsbeleid vorm te geven: een over-
kan worden ingegaan op de verschijningsvorm
zicht waar wel en waar geen welstandsbeleid
van bouwwerken en openbare ruimte.
van toepassing is. De keuze hiervoor wordt
Bestemmingsplannen en de daarop betrekking
gemotiveerd vanuit de kwaliteiten die in de
hebbende beeldkwaliteitplannen, worden ge-
Ruimtelijke Atlas zijn genoemd. Tijdrovende
lijktijdig ter inzage gelegd en vastgesteld door
gebiedsbeschrijvingen zijn niet meer nodig, het
de raad. De raad besluit hierbij tevens dat de
welstandsbeleid krijgt een algemene onderbou-
welstandsnota aangevuld wordt met het bes-
wing op structuurniveau, het raamwerk van de
treffende beeldkwaliteitsplan. Hiermee verkrijgt
gemeente Staphorst, dat ook voor andere doel-
het plan de vereiste juridische verankering, om
einden geschikt is.
te dienen als toetsingskader bij de beoordeling
Welstand wordt op deze manier een kwestie
van bouwplannen.
van keuzes op hoofdlijnen als onderdeel van het ruimtelijk beleid. Met dit beleid geeft de gemeente aan op welke plekken de ruimtelijke kwaliteit een algemeen belang vertegenwoordigt. Op andere plekken wordt daarentegen meer ruimte gegeven aan het particuliere belang van bewoner en eigenaar. Bij de afweging tussen openbaar en privé belang wil het bestuur meer ruimte geven aan initiatieven van de inwoners van de gemeente.
Welstand en bestemmingsplan! De welstandskaart blijft in principe beperkt tot de bestaande situatie. Bij grotere afwijkingen van de stedenbouwkundige structuur is een structuurvisie, ontwikkelingsplan, stedenbouwkundig plan of bestemmingsplan met haar juridische bescherming vereist. Een goed ruimtelijk beleid en hierop afgestemde bestemmingsplannen vormen immers de basis voor het welstandsbeleid, omdat hierin de bebouwingsvlakken, bouwenveloppen en/of bouwvolumes worden vastgelegd. Beeldkwaliteitplannen vormen een zinvolle aanvulling op het
52
De kar a kteristiek van Staphorst Ruimtelijke Atlas en Welstandsnota
Supervisie en beeldkwaliteit Supervisie Grotere herstructureringsplannen en nieuw-
middelhoge beeldregie: langs secundaire ont-
vraag die zij zich regelmatig zal moeten stellen.
bouwprojecten moeten plaatsvinden binnen
sluitingen, aan buurtpleinen en plantsoenen en
Vanuit een andere invalshoek kan ook worden
het kader van een stedenbouwkundig plan en
op bedrijventerreinen
gekozen voor minder gemeentelijke bemoeienis
beeldkwaliteitplan. Wanneer tot zulke stevige
lage beeldregie: langs tertiaire ontsluitingen,
en ruimte worden gegeven aan initiatieven van
ingrepen in dorp of buitengebied wordt beslo-
binnen woongebieden en op industrieterrei-
bewoners middels het welstandsvrij verklaren
ten, zal voor een dergelijk gebied een super-
nen.
van nieuwe woongebieden.
visor worden aangesteld die de kwaliteit bewaakt. In plaats van één persoon kan ook een
Getrapte beeldregie biedt de mogelijkheid om
kwaliteitsteam worden ingesteld onder leiding
accenten te leggen waar deze nodig zijn en
van bijvoorbeeld de stadsbouwmeester. In deze
ruimte te bieden waar dat mogelijk is. Het is
persoon kunnen supervisie en welstandstoets
dus ook een middel om het ruimtelijk beleid
prima gecombineerd worden.
vorm te geven: de vraag waar overheidsbe-
Bij grote transformaties geeft een welstands-
moeienis wel en waar juist minder of misschien
nota onvoldoende aanknopingspunten voor de
wel helemaal niet gewenst is. Datzelfde zou
sturing van het ontwerp. Een goed beeldkwa-
kunnen gelden voor het welstandstoezicht in
liteitplan biedt wel duidelijke kaders voor de
het algemeen en past ook in het Staphorster
realisatie van het gewenste resultaat.
streven om welstand te beperken tot waar het beslist nodig is. Beter geformuleerd: waar je
Beeldregie
welstand als onderdeel van het ruimtelijk beleid
De belevingswaarde waar welstandstoezicht
goed kunt gebruiken.
zich mee bezighoudt, komt vooral tot uitdrukking in het ruimtelijk beeld, datgene wat van de
Van ontwerp naar beheer
bebouwing en de tussengelegen ruimte waar-
De grote ontwikkelingsprojecten kunnen het
neembaar is. Wanneer de architect de produ-
bij een gedegen supervisie goed zonder wel-
cent is van het ruimtelijk beeld, ziet een even-
standtoezicht stellen. In het ontwerptraject
tuele stadsbouwmeester zichzelf graag als de
bestaat ook de mogelijkheid om opties te ont-
regisseur ervan. Daarin vertoont zijn taak grote
wikkelen voor bijvoorbeeld uit- en aanbouwen,
overeenkomsten met die van stedenbouwkun-
serres, dakkapellen, dakopbouwen, carports,
dige supervisoren bij grotere transformaties.
bergingen, tuinafscheidingen en garages. Deze
Beeldregie is dan ook een goede term om de
kunnen op voorhand een welstandsgoedkeu-
activiteiten te benoemen. Bij supervisie kan
ring krijgen zodat hiervoor geen beleid meer
bijvoorbeeld een onderscheid worden gemaakt
nodig is. Na enkele jaren maakt de ontwikke-
in drie opeenvolgende niveaus van regie:
lingsfase plaats voor de beheerfase. Dan kan
hoge beeldregie: langs belangrijke ontslui-
welstandstoezicht een belangrijke rol spelen
tingen en parkzones, in het oog springende
bij de handhaving en het behoud van eerder
hoeken, aan representatieve pleinen en op
bereikte ruimtelijke kwaliteiten. Tenminste als
zichtlocaties langs de snelweg
de gemeente dat behoud belangrijk vindt, een
De karakteri sti ek van Staph o rst Ruimtelijke Atlas en Welstandsnota
53
11
1
10
2
3
8
4
5A 9
5B
6 7
0
54
500
1000
1500
2000 m
De kar a kteristiek van Staphorst Ruimtelijke Atlas en Welstandsnota
welstandskaart
Staphorster aanpak Welstandregimes Welstandsregime
Van beschrijving naar kaartbeeld
Het ruimtelijk raamwerk van de gemeente en bijzonder regulier de stedenbouwkundige typologieën van de regulier beperkt belangrijkste nederzettingen bieden een kader beperkt welstandsvrij voor de bepaling van welstandsgebieden en vrij beeldkwaliteitplan van kracht van kracht (geen welstandsregimes. Op basis van de kaartenatbeeldkwaliteitplan welstandsregime) bijzonder
Welke welstandsregimes worden onder-
len in beleid voor het buitengebied en de ker-
scheiden
nen doorklinken in het welstandsbeleid.
Bij het welstandsbeleid wordt een onderscheid gemaakt tussen verschillende welstandsregi-
De vlakken, lijnen en punten keren ook weer
mes. Hoeveel regimes gewenst zijn, kan zowel
terug in het welstandsbeleid. Zo kunnen vlak-
bestuurlijk als inhoudelijk worden beargumen-
ken hetzelfde regime krijgen als de ernaast
las en de hieruit afgeleide welstandskaart kan
teerd. In de gemeente Staphorst worden een
gelegen lijnen, bijvoorbeeld de randen van het
het college van B&W met de gemeenteraad
vrij, beperkt, regulier en bijzonder welstands-
vlak of de routes erlangs, maar dat hoeft niet
vaststellen, welke welstandsregimes worden
regime onderscheiden. Daarbij wordt als volgt
per se. Terwijl bijvoorbeeld bedrijventerreinen
2 Beeldkwaliteitsplan Bedrijventerrein
onderscheiden en voor welk gebied welk wel-
getoetst:
welstandsvrij zijn, krijgen belangrijke randen
Oostparallelweg, d.d. 28 juni 2011
standsregime geldt.
welstandsvrij: voor deze gebieden geldt geen
langs de Rijksweg of belangrijke routes erdoor-
1. Beeldkwaliteitsplan: locatie “ONS BELANG” Staphorst, d.d. 8 april 2013
3. Beeldkwaliteitsplan: Bedrijventerrein De
0Baarge, d.d. 141000 februari 2013
2000
4. B eeldkwaliteitsplan De Slagen, d.d. 16 februari 2004 5A. Beeldkwaliteitplan Bedrijventerrein De Esch II , mei 1997 5B. Beeldkwaliteitplan Bedrijventerrein De Esch III, d.d. 27 oktober 2009 6. Beeldkwaliteitplan Rouveen-west, d.d. 13 december 2011 7. Beeldkwaliteitsplan Multifunctionele
3000 4000 Waar wel en waar geen welstandstoezicht De keuze is gemaakt om vooral op welstand te
beoordeling (meer) door de welstandscommis-
heen wel degelijk een welstandsregime. Ook
sie of stadsbouwmeester
een belangrijk punt zoals een kerktoren in een
beperkt welstandsregime: het gebouw of
woonwijk kan als herkenningspunt heel goed
toetsen in gebieden die deel uitmaken van het
object in relatie tot haar omgeving, de steden-
onder een hoger welstandsregime vallen dan
ruimtelijk raamwerk, deze zijn immers karakte-
bouwkundige benadering
de omgeving.
ristiek voor de gemeente Staphorst en spelen
regulier welstandsregime: het gebouw in haar
een belangrijke rol in het ruimtelijk beleid. Sa-
omgeving maar ook als zelfstandig object, de
Gebieden in ontwikkeling binnen en buiten de
mengevat zou het welstandsbeleid dan betrek-
architectonische benadering
bebouwde kom waarvoor een beeldkwaliteit-
king hebben op: het ruimtelijk raamwerk: de verschillende land-
bijzonder welstandsregime: ook nog de details van het gebouw, de esthetische benadering.
plan geldt, vallen wel onder de welstandsnota. Daarnaast moeten de nieuwe ontwikkelingen ook regelmatig in de ruimtelijke atlas worden
schappen in het buitengebied en de lange lij-
Combischool Rouveen en zorgwoningen
nen door het landschap, zoals de historische
Het verschil tussen de welstandsregimes is dus
vastgelegd, zodat deze up-to-date blijft. Dat
aan de Korte Kerkweg te Rouveen, d.d. 10
verbindingen en Rijksweg A28
niet een kwestie van streng, strenger, strengst
betekent dat gerealiseerde plannen door de ge-
maar van een beoordeling op één, twee of
meente of de topografische dienst in de digitale
wingsvlakken van dorpscentra, woonwijken
maximaal drie schaalniveaus: omgeving, ge-
ondergrond moeten worden opgenomen en dat
en bedrijventerreinen, zoals de dorpsranden
bouw en detail. Afhankelijk van de situatie
de ruimtelijk raamwerkkaart en de welstands-
aan het open landschap, de belangrijke routes
wordt een welstandsregime gekozen dat over-
kaart op deze onderdelen moeten worden aan-
door de bebouwde kommen en het beschermd
eenstemt met de aanwezige kwaliteiten.
gepast.
Waar geldt welk welstandsregime?
Kernen
ken rond monumenten, kunstwerken of bij-
In het volgende overzicht wordt aangegeven
In de kernen vinden de meeste bouwactiviteiten
zondere architectuur, zoals de kerktorens en
voor welke plekken een beperkt, bijzonder of
plaats. Naast nieuwbouw bestaan deze steeds
molens.
regulier welstandsregime wordt voorgesteld.
vaker uit grotere en kleinere herstructurerings-
Voor de dorpen binnen de gemeente geldt dat
De rest is in principe welstandsvrij. Er wordt
projecten. Ook de beide bedrijventerreinen in
binnen de bebouwde kommen weer dezelfde
een onderscheid gemaakt tussen het landelijk
Staphorst worden tot de kernen gerekend. De
verdeling in lijnen, vlakken en punten kan wor-
gebied van de gemeente Staphorst als geheel
relatie tussen monumenten en welstandsbeleid
den gemaakt.
en de afzonderlijke kernen. Zo kunnen verschil-
maakt in de gemeente Staphorst ook deel uit
november 2008 8. Beeldkwaliteitsplan Hulpensteinweg, d.d. 18 juli 2011 9. Beeldkwaliteitsplan Molenhoekseweg, d.d. 15 juli 2011 10. Beeldkwaliteitsplan Kerklaan 6, d.d. 16 mei 2011 11. Beeldkwaliteitplan Gemeenteweg 381, d.d. 11 februari 2009
de nederzettingen: de randen van de bebou-
dorpsgezicht in het bijzonder bijzondere bebouwing: de punten van of plek-
De karakteri sti ek van Staph o rst Ruimtelijke Atlas en Welstandsnota
55
van het erfgoedbeleid, dat begin 2013 is vastge-
standsvrij regime, blijven de beeldkwaliteitplan-
steld. Zie hiervoor bijlage 1.
nen ook van toepassing.
Bijzonder regime
Buitengebied
Dit regime blijft voornamelijk beperkt tot de
Het buitengebied kent haar eigen, agrarische,
meest karakteristieke delen van de bebouwde
recreatieve en natuurlijke ontwikkelingen. De
kommen. Onder het bijzonder regime vallen de
meeste ruimtelijke mogelijkheden worden ge-
bebouwingslinten van Staphorst en Rouveen.
boden in het open slagenlandschap en jonge
Deze omvatten de oudste delen van beide dor-
ontginningenlandschap, waar sprake is van
pen waar zich ook de vele rijks- en gemeentelij-
herstructurering en schaalvergroting gericht op
ke monumenten bevinden. Cultuurhistorie is een
versterking van de intensieve landbouw.
belangrijke reden om voor een bijzonder regime te kiezen. Vanwege het bijzondere karakter heb-
Bijzonder regime
ben daarom ook het oorspronkelijke kerkdorp
Dit regime blijft beperkt tot de meest karakte-
IJhorst en het historische buurtschap Hamingen
ristieke delen van het buitengebied, het Reest-
een bijzonder regime gekregen.
dal aan de noordzijde en De Olde Maten aan de westzijde van de gemeente. In het Reestdal
Regulier regime
vormt ook de erfbebouwing een kenmerkend
Onder het reguliere regime vallen enkele minder
onderdeel van het landschap.
opvallende uitbreidingen van Staphorst, Rouveen en IJhorst maar ook het buurtschap Slin-
Regulier regime
genberg. De naoorlogse uitbreidingen van Stap-
Onder het regulier regime valt een voor de ge-
horst en Rouveen hebben weinig relatie met het
meente Staphorst relatief bijzonder landschap,
bebouwingslint. De uitbreiding van IJhorst ligt
het houtsingellandschap De Streek. Dit land-
zelfs op enige afstand van het oorspronkelijke
schapstype komt voor aan zowel de noordwest-
kerkdorp.
als de zuidoostzijde van het bebouwingslint.
Beperkt regime
Beperkt regime
Binnen de kernen zijn er nog geen gebieden
Hieronder valt het open slagenlandschap en
opgenomen met een beperkt regime.
het jonge ontginningen landschap. Het gaat om open agrarische gebieden met overigens be-
Welstandsvrij
perkte bouwmogelijkheden. Langs de voorma-
Voor bedrijventerrein De Baarge is een beeld-
lige ontginningsassen en historische wegen ligt
kwaliteitplan vastgesteld ten behoeve van de
een regulier regime.
herstructurering van het gebied. Voor De Esch en haar toekomstige uitbreidingen en het nieu-
Welstandsvrij
we bedrijventerrein Oosterparallelweg zijn ook
Boswachterij Staphorst wordt welstandsvrij.
beeldkwaliteitplannen vervaardigd. Ondanks het feit dat deze gebieden vallen onder het welkernen
56
De kar a kteristiek van Staphorst Ruimtelijke Atlas en Welstandsnota
Voor alle welstandsvrije gebieden geldt overi-
Het gaat bij de gehanteerde maten in principe
gens dat belangrijke routes en randen wel een
om de eerste tranche bebouwing vanaf de weg-
welstandsregime krijgen.
zijde. Afhankelijk van de mate van geslotenheid van deze bebouwing kunnen ook volgende
Routes
tranches worden meegenomen, mits deze bin-
Wanneer routes in ruimtelijk opzicht belangrij-
nen de afgesproken zones liggen. Bij de beoor-
ker zijn dan het gebied waar ze doorheen lopen,
deling hiervan gaat het om de zichtbaarheid
kunnen deze wegen een hoger welstandsregi-
vanaf de weg. Vanuit deze benadering worden
me krijgen. In open en half open landschappen
op de digitale welstandskaart de zones vertaald
is dat eerder nodig dan in besloten landschap-
naar concrete kavel- en/of eigendomsgrenzen.
pen, waar het zicht door de dichtere beplanting
De digitale kaart is dan ook maatgevend, de
in de regel beperkt is. Door wegen een eigen
analoge kaarten geven slechts een globale in-
welstandsregime te geven wordt bewust reke-
druk van de zones.
ning gehouden met de waarneming van bouwwerken vanaf de verschillende wegtypen in hun omgeving. Daarbij wordt een onderscheid gemaakt tussen wegen door de bebouwde kom en in het buitengebied. Omdat er geen bijzonder welstandsregime langs wegen in de gemeente voorkomen, blijft dit regime hier buiten beschouwing. De beide andere welstandsregimes worden gebruikt om een onderscheid te kunnen maken in de breedte van de betreffende zones, ter weerszijden van de weg en gemeten vanaf de wegkanten: regulier welstandsregime buiten bebouwde kom: 200 meter regulier welstandsregime binnen bebouwde kom: 100 meter beperkt welstandsregime buiten bebouwde kom: 100 meter beperkt welstandsregime binnen bebouwde kom: 50 meter.
voorzieningen
buitengebied
De karakteri sti ek van Staph o rst Ruimtelijke Atlas en Welstandsnota
57
Toetsingscriteria Welstandsregimes In deze welstandsnota worden naast wel-
Bij de beschreven welstandsregimes wordt in
standsvrije gebieden drie soorten welstands-
principe aangesloten bij al aanwezige kwalitei-
regimes onderscheiden: beperkt, regulier en
ten, andere zijn immers (nog) niet voorhanden.
bijzonder. Ze vormen een oplopende reeks,
Dat betekent niet dat nieuwe ontwerpen uit
waarbij de aanvraag voor de omgevingsver-
principe moeten terugvallen op het idioom van
gunning op steeds meer schaalniveaus wordt
de bestaande bebouwing, integendeel. Een
beoordeeld. Bij elk schaalniveau horen toet-
nieuw gebouw mag en zal zich onderscheiden
singscriteria, waar in de praktijk overigens ver-
van aanwezige bebouwing, al was het maar
schillend mee kan worden omgegaan:
omdat de gevel nog niet vervuild is. De vraag of
criteria die enige vrijheid bieden voor ontwer-
een ontwerp is gebaseerd op overeenkomsten
pers en beoordelaars criteria die precies omschrijven wat op welke plaats mogelijk is criteria die aangeven op welke ontwerpaspecten wordt beoordeeld.
of juist verschillen met aanwezige architectuur is een zaak van architect en opdrachtgever, tenzij daar in het architectuurbeleid van de gemeente of in een beeldkwaliteitplan dwingende uitspraken over worden gedaan. De stadsbouwmeester mag in ieder geval niet fungeren
In deze welstandsnota wordt uitgegaan van cri-
als vertegenwoordiger van een bepaalde archi-
teria die aangeven waarop een ontwerp wordt
tectuurstroming.
beoordeeld, zonder dat wordt aangegeven hoe het er precies uit moet zien. Aan de ene kant
Beperkt welstandsregime
wil de gemeente ruimte bieden aan de archi-
Bij een beperkt welstandsregime wordt het
tect om een eigen interpretatie van de opgave
gebouw of object alleen in relatie tot haar om-
te ontwikkelen. Aan de andere kan moet ook
geving getoetst, de stedenbouwkundige bena-
een welstandscommissie worden aangespro-
dering.
ken op haar deskundigheid en niet alleen als
Op dit niveau doet het bestemmingsplan in de
controleur van de welstandsnota fungeren. Een
regel uitspraken over oppervlakte en hoogte
welstandscommissie kan pas floreren wanneer
van de bebouwing, zonder in te gaan op de
zij het particuliere belang van het ingediende
ruimtelijke vormgeving. Zo wordt de keuze tus-
ontwerp kan koppelen aan haar bijdrage aan
sen kappen of platte daken meestal vrijgehou-
het algemene belang van de openbare ruimte,
den en is de rooilijn vaak een bebouwingslijn
of dat nu een dorp of landschap is. Voor zowel
waar niet overheen mag worden gebouwd
ontwerper als beoordelaar vormt vakmanschap
maar wel erachter. Dat betekent dat de precieze
de gemeenschappelijke factor, noodzakelijk
plaatsing van een gebouw op het erf en de
voor de uitwisseling van ideeën over en weer.
eventuele nokrichting nog niet vastliggen.
welstandsvrij
58
De kar a kteristiek van Staphorst Ruimtelijke Atlas en Welstandsnota
beperkt regime
Een beperkt welstandsregime beperkt zich tot
Bijzonder welstandsregime
de volgende aspecten:
Bij een bijzonder welstandsregime wordt het
het aansluiten bij de ruimtelijke structuur van
gebouw niet alleen als zelfstandig object maar
de omgeving: open, half open of gesloten ver-
ook in haar details getoetst, de esthetische
kaveling
benadering. Op dit niveau doet soms ook een
het reageren op de bebouwing aan laan, straat
beeldkwaliteitplan uitspraken en kan ook een
of plein of in bouwblok: vrijstaand, twee aan-
supervisor werkzaam zijn.
een gebouwd, in rijen, grondgebonden of
Een bijzonder welstandsregime sluit af met de
gestapeld
volgende aspecten:
het handhaven of versterken van de specifie-
de keuze tussen continuerend of contraste-
ke kenmerken van het gebied: stedelijk, subur-
rend materiaalgebruik: baksteen, beton, hout,
baan, dorpsachtig of landelijk
metaal of kunststof in delen of platen
de vormgeving van de overgang tussen openbaar en privé gebied: haag, hek of muur de materiaaltoepassing en het kleurgebruik ten opzichte van de omgeving.
de toepassing van kleuren: natuurlijke materiaaltinten of kleur als toegevoegd compositiemiddel de raamindeling: niet onderverdeelde vlakken, opbouw door stijlen en regels, verdeling in
Regulier welstandsregime Bij een regulier welstandsregime wordt het ge-
richels en roeden de detaillering: dakrand en dakgoot, hemelwa-
bouw niet alleen in haar omgeving maar ook als
terafvoeren en opvangbakken, ramen en kozij-
zelfstandig object getoetst, de architectonische
nen, hekwerken en bijzondere elementen
benadering. Op dit niveau doet ook een beeld-
de toepassing van ornamenten: sluitstenen,
kwaliteitplan uitspraken over de uitstraling en
hoekstenen, tegeltableaus, kunstwerken aan
verschijningsvorm van de bebouwing, zonder
de gevel etc.
de architectuur geheel vast te leggen. Een regulier welstandsregime neemt ook de
de materiaaltoepassing en het kleurgebruik van de onderdelen van het object.
volgende aspecten mee: de geleding van het bouwvolume: verschillende bouwhoogten, accenten zoals torens of grote openingen de vormgeving van de gevel: verticale, horizontale, neutrale of onregelmatige geleding de keuze van de dakvorm: plat, hellend vlak of kap, zoals lessenaars-, zadel-, schilddak of mansardekap het gebruik van compositorische middelen: erkers, luifels, balkons, loggia’s het gebruik van decoratieve middelen: (uitkragende) daklijsten, raamlijsten, gevelbanden de materiaaltoepassing en het kleurgebruik regulier regime
bijzonder regime
van het object als geheel.
De karakteri sti ek van Staph o rst Ruimtelijke Atlas en Welstandsnota
59
60
De kar a kteristiek van Staphorst Ruimtelijke Atlas en Welstandsnota
Reclamebeleid Reclame en welstand
Algemene Plaatselijke Verordening
Het reclamebeleid volgt de welstandsnota op
De APV ten slotte regelt de reclame-uitingen
het gebied van eisen die aan reclame op ge-
in het openbaar gebied in de gehele gemeente
bouwen worden gesteld. Deze moeten corres-
Staphorst. In gebieden waarvoor een beeld-
ponderen met het geldende welstandsregime
kwaliteitplan geldt, kan de APV buiten werking
omdat de reclame toets niet zwaarder of lichter
worden gesteld. In de APV kunnen bijvoorbeeld
zou moeten zijn dan de bouwkundige beoorde-
de volgende eisen worden gesteld:
ling.
geen reclame in openbaar gebied zonder toe-
Volgens deze benadering zijn de vier welstandsregimes dus niet alleen van toepassing
stemming van de gemeente als grondeigenaar uitzonderingen zoals abri’s, reclames aan licht-
op gebouwen maar ook op reclame-uitingen op
masten, reclamemasten langs snelwegen, tij-
of aan het gebouw en op het eigen terrein vol-
delijke reclame-uitingen voor bijvoorbeeld
gens de volgende oplopende reeks:
evenementen worden afzonderlijk beoordeeld
welstandsvrij: geen enkele ruimtelijke toets, ook de reclame welstandsvrij beperkt regime, stedenbouwkundige toets: plaatsing op eigen terrein of aan/op gebouw regulier regime, architectonische toets: vormgeving en uitvoering reclame-uiting(en)
reclames op eigen terrein worden alleen toegestaan ten behoeve van betreffende winkel of bedrijf voor het gehele gemeentelijk grondgebied, ook de welstandsvrije gebieden, geldt een excessenregeling.
bijzonder regime, esthetische toets: detaillering en materiaalkeuze en kleurgebruik.
De karakteri sti ek van Staph o rst Ruimtelijke Atlas en Welstandsnota
61
62
De kar a kteristiek van Staphorst Ruimtelijke Atlas en Welstandsnota
Bijlagen
Bijlage
De karakteri sti ek van Staph o rst Ruimtelijke Atlas en Welstandsnota
63
Bijlage 1 Welstandsnota in het kort Afweging van belangen Het ruimtelijke toetsingsbeleid van de gemeen-
jectiveren. Dat leidde tot veel criteria maar lang
te Staphorst maakt een afweging tussen het
niet altijd tot objectiviteit. De ‘waarom’ vraag
privé en het algemeen belang. In algemene ter-
kan altijd weer gesteld worden en in deze wel-
men: wanneer het algemeen belang niet wordt
standsnota accepteren we dat: over smaak valt
geschaad, wordt het privé belang gehonoreerd.
kennelijk te twisten. Wel wordt precies aange-
Dat geldt bijvoorbeeld voor de vergunningvrije
geven waarop binnen een bepaald welstands-
bouwwerken, ruimtelijke ingrepen die zonder
regime beoordeeld wordt. Een deskundige wel-
tussenkomst van de (gemeentelijke) overheid
standscommissie en een vakbekwame architect
mogen worden opgericht.
moeten er vervolgens samen zien uit te komen. Daarbij gaat het niet om mooi of lelijk, maar om
Voor een bepaalde categorie bouwwerken
zaken zoals compositie, schaal, maat, ritme,
gelden gemeentelijke sneltoetscriteria. Indien
verhoudingen, materialen, kleuren, kortom:
voldaan wordt aan deze criteria vindt er geen
over ontwerpen.
welstandtoets plaats. Zie hiervoor ook het laatste hoofdstuk van deze nota. Pas bij grotere
Beeldkwaliteitplan
bouwwerken geldt niet alleen de technische
Voor ontwikkelingen waarbij de ruimtelijke
maar ook de esthetische beoordeling, de wel-
en/of functionele structuur verandert, biedt
standstoets.
de welstandsnota geen soulaas, omdat het
In de gemeente Staphorst worden vier wel-
ruimtelijk raamwerk hier niet meer of nog niet
standsregimes onderscheiden: welstandsvrij,
aanwezig is. Voor deze ruimtelijke ingrepen
beperkt, regulier en bijzonder, met een oplo-
wordt in de regel een stedenbouwkundig plan
pende reeks toetsingscriteria. De welstands-
gemaakt, waarin de nieuwe structuur wordt
commissie of stadsbouwmeester beoordeelt
vastgelegd. Daarnaast is een beeldkwaliteitplan
- behalve in de welstandsvrije gebieden - de
nodig, liefst in combinatie met supervisie. In
gevolgen van de ruimtelijke ingreep voor de
zo’n beeldkwaliteitplan wordt vooruitgelopen
kwaliteit van de openbare ruimte, het algemene
op de nieuwe structuur en aangegeven hoe
belang. Het nieuwe of aangepaste bouwwerk
de bebouwing een plaats moet krijgen in het
moet niet alleen aan de toegestane afmetingen
nieuwe, stedenbouwkundig plan. Het gaat dan
conform het bestemmingsplan voldoen, maar
om vooraf sturen op ruimtelijke kwaliteit. Als
ook aan ‘redelijke eisen van welstand’, zoals dat
het gebied, waarvoor een beeldkwaliteitplan
vroeger omschreven werd.
geldt, grotendeels is ontwikkeld dient er een keus gemaakt te worden met betrekking tot het
Objectief of subjectief?
te kiezen welstandsregime.
Welstandseisen klinken subjectief en zijn dat ten dele ook. In de vorige welstandsnota is geprobeerd om dit subjectieve oordeel te obwonen
64
De kar a kteristiek van Staphorst Ruimtelijke Atlas en Welstandsnota
werken
Overzicht Hieronder zijn de verschillende vormen van ruimtelijke toetsing kort samengevat. Voor de
alleen geldend binnen het beperkte en reguliere welstandsregime.
vergunningvrije bouwwerken, bouwwerken die binnen de sneltoetscriteria vallen en bouwwer-
Welstandsvrije gebieden
ken in de welstandsvrije gebieden, is in ieder
voor deze gebieden gelden zelfs geen snel-
geval geen welstandstoetsing vereist. Bij wet is vastgelegd voor welke categorieën bouwwerken geen omgevingsvergunning nodig is.
toetscriteria alleen van toepassing op zorgvuldig geselecteerde plekken.
Op deze bouwwerken kan de gemeente geen invloed uitoefenen in het kader van welstands-
Beperkt welstandsregime
toetsing. Ruimtelijke ingrepen die een nieuwe
voor deze gebieden gelden wel de sneltoets-
structuur met zich meebrengen en waarvoor een nieuw beeldkwaliteitplan wordt opgesteld, vallen ook buiten de welstandstoetsing, omdat
criteria alleen van toepassing buiten het ruimtelijk raamwerk.
de welstandsnota hierin nog niet heeft kunnen voorzien. De bestaande, al eerder vastgestelde
Regulier welstandsregime
beeldkwaliteitplannen vallen wel onder de wel-
ook voor deze gebieden gelden de sneltoetscriteria
standsnota.
van toepassing binnen het ruimtelijk raamVergunningvrije bouwwerken
werk.
een categorie van kleinere bouwwerken bij met name woningen, behalve in het
Bijzonder welstandsregime
beschermd dorpsgezicht
vanaf dit regime zijn sneltoetscriteria niet meer
onder bepaalde voorwaarden ook toegestaan bij bedrijven en andere bouwwerken waar het geldende bestemmingsplan dit toe-
mogelijk van toepassing in (zeer) waardevolle gebieden binnen het ruimtelijk raamwerk.
laat zijn er ruime mogelijkheden om zonder omgevingsvergunning te bouwen wel is een excessenregeling van toepassing geldt vooral aan de achterkanten van wonin-
Beeldkwaliteitplannen en supervisie bestaande beeldkwaliteitplannen blijven onder de welstandsnota vallen nieuwe beeldkwaliteitplanenn vallen buiten het
gen vooral van belang voor particulieren.
bestek van het ruimtelijk raamwerk en dus ook buiten de welstandsnota
Sneltoetscriteria
bij ruimtelijke transformaties in de vorm van
hebben betrekking op kleinere bouwprojec-
herstructureringsprojecten en uitbreidingen.
ten zoals dakkapellen en aan- en uitbouwen bij woningen, agrarische bebouwing en kleine woningen in het buitengebeid voorzieningen
verkeer
De karakteri sti ek van Staph o rst Ruimtelijke Atlas en Welstandsnota
65
66
De kar a kteristiek van Staphorst Ruimtelijke Atlas en Welstandsnota
Bijlage 2 Erfgoedbeleid Samenvatting erfgoednota De begin 2013 vastgestelde Erfgoednota
Behoud gaat hand in hand met ontwikkeling:
Het resultaat van sturen op hoofdlijnen is dat
statusloze panden: herstel historisch gezien
de zorg voor erfgoed stimuleert ontwikke-
bij de welstandstoets alle panden op verge-
verantwoorde oplossingen met passende
lingen:
lijkbare wijze worden beoordeeld en alleen de
materialen en kleuren.
expliciet voor de gemeente Staphorst geldt
rijksmonumenten nog wat intensiever via de
In bijlage 3 wordt nader ingegaan op het mate-
goednota worden de volgende ambities nage-
dat erfgoed als een kans voor ruimtelijke
monumentencommissie. Toch worden bij deze
riaal- en kleurgebruik en in bijlage 4 op de mo-
streefd:
kwaliteit beschouwd wordt in plaats van
benadering niet alle panden gelijkgeschakeld:
gelijkheden voor duurzame verbeteringen aan
Op nationaal niveau: aansluiten bij de landelij-
een obstakel voor ontwikkeling;
belangrijk is de situering ten opzichte van an-
rijksmonumenten, gemeentelijke monumenten
de potenties van cultuurhistorie voor de
dere bouwwerken. De welstandstoets van bij-
en karakteristieke panden.
ruimtelijke ontwikkeling worden benut.
voorbeeld een gemeentelijk monument dat te
2013-2017 bouwt voort op de samen met de
rijksoverheid vanuit Belvedere opgestelde visie ‘Staphorst, een eigen wereld’. Met deze erf-
ke ontwikkelingen omtrent de Modernisering Monumentenzorg;
Op lokaal niveau: het gemeentelijk monu-
midden van rijksmonumenten ligt, zal verschil-
mentenbeleid herijken en bij cultuurhistorisch
Sturen op hoofdlijnen
len van die voor een vergelijkbaar gemeentelijk
waardevolle objecten meer kunnen inspelen
In het verlengde van de erfgoednota wordt in
monument tussen minder waardevolle panden.
op de specifieke wensen van eigenaren, de
de welstandsnota een combinatie gemaakt van
De kwaliteit van de bebouwing in de nabijheid
toepassing van nieuwe technieken en materia-
gebiedsgericht en objectgerichte erfgoedzorg.
en de directe omgeving worden dus eveneens
len meer mogelijk maken en leegstand en ver-
De gebiedsgerichte benadering maakt inte-
in de beschouwing betrokken.
paupering tegengaan.
graal deel uit van het welstandsbeleid, dat is gebaseerd op zowel cultuurhistorische als ruim-
Sturen op onderdelen
De nota richt zich op het totale gemeentelijke
telijke kwaliteit. Zo is het beschermd dorpsge-
Naast de gebiedsgerichte benadering blijft de
grondgebied en behandelt en evalueert de ver-
zicht De Streek als geheel onder het bijzonder
status van het afzonderlijke bouwwerk van
schillende bestaande beleidsinstrumenten in
welstandsregime gebracht. Dat betekent dat
groot belang. De gebiedsgerichte benadering
samenhang. Dit biedt kansen om tot een helder
alle bouwaanvragen zowel op stedenbouw-
van de welstandsnota mag de objectgerichte
en coherent beleid te komen en dit aan bewo-
kundig, architectonisch als esthetisch gebied
erfgoedzorg nooit doorkruisen. Wat betreft het
ners van de gemeente te communiceren.
worden beoordeeld. Voor de rijksmonumenten
materiaal- en kleurgebruik is per categorie be-
Om de ambities te realiseren worden de vol-
verandert er in principe niet veel omdat deze al
paald, wat wel en niet is toegestaan:
gende uitgangspunten
beschermd zijn in het kader van het rijksbeleid
rijksmonumenten: herstel oorspronkelijke of
gehanteerd:
en dankzij de aanwijzing tot beschermd dorps-
latere maar historisch gezien verantwoorde
Het erfgoedbeleid wordt politiek, ambtelijk en
gezicht. De gemeentelijke monumenten krijgen
oplossingen met oorspronkelijke materialen en
nu een zodanige bescherming dat een afzon-
kleuren, zowel buiten als binnen;
‘burgerlijk’ gedragen en genereert draagvlak:
positieve stimulans gaat boven een repres-
derlijke redengevende omschrijving niet meer
gemeentelijke monumenten: herstel historisch
sief verbodsbeleid;
nodig is. Een gemeentelijke monumentenlijst
gezien verantwoorde oplossingen met oor-
eigenaren van monumenten en bewoners
blijft echter gewenst om bijvoorbeeld goedkope
spronkelijke materialen en kleuren, alleen bui-
worden actief bij de zorg voor het erfgoed
leningen ten behoeve van onderhoud in stand
ten;
betrokken door voorlichting en educatie;
te houden. De lijst met karakteristieke panden
heldere en eenduidige communicatie is
hoeft nu alleen nog maar in stand te worden
gezien verantwoorde oplossingen met
belangrijk;
gehouden omdat deze worden genoemd in het
bestaande of alternatieve materialen en huidi-
de nota legt een basis voor een goede
bestemmingsplan voor het beschermd dorps-
ge kleuren;
interne communicatie voor erfgoedaspec-
gezicht.
karakteristieke panden: herstel historisch
ten binnen de ruimtelijke ordening.
De karakteri sti ek van Staph o rst Ruimtelijke Atlas en Welstandsnota
67
boerderijen Nieuwe Stijl van Cor Kalfsbeek, Drente
68
boerderijen Nieuwe Stijl van B+O Architecten
De kar a kteristiek van Staphorst Ruimtelijke Atlas en Welstandsnota
boerderij Inbo Friesland
Bijlage 3 Behoud door ontwikkeling De Streek De Streek staat niet stil: de verplaatsing van agrarische bedrijvigheid naar het buitengebied betekent dat het historische bebouwingslint een ontwikkeling richting woongebied doormaakt. Veel boerderijen worden verbouwd tot één of meer woningen en op sommige plekken verrijzen ook nieuwe woningen aan het lint.
is er een Staphorster (bouw)stijl en zo ja, waar
de forse wolfseinden in de kopgevels als lage goten in de langsgevels zijn ideale manieren
bestaat die uit? mag er in De Streek alleen historiserend gebouwd worden of ook eigentijds? hoe zien de nieuwe boerderijen in het buiten-
om op bakstenen te besparen. De karakteristieke tentachtige bouwvolumes die daarvan het gevolg zijn, geven de Staphorster boerderij een aardse, met de grond verbonden uitstraling.
gebied eruit? hoe gaan we om met nieuwe materialen en
Het heeft er ook toe geleid dat men voor hoge staldeuren diepe insnijdingen in het bouwvo-
duurzame technieken?
Dankzij deze functieverandering kunnen veel
De laatste vraag wordt beantwoord in bijlage
lume moest maken of het dak enigszins moest
historische boerderijen als bouwwerk behou-
4. Op de andere vragen wordt in deze bijlage
optillen. Daardoor hebben veel hallehuizen een
den blijven en worden de boerenerven geleide-
ingegaan.
bijzondere geleding gekregen, die zo geschikt
lijk echte woonerven.
is om er meerdere woningen in onder te brenStaphorster stijl
gen. Verschillende geslaagde voorbeelden laten
Het is duidelijk dat het verplaatsen van be-
De Staphorster boerderij is al beschreven in de
dat ook zien.
drijvigheid ook zichtbaar wordt. Agrarische
ruimtelijke atlas. Ze is van het type hallehuis en
voertuigen verdwijnen geleidelijk uit het beeld
heeft een even aantal raamassen. Veel boerde-
Wat Staphorst echt uniek maakt is het gebruik
en er zullen meer personenwagens op de er-
rijen elders hebben een oneven aantal raamas-
van kleur. Terwijl in de traditionele kleding de
ven geparkeerd worden. Ook het comfortabel
sen met een centraal geplaatste deur, de klas-
basis donker is met rood als helder accent,
bewoonbaar maken van agrarische bedrijfs-
sieke oplossing. Voor veel van onze historische
gaan de boerderijen qua kleurgebruik echt ‘uit
bebouwing leidt tot zichtbare veranderingen
bouwwerken zijn Romeinse en Griekse tempels
hun dak’. Lang geleden waren de kozijnen mo-
zoals extra verhardingen, toegangen en grotere
vanaf de renaissance een voorbeeld geweest.
gelijk ook rood, het bekende ossenbloed dat
raamopeningen. Aan de andere kant betekenen
Deze worden gekenmerkt door een even aantal
ook in Scandinavische landen veel voorkomt,
nieuwe functies dat er geld vrijkomt voor be-
zuilen om te vermijden dat er in het midden,
maar de afgelopen eeuwen vooral helder groen,
houd van bestaande, vaak historische panden.
onder de top van het tympanon, ook een zuil
wit en hard blauw. Deze kleuren staan cq. ston-
Al met al toch een positieve ontwikkeling.
zou staan. Een dergelijke centrale zuil zou het
den voor jong leven in de natuur, reinheid en
bouwwerk visueel in tweeën snijden.
vliegenwerend.
Op zich is verandering niets nieuws voor De
In de Staphorster boerderij zit de voordeur dus
Streek omdat die in de loop der eeuwen altijd
nooit in het midden en om die reden ontbre-
Er is dus zeker sprake van een Staphorster
in beweging is geweest, al is dat heel geleide-
ken ook de symmetrische tuinen met paden in
bouwstijl. Of deze gereserveerd moet blijven
lijk gegaan. Vraag is wel, wat behouden moet
het verlengde van de nok. Daardoor hebben
voor de historische bebouwing of ook voor
blijven en wat vernieuwd mag worden. De
de boerderij en het voorerf een informeel en
nieuwbouw, is een lastig te beantwoorden
ruimtelijke structuur van naast en achter elkaar
ondanks de soms forse afmetingen een bijna
vraag. Buiten De Streek is in ieder geval al dui-
gebouwde volumes ligt in het bestemmings-
huiselijk karakter.
delijk afscheid genomen van de Staphorster
plan betrekkelijk vast via de bouwvlakken en
stijl dus van een levende traditie is bij nieuw-
bouwhoogten. Het is met name de verschij-
Hoewel men in Staphorst het metselwerk
ningsvorm van de bebouwing, waarin de ver-
uitstekend beheerste, zie de vele fraaie boe-
anderingen zichtbaar worden. Er dienen zich de
renvlechtingen, speelden bouwkosten in het
volgende vragen aan:
verleden natuurlijk een belangrijke rol. Zowel
bouw geen sprake meer.
De karakteri sti ek van Staph o rst Ruimtelijke Atlas en Welstandsnota
69
multifunctioneel combischool Rouveen
70
De kar a kteristiek van Staphorst Ruimtelijke Atlas en Welstandsnota
boerderijen Flevoland
boerderij Gut Garkau, Hugo Häring
Traditioneel en/of vernieuwend? De kracht van De Streek is het grote aantal min
sen woonhuis en bedrijfsbebouwing, die zo
of meer gelijkvormige historische boerderijen.
kenmerkend is voor De Streek, is hier nog niet
Dit samenhangende ruimtelijk beeld kan een-
gevonden. Opvallend is dat voor de vaak grote
voudig in stand blijven door de cultuurhisto-
stallen met flauw hellende daken soms stadse
risch waardevolle bebouwing te beschermen
woningen worden geplaatst. Zelfs symme-
Daken:
en behouden, zoals de afgelopen decennia
trsche notariswoningen komen voor, compleet
natuurlijk riet: eigen kleur
ook gebeurd is. Vanuit een oogpunt van cul-
met dakijst en tympaan, in meer dan een op-
keramische pan: oranjerood, blauwgrijs
tuurhistorie is het niet nodig om nieuwbouw in
zicht een afscheid van de informele, Staphor-
traditionele Staphorster stijl uit te voeren maar
ster stijl.
als het incidenteel gebeurd, hoeft dat evenmin
dorpels: natuursteen, licht blauw geverfd beton kozijnen, ramen, luiken en deuren: hout
gesmoord, niet verglaasd
Detaillering
bezwaarlijk te zijn. Het is dan wel zinvol om de
Hier ligt een bijzondere architectonische op-
karakteristieken van deze stijl goed toe te pas-
gave: het vinden van een bij Staphorst en haar
sen, eventueel door een bestaande boerderij als
landschap passende vormentaal. Dat zoiets
rieten dak: geen goot
voorbeeld te nemen of een verdwenen exem-
mogelijk is, laat de nieuwe Multifunctionele
pannendak: zinken bakgoot
plaar te reconstrueren. Een ‘boerderette’ in
Combischool in Rouveen zien: een landschap-
h.w.a.: zink, verzinkt staal, koper, gietijzer
Staphorster kleuren kan niet de bedoeling zijn.
pelijk goed ingepast groot gebouw. Naar ei-
gevelbeëindiging: boerenvlechting metselwerk, wolfseind dakvlak
(geen kunststof)
gen zeggen van de architect geïnspireerd op Ook bij eigentijdse nieuwbouw kan worden
de streekeigen boerderijstructuur. Ook in de
Schilderwerk:
aangesloten op de Staphorster stijl. Nokken
Flevopolders heeft men na de tweede wereld-
kozijnen en ramen: wit
min of meer haaks op de weg, een asym-
oorlog nieuwe boerderijgebouwen ontwikkeld
luiken, lijst: Staphorster groen, standgroen
metrische voorgevel, lage goten, ingesneden
met de bekende betonnen elementen van de
luiken, randwerk: Staphorster groen, stand-
bouwvolumes of bijzondere dakkapellen kun-
firma Schokbeton uit Kampen. Een bijzondere
nen bijdragen aan een herkenbare vorm die
boerderij die oorspronkelijk zelfs ook felgroene
deuren: Staphorster groen, standgroen
toch nieuw is. De nieuwe bouwvolumes aan De
betimmering kende, staat in Gut Garkau in
windveren: wit
Streek zijn eigentijds en harmoniëren met de
Duitsland en is van de beroemde architect
hekwerken: licht blauw
bestaande bebouwing in de directe omgeving.
Hugo Häring.
groen; spiegel: wit
Stallen en bijgebouwen
Daarbij kan men zich ook laten inspireren door de gepotdekselde stallen en andere houten bij-
Suggesties historische materialen en kleu-
gebouwen tussen en achter de boerderijen.
ren in De Streek
Gevels: metselwerk: baksteen, helder rood, roodbruin
Nieuwbouw in het buitengebied
Woonhuizen
plint/spatstrook: baksteen licht blauw of don-
Als gevolg van uitplaatsing van agrarische be-
ker geverfd; cement, naturel, licht blauw
drijven van De Streek naar het buitengebied,
Gevels:
worden er regelmatig nieuwe boerderijen en
metselwerk: baksteen, helder rood, roodbruin
stallen gebouwd langs de eerder ontstane
plint/spatstrook: baksteen, cement, licht blauw
ontginningsassen. De sterke samenhang tus-
geverfd
geverfd timmerwerk: gepotdekelde houten schaaldelen of rechte delen, rabatdelen, verticale houten schroten kozijnen: hout, ijzer, beton ramen, luiken en deuren: hout
De karakteri sti ek van Staph o rst Ruimtelijke Atlas en Welstandsnota
71
Woningen in boerderijvorm van Faro, Hoogeveen
Staphorster boerderij
72
boerderijen Nieuwe Stijl van Maas Architecten
De kar a kteristiek van Staphorst Ruimtelijke Atlas en Welstandsnota
boerderijen Nieuwe Stijl, Onix architecten
boerderijen Nieuwe Stijl, Studio SKA, Haren
Daken:
Daken:
natuurlijk riet: eigen kleur
natuurlijk riet: eigen kleur (indien voor het dak
kunstriet: kleur en structuur natuurlijk riet keramische pan: oranjerood, blauwgrijs gesmoord, niet verglaasd
toegepast ook als gevelmateriaal toegestaan)
staal, antracietkleur (minimaal geprofileerde
kunstriet: kleur en structuur natuurlijk riet
platen, geen vlakke platen of sandwich pane-
keramische pan: oranjerood, blauwgrijs
len); stalen dakpanplaten, roodbruin of antra-
dakplaat: golfplaten van vezelcement, verzinkt
gesmoord (indien voor het dak toegepast ook
staal, antracietkleurig; stalen dakpanplaten,
als gevelmateriaal toegestaan), niet verglaasd
roodbruin of antracietkleurig*
dakplaat: golfplaten van vezelcement, verzinkt
dakplaat: golfplaten van vezelcement, verzinkt staal, antracietkleurig; zink met felsnaden;
Detaillering
stalen dakpanplaten, roodbruin of antraciet-
gevelbeëindiging: boerenvlechting metsel-
kleurig
cietkleurig
Schilderwerk: kozijnen, ramen, deuren, luiken en jaloezieën: vergrijzend, wit, licht grijs, donker beitst timmerwerk: naturel vergrijzend, ossenbloed rood, donker gebeitst
werk, wolfseind dakvlak rieten dak: geen goot
Schilderwerk:
stalen gevelplaten: donker groen of bruinzwart
pannendak: zinken bakgoot
kozijnen, ramen, deuren, luiken en jaloezieën:
windveren: wit of donker gebeitst hout, geano-
h.w.a.: zink, verzinkt staal, koper, gietijzer (geen kunststof)
vergrijzend, wit, licht grijs, donker beitst timmerwerk: naturel vergrijzend, ossenbloed
diseerd aluminium, gecoat staal hekwerken: vergrijzend, donker gebeitst
rood, donker gebeitst Schilderwerk:
windveren: wit, donker gebeitst
Voor de in deze overzichten opgenomen ma-
kozijnen en ramen: wit
hekwerken: vergrijzend, donker gebeitst
teriaal- en kleurkeuze geldt dat het suggesties zijn, geen harde randvoorwaarden. De ge-
luiken: Staphorster groen deuren: Staphorster groen
Suggesties materialen en kleuren nieuwe
dachte achter deze nota is nu juist dat er een
windveren: wit
stallen in het buitengebied
beroep wordt gedaan op de inventiviteit van opdrachtgever en ontwerper. Daartegenover
Suggesties materialen en kleuren nieuwe en
Gevels:
staat dat grote missers moeten worden voorko-
te vernieuwen woonhuizen en bijgebouwen
metselwerk: baksteen, rood, roodbruin
men, zoals opvallend lichte kleuren en gladde
in De Streek en het buitengebied
timmerwerk: gepotdekelde houten schaalde-
materialen. Voorstellen die in de geest van de
len of rechte delen, rabatdelen, verticale hou-
genoemde materialen en kleuren passen, wor-
Gevels:
ten schroten, stalen potdekselplaten, verticaal
den in principe niet afgewezen en voor goede,
metselwerk: baksteen, rood, roodbruin, paars-
geprofileerde stalen platen (geen vlakke platen
nieuwe ideeën is in principe altijd ruimte.
bruin, genuanceerd timmerwerk: gepotdekelde houten schaaldelen of rechte delen, rabatdelen, verticale hou-
of sandwich panelen) kozijnen, ramen en deuren: hout, aluminium en kunststof geprofileerd
ten schroten kozijnen, ramen en deuren: hout, aluminium en kunststof geprofileerd
Daken: keramische pan: oranjerood, blauwgrijs gesmoord (indien voor het dak toegepast ook als gevelmateriaal toegestaan), niet verglaasd
*B ij statusloze hoofdgebouwen en karakteristieke hoofdgebouwen zonder monumentenstatus zijn vanaf de eerste baanderopening ook de dakmaterialen mogelijk die zijn genoemd onder ‘Stallen en bijgebouwen’.
De karakteri sti ek van Staph o rst Ruimtelijke Atlas en Welstandsnota
73
voorbeelden van kunstriet
74
voorbeelden kunststof kozijnen
De kar a kteristiek van Staphorst Ruimtelijke Atlas en Welstandsnota
voorbeelden kunststof kozijnen
Bijlage 4 Alternatieve materialen en technieken Nieuw op oud
Gemeentelijke monumenten ook toegestaan. In beide gevallen dient de oor-
Voor De Streek is in het kader van het erfgoedbeleid uitgebreid discussie gevoerd over de
Dakbedekking in het beschermd gezicht
spronkelijke detaillering, vormgeving en inde-
vraag, hoe met nieuwe materialen en technie-
Voor de dakbedekking van gemeentelijke mo-
ling als uitgangspunt. De vervangende onder-
ken moet worden omgegaan. Daarbij speelden
numenten heeft behoud van het oorspronkelijke
delen moeten dezelfde zwaarte en profilering
met name het vervangen van natuurlijk riet
materiaal of vervanging door hetzelfde materi-
uitstralen als de oorspronkelijke houten kozij-
door kunststof riet en de plaatsing van zonne-
aal de voorkeur. In de gemeente Staphorst mag
nen en ramen. In het geval van roedeverdeling
panelen een voorname rol. Bij de vaststelling
gebruik gemaakt worden van een afwijkend
is het gebruik van roeden in dubbele beglazing
van de Erfgoednota op 12 februari 2013 is via
materiaal, mits het riet of dakpannen betreft.
niet toegestaan.
voorschriften moeten gelden voor respectie-
Dakbedekking riet
Isoleren van het dak
velijk rijks- en gemeentelijke monumenten. Dit
Het rietdekkerwerk dient bij voorkeur met in-
Voor het isoleren van het dak worden de vol-
amendement is in deze bijlage bijna letterlijk
lands riet te worden uitgevoerd. Vervanging
gende uitgangspunten gehanteerd:
overgenomen.
door kunstriet is echter vanwege brandveilig-
van binnenuit: isoleren tussen de sporen
heid en onderhoud ook toegestaan. Het kunst-
van buitenaf: zo dun mogelijk pakket zodat his-
Uitvoeringsvoorschriften
riet dient zoveel mogelijk op natuurriet te lijken.
torische (aansluit) detaillering van gevels en
Voor het wijzigen van rijks- en gemeentelij-
Dit betekent extra aandacht voor de detaillering
dakgoot gehandhaafd blijven.
een amendement bepaald, welke uitvoerings-
ke monumenten is een omgevingsvergunning
van kunststoppels bij de dakrand en het op een
nodig.
natuurlijke wijze afronden van hoeken.
Isoleren van gevels Voor het isoleren van de gevels worden de vol-
Bij wijzigingen aan rijksmonumenten is het beleid dat uitsluitend vervangen wordt wat
Dakbedekking pannen (of van riet naar pannen)
gende uitgangspunten gehanteerd:
bouwtechnisch noodzakelijk is. Wanneer ver-
Voor het toepassen van dakpannen of het ver-
van binnenuit met behoud van historische
vanging noodzakelijk is, mag dat met gebruik
vangen van riet door dakpannen moet een his-
van hetzelfde materiaal in dezelfde uitvoering.
torisch passend dakpantype en -kleur gebruikt
Wanneer er nieuwe ontwikkelingen zijn in res-
worden. Verglaasde dakpannen zijn niet toege-
Isoleren van raamkozijnen
tauratiemethoden, technieken of materiaaltoe-
staan. Het vervangen van riet door dakpannen
Voor het isoleren van raamkozijnen worden de
passingen kunnen deze ingebracht worden en
is toegestaan vanaf de baanderdeur naar achte-
volgende uitgangspunten gehanteerd:
na goedkeuring van het bevoegde orgaan ook
ren toe, dus niet op het voorhuis.
historisch waardevolle raamkozijnen behouden
detaillering in de buitengevels.
historische detaillering en materiaal handhaven
toegepast worden. Kozijnen
isolerende beglazing toepassen die past in his-
Het vervangen van houten onderdelen dient
torische detaillering
op historisch verantwoorde wijze te worden
kierdichting altijd toestaan
uitgevoerd, bij voorkeur in het originele mate-
roeden tussen dubbele beglazing zijn niet
riaal. Vervanging door kunststof, aluminium of
toegestaan, houten roeden met historische
een combinatie van beide materialen is echter
profilering op dubbele begllazing zijn wel toegestaan.
De karakteri sti ek van Staph o rst Ruimtelijke Atlas en Welstandsnota
75
voorbeelden zonnepaneel in riet
76
De kar a kteristiek van Staphorst Ruimtelijke Atlas en Welstandsnota
Rijksmonumenten
Isoleren van vloeren Voor het isoleren van vloeren worden de vol-
Noot: De Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed
Kozijnen
gende uitgangspunten gehanteerd:
heeft aangegeven pas met deze uitgangspun-
Het vervangen van houten onderdelen dient op
historisch waardevolle vloerafwerkingen of
ten voor het plaatsen van zonnepanelen en
historisch verantwoorde wijze te worden uitge-
vloerconstructies behouden (tegelvloer, trog-
- collectoren op of bij rijksmonumenten in te
voerd, bij voorkeur in hout. De oorspronkelijke
gewelven)
stemmen na toetsing ervan in de praktijk mid-
detaillering, vormgeving en indeling is het uitgangspunt.
nieuwe vloerconstructie mogelijk indien deze
dels veldonderzoek.
vrijgehouden is van oorspronkelijke constructie.
Isoleren van het dak Voor het isoleren van het dak worden de vol-
Plaatsen zonnepanelen en zonnecollectoren
gende uitgangspunten gehanteerd:
Voor het plaatsen van zonnepanelen en zonne-
van binnenuit: isoleren tussen de sporen
collectoren in het beschermd gezicht en op of
van buitenaf: zo dun mogelijk pakket zodat his-
bij monumenten is een omgevingsvergunning
torische (aansluit) detaillering van gevels en
nodig waarbij de volgende uitgangspunten wor-
dakgoot gehandhaafd blijven.
den gehanteerd: plaatsing moet technisch haalbaar zijn en de
Isoleren van gevels Voor het isoleren van de gevels worden de volgende uitgangspunten gehanteerd: van binnenuit door plaatsen van voorzetwanden (geen kalkzandsteen)
brandveiligheid gegarandeerd bij voorkeur niet zichtbaar vanaf de openbare weg (stegen zijn niet openbaar) zoveel mogelijk plaatsing op bijgebouwen indien plaatsing op bijgebouw niet mogelijk
de ingrepen zijn reversibel
dan op het hoofdgebouw, direct onder de nok
historisch waardevolle wandafwerking blijven
van het dak in gesloten vlakken in een onon-
behouden door rekening te houden met plaats van bevestigingen behoud van historische detaillering.
derbroken rechthoekige vorm in geval van een boerderij: vanaf de baander, niet op het voorhuis plaatsing onder dezelfde helling van het dak-
Isoleren van raamkozijnen
vlak
Voor het isoleren van raamkozijnen worden de
plaatsing aan de gevels is niet toegestaan
volgende uitgangspunten gehanteerd:
plaatsing op het erf mogelijk: achter de voor-
historisch waardevolle kozijnen behouden
gevel rooilijn passend in de erfinrichting
historische detaillering en materiaal handhaven
in geval van woningsplitsing: één plan voor het
isolerende beglazing toepassen die past in his-
gehele dak of een plan dat reeds gerealiseerd
torische detaillering kierdichting altijd toestaan.
is, is richtinggevend bij uitbreiding van panelen of collectoren uitvoering in een donker frame, geen glimmende materialen.
De karakteri sti ek van Staph o rst Ruimtelijke Atlas en Welstandsnota
77
Colofon november 2013 Kenmerk versie 11 Projectnummer 2764
Ontwerp Johan Galjaard Karlijn Verwers
met medewerking van
Projectgroep Welstand gemeente Staphorst
Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd en/of openbaar gemaakt zonder vooraf schriftelijke toestemming van SVP Architectuur en Stedenbouw
SVP Architectuur en Stedenbouw ‘t Zand 17 Postbus 465 3800 AL Amersfoort telefoon: 033 470 11 88 internet: www.svp-svp.nl
