De feiten over EPO (deel 2)

FYSIOLOGIE

In het eerste deel van dit drieluik over erytropoëtine (EPO) werden fysiologische aspecten van zuurstoftransport, prin­ cipes van hoogtetraining en diverse vormen van bloeddoping (transfusies, injecties met EPO) besproken. Dit tweede artikel gaat over de effecten en gevaren van EPO in de wedstrijd­ sport. Ga je door EPO werkelijk sneller fietsen of schaatsen? En is het waar dat EPO in de wielersport dodelijke slacht­ offers heeft gemaakt?

De feiten over EPO (deel 2) Wim Burgerhout

De Waalse Pijl, editie 1994. Op een

het voltrekken. Na een eeuw wanhopig

zwaar gedeelte van het parcours, de

speuren en experimenteren was het su-

Muur van Hoei, gaan drie renners

blieme elixer voor de renner gevonden. De

van het Italiaanse team Gewiss-Ballan

bloemen waren voor de beste dokter.’ Door

(ploegarts: Dr. Michele Ferrari) er in

nieuwe controle- en detectiemethoden

een razend tempo vandoor. De rest

is het gebruik van EPO tegenwoordig

van het peloton blijft verbijsterd achter.

beter op te sporen en (naar men ver-

In dat peloton zit een jonge Neder-

onderstelt) sterk afgenomen. Maar het

landse renner die dat jaar zijn eerste

idee dat je door EPO beter presteert is

profseizoen beleeft: Michael Boogerd.

nog steeds wijd verbreid. Is dat idee te-

Negentien jaar later, op 6 maart 2013,

recht? Wat zegt de wetenschap ervan?

vertelt Boogerd hoe

Figuur 1. Renners op de Muur van Hoei. Bron: http://velonews.competitor.com/files/2010/04/ HUY-1.jpg

deze ervaring hem

Effectonderzoek

ervan overtuigde, dat

Er bestaat veel wetenschappelijke

hij als beroepsrenner

literatuur over de effecten van EPO

niet aan de bak zou

als geneesmiddel bij aandoeningen

komen zonder do-

die een tekort aan rode bloedcellen

ping. Na jarenlang te

veroorzaken. Over EPO als presta-

hebben ontkend geeft

tieverbeterend middel in de sport is

hij voor de camera

echter vrijwel niets te vinden. Dat is te

toe, in navolging van

begrijpen: kort nadat het op de markt

Lance Armstrong, dat

kwam werd het door het Internatio-

hij tijdens zijn profcar-

naal Olympisch Comité (IOC) en de

rière tien jaar lang

internationale wielerunie (UCI) in de

EPO en andere verboden middelen heeft

gebruikt.1

ban gedaan.3 Geen enkele serieuze wedstrijdsporter – professional of

EPO gold in de jaren ’90 als een won-

amateur – wil uitsluiting riskeren door

dermiddel. Zo schrijft oud-wielrenner

als proefpersoon mee te doen aan een

Peter Winnen2: ‘(...) EPO zat in de meute

wetenschappelijk onderzoek. Dat EPO

als de mot in een kledingzak. Dé grote

ook na het ingaan van het verbod op

revolutie in de wielersport was zich aan

grote schaal is gebruikt, staat na alle

S p o r t g e r i c h t n r. 2 / 2 0 1 3 – j a a r g a n g 6 7

7

onthullingen wel vast. Maar de ef-

Vanuit de fysiologie is deze paradox

hoeveelheid rode bloedcellen in het

fecten van het gebruik zijn niet op een

wel te verklaren. Duurtraining zorgt,

lichaam blijft constant of neemt zelfs

systematische manier onderzocht. En

onder andere, voor een verbeterde

toe, maar minder dan het volume van

mochten sommige trainers of sport-

zuurstofextractie: de spieren kunnen

het bloedplasma. Bij inspanning zien

artsen dat wel hebben gedaan, dan

meer zuurstof aan het bloed onttrek-

we een verplaatsing van water vanuit

hangen zij het resultaat niet aan de

ken, ook al blijven de circulatiesnel-

de bloedsomloop naar het spierweef-

grote klok.

heid (het hartminuutvolume) en de

sel. Dat komt vooral door een stijging

Direct bewijs voor het prestatieverbete-

concentratie van hemoglobine (Hb)

van de osmotische druk in de spier,

rende effect van EPO in de wedstrijd-

in het bloed constant. Aangezien het

die weer het gevolg is van katabole

sport is dus vrijwel niet voorhanden.

zuurstofverbruik in rust vrijwel niet

processen (afbraak van macromolecu-

Wel is er onderzoek gedaan naar de

wordt beïnvloed door duurtraining,

len zoals glycogeen) ten behoeve van

effecten EPO op het prestatievermogen

kan het Hct dus zonder bezwaar wat

de energielevering. Door de verhoogde

van niet-sporters. In het eerste artikel

omlaag. Een laag Hct doet de bloed-

concentratie van opgeloste moleculen,

van deze reeks citeerde ik een review4

druk dalen en vermindert de kans op

zuigen de actieve spiercellen water

over de resultaten van negen effectstu-

trombose. Dat verbetert je overlevings-

aan. Ook een stijging van de gemid-

dies met EPO bij gezonde proefperso-

kansen op de lange termijn. Het bezit

delde arteriële bloeddruk, die tijdens

nen. De conclusie uit deze resultaten

van een regelsysteem dat het Hct zo

inspanning optreedt, draagt bij aan de

luidt, dat het gebruik van

waterverplaatsing. Tegelijk

EPO (totdat een hematocriet

komen er meer rode bloed-

van maximaal 49% wordt

cellen (2-3% van het totale

bereikt) leidt tot een stijging

erytrocytenvolume) in omloop

van de maximale zuur-

door contractie van de milt,

stofopname (VO2max) met

die als opslagplaats fungeert.

8-12%. Eén van de studies5

Bij elkaar leiden deze veran-

rapporteert bovendien een

deringen tot een stijging van

verbetering van het uithou-

het Hct met ten hoogste 5%.7

dingsvermogen bij submaxi-

Intussen zorgt een contractie

male arbeid (op het niveau

van de grote venen (aders) er

van 80% van de maximale

voor, dat de bloedstroom naar

belasting vóór de EPO-kuur)

het hart op peil blijft, ondanks

met maar liefst 54%. De au-

de daling van het bloed-

teurs vermelden wel expli-

volume. Na afloop van de

ciet dat hun proefpersonen

fysieke prestatie daalt het Hct

geen atleten waren. Zouden

weer tot de oorspronkelijke

dergelijke verbeteringen ook

waarde.8 Tenminste, als de atleet voldoende water drinkt

voor sporters haalbaar zijn?

De hematocrietparadox Als een stijging van het hematocriet

Figuur 2. Het verband tussen het Hb-gehalte van het bloed en de klassering bij de belangrijkste schaatswedstrijden in 2006. Naar Kuipers et al. (2007).

om het verlies door transpiratie te compenseren.

mogen, zou je verwachten dat spor-

laag mogelijk houdt is, evolutionair

Hemoglobinegehalte en arbeidsvermogen

ters gemiddeld een hoger Hct hebben

gezien, voordelig.

Het Hct van een duursporter stijgt dus

dan niet-sporters. Maar het tegendeel

Is een laag Hct dan niet slecht voor

bij inspanning, maar deze stijging blijft

is waar: hoe beter de conditie van de

het prestatievermogen, dat toch ook

beperkt tot maximaal 5%. Is dat ge-

sporter, des te lager het Hct. Bij man-

invloed heeft op je kans om te overle-

noeg voor een optimale prestatie, wan-

nelijke duursporters is een Hct van

ven? Dat valt waarschijnlijk mee, als

neer je bedenkt dat veel duursporters

40% of lager niet uitzonderlijk, terwijl

je ziet wat er met het bloed gebeurt

een rust-Hct hebben van 40% of lager?

50% geldt als de bovengrens van wat

tijdens inspanning. De daling van het

Als een verschil in Hb-gehalte van het

voor gezonde mannen normaal is. Dit

Hct (in rust) ten gevolge van duurtrai-

bloed werkelijk iets uitmaakt, zou je

fenomeen staat bekend als de hemato-

ning komt namelijk door een toename

verwachten dat onder topsporters van

crietparadox.6

van het plasmavolume! De totale

ongeveer gelijk niveau degenen met

(Hct) gunstig is voor het prestatiever-

8

S p o r t g e r i c h t n r. 2 / 2 0 1 3 – j a a r g a n g 6 7

waarna het gebruik van EPO gelei-

Effecten van EPO (anders dan het stimuleren van de erytropoëse) die het prestatievermogen gunstig zouden kunnen beïnvloeden. Naar gegevens van Böning et al.7, Brines & Cerami11 en Noguchi et al.12 • stimuleert vaatvernauwing in de nier en het buikvlies, waardoor meer bloed beschikbaar komt voor de rest van het lichaam; • beschermt de rode bloedcellen tegen reactieve stoffen, zoals zuurstof­ radicalen; • beschermt weefsels tegen het optreden van ontstekingen; • bevordert de wondgenezing; • beschermt de hersenen tegen de gevolgen van zuurstoftekort; • heeft een positief effect op de gemoedstoestand; • verbetert cognitieve functies.

delijk zou zijn afgenomen. Als EPO werkelijk invloed heeft op het prestatievermogen, zou je dat terug moeten kunnen vinden in de prestaties van renners door de jaren heen. Lodewijkx en Brouwer13 hebben deze hypothese getoetst door te kijken naar de eindtijden van de winnende renners in de Tour de France, de Giro d’Italia en de Vuelta a España, van 1903 tot en met 2011. Hierbij corrigeerden zij voor verschillen in de totale lengte van de wielerrondes, het aantal etappes en de zwaarte van de races. Als

de hoogste Hb-concentraties het best

tot bij de schaatsers was hier waar-

criterium voor het laatste gebruikten

presteren. Harm Kuipers, inspannings-

schijnlijk wel sprake van doping. Zo

zij het percentage uitgevallen renners.

fysioloog en oud-wereldkampioen

werd bij de hoogst geklasseerde skiërs

Zij vonden een sterke verbetering van

schaatsen, heeft deze hypothese getest

relatief vaak een verhoogde concentra-

de prestaties in de jaren ’80 en een

aan de hand van uitslagen van de be-

tie reticulocyten (onrijpe rode bloed-

geleidelijke afvlakking daarvan sinds

langrijkste schaatswedstrijden (EK’s,

cellen) gevonden, wat kan duiden op

het begin van de jaren ’90. Volgens

WK’s, Olympische Winterspelen) in

gebruik van EPO.

Lodewijkx en Brouwer pleit dit tegen

het seizoen

2006.9

In het onderzoek

een positieve invloed van EPO op het

werden voor alle deelnemers de resul-

Ander mechanisme?

taten van de verplichte bloedtest, die

Het verschil in uitkomst tussen de

ze één dag voor de wedstrijd moesten

onderzoeken van Stray-Gundersen

EPO-doden?

ondergaan, gerelateerd aan de klas-

en Kuipers roept de vraag op, of het

Op internet en in kranten wordt

seringen in de uitslag. In plaats van

effect van EPO misschien langs een

regelmatig gewaarschuwd tegen de

een hematocrietbepaling werd (zoals

andere weg tot stand komt dan via een

gevaren van EPO. Zo vermeldt de site

tegenwoordig steeds vaker gebeurt)

stijging van de erytrocytenproductie.

www.infonu.nl: ‘(...) Als het bloed te dik

een rechtstreekse meting van het Hb-

Uit waarnemingen bij patiënten en

wordt om door de dunne aders te bewe-

gehalte uitgevoerd. Deze geeft een

experimenten met proefdieren blijkt,

gen kan dit fatale gevolgen hebben, in de

nauwkeuriger beeld van de zuurstof-

dat EPO meer doet dan alleen het

vorm van een hartaanval of een beroerte.

transportcapaciteit dan het Hct, omdat

bevorderen van de erytropoëse. Er zijn

Dit is al meerdere malen gebeurd, in het

erytrocyten per volume-eenheid niet

zowel fysieke als mentale effecten be-

eerste ‘EPO-jaar’ zijn er vijf Nederlandse

altijd evenveel Hb bevatten. De uitslag

kend (zie kader). Of deze effecten ook

wielrenners gestorven aan de gevolgen van

van het onderzoek: er bleek geen enkel

bij gezonde mensen kunnen optreden,

EPO-gebruik.14

verband te zijn tussen het Hb-gehalte

is nog niet onderzocht.

Dat dik bloed fatale gevolgen kan heb-

prestatievermogen van wielrenners.

ben is juist, maar de slachtoffers zijn

van het bloed en de rangorde in de

meestal oudere mensen die weinig

mannen als bij vrouwen (zie figuur 2).

Prestaties in Tour, Giro en Vuelta

Er werden geen aanwijzingen gevon-

Onderzoeken als die van Stray-Gun-

gehad van hart- en vaataandoeningen.

den dat enige deelnemer gebruik had

dersen en Kuipers zijn niet bekend uit

Het kort na elkaar overlijden van vijf

gemaakt van EPO of bloeddoping.

de wielersport. Maar er is een indirecte

wielrenners, uit hetzelfde land en na

Tegenover het onderzoek van Kuipers

manier om te zien of de introductie

gebruik van hetzelfde middel, zou

et al. staat dat van Stray-Gundersen

van EPO effect heeft gehad op de

zeker opvallen en aanleiding zijn voor

et al. uit 2003 onder wedstrijdlanglau-

prestaties. De meeste deskundigen zijn

nader onderzoek. Is hiervan iets terug

fers.10

wedstrijduitslagen. Dit gold zowel bij

In dat onderzoek werd wèl een

bewegen en die vaker last hebben

het erover eens, dat de hoogtijdagen

te vinden in de literatuur?

positief verband gevonden tussen het

van de EPO-epidemie in de wieler-

De plotselinge dood van wielrenners

Hb-gehalte van het bloed en de wed-

sport hebben geduurd van 1990 tot aan

rond 1990 duikt inderdaad regelmatig

strijdklassering, maar in tegenstelling

de beruchte ‘Festinatour’ van 1998,

op in sportmedische tijdschriften, al

S p o r t g e r i c h t n r. 2 / 2 0 1 3 – j a a r g a n g 6 7

9

vermelden de auteurs dat het verband

Nederlandse en 6 Belgische renners te

effecten heeft in de wedstrijdsport. Op

tussen EPO-gebruik en overlijden niet

zijn overleden aan een acute hartaan-

grond van de beschikbare literatuur

met zekerheid is vastgesteld. Er blijkt

doening. Twee van deze renners waren

kunnen we deze vraag zeker niet met

variatie te bestaan in aantal, natio-

al ten minste een jaar met wielrennen

‘ja’ beantwoorden. Eerder met ‘soms,

naliteit en sterfjaar van de betrokken

gestopt, vier overleden er buiten het

misschien’.

renners (zie kader). Waar de informatie

wielerseizoen en van de overige negen

Het enige dat vast lijkt te staan is, dat

precies vandaan komt blijft onduide-

renners waren er zeven amateur. Bij

EPO-gebruik bij gezonde niet-sporters

lijk: iedere auteur verwijst weer naar

al deze renners is het volgens López

leidt tot een stijging van de VO2max. Voor duursporters zou dat effect weinig relevant zijn, want bij hen is de

Citaten uit wetenschappelijke publicaties over de dood van Nederlandse wielrenners rond 1990, mogelijk ten gevolge van EPO-gebruik: • In 1987, the first year of EPO release in Europe, 5 Dutch cyclists died of unexplained reasons.17 • Fatal cases connected to doping occurred in early 90s, when professional Dutch cyclists competing in Europe died at rest, some of them while sleeping, due to unexplainable cardiac arrest. These sportsmen are among the more than 20 cases of death of cyclists in Europe reported between 1987 and 1991, when rHuEPO was first made available in that continent.18 • The deaths of 18 Dutch and Belgian cyclists with very high packed cell volumes between 1987 and 1990 has never been fully explained, but may have been due to blood boosting or rHuEpo use causing hyperviscosity.19 • In the early 1990s, after EPO doping gained popularity but before tests for its presence were available, several Dutch cyclists died in their sleep due to inexplicable cardiac arrest. This has been attributed to high levels of EPO doping.20 • Anecdotal stories suggested doping with rHuEpo began as early as the Calgary Winter Games in 1988, followed by rumours of deaths of Dutch cyclists associated with inappropriate use of rHuEpo in 1989.21

VO2max niet de beperkende factor om goed te kunnen presteren. De VO2max is dan ook een slechte voorspeller van prestaties. Factoren als uithoudingsvermogen (‘lactaatdrempel’) en bewegingsrendement leggen meer gewicht in de schaal.23,24 Het is daarom niet verwonderlijk dat bij een sport als langebaanschaatsen, waar op VO2maxniveau moet worden gepresteerd, er geen verband blijkt te zijn tussen Hb-gehalte van het bloed en klassering in de wedstrijduitslagen.9 Of de Hb-concentratie (c.q. het hematocriet) bij topsporters wordt bepaald door erfelijkheid, (hoogte)training of gebruik van EPO, doet hier niet ter zake. Wanneer het klopt dat EPO een groot effect heeft op het uithoudingsvermogen bij submaximale arbeid, zou dat bij typische duursporten als wielren-

eerdere publicaties over dit onder-

onwaarschijnlijk dat zij, in de maan-

nen op de weg en langlaufen een

werp. De vroegste vermelding in de

den voorafgaand aan hun dood, EPO

belangrijke factor kunnen zijn. Een

wetenschappelijke literatuur is die van

hebben gebruikt. De twee overgeble-

dergelijk effect van EPO zou in over-

Adamson en Vapnek uit 199115 en zij

ven renners waren een beginnende

eenstemming zijn met de bevindingen

beroepen zich op een krantenartikel in

professional en een veldrijder. Die

van Stray-Gundersen et al. bij langlau-

de Los Angeles Times16 uit mei 1990.

behoorden, zegt López, rond 1990 niet

fers10, maar niet met die van Lode-

In dat artikel valt te lezen: ‘In the Neth-

tot de ‘usual suspects’ voor dure en

wijkx en Brouwer bij wielrenners.13

erlands, health and sports officials -con-

geavanceerde vormen van doping. Hij

Helaas is het enige onderzoek dat deze

cerned about Epogen use - are investigat-

concludeert dat er geen empirische

uitkomst rapporteert5 niet dubbelblind

ing the sudden, inexplicable deaths of half

basis bestaat voor een verband tussen

uitgevoerd en is het aantal proefperso-

a dozen or so competitive bicyclists. Dat

EPO-gebruik en plotseling overlijden

nen klein (8 in de EPO-groep en 8 als

is alles. Namen van officials of renners

van wielrenners.

controle). Zoals gezegd: meer onderzoek is dringend gewenst.

worden niet genoemd en een bronvermelding ontbreekt.

Discussie

Stel dat EPO bij wielrenners inderdaad

De Spaanse onderzoeker Bernat López,

Vrijwel elk wetenschappelijk artikel,

geen effect zou hebben op het presta-

die al jaren kritisch kijkt naar de ‘war

over welk onderwerp dan ook, eindigt

tievermogen. Hoe verklaren we dan de

on drugs’ in de sportwereld, heeft ge-

met de opmerking dat er meer onder-

waarnemingen van Tyler Hamilton25,

tracht de doodsoorzaken van wielren-

zoek nodig is om zekerheid te krijgen.

Michael Boogerd en anderen, die ver-

Dit geldt in hoge mate voor de vraag

tellen dat middelmatige renners van

of EPO-gebruik prestatieverhogende

het ene seizoen op het andere opeens

ners rond 1990 te

achterhalen.22

In de

periode van 1987 t/m 1992 blijken 9

10

S p o r t g e r i c h t n r. 2 / 2 0 1 3 – j a a r g a n g 6 7

vleugels leken te krijgen? Er zijn verschillende mogelijkheden denkbaar. Bijvoorbeeld: – EPO werkt niet op fysiek niveau, maar er is sprake van een placeboeffect. Het middel werkt omdat de renner erin gelooft; – Er zijn naast EPO andere vormen van doping aan het werk, afzonderlijk of in combinatie. Renners die EPO gebruikten lieten het daar meestal niet bij. Zij maakten ook gebruik van bloedtransfusies. testosteron, corticosteroïden, sympathicomimetica (zoals clenbuterol) en pepmiddelen; – Legendevorming: dezelfde verhalen over wonderbaarlijke krachtexplosies worden steeds opnieuw verteld en steeds groter gemaakt. Op den duur geloven de vertellers zelf dat ze waar zijn. Legendevorming speelt zeker een rol in de berichtgeving over de schadelijke gevolgen van EPO. Het is nogal gênant om in wetenschappelijke publicaties wisselende aantallen dode Nederlandse (Belgische, Europese) wielrenners in 1987 (of tussen 1987 en 1990, of in de vroege jaren ’90) te zien opduiken in verband met EPO-gebruik, zonder dat ook maar duidelijk wordt gemaakt waarop deze informatie is gebaseerd. Weliswaar zeggen de betrokken auteurs niet met zoveel woorden dat de renners zijn gestorven door EPO, maar de suggestie is gewekt en die wordt door het publiek gemakkelijk overgenomen als vaststaand feit.11 Dit soort bangmakerij is met enig zoekwerk te ontmaskeren en kan zich tegen de wetenschap keren: een terechte waarschuwing wordt straks misschien niet meer serieus genomen. De gevaren van EPO-gebruik in de sport vallen waarschijnlijk mee. Dat hoeft geen probleem te zijn, want de positieve ­effecten vallen waarschijnlijk tegen.

Referenties

1. Interview van Kees Jonkind met Michael Boogerd, NOS, 6 maart 2013. http://nos.nl/ video/481681-boogerd-spreekt-hele-interview. html 2. Winnen P (2012). Met z’n allen schuilen achter de omerta. NRC Handelsblad, 13 oktober 2012. 3. Burgerhout W (2013). De feiten over EPO (deel 1). Sportgericht, 67 (1), 2-6. 4. Lundby C & Olsen NV (2011). Effects of recombinant human erythropoietin in normal humans. Journal of Physiology, 589.6, 1265–1271. 5. Thomsen JJ et al. (2007). Prolonged administration of recombinant human erythropoietin increases submaximal performance more than maximal aerobic capacity. European Journal of Applied Physiology, 101, 481–486. 6. Brun J-F et al. (2000). The paradox of hematocrit in exercise physiology: which is the “normal” range from an hemorheologist’s viewpoint? Clinical Hemorheology and Microcirculation, 22, 287–303. 7. Böning D, Maassen N & Pries A (2011). The hematocrit paradox – How does blood doping really work? International Journal of Sports Medicine, 32, 242–246. 8. Brun J-F et al. (2010). Hemorheological alterations related to training and overtraining. Biorheology, 47, 95–115.

18. Bento RMA, Damasceno LMP & Neto FRA (2003). Recombinant human erythropoietin in sports: a review. Revista Brasileira de Medicina do Esporte, 9, 181-190. 19. Leigh-Smith S (2004). Blood boosting. British Journal of Sports Medicine, 38, 99–101. 20. Savulescu J, Foddy B & Clayton M (2004). Why we should allow performance enhancing drugs in sport. British Journal of Sports Medicine, 38, 666-670. 21. Elliott S (2009). Erythropoiesis-stimulating agents and other methods to enhance oxygen transport British Journal of Pharmacology, 154, 529–541. 22. López B (2011). The invention of a ‘drug of mass destruction’: deconstructing the EPO myth. Sport in History, 31 (1), 84-109. 23. Burgerhout WG (2009). De maximale zuurstofopname (VO2max), feiten en fabels, deel 3. Sportgericht, 63 (4), 10-13. 24. Heuberger JJAC et al. (2012). Erythropoietin doping in cycling: Lack of evidence for efficacy and a negative risk-benefit. British Journal of Clinical Pharmacology, 2012 Dec 6. doi: 10.1111/bcp.12034. [Epub ahead of print] 25. Hamilton T & Coyle D (2012). The secret race. Bantam Books/Random House. In het Nederlands uitgekomen als De wielermaffia, Ambo/Linkeroever Uitgevers.

9. Kuipers H et al. (2007). Hemoglobin levels and athletic performance in elite speed skaters during the Olympic season 2006. Clinical Journal of Sport Medicine, 17, 135-139. 10. Stray-Gundersen J et al. (2003). Abnormal hematologic profiles in elite cross-country skiers: blood doping or? Clinical Journal of Sport Medicine, 13, 132-137. 11. Brines M & Cerami A (2012). The receptor that tames the innate immune response. Molecular Medicine, 18, 486-496. 12. Noguchi CT et al. (2007). Role of erythropoietin in the brain. Critical Reviews in Oncology / Hematology, 64 (2), 159–171. 13. Lodewijkx HFM & Brouwer B (2012). Tour, Giro, Vuelta: rapid progress in cycling performance starts in the 1980s. International Journal of Sports Science, 2 (3), 24-31. 14. http://mens-en-gezondheid.infonu.nl/ diversen/38836-epo-wat-is-het-en-wat-doethet.html 15. Adamson VJ & Vapnek D (1991). Recombinant erythropoietin to enhance athletic performance. New England Journal of Medicine, 324, 698-899. 16. Chen E (1990). Undetectable dialysis drug is tied to athletes’ deaths. http://articles.latimes. com/1990-05-22/news/mn-241_1_red-bloodcells 17. Tokish JM, Kocher MS & Hawkins RJ (2004). Ergogenic aids: a review of basic science, performance, side effects, and status in sports. American Journal of Sports Medicine, 32, 15431552.

Over de auteur

Dr. Wim Burgerhout is fysioloog en freelance auteur.  Tot zijn pensionering in 2010 was hij als docent en onderzoeksmedewerker verbonden aan de Faculteit Gezondheidszorg van de Hogeschool Utrecht. E-mail: [email protected]

S p o r t g e r i c h t n r. 2 / 2 0 1 3 – j a a r g a n g 6 7

11