De celebritysupermarkt Berchem: EPO

Van den Bulck, H., & Tambuyzer, S. (2008). (263 pp.)

De celebritysupermarkt Berchem: EPO.

Lieve Cottyn

Dit boek trok me aan omdat het geschreven is vanuit een sociologische, communicatiewetenschappelijke hoek (die verschilt van mijn psychologische intermenselijke communicatie-invalshoek) en omdat het handelt over de invloed van de media op het voelen, denken en gedrag van mensen. Ik was nieuwsgierig naar wat die brede invalshoek zegt over de impact en betekenis van onze visuele beeldcultuur en huidige beroemdhedencultus op de identiteit van mensen. Ik hoop iets meer te begrijpen van het succes en populariteit van de overvloed aan reality-tv en wat dat betekent voor het opgroeien en welbevinden van kinderen en jongeren. Van den Bulck doceert mediastudies aan de Universiteit Antwerpen en Tambuyzer is communicatiewetenschapper en combineert onderzoekswerk met journalistiek. In dit boek gaan ze op zoek naar het hoe en waarom van de hedendaagse alomtegenwoordigheid van en obsessie met celebrities, een Engelse term die ook in het Nederlands de gangbare uitdrukking is geworden voor beroemdheden allerhande. De auteurs onderzoeken op welke manier beroemdheden en beroemdheid hun stempel drukken op mens en samenleving met de focus op de rol van de media hierin. Het celebrityfenomeen beperkt zich niet meer tot internationale filmsterren en popartiesten. Het gaat hier ook om de BV (bekende Vlaming) en de BN (bekende Nederlander). Eender wie kan vandaag de status van celebrity bereiken. Het gedrag en de mening van beroemdheden zijn zeer aanwezig in het publieke en private leven en drukken er hun stempel op. Hun belangrijkste rol is die van morele en maatschappelijke toetssteen. Ze geven het voorbeeld in wat moreel aanvaardbaar en onaanvaardbaar is of * personalia boeken



in wat goed engagement is en zetten de toon in mode en lifestyle. Dus willen de auteurs in dit boek de verhalen over goed en kwaad en politieke en sociale kwesties ontrafelen die achter de celebrityconstructie schuil gaan. De auteurs stellen dat we aardig op weg zijn naar een celebritycultuur. Met dit woord verwijzen ze niet alleen naar de manier waarop celebrities worden gecreëerd. Het woord slaat ook en vooral op een cultuur waarin beroemdheid centraal staat. En ze stellen het volgende: ‘De celebritycultuur biedt niet alleen modellen van spiritualiteit, maar is zelf een nieuwe religie geworden. Ze vormt een basis voor zingeving, met de celebrity als een soort hedendaagse pastoor.’ (p. 246). Celebrities worden hier voorgesteld als dragers van centrale waarden en normen in onze samenleving. Een eerste deel gaat over de evolutie van het celebritywezen en de rol van de media hierin: de filmindustrie, de televisie, de popmuziek en het internet. Uit dit hoofdstuk onthoud ik enerzijds de evolutie van de opkomst en het succes van reality televisie die omschreven wordt als: ‘Echte mensen in echte omstandigheden met echte emoties.’ (p. 42). Denk aan de soaps die sinds enkele jaren het scherm bevolken over het leven van The Osbournes, De Pfaffs of De Bauers, het optreden van bekende figuren in shows als Steracteur sterartiest, Fear Factor en Stanley’s route en talentenjachten zoals Idool en persoonlijkheidswedstrijden als Boer zoekt vrouw, The Block, Expeditie Robinson, Temptation Island. Daar spelen mensen de rol van het niet-gespeelde alledaagse. ‘De nadruk op authenticiteit in reality televisie verbergt het feit dat zowel het programma als de identiteit van de deelnemers gefabriceerd is.’ (p. 45). En anderzijds hoe het internet (denk aan sociale netwerksites als MySpace, homecamming en videoblogs als YouTube) zorgt voor een drempelverlaging en als forum fungeert voor gewone mensen. Het publiek wordt beroemd. Het alledaagse wordt buitengewoon. De mens krijgt via het internet een eigen medium en kan gewoon zichzelf promoten, zonder tussenkomst van journalisten of managers. In online- en videodagboeken doen mensen ongestoord hun privéleven uit de doeken. Je krijgt een vorm van publieke privacy en een zelfgeconstrueerde internetidentiteit. De auteurs zien celebrity of beroemdheid als een constructie waarin de media een centrale rol spelen. In een tweede deel van het boek laten ze het



JG29 / 2011 / SB2 / boeken

samenspel zien tussen de media, het publiek en de celebrity-entourage in de creatie van een beroemdheid. Een celebrity wordt volgens de auteurs geconstrueerd als de aandacht van het publieke verschuift naar het privéleven. Het gegeven dat media meer dan ooit hongerig zijn naar nieuwtjes over dat privéleven zien de auteurs als compensatie van de verminderde directe sociale contacten met familie en buren. Celebrities worden onze nieuwe familie en buren van op een afstand en zorgen voor een nieuw gevoel van gemeenschap. Zo creëert celebrity-berichtgeving in dag- en weekbladen, op televisie en internet ‘… een illusie van intimiteit en brengt publiek en celebrities samen in een nieuwe, parasociale gemeenschap.’ (p. 69). De auteurs zien het celebrity fenomeen als het ontstaan van nieuwe gezagsrollen: ‘Zo lijken de celebrities en de industrie die erachter schuil gaat, voor steeds meer mensen de plaats in te nemen van kerk, staat en schoolhoofd.’(p. 94). De celebrity fungeert als een schakel tussen samenleving, individu en moraliteit en vormt een arena waar media en publiek discussiëren over normen en waarden. Met de term ‘celebrity-activisme’ bedoelen de auteurs het feit dat beroemdheden niet zonder acties kunnen. Ze strijden tegen onrecht, doen aan liefdadigheid en zetten zich actief in voor een betere wereld. Op die manier sluipen volgens de auteurs celebrities de wereld van de economische en politieke informatie binnen en doen hiermee de lijn tussen politiek en entertainment vervagen. ‘Niet-politici worden als minder “partizaan” beschouwd en zijn daardoor geloofwaardiger.’ (p. 101). Vanuit hun bijzondere positie dragen ze bepaalde ideologische boodschappen uit. Zo wordt bijvoorbeeld gezins- en familiegeluk uitgedragen van mensen die elkaar steunen. Of dat bij een ziekte als kanker vechten en overwinnen de boodschap is. En bij persoonlijke tegenslagen zijn wilskracht en doorzetting het antwoord. Er wordt getoond dat ieder mens uit een negatieve situatie kan geraken. De auteurs reveleren dat caritatieve en sociopolitieke acties van celebrities voor de goede zaak leiden tot een sloganeske visie op ingewikkelde problemen. Het verhaal dat de celebrity en media vertellen ‘is vriendelijker voor de bestaande machtsverhoudingen dan wat de acties aanvankelijk voor ogen hebben.’ (p. 106). Zo zijn bijvoorbeeld de adoptieverhalen van Angelina Jolie en Madonna een verhaal over etniciteit-

boeken



verschillen en over verhoudingen tussen het Westen en de derde wereld. Deze verhalen vertonen pijnlijke gelijkenissen met een koloniaal exotisme. De adoptienood wordt gedefinieerd als eigen aan het land, eerder dan het resultaat van ongelijke internationale relaties. ‘In de koloniale cultuur zijn het enkel de echte uitverkorenen die mogen overleven. Dit versterkt het idee van het neoliberale individualisme dat enkelvoudige interventies een wondermiddel zijn voor een volledig corrupt systeem.’ (p. 135). Die vermeende verantwoordelijkheid van degenen die het goed hebben voor de misdeelde mens geven celebrities een vrijgeleide om hun eigen wetten te stellen. Het deel De celebrity en het maakbare zelf behandelt de aandacht voor het lichaam en de geest van celebrities en hoe mensen hun eigenwaarde en identiteit spiegelen aan deze rolmodellen. Identiteitsconstructie wordt volgens de auteurs een permanente plicht waaronder we gebukt gaan: ‘Steeds nieuwe en rivaliserende ideaalbeelden tonen dat we nooit “af ” zijn. We zijn daardoor kwetsbaarder en ontvankelijker voor falen en stuurloosheid.’ (p. 191). Identiteitsopbouw gebeurt niet alleen in de context van de eigen bekende mensen, maar ook in interactie met de media. Die media vertellen over celebrities voortdurend dat we maakbaar zijn en aan onszelf iets kunnen en moeten doen. Zo wordt getoond dat het niet perfecte lichaam een teken van zwakte is. Het lijf is in die verhalen een kneedbaar object geworden, een vorm van kapitaal en een teken van persoonlijkheid, capaciteiten en sociale vaardigheden, een schakel naar relationeel en professioneel geluk. Zonder make-up en stijlvolle, telkens nieuwe, kledij kan je nergens meer verschijnen. Celebrity news is geobsedeerd door lichaamsgewicht en discipline, elk extra kilootje wordt gescreend. De centrale boodschap is controle over geest en lichaam. De constante in de berichtgeving is slank en jong blijven. De volgende zin spreekt me erg aan: ‘In onze erg visuele cultuur lijken het beeld en de afbeelding belangrijker geworden dan de realiteit. De enige lichamen die we nog als echt beschouwen, zijn de lichamen die door miljoenen mensen worden waargenomen in cinema en bladen, op televisie en websites.’ (p. 207). Daaruit volgt dan een beetje komisch raar en paradoxaal dat authenticiteit en ‘jezelf zijn’ niet meer betekent dat je op jezelf lijkt, maar dat je beantwoordt aan een ideaal en je via chirurgie en andere ingrepen een ander mens lijkt. Treffend vond ik ook de



JG29 / 2011 / SB2 / boeken

opmerking dat alcohol- en drugsverslaving in de celebrity wereld voorgesteld worden als fout en crimineel gedrag. Genadeloos wordt de aftakeling van celebrities gerapporteerd in de media. Ontwenningsklinieken worden daarbij voorgesteld als een instant oplossing, celebrities lopen er binnen en buiten alsof ze naar de supermarkt gaan. De auteurs concluderen dat de verklaring voor de huidige celebrity cultuur gezocht moet worden in het functioneren van de hedendaagse samenleving die zich kenmerkt door een drang om alles om te zetten in consumptiegoederen en producten. Hun relaas over de celebrity cultuur wordt op die manier het verhaal van de consumptiecultuur. Het draait rond produceren en verkopen van steeds weer nieuwe producten. Consumptie draait niet alleen om het verkrijgen van het product, maar is een kwestie van identiteit en gemeenschapsgevoel geworden. ‘Celebrities promoten niet alleen consumptiegoederen, ze zijn zelf consumptiegoederen geworden. Beroemde figuren zijn producten die verhandeld moeten worden. Ze kunnen worden gekocht en verkocht op een marktplaats: de celebrity supermarkt. Natuurlijk kan je hen zelf niet kopen, maar wel datgene waarmee ze worden geassocieerd. Consumenten betalen voor dit soort van aanwezigheid van celebrities in hun leven.’ (p. 252). Interessant aan dit boek is hoe verhalen over beroemdheden in weekbladen, soaps en spelletjes op tv, allerhande maatschappelijke thema’s, normen en waarden weerspiegelen. Het roept een boeiende reflectie op over alledaagse fenomenen en de hiermee verbonden verborgen machtstructuren. Het biedt mooie gespreksstof én inspiratie om het met cliënten te kunnen hebben over hun tv-, lees- en internetgewoontes en over geliefde rolmodellen; tegelijkertijd hebben we het over onmerkbare sociale beïnvloeding die blootgelegd wordt. Lastig om te lezen vond ik de overvloed van namen en feiten van celebrities en roddelbladen, de geschiedenis van roddels en van wat beroemdheden uitspoken. Voor mij ging het soms te veel over de celebrities zelf in plaats van over patronen, trends en betekenissen. Ik voelde me verveeld en er niet bijhoren omdat ik vele namen niet ken, bepaalde bladen niet lees of programma’s niet zie… Ik voelde ook het onbehagen dat mij bekroop bij het lezen van al die verhalen. Ik kan mij voorstellen dat, als je veel bezig bent met deze celebrity wereld, je in een

boeken



keurslijf van voorschriften terecht komt. Wat een verstikkende druk geeft dat, maar dus blijkbaar ook: wat een gemeenschapsgevoel!



JG29 / 2011 / SB2 / boeken

personalia

baert dany

Klinisch psycholoog-psychotherapeut en opleider; algemeen directeur van de Interactie-Academie. E-mail: [email protected] cottyn lieve

Klinisch psycholoog-psychotherapeut en opleider; staflid van de InteractieAcademie. E-mail: [email protected] de sterck stein

Kinderpsycholoog - Systeemtherapeut op het Vertrouwenscentrum Kindermishandeling Antwerpen. Email: [email protected] decraemer kris

Klinisch psycholoog-psychotherapeut en opleider, staflid van de InteractieAcademie. E-mail: [email protected] dijkstra sietske

Sietske Dijkstra is sinds 2007 lector huiselijk geweld en hulpverlening in de keten bij Avans hogeschool; ze leidt daarnaast sinds 1998 bureau Dijkstra. E-mail: [email protected] www.sietske-dijkstra.nl marres philip

Systeemtherapeut gezinstrainingsprogramma bij Stek Jeugdhulp te Gouda. E-mail: [email protected]

 begin artikel

personalia



peeters flor

Flor Peeters is bachelor sociale verpleegkunde, systeemtheoretisch psychotherapeut, gepensioneerd cursusleider en staflid van de InteractieAcademie, freelance medewerker bij Thoelen Trainingen Maastricht. Hij speelt bij de muziekgroep Broomsticks. E-mail: [email protected] satijn peter

Stafadviseur onderwijs bij Onderwijsstichting MOVARE te Kerkrade. E-mail: [email protected] van gossum patrick

Bachelor in de toegepaste psychologie, bachelor in het sociaal werk (maatschappelijk assistent) en systeemtheoretisch psychotherapeut. Hij werkt bij CGGZ Andante, Team volwassenen Berchem en is gedetacheerd naar Inloophuis De Steenhouwer van CAW De Terp. E-mail: [email protected] vermeire sabine

Psychotherapeut, orthopedagoog en opleider; staflid van de InteractieAcademie. E-mail: [email protected]



JG29 / 2011 / SB2 / personalia

 begin artikel