D VEREENIGING VOOR LOCALE BELANGEN NUMMER NOVEMBER - DECEMBER 1938

LOCALE TECHNIEK • INDISCH BOUWKUNDIG TIJDSCHRIFT • TECHNISCH ORGAAN V/D VEREENIGING VOOR LOCALE BELANGEN 7e

REDACTIE: R. Moeh. Enoch G. van Galen Last I r . T h o m a s Karsten J . C. de Keyzer Prof Dr. Ir C P . Mom J h r . Ir. C. Ortt Ir A Poldervaart I r . R E Kerkhoven Secretaris: Ir H. A Breuning, TjiliTvoengstraat 13, Bandoeng.

JAARGANG NUMMER

MEDEWERKERS : R. Abikoesno Ir A L H R Gerla Ir R Hei da G. Hendriks Ir J J Heyting Ir F M Razoux Schultz Dr F . J van Rijn Ir R. M Sarsito J. M H Timmermans I r . E . A Voorneman I r . H . Westbroek

NOVEMBER - DECEMBER 1938 Correspondent in Nederland: Ir A d r e s

voor

alle brieven en stukken betreffende Adres

voor advertenties:

J

A

Verhoef.

de Redactie en Administratie: Tjiliwoengstraat 13, Bandoeng.

Reclamebureau

,,Kolff"

Petjenongan 72, Batavia-(C).

UITGAVE: STICHTING ,,TECHNISCH T I J D S C H R I F T " Het blad verschijnt tweemaandelijks; de leden der Vereeniging voor Locale Belangen en van den Ned,-Indischen Architecten Kring ontvangen het gratis. Abonnement voor niet-leden f 6.— p . j . , losse n u m m e r s f 1.25 p . st. I N H O U D : Opmerkingen (De volkshuisvesting wreer aan de orde; De Indische Architectenorganisatie) — Licht en Architectuur — Hoogwaardig beton — Verbouwing gemeentelijke zweminrichting te Malang — Tawangmangoe — W a terverstrekking aan den ,,kleinen m a n " — Waterleidingtarieven en de Hygiene — Vergadering van den NIAK — Onze rondvraag over de Indische Architectenorganisatie — Het , , J u b i l e u m f o n d s " te Batavia — Van de boekentafel (,,Beter w o n e n " ) — Sociaal Technische Commissie — Uit de dagbladen (Inheemsche s t e m m e n over volkshuisvesting: het R a a d huis te Batavia) — Berichten,(Ontwerp Stadsvormingsordonnantie — Stedebouwrkundige'dag; De Ressorten en de K u n s t nijverheid) —^Octrooirubriek — Uit de tijdschriften.

Sprekend voorbeeld van bedenkelijke tüestanden op het gebied der volkshuisvesting. Tjonto begimana aniat boesoeknja keadaan tentang soal peromahan dari rakjat

145

De volkshuisvesting weer aan de orde *). Terwijl hier te lande op het gebied der volkshuisvesting van omstreeks 1915 tot 1930 vrij groote activiteit werd ontplooid, trad, aanvankelijk zeker ten gevolge van den ongunst der tijden, een stilstand in, waarop na het wijken der malaise geen hervatting meer is gevolgd. Voor hen, die met de volkshuisvesting te maken hebben, die eenigen kijk hebben op de huidige omstandigheden op dit gebied in onze steden, voor wie het wel duidelijk is, dat voor den Inheemschen middenstand geen voldoend aantal, wat bouw, situatie en huurprijs betreft geëigende, voor de vele groote gezinnen voldoend ruime, woningen aanwezig zijn en dat de massa der bevolking grootendeels bepaald slecht woont (de in dit nummer afgebeelde krotwoningen zijn enkele uit vele), voor diegenen staat het wel vast, dat in dezen stilstand niet mag worden berust. Vóór alles is noodig, dat de aangelegenheid de algemeene belangstelling verkrijgt, welke zij verdient. De publieke opinie zal de weder aanvatting van deze belangrijke sociale taak moeten stimuleeren. In de eerste plaats zal men zich van de bestaande toestanden en van Je wijze, waarop deze zich ontwikkelen, terdege op de hoogte moeten stellen. Men zal b.v. onder meer moeten weten of de aanbouw van nieuwe woningen wel gelijken tred houdt met den aanwas der bevolking en met de vereischte vervanging van in verval geraakte oude woningen. Bekend zal moeten worden, welk aandeel bij de woningvoorziening, ook in de steden, het eigen grond- en woningbezit heeft; hoe de voorziening in huurwoningen is en tegen welke prijzen; wat de omvang en de sociale beteekenis is van het verschijnsel van samenwonen. Dit verschijnsel spruit deels uit de adat voort (het inwonen b.v. van jonggehuwden bij hunne ouders) en is hier dan zeker geen ongezond verschijnsel, mits zulks niet plaats vindt in te kleine en ongeschikte woningen; deels treedt het op in eenigen vorm van ,,menoempang" (bij- of meewonen), soms van geheel vreemde „commensalen", of wordt het veroorzaakt door een vergaande onderverdeeling van huurhuizen, — en beide zijn vormen van exploitatie, die meest leiden tot schromelijke overvuUing van woningen, met de daaraan verbonden slechte gevolgen. Verder zal de toestand, waarin de woningen verkeeren onderzocht moeten worden, teneinde een inzicht te verkrijgen in het algemeene woonpeil. Een, nu bijna vijf-en-twintig jaar geleden te

Semarang door het toenmalige gemeenteraadslid Westerveld gemaakt begin aan een systematisch woningonderzoek, waarbij, hoe beperkt dit onderzoek ook slechts kon zijn, reeds tot een toenmaals te Semarang bestaand woningtekort van tenminste 800 woningen kon worden geconcludeerd, vond, voor zoover bekend, elders geen navolging. Wij verkeeren hier thans in omstandigheden, die wel overeenkomst vertoonen met die, welke in het einde der vorige eeuw in Nederland bestonden, toen men de noodzaak van verbetering der volkshuisvesting inziende, tot de ontdekking kwam, hoe weinig men eigenlijk van de heerschende toestanden op dat gebied afwist en hoe noodig hef was zich terdege te oriënteeren om tot het beramen van maatregelen ter verbetering te geraken. **) In de tweede plaats zal men moeten nagaan, welke de oorzaken van de geconstateerde toestanden zijn. Zoo kan de overvulling van woningen een gevolg zijn van gebrek aan bouwgrond of van onjuiste en te zware eischen in de bouwverordening, waardoor het bouwen te duur en daardoor tegengehouden wordt. Het gebrek aan bouwgrond zal meestal wel een gevolg zijn van niet op de juiste wijze geleide stadsvorming, waarvan meestal een sterke verdichting der bevolking in de kampongs een gevolg is, dat bij de daar gebruikelijke primitieve bouwwijze en gebrek aan voldoende hygiënische voorzieningen tot bepaald ontoelaatbare toestanden aanleiding geeft. Eenmaal beschikkend over het noodige statistische materiaal, is het zeer gewenscht dit op een wijze, waardoor het ook voor den sociaal voelenden leek begrijpelijk is, onder de algemeene aandacht te brengen. Verder moet dit materiaal geregeld bijgehouden worden: de (iemeenten moeten, zooals te Semarang en elders reeds het geval is, een woningstatistiek bezitten. Maar daarmede is men er nog niet: de woningstatistiek dient ook te worden aangewend voor het doel, waarvoor zij wordt aangelegd: de verbetering der volkshuisvesting. De gemeenten zullen moeten zorgen voor beschikbaarstelling van, wat ligging, prijs en rechtsvorm betreft, voor de bevolking geëigende bouwterreinen, bevordering eener juiste en goedkoope materiaalvoorziening en credietverleening, enz. Verder zal een goede bouwwijze moeten worden bevorderd door een op bouw van bevolkingkampongwoningen gericht ambachtsonderwij's en door passende bouwvoorschriften, terwijl ook de gemeentelijke woningbouw als voorbeeld en aanvulling moet worden voortgezet en verder ontwikkeld. Verder moet ter bewaking van het woonpeil een woningtoezicht aanwezig zijn, dat thans nog bij de meeste Gemeenten in het geheel niet, bij enkelen slechts in naam bestaat. Er is hier dus op het gebied der volkshuisvesting nog zeer veel te doen en hoe langer wordt

*) Zie in dit nummer onder de rubriek Uit de tijdschriften: ,,iDe volkshuisvesting mede in verband met de stadsvorming".

**) Zie de bespreking van het gedenkboek „Beter wonen" onder de rubriek Van de boekentafel in dit nummer.

OPMERKINGEN

146

In dezen toestand worden veelvtildif,' woninjjen in de stadskampoeiiijs aanifetroffen. Niet alleen de houwvalliKlieid valt op, maar ook het totaal gehrek aan behoorlijke voorzieningen voor toetredina; van lucht en licht, de veel te {{eringe bonwhoofjte en de sjroote brandbaarheid der materialen, waarmede deze woningen zijn gebouwd. Waar buitendien deze woningen meestal in de dicht bevolkte kampoengs onzer groote steden zeer nauw op elkaar staan, moet het wel duidelijk zijn, dat èn in sociaal èn in hygiënisch opzicht, alsmede wat de algemeene veiligheid betreft, een dergelijke huisvesting als een ernstige noodtoestand dient te worden aangemerkt, welke onder de algemeene aandacht behoort te worden gebracht en waarin dringend verbetering noodig is. Demekian roepa romah dari rakjat jaiig sering kali ditemoekan dalam kampoeng^ di kota besar. Tak sahadja romah matjam ini koerang koeatnja, akan tetapi tentang keperloean kesehatan, mitsalnia hal dapatnja hawa dan penerangan sama sekali tak diperloekan dan romah demekian djoega gampang terbakarnja. Maka kita insaf bahoea keadaan demekian tidak pantas misih ditemoekan di dalam kota, hoebaja-hoebaja djika kampoeng amat tetal adanja.

uitgesteld hier mede voortgang te mai<en, hoe verder men achterop raai
Het is ongetwijfeld zeer toe te juichen dat deze rondvraag niet alleen van verschillende zijden is beantwoord, maar ook aanleiding is geweest, — immers de bedoeling ervan is daardoor zeer tot haar recht gekomen —, tot een behandeling in een door den Nederlandsch-Indischen Architecten Kring gehouden vergadering, waarbij ook eenige niet-leden als gast aanwezig waren en er dus ook voor de buitenwacht gelegenheid was haar meening te uiten. Behalve een overzicht van de op de gestelde vragen ontvangen — reeds gepubliceerde — antu'oorden, is elders in dit nummer biz.: 172 e.v.) mededeeling gedaan van de principieele voorstellen waartoe vorengenoemde N. I. A. K.-vergadering besloot, en die ons niet slechts voor de ontwikkeling dier organisatie, doch ook voor de bouwwereld in het algemeen van groot belang lijken. Het is daarbij een goed teeken voor de heerschende eensgezindheid dat deze voorstellen vrijwel geheel overeenstemmen met de meeningen, welke in de meerderheid van de op de verschillende vragen ontvangen antwoorden tot uiting zijn gekomen. Met handhaving van het principe, dat in den N. I. A. K. plaats is voor alle bonafide en deskundige beoefenaren der bouwkunst, welk principe vrijwel algemeen in vakkringen erkenning bleek te vinden, houden de aanvaarde voorstellen voornamelijk in: een streven om door versteviging van een goeden en objectieven maatstaf voor de leden, gepaard aan een eerecode, te komen tot een meer doelbewuste organisatie; het bindend voorschrijven voor elk lid van het voeren van de aanduiding ,,Arch. N. I. A. K." achter den naam. Wat de eerecode betreft, hopen wij, dat bij de nadere uitwerking daarvan, welke aan een uit de N. I. A. K.-leden te benoemen commissie zal worden toevertrouwd, naast de rechtschapenheid in de eigenlijke vakbeoefening mee voorop zal staan de eisch, dat ieder lid zich verbindt zijn positie tegenover zijn relaties onverbloemd te doen blijken zoodat het aan elke relatie bekend is of zij met een ambtenaar-architect, een adviseerend architect, een architect-aannemer of een architect die tevens grondmakelaar of -handelaar of i.d.g. is, te maken heeft. Het zuiver vaststellen van ieders positie en het naar buiten doen blijken daarvan zullen ongetwijfeld bijdragen tot het verkrijgen van betere toestanden op het gebied van het bouwbedrijf hier te lande. Het is zeer te wenschen, dat door het welslagen en in practijk brengen van de genoemde voorstellen, de N. I. A. K. nog meer algemeene beteekenis zal krijgen, en een beter begrip bij het publiek zal ontstaan t.a.v. de positie der architecten als de eigenlijke leiders der bouwwerken, zoowel in idëeel-kunstzinnigen als in practisch-technischen zin. 147

F;^'. /. Het verkrijgen van hoogere verliclitingssterkten — zoozeer gewenscht om het oog te sparen en een goeden werklust, vooral voor intellectiieelen arbeid, te bevorderen — is niet wel mogelijk gebleken door toepassnig van direct-lichtgevende armaturen; de oppervlaktehelderheid der lichtbron werd namelijk te groot en daardoor ontstaat verblinding. Men kan hieraan wel eenigszins tegemoet komen door toepassing van zeer veel óf zeer groote en leelijke armaturen, maar men bereikt dan meestal slechts — zooals deze afbeelding aangeeft — een compromis-oplossing, die slechts gedeeltelijk kan bevredigen, Boeat menambah penerangan lampoe bisa memakai tebeng jang biasa. Akan tetapi tebeng deinekian beloem dapat membikin penerangan jang sempoerna.

LICHT EN ARCHITECTUUR. Bij een beschouwing i ) , onlangs door den architect Ir. H. T. Zwiers gehouden voor de Beton-vereeniging in Holland ter verdediging van zijn door de Afdeeling der Bouwkunde der Technische Hoogeschool bekroonde schriftuur, zeide hij o.a.: ,,Het is een dwaling onder die bouwmiddelen alleen de materie te verstaan. Want het bouwwerk behoeft, om voor ons waarneembaar te zijn èn de materie èn het licht. En zoo zijn de bouwmiddelen niet alleen de materie en de deelen van de materie: de materialen, maar ook het licht en de deelen van het licht: de kleur". )

148

„De Ingenieur" van 1 Juli 1938.

Het merkwaardige van dit laatstgenoemd bouwmiddel is, dat het sterk variabel kan zijn. Bij de dagverlichting bijvoorbeeld heeft men het eene oogenblik zonneschijn en dus sterke, directe, gerichte verlichting en even later onderschept een wolk het directe zonnelicht, waardoor het licht bijna volledig diffuus en schaduwloos wordt. De vlakverdeeling van een gebouw zal hierdoor schijnbaar veranderen. Uitspringende deelen zullen wegvallen: het zal aan diepte verliezen. Of dit een voor- dan wel nadeel is, hangt geheel van den bouwtrant af. Het is zeer goed mogelijk, dat een gebouw onder diffuus licht harmonisch is, doch onder gericht licht druk en schreeuwend. Ir. Kalff heeft indertijd -) gewezen op den merkwaardigen samenhang, die er bestaat tusschen de architectuur van een bepaalde landstreek en de daar ter plaatse ,,normale" verlichting. Dit probleem, de samenhang van licht en architectuur, is in de latere jaren steeds meer op den voorgrond gekomen, vooral bij interieurs. De kunstmatige verlichting met gloei- en andere electrische lampen bracht geheel nieuwe mogelijkheden en moeilijkheden met zich mede. Mogelijkheden, doordat de moderne lichtbron geheel willekeurig overal aan te brengen is in elke gewenschte sterkte en kleur. Moeilijkheden, doordat men feitelijk nooit een bepaalde studie had gemaakt van de toepassing van kunstlicht. De oppervlaktehelderheid van de gloeilamp bijvoorbeeld, d.i. de lichtsterkte per eenheid van zichtbaar lichtgevend oppervlak in een bepaalde richting, bleek een schadelijke en onaangename werking op het netvlies van het oog te hebben, de z.g.n. verblinding. Om deze moeilijkheid, die wel de belangrijkste was, op te lossen zijn twee wegen ingeslagen, die op een verschillend principe berusten. In de eerste plaats onttrok men de lichtbron zooveel mogelijk aan directe zichtbaarheid door haar af te schermen met een al of niet lichtdoorlatend vlak. Dit was de geboorte van het armatuur, in zijn elementairen vorm de lam^pekap. Voorts bleek een tweede mogelijkheid te bestaan door het licht over een groote oppervlakte te verdeelen, waarbij men de lichtbron plaatste in een gesloten samenstel van lichtdoorlatende vlakken. Uit deze combinatie is het moderne armatuur voortgekomen, dat men naar de wijze waarop het licht verdeeld wordt onderscheidt in: directe armaturen, die het licht uitsluitend naar' beneden werpen, semi-directe armaturen, die ook een gering deel naar boven richten, diffusoren, die in hoofdzaak naar alle zijden evenveel licht geven en dus uitsluitend de oppervlaktehelderheid beperken, semi-indirecte armaturen, die grootendeels licht naar boven geven, indirecte armaturen, die uitsluitend het licht naar boven werpen. Vanwaar deze wonderlijke methode om het licht, dat men beneden noodig heeft, eerst naar boven te richten? 2)

„Philips Technisch Tijdschrift" van Januari 1937.

mm

^

f„

•

'•
~**«ff!-S^^

^ ^ - J ^ b t e w w%l^^0' m*^ Fig. 2. Het bezwaar, genoemd in het onderschrift bij tig. 1, kan worden weggenomen door indirecte verlichting van het plafond. Deze wijze van indirecte verlichting is zeer rustig en gelijkmatig. Het eenige wat volgens deze afbeelding nog te wenschen overlaat zijn de zwartlijkende armaturen. Boeat menambah terangnja peneiangan lampoe dapat diatoer djoega dengan pjan (plapon) jang tersedia seperti reflektor. Dengan atoeran ini djatoehnja penerangan lehih enak rasanja dan pada jang digambar no. 1.

Zij ontstond uit de behoefte aan meer licht! De physicus Prof. Dr. C. Zwikker merkt over dit verschijnsel het volgende op ' ) : ,,De werkelijk gebruikte verlichtingssterkten liggen tussschen de beide polen van minimale en icieale in. Hierbij valt in de historische ontwikkeling een tendentie waar te nemen, om de verlichtingssterkte steeds grooter te maken. Deze tendentie komt vooral voort uit humanitaire overwegingen, echter ook gedeeltelijk uit economische (zie volgende paragraaf). De humanitaire overwegingen bestaan hierin, dat men de bij geringe verlichtingssterkte spoedig optredende vermoeidheid, eerst alleen van het oog, daarna van den geest en den geheelen mensch, wil voorkomen. Grootere verlichtingssterkte spaart het oog en bevordert een goed humeur en een goeden werklust. Het groot aantal oogdefecten, dat de nu levende volwassen generatie vertoont, moet voor een deel daaraan worden toegeschreven, dat de verlichtingssterkte geen tred heeft gehouden met het toenemen van den omvang van den intellectueelen arbeid". ,,Zooals reeds gezegd, bestaan er ook economische redenen om de verlichtingssterkte niet op een minimum te laten. Door de verminderde vermoei^) ,,Beknopte verlichtingsleer" door Dr. C. Zwikker, Hoogleeraar aan de Technische Hoogeschool te Delft.

ing, den grooteren arbeidslust en de grootere zichtbaarheid, zal namelijk de arbeidsprestatie toenemen en dit is in getallen uit te drukken". Het bleek niet wel mogelijk om deze hoogere verlichtingssterkten op de ouderwetsche wijze te bereiken met direct-lichtgevende armaturen, doordat de oppervlaktehelderheid der lichtbron toch te groot werd. Men zou daardoor óf zeer veel armaturen of zeer groote en leelijke armaturen moeten gebruiken, hetgeen meestal tot compromisoplossingen leidt die slechts gedeeltelijk bevredigen (fig- 1). Door indirecte verlichting van het plafond werd dit bezwaar weggenomen. Het oppervlak daarvan was zoo groot, dat men voorloopig niet aan de verblindingsgrens toe was - ) . De aldus verkregen indirecte verlichting is zeer rustig en gelijkmatig, zoodat zij inderdaad niets te wenschen overlaat, op de zwartlijkende armaturen na (fig. 2). Aan dit bezwaar is tegemoet te komen door het gebruik van semi-indirecte armaturen, die ook nog -) Men kan, globaal gesproken, op deze wijze gaan tot een verlichtingssterkte van ± 300 lux. In Amerika waar men de economie van goede verlichting het eerst ingezien heeft, is thans echter 501) a 600 lux geen uitzondering meer, zelfs niet voor groote warenhuizen. Men heeft hier ingewikkelde combinaties van directe en indirecte verlichting voor moeten toepassen. In Indië, waar 40 lux reeds veel wordt gevonden, is men daar voorloopig nog niet aan toe!

149

i

5

Fifi. 3. Ann bij het fig. 2 genoemde bezwaar, de zwart lijkende armaturen — kan worden tegemoet gekomen door gebiiiik van semi-indirecte armaturen, die ook nog eenig licht naar beneden werpen. Voor de verlichtmg van het hierbij afgebeelde lokaal ziin glazen amaturen gebruikt, die aan de bovenzijde gematteerd en aan de onderzijde geopahseerd zijn. Zij lijken uiterlijk op diffusoren, zooals in fig. 1 gebruikt. Disini ada tjonto dan lampoe-lampoe jang memakai tebeng dan glas jang poetih-boerek. Demekian penerangan bisa terdjadi enak pojla, lehih bagoe.s dan gambar no. 2.

eenig licht naar beneden zenden. Dit i
glazen platen overdag leelijk zijn èn door hun omvang èn door hun vuil-witte kleur. Slechts indien het daglicht vanuit dezelfde richting invalt, dus zich een vensteropening eveneens achter het glas bevindt, heeft deze constructie voordeden. Men kan op deze wijze dag- en kunstlicht op dezelfde wijze doen invallen. In fig. 4 is een dergelijke constructie afgebeeld, waarbij de kunstverlichting door diepstralers plaats heeft, die boven het opaalglazen bovenlicht zijn geplaatst. In dit verband zij gewezen op het thermoluxglas, dat uit twee glaslagen bestaat met glaswo! er tusschen. Niet alleen zijn de lichttechnische eigenschappen hiervan goed en is het effect aardig, maar bovendien is het een goede warmte-isolator, hetgeen voor Indië ongetwijfeld van belang is! Indirecte verlichting der vlakken vanuit z.g.n. lichtkoven, die geen andere rol spelen dan de lichtbron verbergen, is echter een methode, die een veel grootere vlucht genomen heeft. Door deze laatste oplossing kan men wel zeggen, dat het verlichtingsprobleem volledig en bevredigend opgelost is. Zij opent den architect geheel nieuwe mogelijkheden, doch stelt hem tevens voor technische vraagstukken, die op een ander terrein liggen.

Fiir. 4 Een jjeheel andere wijze van verlichtinij wordt verkregen door de lichtbron achter Irchtdiffiiseerende platen aan te brengen. Ten einde te voorkomen, dat de glazen platen overdag een leelijken indruk maken, is het het beste dat het daglicht door dezelfde glasvlakte, waardoor 's avonds het kunstlicht zijn stralen werpt, toetreedt. In de hierbij afgebeelde bank'hal valt dag- en kunstlicht op dezelfde wijze van boven in. Van warmte-isoleerende glassoorten, zooals thermoluxglas, kan hierbij uitstekend gebruikt gemaakt worden. Ada model tebeng djoega jang paling bagoes boeat membikm Bagimana terdjadinja penerangan itoe dapat diliat di gambar ini.

Het is 0111 deze reden, dat zich in diverse landen een nieuw beroep ontwikkeld heeft, namelijk dat van ,,ingénieur de l'éclairage" in Frankrijk, ,,Licht-Ingenieur" in Duitschland, ,,illuminating engineer" in Engeland en Amerika. Het arbeidsterrein bestrijkt in hoofdzaak drie gedeelten: de architectuur, de techniek, de physiologic. De architectuur geeft de idee, de techniek de middelen om deze naar voren te brengen, de physiologic de eischen voor goede zichtbaarheid. Dit is dus een uitgebreid terrein, dat nog vrij nieuw is. In dit verband zij de Parijsche Tentoonstelling 1937 genoemd, waar het licht een belangrijke, zoo niet overheerschende rol heeft gespeeld. Het is uiteraard de architectuur, die moet aangeven welke vlakken moeten lichten en welke kleuren gebruikt zullen worden, omdat ze in overeenstemming moeten zijn met het geheel. Daarbij zijn o.a. de volgende feiten in het oog te houden: Men gebruike lichte kleuren voor het geheele interieur. Alleen dan zijn hinderlijke contrasten tusschen licht en donker afdoende te vermijden. Men verdeele de licht-vlakken zooveel mogelijk gelijkmatig over de ruimte, doch met een zekere climax of richting (fig. 5).

teroetanianja

penerangan lanipoe.

Een geheel egaal verlicht plafond is tamelijk doodsch (fig. 6). Soms kunnen een of meer lichtornamenten als concentratiepunten heel prettig aandoen (fig. 7 ) ; zij dienen hier niet zoo zeer als lichtbron dan wel als decoratie. Men beschouwe vooral tijdig de technische mogelijkheid van hetgeen men zich gedacht had. Wil men bijvoorbeeld een egaal verlicht vlak hebben, dan is dit vaak zeer te vergemakkelijken door een bepaalden vorm en koofafstand. Meestal moeten puntvormige lichtbronnen, gloeilampen, toegepast worden, waardoor het gevaar van vlekkerig licht bestaat. Door een juiste montage is dit geheel te vermijden. Het gebruik van gekleurd licht kan zeer bijzondere effecten teweeg brengen. Rood is een actieve, warme kleur die sterk spreekt en een drukken indruk geeft. Blauw is passief, koel en geeft een impressie van ruimte. Een indirect verlicht zachtblauw plafond kan zeer fraai zijn. Het verdient echter meestal aanbeveling om, in verband met de kleurweergave van de menschelijke huid, voor aanvullende andere kleuren te zorgen, bijvoorbeeld crème. 151

I'io 5. Dc' klciircii, en de wijze waarop deze door de verliehtins spreken, spelen in de arcliitecttiur een ijroote rol. Lielite kleuren voor liet sjelieele interieur voldoen over het algemeen het best omdat zich dan hmderlijke contrasten tusschen licht en donker vrijwel niet zullen voordoen. Zoo gelijkmatig mogelijke verdeeling der lichtvlakken is uit lichttechnisch oogpunt aan te bevelen, maar een zekere climax of richting mag daarbij zeker wel spreken, zooals deze afbeelding aangeeft. De overdwarsche bogen accentueeren den korten bouw van deze, voornamelijk als bioscoop gebruikte, theaterzaal. Zoowel om acoustische als aesthetische redenen heeft men het pijpela-achtige van vele bioscopen hier willen vermijden. Oentoek architectuur warna-warna jang dipakai boeat tembok dan lain sebagainja haroes teratoer djoega jang selaras dengan penerangan lampoe jang pada malemnja akan dipakainja. Teroetama djika warna-warna tak toea akan tetapi dibikin moeda. Begitoe terliatnja pada malamnja nanti dapat amat bagoes.

Ook de kleuren rood en groen geven samen een zacht wit licht. In een warm klimaat zijn de koele kleuren lichtblauw en lichtgroen niet zonder reëele beteekenis en verdienen zij ongetwijfeld meer aandacht. Men arrangeere zijn licht-vlakken in eiken vorm, van strakke en statige tot de meest grillige toe. Men vergete echter nimmer dat het eindresultaat van de verliching goede zichtbaarheid moet zijn, evenals goede bewoonbaarheid dit voor het gebouw in zijn geheel is. Helaas is deze goede zichtbaarheid gebonden aan vele klemmende eischen wat betreft: verlichtingssterkte, lichtrichting, contrast, oppervlaktehelderheid, kleur, enz.

152

Het is in een kort bestek onmogelijk om dieper in te gaan op de vele aspecten der moderne verlichtingskunde. Elk ontwerp eischt betrekkelijk veel zorg, tijd en moeite door de veelzijdigheid van het probleem. Met dit artikel is getracht hierop een kijkje te geven. Moge het daarin geslaagd zijn.

Ir. W. J. vort

Hoogenhuyze

(Ing. bij de N.V. Algemeene Nederlandsch-Indische Electriciteit Mij.)

»

—

St

Fig. 6. In tegenstelling tot de wijze van veriiclnting volgens fig 5 maakt de gelieel egale plafondverlichting van de hierbij afgebeelde filmtheater-zaal een tamelijk doodschen indruk. Dismi memberi tjonto penerangan jang terliatnja tak begitoe bergerak seperti di gambar no. 5

Fig. 7. Zooals deze afbeelding aantoont kunnen een of meer lichtornamenten als concentratiepunten een welkome aanvulling vormen van een indirecte vrijwel egale plafondverlichting. Peihiasan lampoe itoe dapat menambah bagoesnja penerangan djoega, djika teratoei dengan laras.

153

HAL PENERANGAN DAN ARCHITECTUUR. Baiji daia oepaja oentoek pLiiibannjoen arLhitettuiii, hal ptnibeiian pentraniian potn aniat pentinsjnja Soeatüe peinbanijüLnan baikpotn dan soeatoe romah jaiig stdeiliana niaoepotn pembansjoenan boeat kantoi bioscü()| disb akan tida dapat sempoerna keindahanja, ujiKa hal dapatnja ptntran^an dalani sjcdonij itoe tak dioctamakanja Dan iiiana asalnja pciitiangan'^ Boekan sadia dan mata-han tttapi djika pada tempo malani dan lampoe diocga Masinq;- peneransjan itoe bisa terdapat dena;an beihat;ai-ba<>ai keadaan Penerann;an dan mata-han mitsaliija, akan bisa niendjadi lain djika lanijit sedana; beiawan ataii djika langit baroe amat terangnja Otntoek pengliatan oiang masnig- keadaan demikian akan berlainan djo^ga Ujika mata-han amat terang, i kan teiang terliatnja senioea bajang-bajang dan apa jang ttiada Djika langit beiawan tak ada bajangbajang itoe Dtmekian itoe membedakan djoega niasin"penghatan aiLhitcctiiui Banjak bangoenan jang baik

atau boesoek ktrena arLhitectiiiiinja djika diliat sedang dapat penerangan jang betocl atau sedang tak dapat peneiangan jang betoel Hotbaia-hoebaja bagi kesehatanja mata orang, akan peiloe djika penerangan lampoe itot dipeihatikanja Kita semoea soedah meiasakan pajahnja sedang kita kerdia pada tempo malam djika peneiangan lampoe tida tjoekoep terang Hal teiangnja sinar lampoj itoe tida sadia soeatoe soal dan besar atau ketjilnja ,,Watt akan tetapi djoega dan modelnja perkakas lampoe jang dipakai Kap lampoe itoe amat penting boeat mengatoei djalanj? penerangan Jang teroetama djika penerangan dapat beisinar rata dan terang dan tak mengadakan bajang-bajang üentotk keperloean im soedah dapat daja-oepaja dengan nieniakai beibagai matjam kap lam poe, seperti jang lebih djaoeh diterangkan dalam kalangan ini dalam bahasa ülanda dan dengan gambaigambainja

HOOGWAARDIG BETOND Ondei dezen veizamelnaam wordt m ,,De Ingenieui in Ned-Indie van October 1938 door Il A M Haas het veld van toepassing besproken van beton, waarin hoogere spanningen dan normaal voorgeschreven, mogen worden toegepast BIJ het streven om de overspanningen grooter te maken, zoowel van liggers als van boogbruggen, blijkt dat ei een grens gesteld wordt dooi de maximum toelaatbaie matenaalspanning Naarmate de spanwijdte giootei wordt, zal het eigen gewicht van de constructie een steeds grootere rol gaan spelen, tot men bij een zekere overspanning niet meer verdei kan Men kan door uitsparingen, vermindering van het gewicht nog wel iets bereiken, maar er komt een punt — dat vrij gemakkelijk theoretisch is te berekenen —, dat men zoowel TOor balk- als boogbrug beperkt is door de toelaatbare spanningen, zooals in onze betonvooischriften bepaald Dit komt goed tot uiting bij boogbiuggen, waar de matenaalspanning voornamelijk bepaald woidt door het eigen gewicht van den boog en waaibij giootere overspanningen werden beieikt door verhooging van de toelaatbare drukspanning in het beton Beperking van constructiehoogte en matei laaldikte IS een andeie vooiwaarde voor toepassing van dit beton Als voorbeeld kunnen genoemd worden balconliggers in bioscopen, de kolommen in de begane grondruimte van hoogbouw (meei-verdiepingsbouw), waarbij immers de kolommen naar beneden toe steeds zwaarder van afmetingen worden en daaidoor in de onderste verdiepingen groote beperkingen worden vooi het gezicht en het verkeer Dikwijls IS het een piiinaire eisch om het eigen gewicht van beton te verminderen, opdat toepassing van het materiaal mogelijk zij Het gaat er dan om, dat dezelfde klachten en momenten kunnen wolden opgenomen met belangrijk mindei materiaal Van ons vei mogen om ook het gewicht te verminderen, hangt het af of beton op plaatsen kan wordt n toegepast, waar het tot nog toe geen 154

burgei recht verkiegen had Deze eisch treedt naar voren VOOI palen, masten, platen en is een kwestie van gewicht, dat moet worden bepeikt, om het vervoer mogelijk te doen zijn Dit is ook het gebied van de ,,Betonwaren" kozijnen, lateien, balken, feitelijk alle mogelijke eenheden van beton die door hun gei mg gewicht en de gioote sterkt»' vervoerd kunnen worden en tei plaatse gesteld of aan elkaar veibonden (zie fig 5 ^n 6) Veivolgens behandelt de schrijvei de wijzen, waai op hoogwaardigheid van beton kan woiden bereikt Dit kan geschieden a) door de kwaliteit van de samenstellende deelen te verbeteren, b) door de relatie tusschen de samenstellende deelen te vei volmaken Voor Indie is de opgave genoemd onder a) van belang, omdat de toeslag-materialen minderwaaidig zijn vei geleken bij de algemeen gebiuikelijke m Nederland Zand en gunt vallen beneden de norm, die wij in Nederland gewoon zijn Hoewel ei in Indie vindplaatsen zijn van heel goed zand, IS het in het algemeen minderwaaidig wat betreft drukvastheid, scheipte en soms ook giadeeiing, terwijl het grint soms poieus is en dikwijls zachte en poreuze deelen bevat De opgave onder b) gesteld, wordt nadei behandeld Uitgegaan woidt van de definitie van beton zooals die in de GBVNI voorkomt, en woidt gewezen op het groote belang om de hoeveelheden mengwater te beperken Aan de hand van een giafiek wordt het verband geillustreeid tusschen de drukvastheid en de water-cementfactor De watercementfactor geeft de verhouding tusschen watei en cement, en naarmate dit quotient kleinei is, zal de diukvastheid grooter zijn Kwalitatief goed beton kan dus verkiegen worden door de hoeveelheid water voor te schiijven en hieraan op de bouwplaats de hand te houden De vochtigheids) Voor de hierbii gevoegde afbeeldingen zijn de cliches welwillend m bruikleen afgestaan dooi de Redactie van „De Ingenieur m Ned-indic'

Fii;. 1. Vervaardiijiii.u; van een tnibetonmast in ijzeren bekisting en met uitwendige trilling. Bij deze methode wordt de energie-afgifte gedempt door liet medium dei bekisting. Door de afstand der trillers kleiner te maken en de intensiteit der triller te vergrooten, wordt het euvel van gnntnesten, waarvan men in het begin der toepassing dezer methode last had, voorkomen.

/'(i'. 2. Sehoktafel met houten paalkist. Het geheele te vervaardigen voorwerp wordt opgeheven en aan een plotselingen vrijen val over geringe hoogte (8 tot 25 mm) circa 180 keer per minuut bloot gesteld. Het voordeel is de unilorme behandeling die elk deeltje ondervindt: hetzelfde gewicht en dezelfde vrije val. De schoktechniek wordt door een Nederlandsch patent beschermd.

Atoeran membikin ,,trilbeton", jang ditjitak dengan besi. Perkakas jang dapat membanting-banting tjampoeran bjton itoe, ditempelkan diloear tjitakan.

Perkakas medja boeat mentjitak ,,schokbeton". Dismi tjitakan jang teiisi tjampoeran beton dibanting-bantingkan diatas medja itoe dengan djalan mesiii.

graad van het te verwerken zand en grint spelen hier een rol. Door het meten van de „slump" op de bouwplaats is een inzicht te krijgen in de watercementfactor van het beton. Onder „slump" wordt verstaan de zetniaat, welke wordt gemeten door een weinig van het te verwerken beton in een ijzeren kegelmantel te stampen, daarna dezen kegelmantel te lossen en te meten hoeveel het beton t.o.v. den bovenkant van den oorspronkelijken kegel is gezet. Beton met een lage water-cementfactor, d.i. beton dat zeer weinig water bevat, is normaal onverwerkbaar. Het vloeit niet in de bekisting; het is eon stug materiaal. Door dit beton te schokken of te trillen wordt het verwerkbaar en is tevens een hoogwaardig materiaal ontstaan. Dit geschiedt door toepassing van mechanische middelen. Anders gezegd, gaat het erom het overtollige water en de lucht uit het beton te verdrijven. Dit houdt tevens in dat het materiaal grooter dichtheid verkrijgt. Het ideaal is om 0^/r holle ruimte te verkrijgen. Uitvoerig worden de tril- en schokmethoden besproken. De tril- of vibratiemethode is feitelijk een voortbouwen op de primitieve middelen, waarmede getracht wordt de bekisting goed vol en zat te krijgen. Dit geschiedt door kloppen er tegenaan, roeren en prikken in het beton. In Indië genoemd ,,Rotjokken". Door middel van de vibratie komt het beton in trilling; de grintdeelen geraken in suspensie in de mortelbrei, zij schikken zich en de deeltjes voegen zich naar elkaar. Vibratie kan geschieden electrisch of pneumatisch. Vibratie geschiedt met groote frequentie en kleine amplitude: minstens 4.000 trillingen/min. en een amplitude van den

vibrateur van enkele cm. Men kent verschillende werkwijzen: 1) Uitwendige trilling. Dit geschiedt door het bevestigen /an de trillers tegen de bekisting aan (zie fig. i ) . Deze vorm is het meest algemeen van toepassing, doch is tenslotte het minst effectief. De energie-afgifte wordt gedempt door het medium der bekisting. 2) Inwendige trilling. Deze geschiedt door middel van vibrateurs, die in het beton gaan (zie fig. 7). Ze hebben een torpedo-achtigen vorm en worden in het beton langzaam op en neer bewogen. Ze zijn zeer effectief en gemakkelijk verplaatsbaar. 3) Op'pervlaktetrilling. Dit geschiedt door het bevestigen van een of meer trillers, zooals voor de uitwendige trilling beschreven, aan een planchet, dat op het beton wordt voortbewogen. Deze methode is goed bruikbaar voor vloeren en betonwegen. Bij de schokmethode wordt voor de verkrijging van het innig verband van de deeltjes gebruik gemaakt van de zwaartekracht als richtende kracht. Het geheele voorwerp wordt opgeheven en ondervindt dan een plotselingen vrijen val over geringe hoogte. Dit geschiedt door het geheele werkstuk deze beweging te doen maken. De voortdurende herhaling hiervan heeft ongeveer dezelfde gevolgen als vibratie. Er treedt weer een ordening en in-elkaar-passen der deeltjes op. Schokbeton is gebonden aan een werkplaats (fig. 2), waar het vervaardigd wordt. De schoktafel eischt een zware fundeering om den stoot tot stand te kunnen brengen. De tafel zelf, waarop het te maken voorwerp met klemmen moet worden vastgemaakt, rust door middel van rollen op een aantal keeprollen, die door een langs-as met wormwiel-overbrenging worden bediend. 155

/•7^'. 3. Masten van lioogwaardiK hcton in liet stadsnet te Semaranfi', Deze palen zijn van trilbeton. De Anieni zoeht voor de vervanijin.t; van hare ijzeren Mannesniannniasten een ander duurzaam materiaal. Tianij lestrik dari Anieni di Semarany janij; terbikin dari trilbeton.

/•'/.t;'. 4. Masten van liooijwaardi.i; beton in de lioo.yspannintislijn i.Vlajjelan.tj Farakan. Deze palen zijn üirootendeels van schokbeton; ze zijn lanij •) m en hebben aan den voet een doorsnede van 20 x 20 cm- en aan den top van 14 X 14 cm-. Tianjj lestrik dari beton jany; dipakai di .'Vla,ü;elant,'- Parakan. Tiang tinf^'ginja O m.

J

Fig. 5. Diverse voorbeelden van betonmasten. Zooals men ziet, zijn ze ook voor straatlantaarns fjeschikt. Er zal echter naar een mooiere vorm moeten worden gezocht.

Fi<>. 6. Kozijn van hoogwaardig beton. Een voorbeeld van fabriekmatig vervaardigd bouw-onderdeel, dienstig voor genormaliseerde massabouw. Kozijn dari trilbeton.

Tiang dari trilbeton boeat berbagai-bagai keperloean, seperti tiang lestrik, dan tiang lentera.

156

De centrale vervaardiging heeft voor- en nadeelen. Zij heeft het groote voordeel van de zorg, die besteed l
Fi^. 7. Vervaardiging van een kolom met inwendige vibratie met behulp van vihrateurs, die in de beton gaan. De vibrateurs die zeer effectief en gemal
Trilbeton is niet aan één plaats gebonden en komt naar het werk toe. Het is daarom in het algemeen op zijn plaats voor het vervaardigen van beton met hoogwaardige eigenschappen op de bouwplaats. Waar een betonmolen kan komen, kan ook een compressor worden gebracht en de geheele uitrusting van een trilinstallatie bestaat uit een compressor, een aantal trillers en een gelijk aantal rubberslangen. Uitvoerig worden enkele toepassingen behandeld. Een groote plaats is daarbij ingeruimd aan de betonmasten voor de hoogspanningslijnen Magelang—Parakan en Siman—Djombang, waarvan hierbij enkele foto's. Het gaat hierbij om betonmasten van 10 m. lengte, vierkant in doorsnede, beneden 20 X 20 cm^ en boven 13 X 13 cm-'. De masten van 11 m. lengte zijn achthoekig van doorsnede (zie fig. 3 en 4).

BETON JANG PALING KOEAT. Oleh Ir. A. .M. Haas dioeraikanja dalani ,,De Ingenieur van Nederlandsch-lndié" tentang bagimana beton itoe dapat dibikinja lebih koeat daripada biasa iBekakas beton jang koeat akan amat goenanja boeat membikin konstruktie jang loeas oekoeranja, seperti djembatan jang amat pandjang atau tiang^ jang amat tinggi. Djika oekoeran- ini ada amat besarnja telah terdapat keberatan dan ,,eigen gewicht". Kerena ini ,,spanning" dari

beton keliwat anggaran jang soedah ditadbirkan dalani ondang^ tentang gew. beton (üBVNI) ,,Schokbeton" atau ,,trilbeton" jang diterangkan oleh Ir. Haas itoe, akan dapat tahan spanning jang demikian kliwat besarnja. Dalam gambar^ jang terlampir di oeraian ini dapat terliat bagimana tjara membikinja schokbeton atau trilbeton itoe.

VERBOUWING GEMEENTELIJKE ZWEMINRICHTING TE MALANG. „Duizendvoudig krijgt de burgerij het geld in de uitbreiding en verbetering van liet bad gestol<en, terug in liaar belangrijkste deel — de jeugd — die de toekomst is". (Gouverneur van der Plas bij de opening). Onder de vele sporten, die in de laatste jaren een gro.oie vlucht hebben genomen, staat zeker de zwemsport aan den spits. De groote beteekenis van deze sport, die als algemeene lichaamsbeweging — vooral ook voor de jeugd — in verband met volksgezondheid en

volkshygiëne van groote cultureele, sociale en hygiënische waarde is, wordt algemeen erkend. Vooral in een stad als Malang met haar vele inrichtingen van onderwijs, is het daarom van het grootste belang, dat de gelegenheid bestaat deze sport onder de meest gunstige omstandigheden te beoefenen. Begrijpelijk is, dat in den loop der jaren de zweminrichtingen steeds beter, hygiënischer en veiliger worden ingericht. Ook andere oorzaken hebben medegewerkt aan het steeds beter en doelmatiger bouwen van de 157

Afb. 1. Het algemeen overzicht vanaf het dakterra",. Het aangrenzende 'Spoitpaik, de horizont van tjeniara's en de bergenreeks vormen hier een passenden achtergrond, en vormen met het zwembad üen geheel dat een suggestie geeft van gezondheid brengende licht en lucht Rondom het groote bassin van 18 X 50 m is een ruim betegeld perron Aan de beide einden van dit bassin zijn verhoogde betonblokken al^, stait- en keerpunten voor de wedstrijdbanen aangebracht Pemandangan terliat dari terras. Dengan Sportpark, tanaman- dan boekit-, tempat bernang ini terliat teergam Dikoelilingnja kolam ada tempat jang terlapis djobin Batas- oentoek keperloean perlombaan bernang teiliat djoega.

zweminrichtingen en dan is in de eerste plaats te noemen het populair worden van het wedstrijdzwemmen. Vooral is de bouw en de entourage van moderne zweminrichtingen gewijzigd, omdat door de bezoekers wordt begrepen de groote waarde, die toegekend kan worden aan de inwerking van licht, lucht en zon op het slechts door zwemtricot bedekte lichaam. Het verlangen naar deze nuttige en waardevolle lucht- en zonnebaden naast het zwemmen, leidt er toe, dat deze inrichtingen ruim moeten worden gebouwd, verfraaid door gazons en beplantingen. Niet meer als voorheen zoo klein mogelijk, afgesloten door gevangenisachtige muren, waarin slechts gelegenheid was tot ontkleeden en het nemen van een bad in dikwijls te beperkte ruimte, maar groot en ruim, waar licht, lucht en zon vrij kunnen toetreden, kleurig en vroolijk als de jeugd, aantrekkelijk en bruikbaar om ook in zwemkleeding buiten de bassins te vertoeven en te genieten van de inwerking van lucht en zon op het lichaam. Reeds eenige jaren begreep het Gemeentebestuur dan ook, dat de oude zweminrichting niet meer voldeed en in dit opzicht iets moest worden gedaan. De inrichting was te klein, de accommodatie liet te wenschen over, het aspect was in alle opzichten onooglijk en voor de belangrijke wedstrijdsport was de inrichting geheel onvoldoende. Doch hiermede was zeer veel geld gemoeid, zoodat — vooral in tijden als deze — het vraagstuk niet in een handomdraai was op te lossen. Hieraan is het toe te schrijven, dat eenige jaren zijn verloopen tusschen de allereerste plannen en de uitvoering van deze verbouwing. Oorspronkelijk was gedacht aan den bouw van een geheel nieuw zwembad in het aan te leggen Beatrixpark, ook al, omdat het Sportpark, waarin het zwembad ligt, op den duur verplaatst zal moeten worden. Om financieele reden moest echter van dit plan worden afgezien, want voor alles 158

/

moest vaststaan, dat de bouw van een nieuwe inrichting der Gemeente geen geld zou kosten in den vorm van exploitatie-verliezen. En hoewel hieromtrent geen twijfel behoefde te bestaan met een weinig vertrouwen in de verdere ontwikkeling van deze sport en vooral ook in den gezonden groei van Malang, de groote kapitaalsuitgaven vormden de moeilijkheden om tot overeenstemming te komen. Gedacht is toen nog om het particuliere initiatief voor de zaak te interesseeren, maar door de eischen, die de Gemeente stelde en ook stellen moest, om gedeeltelijk het karakter van volksbad te behouden, bleef dit achterwege. Intusschen nam de behoefte aan ruimere en betere zwemgelegenheid meer en meer toe, zoodat ongeveer een jaar geleden de Burgemeester besloot den knoop door te hakken en mij opdroeg een ontwerp te maken voor de verbouwing van de bestaande zweminrichting. Als de meeste verbouwingsplannen kostte deze opdracht veel zorg en overleg, temeer, omdat het welslagen van deze plannen geheel afhankelijk werd gesteld van de kosten, die in geen geval de ƒ 35.000.— te boven mochten gaan. De oplossing werd gevonden door het bestaande bassin te vergrooten, het bijbouwen van een afzonderlijk kinderbad, de zoom van kleedkamertjes om het bassin op te ruimen. De hooge ommuring werd afgebroken en in vriendelijker vorm opgezet op de uiterste grenzen van het beschikbare terrein. In het frontgebouw werden alle kleedkamers en de verdere accommodatie ondergebracht, zoodat dit gebouw links en rechts aanzienlijk werd uitgebreid en voorzien van een verdieping met terrassen, waarvan het publiek een ruim uitzicht kreeg over de zweminrichting en over de schitterende omgeving. Om de bassins zijn betegelde perrons gelegd. Deze perrons zijn alleen bereikbaar via een doorloopbekken met regenscherm, zoodat niet-zwem-

XJ7

>

3Dr p

é Q

•z t—

rr u a > NI

tJ7 < _I < lU

u-l

(O

Afb. 2. Het buitcnaanzicht van de zweminrichting vóór de verbouwing vanaf het Sportpark gezien. Hoe onvoldoende de eigenlijke inrichtinji; ook moge zijn, dit aanzicht geeft toch, — liehoudens de tribune en het afdakje, een typischen indruk. Pengliatan loear dari tempat hernang jang lama. Terliat sergam djoega; hanja panggoeng dan emperan di moeka jang tak laras.

niers de perrons niet kunnen betreden en verontreinigen door gewoon schoeisel, wat de hygiëne van het zwemwater zeer ten goede i
160

Afb. 3. Het buitenaanzichi van de zwcminrichting na de verbouwing. Op den voorgrond een gedeelte van het dakterras. De hoofdingang wordt geflankeerd door garage's. Het gebouw omvat een kantoorruimte, kleedkamers, toiletten, doucheruimten enz. De bovenverdieping bevat ook kleedkamers. Pengliatan loear dari tempat bernang sesoedahnja dirobah. Kanan dan kirinja pintau besar, tersedia garages. Tersedia kantor, tempat pakean, toilet, disb. Diatas di loteng tersedia djoega tempat pakean dlsb.

De bassinwanden zijn betegeld met wit verglaasde tegels met flinke voegen gezet in halfsteens verband. De overvloeirand van zwart terrazzo, terwijl de afdekking van de wanden is uitgevoerd in gebouchardeerd beton voorzien van afstand- en dieptemerken in zwarte kunststeen. De kleedkamers op den beganen grond zijn ingericht voor wisselsysteem, d.w.z. de kleeren worden afgegeven en in een centrale garderobe en onder toezicht op kleerhangers bewaard, zoodat direct na het afgeven van kleeding een kleedcabine weer beschikbaar is voor een volgenden bezoeker, zoodat de inrichting ook bij topdrukte de bezoekers kan ontvangen, zonder dat gewacht behoeft te worden. Voor het afgeven van kleeding is in den achterwand van elke cabine een doorgifte-opening gemaakt. De centrale garderobe is als breede gang, achter langs de kleedcabines gebouwd en voorzien van ijzeren stangen (voor elke kleedcabine een) elk groot genoeg voor het ophangen van 20 stuks kleerhaken met kleeding. Naast deze wisselcabines bevinden zich de groote gemeenschappelijke kleedkamers voor kinderen beneden 12 jaar en voor clubs. Elke kamer is geschikt voor 24 bezoekers. Op de verdieping is nog een aantal kleedkamers aanwezig voor de bezoekers, die weinig tijd hebben of het wisselsysteem minder prefereeren. Naast de kleedkamers bevinden zich de toiletten en de doucheruimten, evenals de kleedkamers gescheiden voor heeren en dames en zoodanig geprojecteerd, dat zij zeer gemakkelijk bereikbaar zijn en gaande naar het bassin altijd gepasseerd moeten worden. Tusschen de groepen kleedkamers en toiletten voor dames en heeren bevindt zich de ingang met hall en trappen naar de kleedkamers en de terrassen. Links en rechts van den hoofdtrap zijn de loketten geprojecteerd met kantoorruimte.

TARIEVEN

EN

ZWEMUREN.

OVERZICHT ZWE.MUREN.

Gu.

7u.

Zondag/Feestdag

8u,

9u.

lOu.

llu.

12u.

13u.

^1^ X X X

14u.

15u.

16u.

17u. 18u. 1

m • m ^•^1 H

Maandag Dinsdag Woensdag Donderdag Vrijdag Zaterdag 6u.

7u.

8u.

9u.

^IHH • ^IH •1•

lüu.

llu.

12u.

13u.

•

14u.

^IHH ^IH 15u.

IGu.

17u. 18u.|

Uren, waarop het bad toegankelijk is voor houders var. maand-, vacantie- of da.gkaarten der (iemeente. Uren, waarop het bad uitsluitend toegankelijk is voor leden van de M.Z.C, en introducé's.

X

Zwemuren van de M.Z.C., toegankelijk voor Cjemeenteleden tegen 25 et. entree.

TARIEVEN gedurende uren, dat het bad toegankelijk is voor houders van (jenieentekaarten MAANDABONNEMENT

DAüKAARTEN: ViACANTIEKAARTEN: (14 dagen geldig)

volwassenen per persoon ƒ 1.50. gezinsleden: f 1.50 voor gezinshoofd, ƒ 0.50 voor de echtgenoote en elk kind. andere kinderen ƒ 0.75 per kind. volwassenen ƒ 0.50 per persoon. kinderen ,, 0.25 per persoon. volwassenen ƒ 1.— per persoon. kinderen „ 0.50 per persoon.

TARIEVEN op ZON- EN FEESTDA(3EN VAN 9 DA(]KAARTEN:

14 uur:

Houders van maandkaarten f 0.25 per persoon. Inwoners van Malang en directe omgeving geen houders van maandkaarten (volwassenen / 1.—) per persoon. (kinderen „ 0.50) A'/c/-inwoners van Malang geen houders van maandkaarten (volwassenen f 0.50) per persoon. (kinderen „ 0.25) Onder kinderen worden verstaan, degenen, die den leeftijd van 18 jaar nog niet hebben bereikt Collectieve abonnementen voor besturen van onderwijsinrichtingen en jeugdinstellingen; voor den leider minimum ƒ 1.50 per maand en voor de pupillen ƒ 0.15 per persoon per maand.

Deze kantoorruimte is aan de bassinzijde uitgebouwd en van glazen wanden voorzien, waardoor het toezichthoudend personeel een vrij uitzicht op de geheele inrichting heeft. Op de verdieping is in aansluiting met de terrassen, het bulfet ondergebracht. Alleen het middengedeelte is overdekt, de open terrassen links en rechts van dit gedeelte zijn voorzien van

zitjes met groote kleurige tuinpajongs. Verder zijn deze terrassen aan de voorzijde tribunevormig bewerkt, waardoor de toeschouwers bij wedstrijden een vrij uitzicht behouden. De afdekking van de zijvleugels bestaat uit gegalvaniseerd gegolfd plaatijzer met een plafond van canex-platen. De middenpartij is afgedekt met Inlandsche dakpannen. 161

Afh. 4. Het groote bassin met frontgebouw voor de verbouwing. Het frontgebouw en de tribune met donkere ruimten liieronder zien er als geheel onhygiënisch uit. Ook aesthetisch is het rommelige aanzien onbevredigend. Kolam dan panggoeng sebeloemnja dirobah, Aniat soempit dan tak sehat terliatnja, dan tak baik djoega roepanja.

Het buitenhoutwerk is groen en oranje geverfd, het binnenhoutwerk crênie met lichtblauw afgezet, terwijl al het ijzerwerk niet alluniiniuniverf is bestreken. De exploitatie wordt door de Gemeente gevoerd. Op bepaalde dagen en uren is de geheele inrichting verhuurd aan de Malangsche Zwemclub op zoodanige voorwaarden, dat een opbrengst van ± f 800.— per maand wordt bereikt. Voor de andere dagen en uren worden door de Gemeente abonnementen en dagkaarten ter beschikking gesteld tegen bijzonder lage tarieven. Op deze tijden hebben de leden van de Malangsche Zwemclub desgewenscht eveneens toegang tot de zweminrichting. Verdeeling der uren met

Afb. 5. Het groote bassin met frontgebouw na de verbouwing. Om de bassins zijn ter voorkoming van verontreiniging, betegelde perrons gelegd, welke alleen bereikbaar zijn via een doorloopbekken met regenscherm. Kolam dan panggoeng sesoedahnja dirobah. ling külam terlapis djobin.

Dikeli-

de tarieven zijn verder op vorenstaand schema uitvoerig weergegeven. Bij de weder openstelling van de zweminrichting verdubbelden de inkomsten evenals het ledental van de Malangsche Zwemclub, dat daardoor boven de 1200 steeg, waarmede het publiek wel nadrukkelijk bewees, hoe het de tot stand gebrachte verbeteringen op prijs stelde. De geheele verbouwing werd na aanbesteding met beperkte deelname opgedragen aan de firma Kienecker en Milde te Malang voor de som van ƒ 33.900.—, die het werk opleverde in den korten tijd van 4 maanden. W. DE HAAN.

PEROBAAN TEMPAT MANDI DAN BERNANG DI GEMEENTE MALANG. Seperti soedah diketahoei oleh oemoem bernang poen soeatoe sport jang amat goena oentoek kesehatan, hoebaja-hoebaja bagai anak^ sekolah dan rakjat seoemoeninja .Vlaka tiada salah djika di kota .Malang, jang mengandoeng banjak sekolahan k,;perloean oentoek bernang diperhatikanja. Tempat mandi dan bernang jang lama poen tida serasi kerena koerang teratoernja. Oetama djika demikian tempat sport teratoer dengan tjara jang modern mitoeroet pendapatan dari ilmoe kesehatan jang baroe. Agar tida mengloearkan biaja jang hwat daripada sediakan jang ada f 35000—, maka dipandang tjoekoep djika tempat bernang jang lama dirobah sahadja. Kolam tempat bernang dibesarkan, dan ditambah poela dengan kolam ketjil boeat mandi dan bernang oentoek anak-anak. Kamar- tempat pakean jang dahoeloe diganti dengan jang serasi. Agar soepaja orang mandi tida dapat bikin kotor aer dalam kolam, maka dikelilingnja dibikinja got

162

jang terisi aer: sebeloemnja niasoek dikolam orang terpaksa mengindjak aer got tadi hingga kaki dapat bersih. Aer dapat dari waterleiding dan mengilirnja diatoer demikian hingga kotoran semoea bisa tersingkir Oentoek keperloean perlombaan bernang, kolam diberi batas-batas (start dan baan). Ada menara djoega jang tinggi 3 m boeat berlontjat-lontjatan. Djoega oentoek keperloean sport waterpolo disediakan tempat. Semoea kolam dilapis dengan djobin-porselin. iBagai menjimpan pakean dari publik diatoer agar pakean ini tak soesah ditinggalkan di kamar^ pakean; begitoepoen kamar dapat lekas kosong, tida menjoesalikan banjak orang jang toenggoe. Exploitafie didjalankan oleh Gemeente. Dalam daftar jang terlampir di karangan bahasa Olanda dapat ditoendjoekan atoeran exploitatie itoe dan tarief--nja. Pembangoenan tempat mandi dan bernang ini menghabiskan biaja ƒ 33900.—.

TAWANGMANGOE.

Boven: Het mooie Sportpark met de „aloen-aloen" op den acliter!,'r()nd, gezien in half vo,t;eivluclit (vannit een uitkijktoren). In het verre versehiet, over de heuveltjes heen, is de wazige vlakte van Solo ziehtbaar. Beneden: De goedverzorgde „tuinen" der villa's. Jammer dat sommige der villa's zelf, wegens te klein gehouden bouw en wegens deels weinig bevredigende architectuur (de villa rechts) niet in dezelfde schaal en toon der tuinen vallen. Naar nader werd vernomen is inmiddels de t'lectriciteitsvcHjrziening van het vacaiitie-oord tot stand gekomen. (jambar- mi menoendjoekan poela kemdahanja peniandangan dari Tawangmangoe seperti jang soedah dioeraikan dalam L. T. no. 4. Diatas menoendjoekan lapangan Sportpark dengan aloen--nja, sedang didjaoeh terliat djoega lapangan dari daerah Soerakarta. Dibawah terliat bagimana löeasnia kebon^ dan romah-romah villa disitoe. Akan tetapi sajangpoen besarnja dan architcctuurnja romah- itoe tak laras dengan sergamnja kebon-'.

*) De hierbij afgedrukte foto's zijn zijdens de .Mangkoenegaran welwillend ter beschikking gesteld en moge thans dienen als een waardevolle aanvulling van het artikel ,,Tawangmangoe", verschenen in' L. T. no. 4/'38

163

WATERVERSTREKKING AAN DEN „KLEINEN MAN". In het onlangs verschenen nummer 4 van dit tijdschrift is een artii<el van Ir. Baldinger geplaatst over bovengenoemd onderwerp. Zoowel wegens de belangrijkheid van het behandelde vraagstuk ais wegens de richting, welke schrijver aangeeft voor de oplossing daarvan, verdient het stuk belangstelling, en op enkele speciale punten, nadere bespreking. Het komt toch herhaaldelijk voor, dat op uitspraken en conclusies van autoriteiten over een onderwerp als hier aan de orde is, zonder voorbehoud beroep wordt gedaan en dat ze als absolute waarheden worden aangehaald. Zoodanige aanhaling doet Ir. B. zelve als hij ter verdediging van de onvolmaaktheid in hygiënischen zin der door hem aanbevolen oplossing aanvoert: ,,dat de watervoorziening door middel van hydranten aan den weg nimmer door de hygiënisten is veroordeeld en zelfs door de Regeering is aanbevolen". Bij het schrijven van deze regelen heeft Ir. B. nog niet kennis kunnen nemen van een bijdrage van Ir. S. Snuyf en van ondergeteekende, voor de op 14 Oct. jl. gehouden vergadering in Holland van de Afd. Gezondheidstecjiniek van het Kon. Instituut v. Ingenieurs, waarin aan de orde was gesteld het verband tusschen Waterleidingtarieven en de Hygiëne. In die bijdrage is ook de waterverstrekking over hydranten van verschillende kanten bekeken. Aangezien bedoelde verhandeling ook in dit tijdschrift is opgenomen (zie biz. 166), moge ten aanzien van de geciteerde regelen hier worden volstaan met op te merken, dat er niet aan behoeft te worden getwijfeld, dat de hydranten aan den weg worden aanvaard en misschien zelfs aanbevolen, waar een betere methode van distribueeren niet mogelijk scheen, en men dus van twee kwaden — geen drinkwater of drinkwater, gebrekkig ter beschikking gesteld, — het minst kwade koos. Zoo is ook het geval denkbaar, dat inderdaad de middelen ontbreken water anders ter beschikking te stellen dan door een spuitend of druppelend punt van een leiding. De hygiënist zal daarin dan noodgedwongen moeten berusten, er echter steeds op bedacht blijvend, zulk een gebrekkige methode zoo spoedig mogelijk te verbeteren. En de waterleidingtechnicus, die dit hygiënisch standpunt niet weet in te nemen, geeft blijk het doel van de waterleiding niet met hardnekkigheid te willen verdedigen tegen den remmenden, en vaak verlammenden invloed van leeken op hygiënisch gebied. Hij mag zich dan niet in slaap sussen met de overigens niets zeggende overweging, dat ,,ook bij de meest volmaakte aansluitingen een onhygiënische behandeling van het water niet uitgesloten kan worden". Nog verder gaat de schrijver, als hij betoogt dat de taak van den waterleverancier eigenlijk ophoudt bij de aftapinrichting, zonder echter het voorbehoud te maken, dat ook de aftapinrichting aan bepaalde eischen heeft te voldoen. Het gaat 164

niet alleen om steriel water ,,aan te voeren", maar ook om het op de juiste wijze ,,af te leveren". Een afleveringswijze, waarbij het niet minder dan 100 seconden duurt voor een drinkglas vol is, is onjuist, want het tijdsverlies is zoo groot, dat de afnemer er toe gedreven wordt zelfs zijn drinkwater te ontleenen aan reservoirs welke geen bescherming bieden voor het daarin opgevangen steriel aangevoerde water. Goede reservoirs zijn zeker niet te verwachten bij de hier in aanmerking komende afnemers, wien het ontbreekt aan de daarvoor benoodigde middelen tot aankoop en aan juist hygiënisch en technisch inzicht voor de opstelling. Het ontbreken van de aftapkraan bij de aansluitingen te Semarang is dus geen ,,ongemak" doch een ,,hygiënische tekortkoming". Het systeem toe te passen in huizen van hoogere huurwaarde zooals wordt aanbevolen, is daarom een stap terug. 'De hygiënist — en dat behoort de waterleidingtechnicus ook te zijn — concentreere zijn aandacht op de waterverstrekking „naar beneden"; indien hij verbetering aan wil brengen ,,naar boven" mag dit nimmer geschieden ten koste van reeds verkregen hygiënische voordeden. Een juiste hygiënische waterverstrekking door middel van den beperkten continuen aanvoer is m.i. alleen te verkrijgen door tusschenschakeling van een reservoir, waarin het aankomende water wordt opgevangen en kan worden bewaard zonder aan infectie blootgesteld te worden, en van zoodanige grootte, dat het water dat men bij voorkeur direct uit de kraan tapt, steeds in voldoende hoeveelheid ter beschikking staat. In nevenstaande teekening is het reservoir voorgesteld zooals dit door Ir. Snuyf is geconstrueerd. Het voldoet aan alle eischen der hygiëne zooals door vele onderzoekingen over langen termijn is aangetoond en geeft practisch al het gerief van de verstrekking over den meter. Van het reservoir gaat een leitling uit, welke water naar een willekeurig punt in het aangesloten perceel voert, terwijl het overloopwater wordt opgevangen in een recipient, waaruit het water dat aan minder hooge eischen behoeft te voldoen, wordt geschept. Er wordt dus voorkomen, dat bij aftapping uit de kraan voor handen wasschen, eetwaren afspoelen en dergelijke handelingen, het in mandibakken of martavanen opgevangen water wordt verontreinigd. Tevens wordt verkregen dat behandeling van eetwaren en het opvangen van drinkwater niet behoeft te geschieden in de ruimte, waar bad en latrine in den regel tezamen zijn ondergebracht. Een gerechtvaardigde tegenzin tegen de door Ir. B. aanbevolen oplossing wordt dus weggenomen. De overloop is zoodanig geconstrueerd, dat het water, wanneer het reservoir vol is, ook voortdurend circuleert. Stagneeren van het water over

o i.,..i,

5 ,,

K)

15

so

l

l

l

ÏSCM I

Een door ir. Snuyf geconstrueerd reservoir voor opvanging en liygiënische bewaring van continu aangevoerd water. Tempat aer jang tak hisa dapat kotoran. Ini pendapatan dari ir. Snuyf. Tempat ini teroes penoeh air. langeren termijn met de daarmede gepaard gaande kans op bederf, is daardoor voorkomen ' ) . De meening van Ir. B. dat reservoirs ,,een verder noodzakelijk transport van water toch niet uitsluiten" (waarmede kennelijk bedoeld is, dat men het water toch moet aftappen in kendi's e.d.) is dus niet geheel juist. Bij een aanvoer van 3 cc per seconde, als te Semarang geschiedt, is een reservoir van 30 L. voldoend groot om den ganschen dag zooveel water beschikbaar te hebben, als verlangd wordt voor al die doeleinden, waarvoor het aftappen uit een kraan gewenscht is. in hoeverre de financieele toestand van de waterleveranciers de invoering van de bovenbeschreven reservoirs toelaat, is een quaestie waarnaar moet worden gerekend. Dan mag een systeem van hygiënische watervoorziening, dat elders o.a. te Palembang en te Medan, — met succes op uitgebreide schaal is toegepast, niet worden afgewezen met de opmerking, dat het ,,dan ook voor de toepassing ondoenlijk is gebleken in verband met de relatief hooge kosten". Ik wil daar tegenover stellen, dat de toepassing van de reservoirs zelfs te Semarang voor de daar met de eenheidskraantjes aangeslotenen, zeer wel mogelijk moet zijn. ') Op de verdere technische details met een hygiënisch oogmerk, van het reservoir, wordt hier niet ingegaan; daarvoor wordt verwezen naar het betreffend octrooischrift nr. Ned. Oct. 42. 212 ddo. 16 Nov. 1937.

Aannemende nl. dat de plaatsing van een reservoir met inbegrip van een verlenging van de aanvoerleiding, eenige perceelleiding, aftapkraan e.d. per woning niet minder dan ƒ 30.— zou kosten, dat de levensduur van zoo een reservoir op 12 en die van de leidingen op 7 a 8 jaar gesteld kan worden, dan mag worden volstaan met een post voor rente en afschrijving van ± ^'Z'' of wel 15 et. per maand, en per aansluiting. Zelfs al zouden de lOOC aangeslotenen van dit oogenblik niet in staat zijn ook maar een cent bij te dragen in die kosten, dan nog moet worden aangenomen dat zelfs de Semarangsche gemeentekas deze ƒ 150.— per maand wel zal kunnen opvangen. Het komt echter onwaarschijnlijk voor, dat er geen cent kan worden bijgedragen, want bij de invoering van de reservoirs worden de aangeslotenen ontlast van de uitgaven voor kendi en martavaan. En al ware dit niet zoo, zouden dan de kosten voor de 500 aangeslotenen, die panden van de N.V. Volkshuisvesting bewonen, niet door dit lichaam kunnen worden gedragen? Vooral indien de woningen worden verhuurd met inbegrip van ,,vrij water"? En zou de Gemeente de kosten van deze groep afnemers niet ook nog daardoor kunnen verminderen, door het indienen van één rekening bij die N.V., instede van het naloopen van deze 500 afnemers? Deze verstrekking, welke met tusschenschakeling van de reservoirs kan worden bereikt, zonder opoffering van eenig practisch comfort voor de afnemers, leent zich nu ook voor de uitbreiding ,,naar boven" en dit schept een mogelijkheid het aantal afnemers met reservoirs ,,naar beneden" sterk te vergrooten zonder dat het de winst van het bedrijf ook maar met een cent behoeft te verminderen. Immers waar (^e kosten van een installatie met een reservoir vrijwel gelijk mogen worden gesteld aan die met een meter, en de amortisatiekosten wegens den langeren afschrijvingstermijn der reservoirs, lager, en de kosten voor onderhoud en voor administratie, veel lager zijn dan bij de meters, zou met verandering van distributiesysteem ,,naar boven" eene bezuiniging worden gekregen, die ten goede kan komen aan de watervoorziening ,,naar beneden". Te Batavia worden thans 15000 kleinste aansluitingen van water voorzien voor 65 et. inclusief meterhuur. Hiervoor wordt 5 nv' geleverd, gemeten over den meter. Bij een aanloopgevoeligheid der meters van 5 L. per uur, kan dus per maand evenveel water worden afgenomen als te Semarang via de eenheidskraantjes wordt geleverd, tegen een prijsverschil van slechts 5 et. Indien deze meteraansluitingen zouden worden voorzien van den begrenzer met reservoirs, zou gerekend mogen worden op een daling van de exploitatiekosten met zeker 10 et. per aansluiting per maand. Voor de 15000 aansluitingen zou te Batavia dan iedere maand tenminste ƒ 1500.— worden gevonden, welke voor nieuwe goedkoope aansluitingen kunnen worden gebezigd. Bij meerdere kosten voor 165

CL 11 iLseivou bovLii het beniaiangsche systeem vdn, zooal-i in het vorenstaande is berekend, 15 et pei aansluiting, zouden dus lOGOO nieuwe aansluitingen kunnen worden "emaakt zonder dat de winsten van het bediijf daalden BovLudien weid dan in de hoofdstad het voordeel verkiezen van CLH legelmatiCTe afname gedurende den geheelin dag vooi de 25 000 kleinste afnemeis In dit velband moge hier de viaag worden gesteld of welhcht bi] tijdige dooivoeiing op gioot schaal van dit systeem met gelijkmatigen aanvoei de thans bestaande noodzaak van den aanleg van een 3de toevoeileiding van het hoogieseivoir naai de stad, vooiloopig met zou zijn te ontgaan Hiermede heb ik de hoofdzaak van mijn bezwaien tegen de wijze waai op de hygune van de wateiverstrekking te Semaiang m het gediang wordt gebiacht, betoogd, en gewezen op de vooideelen en de mogelijkheden welke bij een volkomen hygiënische watervoorziening door middel van het dooi li B behandelde systeem met tusschenschakeling van leseivons woiden beieikt Ik meen echtei nog te moeten wijzen op een enkel punt van zuivei technischen aard Indien het waai IS dat het watei bij de Semarangsche weikwijze uit den tlooibooiden sluitdop ,,spuit dus ondel ovcidruk naai buiten tieedt, woidt het debiet met alleen bepaald door den druk en dooi het gaatje in het plaatje van den wartelmoei, doch ook dooi de opening in den sluitdop Daainiedc

heeft de atnemei het in de hand het elebiet van ele installatie door opruimen van laatstbedoeld gaatje te vergrooten tot het watei vrij en druppelend naar buiten tieedt Indien de aflevering geschiedt m het goedgesloten en verzegelde leseivoir, dan is de mogelijkheid meer watei af te nemen dan waarop men recht heeft, uitgesloten Maai dan zou men ook kunnen volstaan met den op juisten maat doorbooiden sluitdop en kan de waitelmoer met plaatje en gaatje vervallen Ondanks alles wat tot bovenstaanele opmerkingen aanleiding gaf, mogen we ii B dankbaai zijn voor zijn publicatie want daarmede heeft hij de tallooze technici geiustgesteld omtrent het veistoppingsgevaar van kleine openingen dooi watei van de geaardheid als het Semaiangsche en dat hiei te lande het meest voorkomende is Zij kunnen daarom hunne pogingen staken, appaiaatjes te construeeren die men kan doorsteken of doorspuiten, die men kan instellen enz en die steeds duuidei zijn dan het simpele gaatje m waitclmoei of sluitdop De piactijk heeft de voornaamste technische bedenkingen tegen het leeds een 20-tal jaien geleden dooi Teibuigh aanbevolen systeem dei gelimiteeide wateiveistiekkiiig uit den weg geiuimd, en de uitvoeibaarheid van dit systeem is dooi li B aangetoond // N D R Sc haaf s ma

PEMBERIAN AER LEIDING PADA ORANG KETJIL. atoeian poen djoega, maksoed demikian tak boleh dDaliiiii locale Teeliniek no 4 telah dioeiaikaii ole'i tinggalkan Maka atoeian pemberian aei jang diadjoekan h Baldiiitjei soeatoe hai pembeiian aer pada pendocoleh II B akan baik poela, djika aer jang keloeai dan doek ]ani>; teisjolons,' oiansj ketjii Walaiipoen oeraian pantjoeran ditadahi dengan soeatoe reseivoii sepeiti itoe meni^andoeng banjak oepaja dan ithtiar tentang hal p^ndanatanja Ir Sninf (hatlah gambar) ini, akan tetapi bcloem mempenoehi pada kepentinijan Ini reseivoii mempenoehi pada hygiene, serta akan daii hygiene (kesehatan oemoem) menambah baiknja atoeran pemberian aer dan Ii BalDemikian kerena tjara pembeiian aer sepeiti jant; dinger tadi, kerena aer tak dapat kotoian sepeiti djika dioeraikan oleh penoehs terseboet bertjatjatnja, kerena ditadah dalam „gentong ataii ,,bak sahadja aei sesoedahnja keloeai dan pipa leding tida dapat teiTentoe sadja ongkos niendjadi sedikit lebih nialial siiiipan bersihnja Denijan atoeian sepeiti jans; diadjoeakan tetapi tida mendjadi kebeiatan kerena tak begitoe kan oleh Ir B itoe, pembeiian aei dapat aniat lendah terpaoetnja Boeat lOüü aansluiting niitsalnja, hanja djoega taiiefnja, akan tetapi hatsil daja-oepaja ini masih kiia- teipaoet f 150 seboelanja Boeat soeatoe (jemeente bertentangan densjan maksoed janjj sebetoehija terkantentoe gampang dipikoelnja doeng dalani teehniek-ati-ledinn;, jaitoe teristimewa maksoed akan nieniniboelkan kesehatan (h\ü;iene) Bagimana

WATERLEIDING-TARIEVEN EN DE HYGIENE samengesteld

dooi

Il S" Sniiijf en II N D R te Bandocni^

Siluialsma

om te wolden behandeld in de op 14 Octolyei 19iS te Den Haaj^ gehouden \ergadeiinfr van de Afdeelini^ Gezondheidstechniek vnn het Kon Instituut vnn Ingenieui s Stelt men de viaag aan de orde of en in hoeven e het hygunisch effect van een centiale diinkwatervoorzienmg afhankelijk is van het toegepaste taiief, dan impliceert zulks, dat men 1° instemt met de in de hygiene onbestreden zienswijze dat het gebruik van goed water 166

voor alle huishoudelijke doeleinden van uitnemend belang is vooi de gezondheid, de mogelijkheid aanneemt, dat bepaalde ta neven zoo lemmend werken op het verbruik, op de afname van water, dat daardooi het hygiënisch effect geheel of goeddeels verloren gaat

Ten aanzifii van het eersti pirnt vinde de opmeikinf; plaats, dat het in het alsjemeen met doenlijk is in cijfers vast te leggen in hoeverre verbeterde drinkviatervoorziening in bepaalde gevallen heeft bijgediagen tot bevordeiing van den alge.neenen gezondheidstoestand in het betrokken veizoigingsgebied, ook met als betroiiwbaai statistisch matei laal ten aanzien der hvgienisehe tov^standen beschikbaar staat Immers komt het practisch mmmei voor, dat alleen de diinkwatervoorziening weid tei hand genomen en alle andere maatregelen tot vcihooging van het gezondhe dspeil achteiwege ble.'en Hierdoor neemt men slechts het gezamenlijk effect dici voorzorgen waar, zondei in staat te zijn het aandeel vooi ledeien maatregel afzonderlijk daaruit te isoleeren Des te moeilijker wordt dit, als eenigeimate betroiiwbaai statistisch matei laal ontbreekt ten aanzien van de groote massa dei bevolking, zooals thans nog het geval IS in Nedcrlandsch (Jost-lndic en waaivan bovendien nog slechts een povei percentage op de waterleidingen aangesloten woningen occupeert Desondanks zijn ook hier wel aanwijzingen, dat de verbeteiing der drinkwateivooiziening van eminent belang moet worden geacht Dit mag woiden afgeleid uit de geleidelijke afname van het typliiis-vooi komen onder de medisch-statistisch goed bewaakte en voor waarneming voldoend talrijke Europeesche bevolkingsgroep te BATAVIA (vanaf het oogenblik dei inbednjfstelling van de centrale bronwaterleiding) Met de toeneming van het aantal aangeslotenen op het leidingnet werd een gestaag teiugloopen van de typhusmorbiditeit geconstateerd, en thans is een niveau bereikt, dat op analoge wijze ondei de Europeanen te SOERABAJA weid verkregen, nadat de waterleiding aldaar reeds jaren te voren was geopend In beide steden loopen de toestanden met betrekking tot andere h\gienische vooizieningen (iioleering, vuilnis-behandeling, ziekehuiswezen, inentingen, e a ) weinig uiteen, terwijl de economische verhoudingen geen groote velschillen toonen Er IS dus alle leden voor het tieffen van al die maat legelen, die kunnen leiden tot bevordering van de veistrekking op de juiste wijze van goed drinkwater onder alle bevolkingsgioepen en daaronder valt ongetwijfeld de toepassing van goede taiiefstelsels c a Immers is het met een tekort aan capaciteit der betrokken bedrijven, waai uit verklaard moet worden dat in deze gewesten nog zoo een klein deel dei bevolking m de veizorgingsgebieden op de juiste wijze van de drinkwatervoorziening piofiteeit maar dient zulks uitsluitend te woiden geweten aan het gemis aan voor de veihoudingen h t l passende tariefstelsels met bijbehoorende verstrekkingswijzen en andere administiatieve vooischiiften (jeeft men ei zich rekenschap van, dat de beste h 11 beieikte lesultaten geboekt woiden te SOERABAJA en BANDüENCi, waar een aansluiting per 15 inwoneis vooikomt, derhalve ongeveer een per drie gezinnen, dat dit voor BATAVIA slechts een aansluiting per vijf gezinnen bediaagt, terwijl CHERIBON en PALEVBANü het gebracht hebben tot lespectievelijk negen en zes, dan behoeft het veider geen betoog, dat door samenstellers van deze beschouwingen het in den aanhef ten tweede genoemde punt als vaststaand wordt aangenomen Daaitoe bestond teineei aanleiding omdat tijdens de diepste depressie zoowel te SEMARANÜ als te SÜERABAJA en ook andere plaatsen moest worden overgegaan tot afsluiting op groote schaal, daar de tarieven te drukkend weiden voor de betrokken bevolkingsgroep Het gaat in aezc gewesten derhalve thans in de eerste plaats om het vinden van leveungsvoorwaaiden die ei toe kunnen leiden het aantal aangeslotenen zoo hoog mogelijk op te voeren, gepaard met zoodanige andere maatregelen, dat dt groote massa van het gebruik van slecht water — uit putten en openbaie wateren — wordt afgehouden Vooral dit laatste wordt van de allei grootste beteekems geacht Zoolang bovendien de taiiefstelsels het gebruik voor velschillende huishoudelijke doeleinden van onbetrouwbaar water in de aangesloten perceelen in de hand werken, schuilt daarin een bedreiging van het nuttig effect der drinkwaterleiding en helaas

laten de vooischiiften h t l ook in dit opzicht veel te wenschen Dit alles IS zoo vivident dat — al spreken de statistieken ook geen duidelijke taal — het goede effect met kan uitblijven, mits men er bovendien in slaagt den abonnc's zooveel goed watei te veistiekken, dat daaimede kan worden volstaan zonder aan billijke eischeu der hygiene tekort te doen 1 en aanzien van dit punt heeft men nog geen pos ticve kennis Wat als h\gieniseh mininnim moet worden beschouwd is vooi ons Indie nog niet bekend Wel kennen WIJ van verschillende bedrijven de gemiddelde alnanie per aansluiting, maai daarnevens gebruikt het meeiendeel in het huishoudelijk bediijt nog water uit putten, uit regenbakken e a Omtient deze hoeveelheden IS ons niets bekend, /oodat men bij het vaststellen van dat minimum vooi al met te beschroomd te werk moet gaan Dat is ook alleiminst noodig, omdat voor de Indische veihoudingen dat geen invloed van beteekems kan hebben op de capaciteit van het waterleidingwerk Immers gaat het ten aanzien van de groote massa om lieden van de meest bescheiden financieele klachten, veiblijvende in allereenvoudigste woningen, wier garderobe, huisiaad, huis en erf geen groote waterbehoefte vei oorzaken Men koestere niet de verwachting, dat het verschil in uitweiking vooi den algemeenen gezondheidstoestand van diverse h t l geldende tarieven zich in de statistieken kan afspiegelen Daaivoor zijn eenerzijds die verschillen van te subtielen aard, andeizijds de statistieken te onvolkomen Zoo onvolkomen dat men er zelfs op voorbei eid mag zijn, dat met de vei betering van de controle op den doodsoorzaak het voorkomen van typhus en andere darmziekten onder de inheemsehe bevolking schijnbaar zal toenemen, ondanks het gelijktijdig invoeien van hygiënische voorzieningen, welker doelmatigheid onomstoütelijk en univeiseel vaststaat Het eenige wat mogelijk IS — leeds thans — is het nagaan van den invloed dei leveringscondities op den omvang van het gebruik met alleen qua aantal aangeslotenen, maar ook ten aanzien van het gemiddeld verbiuik per abonne De groote verschillen in de leveringsvoorwaarden en de in het algemeen gesproken hoogst bescheiden icsultaten der dnnkwateidistiibutie vindt naar het oordeel \an schrijvers dezei nota in hoofdzaak veiklaring in het ontbreken van goede formuleering van algemeene grondslagen waaiaan waterleidingreglementen c a hebbf»n te voldoen om hel doel te bereiken, dat met het stichten van dei gelijke bediijven wordt beoogd, t w het bevoi delen dei hygiene Maai in met mindeie mate door de algemeen geldende opvatting, dat zelfs oveiheidsbedrijvcn ten minste self-suppoiting moeten zijn Het inzicht, de overtuiging ontbreekt bij de betrokken colleges en gezaghebbenden, dat waterleidingen m wezen niets velschillen van riüleermgen, afvalverzoiging, ziekenhuiswezen en tal van andeie technisch en medisch-hygicnische maatiegelen, ten aanzien waarvan men ei zondei meer in berust, dat de exploitatietekorten door de gemeenschapskas worden gedragen Zoovel gaan in de meeste gevallen die belemmerende eommercieele meeningen, dat men zelfs den eiseh stelt, dat ledeie categorie van v.'aterconsumenten zijn eigen lasten moet dragen Aan dit inzicht is o a te danken, dat Soeiabaja achteiaf een minimumopbrengst verlangt van lederen muntwatermeter, met het gevolg dat een groot aantal aansluitingen moest komen te vervallen Aldus begrensde men automatisch de verdei e verbreiding naar beneden dezei instrumenten, waaivan men indeitijd de oplossing van het Vlaagstuk der kampongvoorziening had verwacht, zij het ook n h V ten onrechte Remmend op de hygiënische uitweiking der wateileidingbedrijven is voorts de vrees en traagheid tot het trefien van die maatregelen, het uitvaardigen van die voorschriften, welke de beieikbaarheid van slecht water moeten voorkomen, ondanks dat de bevoegdheid van de overheid ten deze wel vast staat Terwijl bijvooibeeld CHERIBON krachtens bestaande veioidemngen het maken van welputten kan verbieden, terwijl BANDOENCj kiaehtens de verordening op de logementen het in de

167

» hand hteft dat in der},'elijke inrichtingen uitsluitend ajoed leidingwater tei beschikking staat van de gasten, berusten de meeste gemeenten erin dat voortgegaan woidt met liet maken van putten, met het slaan van Nortonboiingen, voorzieningen, die uiteiaard worden aangetroffen op de erven van den kleinen man, derhalve op bescheiden perccelen, waar de grond eenerzijds dus watei moet leveren, andeizijds het effluent moet opnemen van zinkputten, septic tanks e d (Jok de beschroomheid tot het opleggen van de veiplichting tot aansluiting gepaard met het betalen van een minimum bijdrage begrenst maar al te vaak de weikinsssteer van het bedrijf, ofschoon ook in dit opzicht de bevoegdheid vast staat, waarbij het zelfs mogelijk is, dat een bijdrage woidt gevorderd zonder dat daartegenovei eenig recht op kosteloos aftappen van water wordt gegeven Dit is bijvoorbeeld het geval in CHERIBON waai die bijdrage zelfs bepaald hoog is en waardoor die oplossing bepaaldelijk het karakter heeft van een belasting Betiokkenen worden dan ook ,,aangeslagen voor dat vaste recht Stelt men tegenover die dwang tot betaling ook een kwantum watei verder beschikbaar, dan is die beschroomdheid veel mindei gemotiveerd, omdat betrokkenen dan iets krijgen, waarvooi anders ook geld en vaak veel meer moet worden opgebracht, voor het aanleggen en onderhouden van putten en pompen, voor het opschuren, het koken, het halen van openbare hydranten Een te PALEMBANCi ingesteld onderzoek heeft bijvoorbeeld uitgewezen dat dooi menig huisgezin een grooter bedrag wordt betaald voor levering door waterdrageis van een kwantum zoo uit de rivieren en kreken opgeschept water dan waai voor men voldoende watei uit de centrale leiding zou kunnen krijgen In LHERIBON werd geconstateerd, dat van de openba''e hydranten door tusschenkomst van waterverkoopers evenveel watei wordt betrokken als door de aangeslotenen in de laagste taiiefklassen, die bijna de helft van het aantal abonnc s uitmaken, echter tegen eene opoffeiing in geld, die naar schatting ten minste het drievoud bedraagt van hetgeen de bedoelde aangeslotenen aan de gemeente moeten opbrengen De verklaring van dergelijke verschijnselen moet zijn geL'gen in het feit, dat de bestaande voorschriften met soepel genoeg zijn ten aanzien van betalingswijze en in verband met het distributiesysteem ook met soepeler gemaakt kunnen woiden Men getroost zich dan liever een grootere uitgave en aanvaaidt dan gaarne slecht water mits men slechts kan betalen op de meest passende wijze, dat wil in deze landen — en vermoedelijk ook elders vooral in tropische landen — zeggen in kleine payemcnten met de mogelijkheid van uitstel van betaling, van eenig crediet Die faciliteiten verleenen de waterciragers en waterveikoopers

Uit vorenstaande algemeene beschouwingen volgen ook de grondslagen, waaraan naar het 001 deel van rapporteurs leveringsvoorwaarden, distiibutiestelsels, verstrekkingswijzen en bijbehoorende andere voorschritten hebben te voldoen en die zijn als volgt samen te vatten a) het water moet worden afgeleverd op de juiste hygiënische wijze, dat is in de huizen ondei dl uk uit de leiding b) de aangeslotene moet kunnen rekenen op een hoeveelheid water die voldoet aan de in zijne omstandigheden te stellen minimum eischen van hygiene c) de tarieven moeten er op ingesteld zijn, dat de abonné geen belang heeft bij een verbruik lager dan het sub b bedoeld kwantum. d) de taiieven, en de betalingswijze moeten zich aanpassen aan de diaagkracht, betalingsgewoonten en aaid der betrokken bevolkingsgroep e) het geheele distnbutie-stelsel moet in gebie-

168

den en steden met een overwegend arme bevolking gericht zijn op de allereenvoudigste vormen van het hoofdwerk, teiwijl daarnevens die maatiegelen moeten wolden getroffen, welke de voor de waterleiding beleikbaren, afdnngen van slecht water, dat slechte water onbereikbaar maken, hen noodzaken tot het betiekken van water uit de centrale waterleiding Indien ook maai in een enkel opzicht deze hoofdregelen uit het oog wolden verloren wreekt zich dat op de hygiënische uitkomsten van de betrokken bedrijven, zooals uit sommige voorbeelden hiervoor reeds kon blijken en nader in het licht zal worden gesteld bij de hierondei volgende beschouwingen over tariefstelsels en distributiesystemen in tiopisch Nederland thans geldende Uitdiukkelijk zij hierbij vermeld dat buiten bespreking blijven de gevolgen van technische onvolmaaktheden der bij die stelsels gebruikelijke apparaten en meetinstrumenten, alhoewel niet ontkend wordt dat die fouten zich in den regel wieken door waterverspilling, ongeregistreeid aftappen ed waardoor bij volbelaste bedrijven inderdaad de hygiene ook in het gedrang komt wegens de onmogelijkheid tot nuttiger aanwending van dat verloren water elders Evenwel staat dit buiten de hier aan de orde gestelde kwestie evenals het feit dat door de niiswijzing van meet-instrumenten het vaak onmogelijk IS een juisten kijk te kunnen kiijgen op het werkelijke veibruik, op de werkelijke waterbehoefte, aan de hand waarvan de hiervoor sub b bedoelde minima zouden kunnen worden vastgesteld Ook dit houdt geen verband met de principieele verdiensten van de verschillende distributiestelsels en tarieven en hun invloed op de h>gicne

Terloops zij omtrent de waterbehoefte der verschillende maatschappelijke groepen in onzen archipel en de miswijzing van meteis nochtans het volgende aangeteekend De miswijzing van meters is voornamelijk van beteekenis voor de groep der kleine consumenten Ei'n aanloopgevoeligheid van bijvoorbeeld 5 1 h — overigens wijzende op een goede kwaliteit — veroorlooft den aangeslotene reeds door de kraan druppelend af te stellen maandelijks 3 T kub m water onbemerkt aan de leiding te onttiekken' Dit is een belangrijke hoeveelheid tegenovei de minima, waarop de laagste categorieën recht hebben, in den regel 4 a 5 kub m , in PALEMBANü zelfs slechts 2 kub m Waar echter in den regel de meter een grooter verbruik registreert dan die minima, mag hieiuit woiden afgeleid dat voor de maatschappelijke groep, die bij de huidige voorwaarden zich nog een aansluiting op de waterleiding met levering via een normalen watermeter kan veroorloven — dat wordt bepaald door het vermogen om eens per maand een zeker eenigszins schommelend bedrag op te biengen en tijdig te voldoen — 10 kub m per maand als hygiënisch minimum moet worden aangemerkt Deze aanname komt ook juist voor op grond van de ondervinding opgedaan te BATAVIA en BANDüENCi, alwaar speciale kampong-tarieven gelden, en waar de betiokkenen met een hoeveelheid van gemiddeld 8 a 10 kub m per maand toe kunnen i) Voor de naastvolgende hoogere groep, dus voor de kleine burgeiij en middenstand is uiteraard de miswijzing der meters naar rato van minder beteekenis en daarom mogen wij ons meer veilaten op het gemiddeld geregistreerde verbruik Voor deze categorie kan men het hygiënisch minimum stellen op 15 a 18 kub m per maand — dit geeft dus 1) Langdurige waarnemingen hebben aangetoond, dat het werkelijk verstrekt kwantum water doorgaans een vierde a een dei de meer bediaagt dan de gesommeerde aanwijzing dei watermeters Slechts ten deele wordt dat welbewust spijbelend afgetapt om de rekening te diukken Een andei deel komt voor rekening der onnauwkeurigheid der meters zelve, terwijl tenslotte een niet onbelangrijk aandeel verloren gaat door lekkende kranen, WO speciaal de flotteur-afsluiters van closets

nog gelegenheid voor diffeienticeren — teiwiji ten blotte voor de bepaald welgestelden een kwantum van 20 tot 25 kuh m toereikend moet worden geacht Vooi de groote massa der bevolking, die met in staat IS regelmatig maandelijks een wateirekening te voldoen, tasten wij ten aanzien der waterbehoefte geheel in het onzekere Niet nekend is bijv hoe het aan de ojienbare verkoopplaatsen verstrekte water over de koopers is verdeeld Evenmin weten wij verband te leggen tiissthen het bezoek aan openbare bad- en waschinrichtingen en de daaivan gebruik makende groep De verwachting, dat de muntmcter — welk instrument op een bepaald tiidstip ten getale van bijna 15Ü0Ü stuks in SOERABAJA in gebruik was — ons eenig licht zou verschaffen is ijdel gebleken tengevolge van de tallooze mogelijkheden om via dat daar in gebiiiik zijnde apparaat water clandestien af te tappen en met zulk goedkoop water wordt uiteiaard ro>aal omgesprongen Terwijl volgens de opbiengst in geld de afname per aansluiting lond 4 kub ni per maand zou beloopen, maken controle-metingen het aannemelijk dat dit in weikehjkheid wel het vicivoud /al hebben bedragen Op grond van velschillende ovciwegingen zijn samenstellers van dit geschiift tot de ovcituiging gjkomen, dat bi] een maandelijksche verstiekking van 5 kub in aan de alleraimsten en van 7 a 8 kub m vüüi de overige thans nog niet vooi de wateileiding beicikbare gezinnen de behoefte aan watei vooi welk doeleinde ook vooi die heden volkomen is gedekt Wat IS nu met onze huidige distnbutieniethoden bcleikbaai, welke zijn haai verdiensten en welke haai bezwaren voor de juiste bevoidenng dei hygiene, w o het populair maken van aansluiting op de centrcde watervoorziening 111 de eerste plaats WIJ kennen h 11 de navolgende stelsels 1) verstiekking via openbare hjdranten, al dan niet tegen betaling, 2) verstrekking op de betiokken peiceelen via een noimalen watermeter, ^) als hiervooi, doch via een nnint-watei meter (automaat) , 4) mede veistiekking op de perceelen, doch ondei continuen en gelijkmatigen aanvoer dooi gecalibieerde vaste mondstukken — men spieekt hiei van „eenheidskranen" — waarbij derhalve de aftapbare hoeveelheid begiensd is in tegenstelling tot de drie andere stelsels, waarbij naai beheven water kan worden betiokken Hieromtient zij het volgende opgemeikt Hydtant-vei sti ckking Het behoeft geen betoog, dat de/e methode waarbij het watei aan de openbaie aftapplaatsen in emmeis wordt afgehaald — aan geen enkele redelijken eisch voldoet, voor geen enkele categoiie van afnemers Voor allen blijft /ij onhygiënisch, want het is met aan te nemen, dat daaivoor beschikt woidt over tegen infectie goed beschermde emmeis o i d vooi het afhalen en het IS nog niindei aannemelijk, dat de groote massa der bevolking thuis de beschikking heeft over aan die voorwaarde voldoende recipiënten, waarin het water moet worden bewaard Het mist alle voordeelen van comfoit en IS bepaald duur ook al wordt het watei giatis verstrekt Het afhaal- en bezorgloon drukt te zwaar, zooals trouwens reeds bleek uit het voorbeeld van CHERIBüN Dat alleen hieivoor een bedrag wisselend met den afstand van transpol t van / O -iO tot ƒ 1 — en meer pei kub m moet woiden betaald, is het uitgesloten dat bieede lagen der bevolking zich een hoeveelheid kan veioorloven die het mogelijk maakt het gebruik van andei watei in de nabijheid der woningen prijs te geven Zij worden bij dit stelsel vooi baden en wasschen naar de openbaie wateren gedieven en kunnen feitelijk niet meer dan wat drink- en kookwater koopen, dat dan nog bovendien aan bedeif onderhevig is Staan de aftapplaatsen niet onder geregelde bewaking, dan worden de kranen geforceerd, zoo dat het water continu blijft uitstioomen Dat is gemakkelijk maai geeft tevens aanleiding tot zoodanige verspilling dat men h 11 practisch reeds hij alle bedrijven genoodzaakt werd die viije hydranten af te schaffen, dan wel slechts geduren-

de enkele uien pci dag ondei contiole open te stellen Zijn de veihoudingen zoo, dat bij verkoop van dat watci contant moet wolden betaald, dan is het in het tiopisch geld-aim volkshuishouden schering en inslag dat men zich van watei moet sp^-nen wegens het gemis van die paai luttele centen op het oogenbhk, dat men water zou behoeven Hoe onbeteekenend het nuttige hygiënische rendement bij die veistiekking wel moet zijn, woidt door het vooiheeld van CHERIBON evenzeer in het licht gesteld In die plaats staat de veistrekking uit de openbare hydianten geheel ondei controle en wordt een watei pi ijs geheven van z8 cent pei kub m d w z een halve cent pci petiolcumblik van 18 liter De verkoop komt oveiccn met een gemiddelde van 2 5 liter per dag en pei hoofd van de met op de watei leiding aangesloten bevolkingsgioep En in die plaats is in vergeli|k met andeie steden de hydiant-veikoop bepaald hoog De noimalc ajlcvcuri'^ in hms diuct uit di hidim; \ia dtn i^cwonin, t;an^haicn watcinntu. Dat dit stelsel technisch-h\ gicnisch aan iiUc te stellen eischen voldoet behoeft niet nadei in het licht te worden gesteld Het bevat echter elementen, dic in landen met economische verhoudingen als dooi gaans in de tropen gelden, belemnieiend weiken tot uitbreiding op groote schaal ,,naai beneden ' en wel nnajhankcli/k van de in de practijk bruikbare taiieven leveling via den metei eisclit hoc dan ook iigclnuitige metcraflc/,iig en uitschrijven van ickeningcn Vooi het bedrijf kan geen te korte tusschenpoo/c worden genomen en /ees niet bij kleine veibuiikeis, omdat de afle/ing te onnauwkeuiig woidt men kan niet gaan rekenen met onderdeden kleinci dan een halve kubieken metei — waaruit vanzelf telken male moeilijkheden /uilen rijzen Dat de onkosten van administratie en behcci daaibij naar vcihouding van den omzet buitengewoon hoog wolden, woidt door schiijveis uiteiaard als een weerstand „de facto' tegen veire uitbieiding ondeikend, maai in beginsel is dat niet het geval Daaivoor geldt slechts de vraag of de uit een en ander vooitspiuitende \eiliezcn al dan met door bedrijfs- of andcie middelen kunnen woiden opgevangen Andeizijds kan de periode waai op de aflezing betiekking heeft niet te lang worden genomen, omdat andeis de rekening te hoog oploopt en dan is al spoedig de grens bereikt van de groep, die in staat is dadelijk of binnen koiten termijn een zekei bediag neei te leggen Met een gulden pei maand komt men in dit land al met heel ver In ,,beginsel' is ook hieiaan tegemoet te komen Men kan de tarieven vooi minder diaagkiachtigen steeds lager stellen, men kan instemmen niet regelmatige afbetalingen in kleine termijnen — bijvoorbeeld wekelijks — met behoud van aflezingen per maand of pei twee maanden, maar men blijft gebonden aan het rekenwerk, omdat afname via den normalen metci selionimelingen in het gebiuik met zich brengt, zoodat geen fixiim kan worden geheven Dit alles wordt zoo omslachtig en kostbaar, dat men zich niet kan blijven vastklemmen aan piincipes De werkelijkheid wordt hier maatgevend, ook doordien afdalen met het tarief tot jen zeei laag niveau tot verspilling aan leiding geeft, waardoor het hoofdwerk onnoodig woidt belast, wellicht overbelast Oveibelasting beteekent het wegvallen van den duik, het inzuigen van lucht en geïnfecteerd grondwater in de hoogstgelegen stadsdeelen, derhalve het bederf van het steiiel aangevoelde watei, waarmede gepaard gaat een bedreigen van de gezondheid, instede van een dienen Men vatte dit vooral met op als overdrijving Britsch Indie geeft daarvan een afschrikwekkend vooi beeld Daar ib men in beginsel tot het werkelijke uiterste gegaan en verschaft daar het water zonder meting met alle daaiaan vei bonden noodlottige gevolgen En daar men met bij voorbaat kan zeggen bij welk prijsniveau van het watei het hier geschetst gevaar zal optreden is vooizichtigheid geboden en streve men naar andere oplossingen voor de hiei besproken bevolkingsgroepen, die door waterverspilling met alleen op de geschetste wijze zich zelve indirect benadeelt, maar bovendien daar ook individueel geen dn eet voordeel van heeft Voor de hygicnische he16Q

teekenis van de hier bespioken distrihutie-methode voor de bevülkinü;sc;iüep, die hmnen de <jren,^en van het voor het bedrijf piactiseh toelaatbaie zich wel een meter-aansluitint; kan veioorloven, is het tarief wel van belany In deze landen is het nebiiiikLlijk, dat bi] meteraansliiitins; hoe dan ook een niininnmi bijdrage woidt verlangd onafhankelijk van de werkelijke waterafname In het eene geval woidt een maandelijksehe huur voor nietei en of dienstleiding verlangd, waarbij het dan gaat om hetiekkelijk bescheiden bedragen, zooals te SAVIARINDA, waar uat op rond ƒ 1 — per maand neerkomt, waaibij de abonne dan naar believen al dan niet watei kan koopen In anderj gevallen zooals in CHERIBON neemt dat heel andere verhoudingen aan en bedraagt daai zelfs rond 10% van de huurwaarde dei betrokken woning Het IS duidelijk, dat hieimede allerminst voldaan woidt aan de desiderata voor goede leveiingsvoorwaaiden, hiervoor vermeld sub b en c en het gebiuik van pomp- en put- of regenwatei in de hand wjrkt Vooi SAMAKINDA blijkt de slechte invloed van de aanwezigheid der iivicr uit de zeei geiinge afname, die gemiddeld pei aansluiting wisselt van 6 tot 8 '5 kub m pei maand — afhankelijk van mindere of meeidere droogte — dus een niveau nog lagei dan het gemiddelde verbiuik via de z g kampongaansluitingen in BATAVIA en BAND()EN(j Men kan zeggen, dat hier het doel reeds is vooibij gestreefd Ook het vüoibeeld van Cheiibon is ten de/e leeizaam Het daar thans van kiacht zijnde tariefstelsel is nog slechts enkele maanden geldend en diende tei vervanging van een s\steein, waarbij het vast lecht ook tamelijk hoog was, doch waartegenover de aangeslotenen het recht hadden tot aftappen van een niet onredeliik kwantum watei zonder bijbetaling Ofschoon de pnjs van het water thans laag is gehouden — / O 10 en / O n pei kub m voor lageie en hoogere categorieën — valt reeds een teiugloopen van het gemiddelde veibiuik per aansluiting te constateeien Was dat bij het oude tarief ondei invloed van de noodcn der tilden reeds vermindeid van 14 a 15 tot in dit jaar rond 12 kub m direct na invoeiing van de nieuwe veroidening is dat teruggeloopen naar 11 en mindei pei maand, ofschoon wij in de walmere en diogeie periode zijn aangeland Dit terugloopen en het lage verbruik stempelen een dergelijk tarief als asociaal en onhygiënisch ') Tegenovei deze voorbeelden dient als ander en beter uiteiste gesteld te worden de B A N D Ü E N C J methode, waaibij ook een betiekkelijk hoog vast recht woidt gevoideid, doch waarbij consumenten recht hebben op een hoeveelheid water, die in gemiddelde voor de betrokken klassen ook toei eikend blijkt Vooi het meeiendeel der bediijven h t l is een middenweg gekozen, dic men helaas niet als den ,,gulden" middenweg mag aanwijzen Daai heeft men een vast lecht waarvoor wel eenig water wordt beschikbaai gesteld, doch minder dan de gemiddelde behoefte Er is dus steeds ,,meeiveibruik Doch daarin ligt juist de mogelijkheid om zich zelf te rantsoeneeien, het tekort aan te vullen met oppervlaktewater, aldus zijn gezondheid in gevaar biengende — bijvooi beeld door het vaatwerk te laten wasschen met dat onbetiouwbare hodemwatei ^) Het geldt hiei wel een zeei typeerend voorbeeld van de belemmering dci h\gicnische werking van een waterleiding tengevolge van nuchtere zakelijkheid, die de psychologische kant van het vraagstuk veiwaarloosde Men veimoedde, dat de thans ingeslagen weg de eenige was, die kon leiden tot een gegarandeerde minimum opbrengst om aldus verzekerd te zijn van voldoende baten tot dekking van rente- en aflossingslasten van werken tot aansluiting op een andei, betiouwbaar broncomplex Die werken waien noodig omdat tot voor korten tijd in CHERIBON bjpaald onbetrouwbaar water werd verstiekl, tel wijl de typhui-moibiditeit ondei Europeanen daar zeei hoog was Veimelding veidient dat het omschreven effect der nieuwe vcroidening belanghebbenden bi! voorbaat was vooi gehouden en hen ook was aangegeven hoe zonder eenig geldelijk iisico het waterverbruik kon woiden gestimuleerd

170

en de inkomsten van het bediijf drukkende De crisisjaren 1<133, lQi4 en !f)35 vertoonen vooi de meei gegoede aansluitingen te BATAVIA een terugloopen van het gemiddeld maandveibruik van 2^, 75 — tot 19, 5Ü kub m ' niaands, terwijl dat voor de kampongs geliiktijdig veiliep van <),7Ü tot 8 Q5 kub m In dezelfde genode constateeide men in een gecontroleerde wijk van beter gesitueeiden te SOERABAJA verbiuiken van IQ, 50, 18,20 en 17,50 kub m Het beeld is met schiikbarend, doch toont duidelijk de tendenz om ook op water te spaien als de omstandigheden daartoe aanleiding geven Dat die lust, wellicht de noodzakelijkheid tot besparing ook wel zeei bctieurensv/aaidige gevolgen kan hebben, bL>ek te Banjoewangi, waar het tarief-type als hier bespioken geldend is, doch waar behalve het vaste recht ook meterhuur moet woiden betaald Nu is betaling van het vaste recht, wettelijk verplicht, doch niet van den meteihuur In niet mindei dan 55 gevallen gaven aangeslotenen liever hun aanspiaak op een zeker kwantum goed water prijs en berustten zij in de betaling van het vast iccht om aldus den meterhuur te kunnen uitwinnen Dat betiof H% dei abonne s Er behoorden onder enkele inheemsche schooltjes en een Madoereesch hotel, die men evenwel wegens gemis aan de noodige voorschriften ook niet langs anderen weg kon dwingen tot aansluiting Het laatste is dus wel een zeer sprekend voorbeeld hoe de kleinste lacune in de bepalingen van groote beteekenis kan zijn vooi het nut eener drinkwatervoorziening Het nmntmcter-stchd De nnintmetei kan ongetwijfeld het waterverbruik in beginsel door den kleinen man bevoi deren Tusschen de laag, die nu nog met den gewonen watei meter kan worden bereikt en de grote massa ,,geldloozpn" ligt nog een gansche categoiie die wel nog alle dagen een paar centen in de portemonnaie heeft, wier mentaliteit zoodanig IS, dat ZIJ ei wel voor zal zoigen die beschikbaar te houden, dan wel dat zij op niet al te onereuse wijze een paar centen bij den buurman of aan de waiong kan leenen Vooi hen biengt de muntmeter het gemak van te kunnen betalen in kleine payementen, maai hij brengt niet de gaiantie, dat de aangeslotene wel ovei het onontheeibaie hygiënisch minimum watei zal of kan beschikken en het bezwaar blijft bestaan, dat als in de nacht water noodig is en het veieischte geldstukje is in dien vorm toevallig met vooi handen, dat men dan ook zonder water zit De oplossing blijft dus gebrekkig, het blijft steeds ,,geen cent, geen water', terwijl het veieischte instiument ongetwijfeld duurdci is dan een gewonen watei meter, het incasseeien van de watergelden weliswaai iets eenvoudigei, doch de controle op het geldinnend peisoneel veel omslachtiger Alhoewel dus naai het 001 deel van lappoiteuis met een goed geconstrueeiden muntmeter nog heel wat zou zijn te bei eiken, bestaat er naar hun gevoelen toch geen aanleiding om fabrikanten op te wekken pogingen te doen om zulk een instiument aan de maikt te biengen, omdat de belanghebbende bevolkingsgioep behoort tot de kleine afneme's en die kunnen veel betei op andeie wijze worden geholpen Bij de beoordeeling van deze beschouwing van het systeem der watei-automaten moge in herinneiing wolden gebracht, dat bij voorbaat de technische onvolmaaktheid buiten geding zou worden gelaten Hieiop te wijzen woidt van belang geacht, omdat m Nederlandsch-Indie het begrip ,,muntwatermeter" dadelijk woidt gekoppeld aan het op groote schaal in SOERABAJA toegepast type, waardooi aan het stelsel ten om echte meer afbieuk wordt gedaan, dan het verdient Inderdaad IS de Soeiabaja-metei een duur, bijzonder onnauwkeuiig apparaat, dat groote mogelijkheden biedt tot knoeien en dat in den gebruikelijken vorm niet veroorlooft het water onder druk door de woning te voeren naai verschillende aftappunten Het opvangen van water geschiedt direct bij het instiument Daardooi ontstaan vele inconvenienten en het geeft aanleiding tot onhygiënisch omspringen met het watei Dooi die slechte kwaliteiten heeft die meter ons niet

alleen den ki]k benüinen op het weikelijke wateiveibiuik — zie hieivoor — maar ons evenzeer het inzicht ontliouden van de sjeldelijke diaagkraeht der in SOERABAIA via dit toestel aansjeslotenen In het jaai '36 is het zoovei gekomen, dat van de H'ïOO betiokkenen niet mindei dan 8 000 -een geretjistreeid veibiuik vertoonden lager dan 4 kub m per maand, waaionder zelfs 3 00 nog onder 2 kub m bleven, ondanks den piijs van slechts / O 25 per kub meter teiwijl nietei en dienstleiding viij in gebiuik werden gegeven Inderdaad bestaan er reeds meteis, die evenals gasatitomaten op een willekeurig punt in de leiding kunnen wolden ingebouwd, dic dus alle comfort toelaten, die ook de gewone metci verschaft Omtrent hun nauwkeuiigheid is evenwel niets bekend, hun prijs moet — afgaande op de constructie — belangrijk duuider zijn dan die van de normale instrumenten Maar wat hoofdzaak IS, zi] brengen desondanks geen veibetering in de principieele fouten van die verstickkingsmethode uit h>gicnisch oogpunt en /ooals ge/egd belanghebbenden kunnen ook andeis, eenvoudigei en goedkooper worden geholpen Vcr^trckkini; dooi tcnhcidskiancn Bi] dit stelsel waarbii het benoodigde water continu en constant gedurende het geheele etmaal wordt aangevoeld, kan volledig voldaan worden aan het hiervoor gefoinuileei piogiam van eischen te stellen aan een h\gicnische distiibutie voor de bevolking in haai geheelen omvang, nuts kan woiden voldaan aan deze technische voorwaaiden 1) dat het apparaat, waardoor het water wordt afgeleverd — ten rechte gemeten — niet te veel onderhoud en bewaking vereischt, 2') dit zoo worde opgesteld of ingebouwd, dat de afnemei aan het debiet mets kan wij/igen, ^) dat opschiiing van het watei geschiedt en aldus dat steeds voldoende steriel water onder diuk beschikbaar IS vooi directe consumptie en voor al die doeleinden waarvooi men zich het beste van de ,,kraan ' bedient Dil alles IS mogelijk doch weid jarenlang en wordt helaas ook thans nog zelfs bij leidende menschen in de wateileidingweicld met viees en bezwaaid gemoed aan gezien De piacti]k heeft geleerd, dat al die bedenkingen veimeend waien, terwijl men bovendien bi] dit stelsel in eens het volkomen volmaakte wenschte Men verlangde een doseei-appaiaat, waai men niet naar behoeft om te zien, terwijl men gelijktijdig wel berustte in alle zorgen — technische en administiatieve — die de noimale watei metei en de muntmetei met zich brengen Het is voornameliik de technische weield, die de uitbieiding van dit sjstecm heeft tegengehouden, dooi dien men zich niet op het standpunt heeft willen stellen om in ieder geval te beginnen en in de piactijk te leeien om de technische bezwaren — zoo die indeidaad bestaan — te overwinnen De gioote vrees was, dat vooi het doseeren van den kwantum water van bijvoorbeeld 'i kub m per maand, oveieenkomendc met 2 kub c m pei seconde zelfs bij bescheiden bedrijfsdiuk slechts zoo een kleine doorlaatopening toereikend is, dat die naai velei inzicht moest verstoppen, aldus is men aan het uitvinden en construeelen getogen en zijn tal van apparaatjes op de maikt gekomen, die dooi hun gecompliceerdheid het doel voorbij stieefdcn Langdurige waarnemingen hebben tenslotte aan het licht gebiacht, dat kan woiden volstaan met het meesl eenvoudige Een gecalibieerde opening in het mondstuk is voldoende en zelfs in de meest ongunstige omstandigheden IS gebleken, dat het met die gevieesde verstoppingen best losloopt Waaidevol is in dit opzicht de ervaiing te PALEMBANü waar het water veel opgeloste kalk bevat, die bij contact niet de lucht als carbonaat zich kan afzetten Desondanks is nu na een periode van meei dan een jaar en bij toepassing in eenige hondeiden woningen gebleken dat dit alles zeei wel is hij te houden IJevisie IS noodig gemiddeld om de due a tien maanden (jelijke civaiing is opgedaan te SEMARANü waar in

lond 1000 woningen watci veischaft woidt via een dergelijk doseer-plaatje Het watei daar heeft evenwel geen hinderlijke chemische eigenschappen zoodat een werkman met een koeli in staat is rond 700 aansluitingen in goeden staat te houden MEDAN, waar men iets meei gecompliceerde constructie toepast, verstrekt langs de/en weg leeds watei m een zeshonderdtal woningen en de Piovincie OOSTJAVi'^ — die met het systeem dei eenheidskianen is vooi gegaan — heeft met het stelsel een dei gelijk technisch effect SEMARANCJ en OOST-JAVA gaan evenwel met vcrdei dan het afleveren van het water in een dun straaltje, het aan consumenten ovei latende dit op te vangen en op te schuren Het ligt voor de hand dat daarmede d^ii hygiemschen eischen geweld wordt aangedaan Het is daar de commcrcieele weerstand die ons parten speelt Men ziet op tegen de kapitaals-uitgaven die noodig zijn om te kunnen voldoen aan de sub -i bedoelde conditie en waarvooi niets andeis noodig is dan een eenvoudig op een hoogte van 2 a ^ m boven den vloei op te stellen icseivoii, waarbinnen het watei woidt opgevangen en wat pijpleiding Daar geen bewegende deelen meer vooikomen is de levensduur van een dergelijke installatie haast onhegiensd, doch zelfs bi] een afschrijving over tien jaar en een rentevoet van 4% p a kan met een maandelijksche annuïteit van 0 6% worden volstaan Het zinkt eigenlijk in het niet bij de hooge kosten van afschrijving en onderhoud dei gebiuikelijke watei meters en automaten, tegen de aanschaffing waai van men niet opziet De ervaring m Palembang heeft geleerd, dat zelfs bij een maandverstiekking van "ï kub m volstaan kan worden met een tusschenreservoir van rond -iO litei inhoud om steeds op de geschetste wijze te kunnen beschikken over een voldoend kwantum steiiel watei Uiteiaard kan men ook grootere reservoirs maken, doch de gebruikelijke wijze van baden, het wasschen van kleeien ed veiooilooft bi| kleine le^ervüiis die te laten overvloeien naar mandibakken o a In die leseivoiis blijft het water volkomen in goeden staal PALEVlBANCi — waar gezuiveid rivicrwatei wordt gedistribueerd — heeft zich de moeite getioost op luime schaal gedurende nieei dan een jaar bacteriologische en chemische bewaking uit te oefenen en de uitkomsten zijn indeidaad schitterend Het blijkt dus dat dit s\steem geheel voldoet aan de sub a, b en c gefoinuileerde giondslagen, maar beter dan eenig andei systeem aan die sub d en e en woidt daardoor naar het oordeel van de samenstellers dezer nota gestempeld tot de oplossing bij uitnemendheid vooi de goede watei distributie op luime schaal onder de massa in tropische steden Doordien toch een vast kwantum watei pei tijdseenheid woidt afgeleverd nehoeft met nieei geiekend en gemeten te woiden, blijft het verschuldigde bedrag pei tijdseenheid ook constant en kan men genoegen nemen met betaling in kleine tcrmi|nen, waarbij eventueele achteistand geen administiatieve moeilijkheden verooizaakt, IS het gemakkelijk om de taiieven in verband met de draagkiacht der betrokkenen te diffei^ntieeren, kan desnoods gaan tot oijvoorbeeld ö cent per week voor de allerarmsten Dat geven zij nu ook al uit en hebben dan nog niets Bij huurwoningen is het mogelijk nog een stap verdei te gaan en kan men de betaling zelfs onzichtbaai maken, waarmede men de bevolking wel een zeer grooten dienst bewijst Daai het gaat om een vast bedrag kan dan de betaling over den huiseigenaar loopen, die dan zijn woning kan verhul en met ,,vri] gebiuik van water" Ook in dit opzicht heeft PALEV.BANCJ een nuttig vooibeeld gegeven door die methode toe te passen in de woningen der NV Volkshuisvesting Deze werkwijze is ook van heteekenis voor de eenvoud dei administratie, want instcde van honderden kwitanties en inningen per maand kan nu worden volstaan met een boeking desnoods per jaai, doch behoeft met veider te gaan dan eens per maand Maar ook de opzet van het hoofdwerk met distiibutie-

171

of stadsnet is LI mede gehaat als men van meet af aan lekenina; houdt met toepassing op ruime schaal van het hier bespioken stelsel, waai aan men h t l de naam heeft gtgeven van veistrekking via den „wateiverbruiksbegren/er in analogie met den electrisehen , stroombegienzei De gelijkmatige aanvoer veroorlooft toch het gebiuik van kkine buizen, daar verbruiksstoppen vervallen, welke bij de distributie met vrije aftapping worden aangenomen op 2 "ï maal het gemiddelde uurveibruik Doch evenzeer worden watei leservoirs (watei torens)

dciardooi oveibodig Bij gelijkniatigen aanvoei is geen accumulatoi noodig voor het opvangen van schommelingen Deze veieenvoudigingen zijn van zoo groote beteekenis, dat het financieel mogelijk zal zijn thans tal van plaatsen met geheel Inheemsche bevolking, waarvooi vroegei centrale water-aanvoer een utopie leek het vooriecht te verschaffen van ,,watei in alle huizen Dat een deigeliike methode van eminent belang moet zijn voor de volksgezondheid behoeft wel niet nader te wolden betoogd

VERGADERING VAN DEN N.I.A.K. Ondel leidin^f van den vooizittei, ir Willekes biacht aan enkele Euiopeesche woonwijken, aan de Gemeentelijke Europeesche begiaafplaats en Macdonald, kwamen de N I A K -leden op den IQdcn en den 20sten Novembei j 1 te Bandoenj^ aan het piachtig in geaccidenteerd terrein gelegen villapaik Tjioemboeloeit Tenslotte weid met voorbil een De veii;adeim^en werden ^rehouden in de nieu- lichting van aich Aalbeis het Denis-gebouw en de nieuwbouw van Savoy-Homann bezichtigd we diiectiekamei van het Savoy-Homann Hotel Tijdens de vooitzetting dei veigadenng kwam De Zateidag-avond-bijeenkomst was gedeeltelijk de enquête aan de orde, welke dooi het I B 1 gewijd aan inteine regelingen van den Kiing en L T werd gehouden inzake den meest gewenschten de ballotage van nieuwe leden voim eenei Indische aichitecten-organisatie De Veivolgens kwam een belangrijk punt aan de 01 de, n 1 de tot de Regeermg te richten uiteenzet- veigadenng kwam tot de volgende besluiten 1ste Een Indische Aichitecten Organisatie ic de ting inzake het veilichten van aichitectenweik N I A K , kan omvatten alle bonafide bedooi oveiheidsoiganen ten dienste van ofticieele, oetenaien dei bouwkunst, mits zij voldoen semi-otficieele en paiticulieie instanties Zooals aan de eisehen dei statuten bekend, v/as het aanbod der üemeente Bandoeng, om vooi de Indische Pensioenfondsen giatis pio- 2de Een interne splitsing in diveise groepen van ambtelijke-, adviseerende aichitecten en aijectcn voor een hoofdkantoor te leveren, aanleichitect-aannemeis zal niet plaats hebben ding tot een piotest dei particulieie architectenI Het zal echtei den leden eenei bepaalde (vide het dooi den N I A K aan den Raad dei gioep viijstaan om binnen het veieenigingsStadsgemeente Bandoeng gericht lequest met bijvelband ovei hunne specifieke belangen van behooiende nota van toelichting, afgediukt in1 gedachten te wisselen nummei 3 van dezen jaaigang van ons blad) BijI de thans gehouden bespiekingen werd dit viaag- 3de BIJ de ballotage voor het lidmaatschap zal naast de objectieve maatstaf van kundigheid stuk meer in algemeencn zin beschouwd Een dooi ook een moieele maatstaf worden aangetusschenkomst van den Adviseur voor de Decenlegd Alle leden zullen zich vei binden een te tiahsatie tot de Regeering te richten uiteenzettmg,, ontwel pen eeiecode m acht te nemen zal principieel de inzichten van den N I A K weeigeven Deze uiteenzetting zal in concept aan alle 4de Het voeren van de aanduiding ,,Aich N I A K ' achtei den naam zal bindend wolleden woidcn londgezonden alvorens aan den Adden vooi geschreven viseui VOO! de Decentralisatie te woiden aangeUit de beraadslagingen, die tot deze vooistelleii boden In velband met het uitveikocht raken deiI hebben geleid, stippen wij nog het volgende aan N I A K-legelen, zal woiden aangedrongen op) Algemeen was men van meening, dat een oiganispoedige publicatie van het lapport dei zooge- satie van alleen zuivei adviseeiende aichitecten naamde H I A T A -commissie, welke ondei auspi- hiei te lande geen levensvatbaaiheid zou hebben Dooi velschillende sprekeis weid ei op geweciën van de N I R T A werd ingesteld, houdende; legelmg der werkzaamheden en honoieermg van1 zen, dat bij de ballotage niet alleen de kundigingenieurs, architecten, taxateurs en arbiteis DaaiI heden van de nieuwe leden moeten worden bena verschijning dezer legeling een heidruk dei1 oordeeld, maai tevens de wijze der vakbeoefening oude N I A K -regelen, waarvan de honorarium- De vergadering spiak zich daarna eenstemmig uit tabel enkele uitgespioken fouten bevat, waar- voor de invoering eenei eeiecode In verband daaischijnlijk niet ineei noodig zal zijn, werd besloten,, mede werd ei op gewezen, dat de aanduiding achter den naam der leden bedeze te stencillen, onder gelijktijdige verbeteringr ,Aich N I A K van de meest storende fouten, om de leden, diej paaldelijk als een eisch dient te worden gesteld geen exemplaar meer hebben, voorloopig te hel- Met algemeene stemmen werd daaitoe besloten, en tevens ermede ingestemd, om deze beslissing pen Zondagmorgen werd door de Bandoengsche le- per afzonderlijk schrijven aan alle niet aanwezige den op initiatief van Ii Karsten en onder leidingy leden mede te deelen Op de vraag, hoe het Bestuur de vooi stellen, van arch Hendriks een rondrit door Bandoeng^ aangeboden Allereerst werd de uitbreiding van1 waartoe in deze vergadering in principe is beslohet Gemeentehuis bezichtigd, waar ir De Roo de2 ten, denkt uit te wei ken, antwoordde de Voorzitleden rondleidde Vei volgens weid een bezoek ge- tei, dat hij zich vooi stelt zulks commissaiiaal te 172

doen geschiedtn, waaibij ook tic Bandoentf-leden zulkn woidcn ingeschakeld Naar aanleiding van een voorstel om in aanslui ting op de reorganisatie de grenzen van den

N I A K luimer te tiekkcn zegde de Vooizittei toe, dat dit zal geschieden dooi een gepaste piopaganda en door de mogelijkheid van toelating van buitengewone leden

ONZE RONDVRAAG OVER DE INDISCHE ARCHITECTEN-ORGANISATIE. Met de behandeling door den NederlandsehIndischen Architectenkring in zijn op den 20«ten November j 1 te Bandoeng gehouden vergadering, waaivan een koit verslag op biz 172 in dit nimimei IS opgenomen, heett onze rondvraag ovei de Indische aichitecten-oiganisatie haar becindiging gevonden Hieronder volgt een overzicht van de voornaamste meeningen en inzichten, die bij de beantwoording van de gestelde viagen naai voren zijn ge komen Voorafgaande aan het overzicht woiden de vragen nogmaals afgedrukt 1 Acht s;ij het voor de Indische organisatie tot bevordering dei bouwkunst — den N I A K — den naest giwensthten toestand, dat deze in be^nnsel wil omvatten alle bonafide beoefenaien der bouwkunst dus ZOOWLI adviseerende en ambtelijke architecten als aiehitecten ') die tevens aannemer of i dg zijn' 2 Acht gij in of naast den N I A K een bijzonder contact noodig tusschen adviseerende en of ambtelijke architecten onderling'' ^ Acht gij naast of in verband met de ballotage bij de intrede in den N 1 A K ook ten objectieve maatstaf gewenscht met betrekking tot het lidmaatschap al of niet gejiaard met een ^erecode voor de leden'' Geldt dit gelijkelijk voor de in vraag 1 genoemde gioepen'' 4 Acht gij het gewenscht dat de N 1 \ K -leden — evenals in Nederland de B N A -leden in Engeland de R 1 B A -leden enz — er een gewoonte van maken bij hun naam de aanduiding van het N I A K -lidmaatschap te voegen'' 5 Lieven dez^ vragen U nog aanleiding tot andere opmerkingen, en zoo ja tot welke''

Viaag 1 Een vrij gioote minderheid (5 tegenover 8) heeft deze vraag ontkennend beantwoord, op grond van de overweging, dat de belangen en wijze van vakbeoefening van de gioep dei zuivel adviseerende architecten en van die der architectenaannemers te ver uiteen loopen, om in een kring vereenigd te zijn De meeiderheitl echter acht het, om onder de huidige omstandigheden in Indie, een vereeniging tot bevordering tïer bouwkunst tot bloei te brengen, noodzakelijk, dat toetreding met beperkt blijft tot zuiver adviseerende architecten, die hier te lande slechts in zeei beperkt aantal gevestigd zijn, maar dat ook de architect-aannemers lid moeten kunnen zijn Onder laatstgenoemde categorie dienen dan verstaan te worden diegenen, die in de eerste plaats het bouwvak beoefenen als architect en daarnaast ook optieden als aannemer of uitvoerder van eigen ontwerpen Bij deze meerderheid bevinden zich ook enkelen, die in principe een vereeniging van alleen zuiver adviseerende archi^) Onder architect is hier en verder te verstaan de volwaardige bouwmeester niet de Architect V en W of de „Architect I ocale Werken als zoodanig

tecten zouden prefereeien, doch daaivooi de tijd thans nog niet iijp achten De band, die de led^n samenhoudt, moet zijn die van vakbekwaamheid en algemeene opvattingen van integriteit en fatsoen op het gebied dei vakuitoefening Vraag 2 Behalve enkelen, achten diegenen, die de eerste vraag bevestigend beantwoord hebben (die het dus wenschelijk achten dat de N I A K alle bonafide beoefenaren der bouwkunst, daaionder dus ook de architect-aannemeis, omvat), een bijzonder contact tusschen bepaalde groepen zeer wel mogelijk, mits binnv.n het vereenigingsverband en met gelijke rechten Een enkel antwoord maakt daarbij de lestrictie, dat de N I A K eerst een giooter aantal leden moet hebben Een afzonderlijk contact tusschen alleen ambtelijke leden, die immers het vak op ongeveer gelijke wijze uitoefenen als de zuiver adviseerende architecten, wordt m het algemeen met noodig geacht Viaag 3 Over het algemeen wordt wel aangevoeld, dat een objectieve maatstaf met betrekking tot het lidmaatschap van den N I A K gewenscht is Over de vraag of zulks gepaard dient te gaan met een eerecode voor de leden, loopen de meeningen nogal uiteen Tegenover positieve vooistanders van een eeiecode, staan tegenstanders, die een eerecode onnoodig en ongewenscht achten en andeien, die er den tijd nog met rijp voor vinden In twee antwoorden is ook nog het denkbeeld geopperd, om desnoods vooi elke groep afzondeilijk een eeiecode in het leven te roepen, doch ineen daarvan is dit idee dadelijk weer verworpen, omdat gevreesd wordt, dat het een onaangename stemming in de vereeniging zou brengen en een hinderlijk stempel van minderwaaidigheid zou drukken op den architect-aannemer, die zich dan ook onmiddellijk als lid zou terugtrekken Tenslotte is er nog op gewezen, dat deze aangelegenheid een zaak is van nadere studie Vraag 4 De overgroote meerdei heid heeft deze vraag bevestigend beantwoord, een enkele is ei zelfs een voorstander van de aanduiding van het N I A K -lidmaatschap achtei den naam imperatief voor te schrijven Sommigen hebben er op gewezen, dat de bedoelde aanduiding niet die beteekenis zal krijgen als bij een veieeniging van alleen adviseerende architecten, maar slechts een zekere waarborg zal geven, dat degenen, die de aanduiding mogen voeren als goede en betiouwbare bouwkuneligen bekend staan, vooiopgesteld, dat de N I A K een goede maatstaf aanneemt In een antwoord is nog geopperd om behalve de bedoelde aanduiding ook nog te vermelden tot welke categorie de betrokken architect beh )ort Vraag 5 Van hetgeen naar aanleiding van deze 173

vraag is naar voren gebracht, is liet volgende belangriii<: In de nog niet volgroeide Indische maatschappij moet vóór alles voorkomen worden, dat bij het organiseeren der beoefenaren der bouwkunst hier te lande versnippering ontstaat. Deze aanufelegenheid dient dus aan een studie onderworpen te worden. Het streng handhaven van de grondslagen, waarop de organisatie wordt opgebouwd zal een niet te onderschatten moreele uitwerking op het publiek hebben.

Het lidmaatschap dient voor de leden zoo waat'devol mogelijk te worden gemaakt, opdat daardoor het toetreden van nieuwe leden wordt bevorderd. De architecten-organisatie moet alles doen om het vak en de uitoefening daarvan op een zoo hoog mogelijk peil te brengen. Tenslotte is nog geopperd om in het bestuur de plaatsen van Voorzitter en Secretaris-thesaurier steeds te bezetten door architecten die niet particulier of als aannemer werkzaam zijn.

HET „JUBILEUMFONDS" TE BATAVIA.) Mede in verband met de opmerking in dit nummer over volkshuisvesting lijkt het ons van belang de resultaten te weten van het Jubileumfonds, dat in 1924 door de >(}emeente Batavia werd gesticht als een voortzetting van het in 1913 opgerichte ,,Kramat-Kwitang-fonds", — en dat ten doel zou hebben het bevortleren van den bouw en de verbetering van kleine woningen binnen het eigen ressort. 'De werkingssfeer van het Jubileumfonds omvat het geven van voorschotten voor den herbouw van afgebrande woningen, herstelling en vernieuwing van kleine woningen, welke volgens door het gemeentebestuur uitgevaardigde lastgevingen moeten worden hersteld of vernieuwd, alsmede voor nieuwbouw van kleine woningen, zoodat dus de verbetering van de volkshuisvesting in de gemeente Batavia een uitgesproken doel is van dit fonds. De middelen waarover het fonds beschikte bestonden in het stichtingsjaar uit een kapitaal van ƒ 70.000, benevens een bedrag van ± f 11.500 zijnde het bedrag waarmede het oorspronkelijke kapitaal van het ,,Kramat-Kwitang-fonds" was aangegroeid, — en in 1932 uit ƒ 110.000 eigen kapitaal, waarbuiten ter verkrijging van meer werkkapitaal bovendien nog gelden werden opgenomen tegen 5% rente, bij de N.V. Volkshuisvesting te Batavia en bij het Pensioenfonds voor nietEuropeesche ambtenaren der Stadsgemeente Batavia, te zamen tot een bedrag van ƒ 337.500. Verder is in 1932 door den raad besloten tot het garandeeren eener door het Jubileumfonds aan te gane onderhandsche geldleening, groot nominaal ƒ 500.000. van welke som in genoemd jaar zou mogen worden opgenomen een bedrag van ƒ 200.000 en in de volgende jaren het restant ad ƒ 300.000. Dat het Jubileumfonds in een gevoelde behoefte voorziet — vooral van de Inlandsche bevolking — wordt bewezen door de cijfers uit een overzicht aangevende het verloop der door het Jubileumfonds verstrekte credieten over het tijdvak 1926 tot en met 1937. Het aantal verleende credieten aan Inlanders bedraagt in 1926 in totaal 51, aan Europeanen /, aan Chineezen 4 en aan Arabieren nihil. Het beloop van den omvang van de verleen1) Zie hierover het artil<el geschreven door F. B. in L. T. 1932 no. 4.

174

de credieten vertoont tot en met 1932 een stijgende lijn. Ultimo dat jaar bereikte de omvang zijn hoogtepunt, en wel als volgt: Inlanders 166, — Europeanen 20, — Chineezen 20, — en Arabieren 8. Na 1932, heeft een inzinking van den omvang der verleende credieten plaats gehad — waarschijnlijk door de intrede der ergste malaise-jaren —, welke inzinking gestadig in afdalende lijn verliep; op medio October 1937 waren de getallen: Inlanders 2, — Europeanen /, — Chineezen 1, — en Arabieren nihil. Blijkens een mededeeling van de Afd. Grond- en Woningzaken van de Gemeente Batavia zijn in den loop van 1938 aan Inlanders /() en aan Europeanen 5 credieten verleend, zoodat de cijfers dit jaar een ommekeer in genoemde inzinking toonen. Uit hetzelfde overzicht zijn voorts nog andere leeringen te trekken. Het volgende resumé moge dit toelichten. De meeste credieten zijn aan Inlanders verleend voor een bedrag van ƒ 500 tot ƒ 1000; voor dat van ƒ 50 tot ƒ 500 zeer weinig, van ƒ 1001 tot ƒ 2000 in 1926 nihil en in 1932 totaal 72, van ƒ 2000 tot ƒ 6000 in 1926 t/m 1928 nihil en in 1932 in totaal 16. Hieruit moge de conclusie worden getrokken, dat de werkingssfeer van het fonds de massa der bevolking niet voldoende bereikt. Dit is opzichzelf verklaarbaar doordat de kleine man van de kampoeng niet credietwaardig noch betaalkrachtig genoeg is om aan geregelde termijnbetalingen te voldoen, vooral niet wanneer zooals het door het Fonds is geregeld, de aflossing der leeningen vrij snel moet geschieden (voor semipermanente woningen maximaal in 8 jaar), en mede doordat de voor deze groep geëischte rente te hoog is: voor semipermanente woningen (dus juist bij den veelvuldig voorkomenden volkswoningbouw!) 10% (!) en voor permanente woningen 9%. De latere behoefte aan credieten van boven de ƒ 1000 (in 1932: 72 leeningen) is mede merkwaardig genoeg om er een conclusie uit te trekken, doch slechts moge verondersteld worden, dat er een groeiend inzicht bij de inheemsche middenstandsgroep is gekomen, over het belang van eigen woningen, of dat men door de, vanaf ca. 1929 sterke daling van de materialenprijzen en de werkloonen, de lust kreeg om te bouwen. De groeiende behoefte zijdens de niet-Inheem-

schen aan credieten (in 1Q26 vooi Inlanders, 91,1%, Europeanen 1,8'^c, Chineezen 7,1% en Arabieren 0% van de in totaal verstrekte credieten, — in 1932 respectieveliik 77,6%, — '),V< — 9,3% en 3,8% en in 1^37 resp — 50%, — 25%, — 25''/(, — en 0% ) wiist op een voorkeui van die groepen voor goedkoopere huisvesting, wat wellicht alweder een veischiinsel uit de eigste malaise-jaien is Dat 111 het algemeen nieei Inlandeis dan tie andere bevolkingsgioepen van de credieten gebruik hebben gemaakt is logisch, daai het direct voortvloeit uit de veihouding van het zielental diei groepen in de stad en buitendien uit de betere omstandigheid, waarin de Inlandsche bevolking t a van de verkrijging van goedkoopen bouv\giond, verkeeit „Jubileumfonds" di Betawi. Pada talioen l')24 oleh Oemetnte Betawi didinkan soeatoe fonds sebagai samboensanja .Kraiiiat-Kwitany;fonds ian 000 sedanij jang ƒ «)0(K)0 kelak dapat dijjoenakanja Begimana pentmsjnia fonds tadi oentoek rakjat, hoebaja-hoebaja rakjat banijsa boemi-poetera dapat diketahoei dalam verslag jang dioeraikan oleh (jemeente dan jang memberi keteiangan dan adanja oewang jang dipindjamkan pada rakjat oentoek perbaikan dan peningoenan loniah Sampai tahoen 1
VAN DE

BOEKENTAFEL

„BETER WONEN", Gedenkboek gewijd aan het werk der wontngbouwvereenigingen m Nederland uitgegeven ter gelegenheid van het 25-jarig bestaan van den Nationaten Woningraad Als;cmeenen Bond van Woningbouwvereenigingen 1913—1938 Uitgave N V De Arbeiderspers Amsterdam Teiwijl de geschiedenis van de ontwikkeling dei woningtoestanden in Nederland reeds op zich zelf zeei belangwekkend is, en de rol die de woningbouwvereenigingen daarbij gespeeld hebben inteiessant, maakt de wiize waai op het onderwerp „Beter Wonen" in dit boek behandeld is het tot meer dan alleen een gedenkboek

van een jubileerenden Bond van wonmgbouwvereenigingen In verschillende, door deskundigen geschreven, artikelen wordt het woningvraagstiik van verscheiden kanten belicht Daarbij woiden kwesties van /oo algemeene en verstrekkende beteekenis behandeld, dat het ook voor ons hier in liidic hoewel de omstandigheden hier in meer dan een op/icht anders /i|n van groote waarde is ei kennis van te nemen Toen, na een volkonvn gemis aan belangstelling in het midden dei vorige eenw, met de opkomende indnstrieele ontwikkeling, waardoor het vraagstuk tevens iiigenter werd, eenig besef begon door te dringen van het belang der volkshuisvesting en optredende choleraepidemieen te denken begonnen te geven, bleek hoe bitter weinig men eigenliik van de heerschende toestanden op dit gebied af wist Betiouwbare gegevens ontbraken (hntrent den omvang van het aantal menschen dat in krotten, kelderwoningen plaggehutten ed huisde was men niet voldoende ingelicht hvenmin over de overbevolking van woningen, de ongezonde inrichting van vele woningen (bedsteden en alkoven) enz Hoewel men thans in Nederland op dit gebied wel beter is geinformeeid geldt nog steeds hetgeen Prof Dr C A Venijn Stuart in 1<)I7 in ziin ,,Inleiding tot beoefening der Statistiek schreef ,,1 och zal zekei niemand willen ontkennen, dat hier nog een ontzaggeliik terrein op bearbeiding ligt te wachten' Ten aanzien van den totalen voorraad woningen in geheel Nederland bestaan ook nu nog geen absoluut vaststaande gegevens Enkele der giootste Nederlandsche (jemeenten zagen echtci het belang in van een goed gedetailleerde woningstatistiek (woningvooiraad, woningproductie, woningbezetting enz ) In Indic IS men zekei nog niet zoover Van hoe groot belang het is om den omvang van het vraagstuk te kennen (de statistiek is daarbij ongetwiifeld een zeei geëigend hulpmiddel) is wel gebleken uit de gevolgen van het onplanmatig werken op het gebied der volkshuisvesting in de vorige eeuw De aanwas der bevolking was m Nederland tusschen de jaien 18-iO en 1896 zeer groot Amsterdam b v groeide in die jaren van 202000 tot 4d40üO en Kotteidam van 72000 tot 286000 inwoners De (jemeentcbestuien waren hierdoor verrast De uitbreiding der bebouwing geschiedde niet spoedig en niet s\stematisch genoeg Sterke ophooping der bevolking in de oudste en nauwste deelen der stad, in kelderwoningen, hofjesbouw, inpandige (binnen de panden uitgebouwde) woningen ontstond De huren stegen geweldig Ongebreideld door goede bouw bepalingen, bleek de ondernemeisbouw, uitsluitend op zoo voordeelig mogelijke exploitatie gericht, met in staat op behoorlijke wijze in de volkshuisvesting te vooizien Dat een dergelijke gang van zaken tot groot nadeel voor de gemeenschap en in het bijzonder voor het economisch minder krachtige deel daaivan was, wordt thans in Nederland wel algemeen ingezien (hier te lande is men nog lang niet zoover), maai toenmaals besefte men dat niet en evenmin welke moeilijkheden daaiuit in de toekomst zouden voortkomen De doctrine der staatsonthouding was daaraan ongetwijfeld mede debet Eerst na steeds grooter wordende aandrang der publieke opinie, zag de overheid in, dat er hiei een taak voor haar lag, waaraan zii zich niet kon onttrekken zoo kwam in IQOl de Woningwet tot stand, een vooi die tijden radicaal product van liberalen hervoimingsgeest Eerst m IQ06 werd op grond van de financieele paragrafen dier wet het eerste voorschot voor veieenigingsbouw gegeven In de voorooilogsjaren ontwikkelde de vereenigingsbouw zich langzaam maai gestadig Hoewel de drang naar modeimseering aanwezig was, wist men zich in het begin nog niet direct van het verouderde woningt\pe los te maken Vooral was dit het geval met den bouw van vereenigingen voor het tot stand komen van de Woningwet Immers het realiseeren van een betei type veroorzaakte een verhooging dei stichtingskosten Het bleek al spoedig, dat zonder overheidsbemoeienis bij de verkrijging der eigendommen en financieelen steun bij nieuwbouw voor (vooral groote) gezinnen met geringe draagkracht geen oplossing van het krottenvraagstuk in de groote steden mogelijk IS

175

Dooi de (jemeenten werd in dezen tijd nofj viijwel niet vooi de volkshuisvesting; t;ebouwd Aan het eind van den wereldooiloij bleek, na een periode van <;roote onzekerheid, waarin de particuliere woninRbüuw sjeheel stil had sjelegen en de woningbouwveieenigintjen en gemeenten, die na eenige aarzeling wel waien blijven dooi bouwen, alleen niet in staat waren geweest in den aanbouw van de noodige woningen te voorzien, een zeei ernstig woningtekort te zijn ontstaan Steike aandiang was weer noodig om de Rjgeering te oveituigen, dat zij moest ingrijpen Op een in l')18 gehouden woningcongres wees de Nationale woningraad op den woningnood, waarvan samenwonen, overbevolking van woningen en andere misstanden het gevolg waren Juist in een tijd van zeel duur bouwen gieep de Regecring na lang aarzelen in en gaf op groote schaal steun aan de opvoering van de woningproductie dooi veieenigingen en gemeenten en in 1420 ook aan particuliere woningbouw De Regeenng zag zich daaibij genoodzaakt over te gaan tot een verschel pt en veisteikt c^-ntraal toezicht op de gemeenten en woningbouwvereenigingen Aan de in de jaren 1Q18—1Q2J ontstane veisnippenng dooi de oplichting van een te groot aantal woningbouwvcreenigingen weid een eind gemaakt door de wijziging van het Woningbesluit in l')21, waaidooi de Regeenng de bevoegdheid verkreeg toelating te weigeren, „indien de verlecning daaivan met in het belang van de verbetering dei volkshuisvesting is te achten Al spoedig volgt een leactie op de veisteikte ovciheidsbemoeienis met de volkshuisvesting Reeds in 1<)21 wordt de steunverlecmng ingevolge de Woningwet beperkt de opvatting, dat de paiticulieie bouw voorop dient te gaan en de woningwetbouw slechts aanvulling moet zijn, doet zich weer gelden, Sedjit l')25 woidcn slechts voor woningen, die in de plaats komen van krotten, bijdragen veistrekt Inmiddels viel een groote voountgang te constateeicn Volgens de volkstelling, gehouden in KSQM, huisde nog het grootste deel der arbeidersbevolking in ecnkameiwoningen met hoogstens een keukentje of andeie bijruimte Thans is dit nog maar met een kleine mindeihcid der arbeiders het geval De ergste krotten zijn verdwenen Daarnaast ziin tienduizenden slechte woningen gesloopt en enkele hondcidduizenden goede gebouwd Vermoedelijk IS echtei het aantal te vei beteren of op te ruimen krotwoningen nog zeer gioot Bovendien heeft vorming van krotwoningen, tengevolge van slechte revolutiebüuw, nog steeds plaats Verder heeft men bij het streven naar een beter woningtype het einddoel zekei nog niet bereikt Men is ei dan ook in Nederland nog niet en het is te vreezen, dat er op het gebied dei volkshuisvesting weer achteruitgang dreigt Het is in dit verband zeer jammer, dat juist in den goeden, d i den vooi het bouwen goedkoopen tijd veelal de middelen om te bouwen aan de bouwvereenigingen ontbieken en de overheid slechts ingrijpt, wanneer een noodtoestand heerscht teiwijl dan het bouwen meestal duur is, — geheel als hiei Veel invloed hebben de bouwvereenigingen op de ontwikkeling van de architectuui van den woningbouw gehad In het industrialisatietijdperk is de gildewerkman met meei thuis De ambachtsman kon met de leiding behouden bi| de massa-oprichting van woningen De ondelnemei-eigenhouwer treedt op De architect blijft verre van de woningpioductie Hier in Indie begint zich een verschijnsel af te teekenen, dat hiermede mm of meer vergeleken kan worden Waar hier op het platte land de woningen meestal nog door de bewoners zelf gebouwd worden, is zulks in de steden veelal niet meer het geval Daai begint zich langzameihand een stand van kampong-architecten en aannemers te ontwikkelen Door de Woningwet kwam er in Nederland een kentering De woningbouwvereenigingen kunnen dan een ander standpunt innemen, dan de eigenbouwers, vooi wie de woning slechts handelswaar was De wcmingveieenigingen betrekken nu den architect bij den woningbouw Het besef, dat de woning slechts een klein onderdeel vormt van den stadsopbouw wint veld Men gaat het geheel aesthetisch zien in bouwblokken en woonwijken Eigenaaidig is, dat zich langs dezen weg een

176

aiehitectuur ontwikkelt, die noodgedwongen alleen op het uitwendige is gericht (Amsterdamsehe z g schortjesaichitectuur) Als reactie daaiop komt een streven tot uiting dat de woningindeeling, goede situeeiing en ook de economische ziide van het vraagstuk (welke dooi vorengenoemde richting vrijwel geheel uit het oog werd veiloren) steik op den voorgrond stelt (lunctioneele aichitectuur, nieuwe zakelijkheid) Nog steeds is men er eehtei niet volkomen in geslaagd om de woningen te bouwen, zooals ze moeten zijn, tusschen sociale, aesthetische en economische eisehen is er nog steeds spanning, teiwijl de sociale eisehen, waaionder ook te noemen zijn de centrale voorzieningen (verwainiing, warmwater e d ), 1 adiodistributie, kinderspeelplaatsen, gemeenschappelijke tuinen enz steeds steiker op den vooi grond komen Meikwaaidig ziin de ervaiingen opgedaan bii het wel bij uitstek sociale deel van de taak dei volkshuisvesting, namelijk het overbrengen van krotbewoners naar betere woningen Na vele in de practijk ondeivonden moeilijkheden bleek wel duidelijk, dat de meeste krotbewoners met zonder meer iijp zijn vooi betere woningen Vooizien moest worden in woningeomplexen vooi a-sociale gezinnen Woningopziehteressen of inspectnces werden aangesteld om de wijze van bewoning in den luimsten zin te controleeren en de mensehen op te voeden Volgens de algemeen geldende opvattingen ligt het meei op den weg der gemeente-besturen om vooi de huisvesting van a-süciale gezinnen te zorgen Toch is er ook op dit gebied dooi woningbouwveieenigingen goed werk gedaan De vereenigingen waien verder ook werkzaam op het gebied van woningen met e^n bijzondere bestemming Bekend zijn uit vroegei tilden in Nederland de bemoeiingen van kerkbesturen, gilden en particulieren met de huisvesting van ouden van dagen Behalve voor dezen, zijn in dezen tijd ook vooi andeie speciale categorien, als oudere werkeloozen, onvolledige gezinnen, alleen staande peisonen, tuberculozen of prae-tuberculozen, bijzondere woningen noüdig Bil de bestudeering van het met zorg samengestelde, fiaai geiUusti eerde en degelijk uitgegeven gedenkboek uit den inhoud waarvan in het bovenstaande getracht is het voornaamste naar voien te biengen, kiijgt men een denkbeeld van hoeveel nut het werk dei woningbouwvereenigintjen voor de Nedeilandsche volkshuisvesting IS geweest Waar thans ongeveer 10% der bevolking van Nedeiland, of wel rond 8()()()ü() personen wonen in huizen, die uitsluitend uit het oogmerk van verbetering dei volkshuisvesting zijn tot stand gekomen, is het wel duidelijk, dat de taak diei vereenigingen nog geenszins is voltooid Alleen leeds tegen achteruitgang door niet tijdig volgen van de steeds vooitgaande ontwikkeling, dienen zij te waken Het IS zeer te hopen, dat ook hier te lande tiidig wordt ingezien, dat waai de stedelijke woningtoestanden reeds /eer slecht zijn, bij de opkomende industrieele ontwikkeling en veideie uitbouw onzei steden, het probleem der volkshuisvesting, veel meer dan vooi heen daadwerkelijke zorg vereischt Het zal in dit velband ongetwijfeld van belang zijn leering te trekken uit de ervaringen in het besproken gedenkboek opgeteekend, voor zoover deze in Indie van toepassing kunnen zijn Br

SOC.

TECHN.

COMMISSIE

Vergadering op 27 December 1938. De Sociaal Technische Commissie komt op 27 Decembei te Bandoeng in vergadering bijeen In behandeling komen de volgende agendapunten 1 Volkstelling Bespreking van de lesultaten bij de te Cheribon gehouden pioeftelling en van de wenschelijkheid van een uniforme behandeling in de verschillende bevolkingscentia (Di Angenent, secretaris van de Commissie Volkstelling 1940, zal de ver gadeiing biiwonen)

2 Concessie-aanvragen van de fiima van Swaay betreffende luchtconditioneenng in de groote kust-steden ^ Congies onderwei pen 14-iS Ala;emeen onderwerp Straatverkoop c a Sociaal Technisch onderwerp De Iniichtinu; dei Regentschapsdiensten 4 Voorstel tot uitbreiding van de S T C Cjedacht woidt aan een vermeerdering met diic leden, als veitegenwoordigeis van resp de middelgroote (lemeenten, de Regentschappen en het Departement van Verkeer en Watei staat

UIT DE

DAGBLADEN

Inheemsche Stemmen over Volkshuisvesting. in de Maleische dagbladen Pcmandangan (zie hierover ook de rubiiek „Uit de Maleische dasi;bladen ' in MD dd 4 XI/'38), en Soeara Oemoem van 28 üct en 9 Nov ] 1 zijn enkele artikelen gewijd aan het vraagstuk der volkshuisvesting van de min bedeelden, welke artikelen — vooial daar deze uit den inheemschen kring afkomstig /ijn, en ook i v m de opmeiking ovei volkshuisvesting in dit nummer, onze bij/ondeie aandacht mogen verdienen Zoowel in Pcmandangan als in Soiara Oemoem is gewezen op de slechte huisvesting van de minvei mogende arbeiders in de groote steden Het nummer van 28 Oct van Soeara Oemoem behandelde in hoofd/aak de ,,petak"-woningen In het bijzonder is cntiek uitgeoefend op de kwade piactijken van een zeker genie uit de „huizenmelkeis', dat ei geen been inziet om arme aibeiders met een maandelijksch inkomen van nauwelijks ; 4 a / 5, voor een petakgedeelte ƒ 1 a / 1 50 huur te laten betalen (jenoenid zijn de steden Soeiabaja, Semalang, Bandoeng en Batavia, waar dergelijke practijken welig bloeien Vooial in deze grootste steden is het, dat periodiek volk uit het agrarische land naar de stad toestioomt, en waai voor deze groep ten eenenmale geen behoorlijke woningvoorziening bestaat — althans niet in overeenstemming met de diaagkracht van dit volk Aldus de inheemsche stem uit bvg twee dagbladen Daarop moge thans hier een klein commentaai worden gemaakt Inderdaad lijkt het wel alsof bij bovenbedoelde groep het wonen — althans in vei houding met dat van andere groepen — buitengewoon duur is te achten, het komt hierop neei dat zij ca 25% van haai maandelijksche inkomen aan huishuur moet uitgeven, een percentage dat ver uitsteekt boven het normale van ca H%, doch dit IS een verschijnsel dat o a ook in Nederland vooikomt een dergelijke verhouding moge dus in dit licht gezien wel normaal worden genoemd Voorts geven de schrijvers van bvg Maleische opstellen hun verwondeiing te kennen, dat de autoiiteit tot dusverre in gebreke is gebleven om in te giijpen Zij zijn dt meening toegedaan dat deze ,,petak-woeker' (zoo luidt de titel van het stuk in ,,S O ") gerust aangerekend kan worden als een equivalent van de gewone woeker, door geldschieters toegepast, en dat de autoriteit ook hier dezelfde beperking zou kunnen opleggen, zooals zulks reeds tot stand is gebiacht t a van de lente-woeker Een waaidevolle aanvulling bij bvg critieken geeft het stuk in S O van Q Nov Ook hier is gewezen op de nog steeds gebrekkige woningvoorziening van de minbedeelden Als voorbeeld is dan genoemd de toestand in de gemeente Soeiabaja, waar de toestanden toch niet veel zijn verbeterd, — naar het blad opmerkte — ondanks dat de „kampongverbetenng" of de ,,volkshuisvesting" steeds een stokpaardje is geweest van de inheemsche laadsfi actie Het blad kenmerkte de reeds gebouwde gemeente-woningen als niet voldoend aan de behoeften van den kleinen man de meeste der gemeentelijke volkswoningen staan in den regel leeg, en dit is — weer naai de meening van dat blad — het bewijs van ongeschikt-

heid dier woningen Zij zijn te duur — zegt men — en ZIJ vallen met in den smaak van de inheemsche bevolking (veikeerde bouwwijze'^) Merkwaardig is ook de uitlating in dat blad, dat ei in de kampongs te Soerabaja een groot gebrek bestaat aan luchti uimte in de woonbuuiten (bedoeld is zekei dat de bebouwing te dicht woidt) Verdei is in dit Maleischc stuk een opmerking gemaakt over de voortdurende vlucht van den beteren stand naar de kampongs, en dat die toestrooming de kampongs ovei bevolkt maakt Het nieuwe raadhuis te Batavia. Aan de Javahode van 12 Novembei j I ontleenen wij het volgende Nadat er aanvankelijk zooveel te doen is geweest over de plaats, waar het nieuwe raadhuis der gemeente Ba tavia zou komen, hebben thans de ondeihandelingen hieiovei tot eene oplossing geleid In piincipe heeft de gemeenteiaad zich indertijd vereenigd met het plan om het raadhuis aan het Harmonieplein te bouwen, naast de Postspaarbank, doch dit gaf zoo vele moeilijkheden, dat men om een goed geheel te krijgen eigenlijk het geheele Postspaarbank-gebouw zou moeten koopen, hetgeen ongeveer 4 ton zou hebben gekost Het gemeentebestuur is toen een andere mogelijkheid welke jaren geleden ook al eens bekeken was, in nadere beschouwing gaan nemen namelijk, bouw van het raadhuis in het Wilhelminapark, ongeveei op de plaats waai thans de Citadel met de ammunitie-magaziinen van het I eger staat Hieivooi moisten onderhandelingen nut hef Legcihcstuui worden gevoerd en deze hebhen tot een goed eindt geleld Gisteren werd het resultaat dezer ondeihandtbngen, welke door den jg burgemeester van Batavia zijn t>cvoerd, in het College van B en W behandeld en in de vcrgadciing op Maandagavond as. zal het nieuwe plan aan den gemeenteraad worden \ ooi gelegd Indien ook de huidige gemeenteraad dit plan goedkeuit, /al het nieuwe raadhuis dus in het Wilhelminapaik worden gebouwd, aan de zijde van het Sluisbrugplein, zowdat daar de ingang zal komen Het gebouw zal ongeveei midden in het park komen te liggen, daai de animunitie-magazi|nen van het Leger naar een andeie plaats zullen worden ovei gebiacht Het park dat zooveel mogelijk zal worden gespaard is dan te beschouwen als een fiaaien tuin voor het nieuwe gemeentekantoor Het zal echtei nog wel een jaar duren, alvoiens de ceiste spade in den grond kan woiden gestoken Diveise technische kwesties, in verband met de voorgenomen centialisatie van gemeentelijke diensten, zullen moeten wolden opgelost en daaina zal vooi het ontwerp voor het raadhuis een prijsviaag worden uitgeschreven In elk geval is thans een belangrijke stap in de goede lichting gedaan, daai het Wilhelminapark ook centraal ligt, gemakkelijk met tram en spoor is te bei eiken en men dooi het neerzetten van een kapitaal gebouw op dat punt een fraai geheel kan verkrijgen

BERICHTEN. Ontwerp Stadsvormingsordonnantie — Stedenbouwkundige Dag. De Regeering heeft de publicatie van hel eerste lapporl der Stadsvorniingscommissie — voorzitter Pi of Logemann — goedgekeurd, de verschijning, verzorgd door de Landsdrukkerij, wordt in de tweede helft van Januari veiwachl Zooals reeds werd beiicht, bevat dit rapport het ontwerp vooi een Stadsvormingsordonnantie vooi de stadsgemeenten op Java, met een uitvoeiige toelichting Het IS de bedoeling dei commissie, dat het ontwerp der ordonnantie in openbare discussie wordt gebracht,

177

de Vereeniging vooi Locale Belangen heeft 7ich reeds in beginsel bereid verklaaid hiertoe eenige maanden na de punlicatie een stedcbouwkiindtfie dag te organiseeren, waar belanghebbenden tii belangstellenden zich ovei het ontwerp /uilen kunnen uitspreken De Ressorten en de Kunstnijverheid. Het ]a\a-Instituuf daartoe in staat gesteld door een bijdrage nit het 2ï-niillioenf()nds, richt in Jogia in aansluiting tot /\\n nuiseum Sana Boedaja, een kunstambachtschool op, voorloopig allten vooi hout-, /ilver- en koperhewerking De school IS bestemd voor jonge begaafde toekangs uit verschilkiide streken van Java en Bah, wien in een tweeiange ciiisus, die nauw bi| het Inheemsche ambacht aansluit, eenigt meeidert ontwikkeling wordt biig^ibiacht op technisch, eccmomisch en artistiek gebied, op den grondslas; der tiaditioneele kunstmiverheid, na afloop teiugkeeiendc naar hun miheu, /uilen /\\ dan in staat /ijn zoowel voor /ichzelf als dooi verspreiding van het geleerde het locale kunstambacht op hooger peil te biengen Aan de school is een eenvoudig internaat verbonden, n het ,pesantien-systeeni Dooi het Java-Instituut is aan de stadsgemeenten en regentschappen op Java medewerking gevraagd, dooi van overheidswege ]()nge toekangs uit die lessoiten, waar dergthike ambachten reeds gevestigd ziin, de school te doen bezoeken De kosten van cursus en verbluf m het internaat zullen ongeveei ƒ 100 pei jaai pei man bediagen

OCTROOIRUBRIEK Openbaargemaakte Octiooiaanvragen betrekking hebbende op ,,Huizenbouw Wegenbouw, Betonbouw Transportinrichtingen No 8364-) Ned kl M\ T C van den Dool Czn te De Lier Werkwijze voor het verplaatsen van vaste lichte bouwwerken zonder vloer of waai van de vloer geen vast geheel vormt met de wanden zooals broeikassen, schuren en dergeli|ke No 702W Ned kl ^7f L M Jansen, te Ainhem Trappenhuis voor een dneverdiepingsportiekhuis met afzonderlijke in-, resp opgangen voor elke etagewoning No 74014 Ned kl -i7f J A Baaijens, te f^otterdam (jehouw met inrichting ter bescherming tegen brand- of brisantbommen onder toepassing van een waterlaag No 82436 Ned kl 80a NV „Schoktechniek', te Zwijndrecht Machine voor de vei vaardiging van beton waren ondei aanwending van schokken No 82004 Ned kl 80b Prof Ir Chr K Visser en Prof Dr C Zwikkei, beiden te Delft Werkwijze voor de vervaardiging van holten bevattende pleister- en deklaagspecie met geluidsabsorbeerende en warmteisoleerende eigenschappen

UIT

DE

TIJDSCHRIFTEN

Het m deze rubriek weei^even \an meenintjen houdt met in dat de redactie het daannede eens is, doch uitsluitend, dat het onderweip haar belansnjk voorkomt De Volkshuisvesting, mede in verband met de Stadsvorming. Onder dezen titel verscheen m „Kritiek en Opbouw van 1 Sept 38, no 14 een bewerking van een causerie

178

door 11 Thomas Karsten gehouden voor de Indische Algemeen-Democratische groep te iBandoeng In de inleiding is direct gewezen op het belang van een beschouwing van het vraagstuk der volkshuisvesting in het breedere verband van de stadsvorming, welk belang ib verduidelijkt in Ir K s verder betoog Het begon met een korte historische schets O m is verteld van den aaid dei bewoning in de zestiger jaren De goedkoopte van de gronden en van de noodige materialen vooi den huizenbouw, en ook de lage huishuien gaven de Europeesche burgers gelegenheid om zich een ruimere bewoning te veroorloven /ij woonden in ruime oud-Indische huizen met luxieus-groote erven Van de Chineesche buigers vertelde Ir K, dat /ij tot omstieeks IMll niet buiten de Chineesche kampen mochten wonen, waai dooi deze kampen in dien tijd dan ook de eerste dichtbebouwde wiiken waren De kleine Europeanen vestigden zich veelal aan de groote wegen of in oudere stadsdeelen De inheemsche stadskampongs waren nog tamelijk ,,landelijk en ruim In het algemeen werd niet voldoende gebouwd, daai er nagenoeg geen particuliei bouwbednif bestond mt'n bouwde veel met de hulp van B O W-opzichters, die zich in hun vrijen tijd met de/^ praetiik plachten he/ig te houden Na 18')(), toen het agrarische kapitalisme tot ontwikkeling kwam en in verband daarmede industrie ontstond groeide de stedeliike bevolking met lassche schreden waardoor de buuiten andere aspecten kregen, en in het wonen een gedrang ontstond, dat tot ongewenschte toestanden leidde Verdrijving van Inheemsche grondbezitters uit de kampongs was reeds een verschijnsel van omstreeks na IQll, zoodra de Chineesche burgers in de kampongs mochten wonen De/e verdri|ving die indirect geschiedde dooi opkoop van Inlandsche gronden had later frequentei plaats door Europeanen en mede dooi Inheemsche meei gegoeden Het was dus in die periode dat de kampongs noodgedwongen zich moesten inkiimpen en dat de bebouwing hier /ich gaandeweg verdichtte, welk \erschijnsel tot op den huldigen dag steeds blijft voorkomen (De gemeenten toonden in haar eerste jaren van bestaan nog geen voldoend sociaal besef dat zou kunnen lelden tot het doelbewust verbeteren van dergelijke ongewenschte toestanden, haar ego-eentrische mentaliteit werd buitendien in dit opzicht versterkt of ondersteund door de ,,aanvankelijke regeeiingsopvatting dei gemeenten als westersche enclaves inplaats van als volledige Indische gemeenten Pas omstreeks 1912 was het, dat enkele gemeenten eindelijk tot beter inzicht kwamen Zich de oogen wrijvende, werden zij eindelijk gewaar van de ergelijkheid der woontoestanden Hoewel schoorvoetend en nog eenigszins onwillig, moesten zij toch maatregelen nemen, wilden zij ten minste niet aangezien worden vooi instituten die geen sociaal-fatsoen kenden Het jaar 1912 kenmerkte zich door meeidere interesse voor deze belangen te Semarang nam Westerfeld het initiatief voor woningonderzoek Latei werden in meeidere congressen het volkshuisvestingvraagstuk ondel de loupe genomen Ir K gewaagde van die activiteit en van de woontoestanden-zelf als volgt ,,ln de peiiode van ca '20-'-iO is op het gebied van de volkshuisvesting veel gedaan, doch daarna weinig meer — wat blijkt uit het nietheivatten van dezen arbeid in den jongsten tiid — ongetwijfeld mede uit een gevoel van onzekerheid, of dat wat was gedaan, wel juist was" En verder ,,inderdaad hebben de gemeentebesturen ten aanzien van deze kampongtoestanden overal blijk gegeven van een ernstig tekort aan kennis van den toestand en onvoldoende inzicht, zelfs als belangstelling aanwezig was ,,'Vlen kent de toestanden eenvoudig met en is niet ingesteld op het zoeken van voor het Inlandsche milieu juiste oplossingen Hiervan zijn tallooze vooibeelden in alle steden aan te halen, slechts enkele zijn te noemen Van zeei groote beteekenis is bv dat het jarenlang volkomen ontbroken heeft aan eenig inzicht in de lol van het eigen giond- en woningbezit ook in steden, en in de piijs, die door de Inheemsche wereld daarop gesteld wordt, terwijl ook thans nog vee! te weinig in die richting gedacht woidt Even typisch is, hoe herhaaldelijk is en nog steeds

woidt gezondigd dooi aanleü; in de kampüiig van veel te breede en mooie of onjuist georiënteerde wegen Van den omvang, de sociale beteekenis en de middelen tot voorkoming van de samenwoning en de overvulling van bestaande woningen is men in het algemeen ontstellend slechts op de hoogte E t q „De massa der bevolking woont in de steden vooi een gioot deel bepaald slecht, nog veel voorkomende euvelen zijn bv üverstroonnngen, brandgevaar, volkomen gebrek aan ruimte vooi ontspanning, zeer slechte faecaal- en huiswaterafvoer, wegaanleg en straatverlichting, voorts in de huizen geen wateivoorziening, gebiekkige toevoer van licht en lucht, vochtigheid in huis ook door onjuiste bouwwijze, en last but not least overbevolking" ,,De organiseering der bestaande kampongs is reeds vrij lang geleden geëntameerd het is de bekende „kanipongveibetering" Zij is deels een achternakoniende stadsaanleg, deels het herstel van een verregaande verwaarlüozing, uit de periode toen de kampongs niet meer door de dessa en het B B en nog in het geheel niet door de gemeenten werden verzorgd, — de toestand die ook nu nog in omvangrijke kampongkomplexen in de meeste of alle steden heerscht Overigens gaat de ,,kampongvei betering veel te langzaam, in het huidige tempo zal men er nog tientallen jaren voor noodig hebben, te meer waai men ei bijna nergens voor zorgt, dat daar waar nieuwe kampongs ontstaan direct een be hoorlijke toestand geschapen wordt, — een der eerste doch meest verwaarloosde plichten van elke gemeente Overigens is de eisch te stellen, dat de kampongverbetering zoowel technisch behoorlijk als in het goede kampongkarakter geschiedt Nadat Ir K in korte doch duidelijke trekken gewezen heeft op o m de hierboven aangehaalde fouten is hij niet in gebreke gebleven om eenige suggesties te geven t a der juiste lichting waarheen de arbeid voor de volkshuisvesting behoort te worden geleid In de eerste plaats noemde Ir K den gemeentelijken woningbouw als een der middelen tot verbetering van de huisvesting, doch het primair middel behoort naar zi te zijn ,,ordening van de verdrijving van de kampongbevülking en oiganiseering van de kampongontwikkeling Ten laatste noemde Ir K andere belangrijke punten op welke de gemeenten in haar werkprogram behooien op te nemen Thans hier in het kort weergegeven zijn deze punten als volgt ,,1 beschikbaarstelling van goedkoopen grond, met zorg voor juisten aanleg, en aangeboden in den meest aantrekkelijken rechtsvorm, dus in het algemeen in erfelijk individueel bezit, met verkrijging desgewenscht in huurkoop, — 2 zorg voor goedkoop en op gemakkelijke voorwaaiden verkrijgbaar ciediet, — -i bevorderen der beschikbaaiheid, tegen lage prijzen, van de juiste bouwmaterialen, — 4 bevordering eener technisch en cultureel goede bouwwijze door o m doelmatiger ambachtsonderwijs, — en 5 vaststelling van passende, voldoende gedifferentieerde bouwvooischnften, eenerzijds een zeei eenvoudige bouwwijze toelatende, anderzijds het vereischte mininuim aan techniek, hygiene en comfort verzekerende " Ssl Prijsvraag onder Ambtelijke Architekten. Van een overigens hier niet ter zake doende prijsvraag voor een raadhuis van een der Berlijnse gemeenten, behandeld in de Deutsche Bauzeifung (72ste jaarg no -SI), valt het op, dat zij is uitgeschreven onder de ambtelijke architekten van Berlijn, die vei plicht waren er alle aan mee te doen Terwijl de aichitekt-ambtenaren noodzakelijk in hun gewonen arbeid als personen op den achtergiond en anoniem moeten blijven, en zelden een individueel, henzelf volledig bevredigend ontwerp kunnen produceeien, geeft een dergelijke piijsviaag hen gelegenheid met alleen hun peisoonlijkheid eens ten volle in het openbaar tot uitdrukking te biengen, doch uiteraard ook daardoor hun carrière te beïnvloeden New-Yorks Bouwverordening. BIJ het moeizame en tijdroovende worstelen met de materie van nieuwe bouwverordeningen, zooals dat ook

in Indic op meerdere plaatsen schijnt plaats te gujpen is het een zekere troost over de nieuwe New-\orkse verordening, die in ^8 in werking is getreden, te vernemen (Ingenieur, M8 no 6) dat reeds in 1M28 met de vooibeieiding weid aangevangen Niet minder dan 1*^ commissies met totaal 125 leden werkten eraan, zij bestonden uit vertegenwoordigers van architecten-, ingenieursen aannemeisorganisaties en van alle bij het bouwvak betrokken ondernemingen, o a handelaren in houwmateualen en verzekeringsmaatschappijen De oude verordening van 1')I5, het voorbeeld voor meer dan lOÜ andere groote Amerikaansche steden, in al de jaren ongewijzigd gebleven, heeft hiermede afgedaan, en een algeheele reoiganisatie van het bouwtoezicht gaat met de invoering gepaard Een 150-tal definities vormt den grondslag der veiordening, deze weikt voorts met twee onderverdeelmgen der gebouwen naar de bestemming, en naar de constructie vooral i v m de mate van biandvrijheid In de technische voorschriften zijn enkele nieuwe wegen ingeslagen Zoo is het systeem van zekeiheidscoefficienten bijna geheel verlaten, de toelaatbare spanning wordt uitgedrukt in procenten van de hreukspanning De VOOI schriften voor bouwmatenalen zijn gebaseerd op de voorschriften van de American Society for Testing JViatenals Ten aanzien van beton wordt het dooi de invoering van ,,gecontroleerd beton mogelijk gemaakt nieuwe werkwijzen, mits onder speciale controle, toe te passen Voor staal wordt laschwerk toegestaan, doch de bewerking mag slechts geschieden door arbeiders, die voldoen aan zware eischen van bekwaamheid K

Japansche Architectuur. In no 8, Augustus l'H8, van het tijdschrift Smkentiku" zijn weei eenige interessante bouwwerken afgebeeld In de eerste plaats het verblijf van Prins Tokugawa te Tokio van arch K Tsuchiura De representatieve vertrekken hebben een fraaie, rustige ligging aar, een tuin, terwijl de hoofdingang met ondeirit opzij van het huis IS gesitueerd De woon- en slaapvertrekken zijn vooi namelijk op de verdieping gelegen De logeer- en dienstveitrekken zijn achter het representatieve gedeelte om een binnenplaats gegroepeerd Het huis is in permanente constructie uitgevoerd De buitenarchitectuur doet wat zwaar aan De interieurs zijn eenvoudig en groot gehouden en goed verlicht Ze zijn europeesch, — wel smaakvol —, ingericht Ter toelichting zijn uitvoerige detailteekeningen bijgevoegd Een typisch utiliteitswcrk is een busgarage te 1 okio van zeer groote afmetingen, plaats biedend aan een groot aantal autobussen, geheel van gewapend beton vervaardigd Ook een groot reparatie-atelier met werkkuilen is aanwezig Het geheel is duidelijk geinspiieeid op westersche of amerikaansche voorbeelden Met het raadhuis te Kawasaki heeft de architectuuiafdeeling der gemeentelijke diensten een bouwwerk van eenvoudig zakelijke opvatting tot stand gebracht De plattegrond heeft een T-vorm, niet een toren in den hoek van lijf en horizontale balk van de T Het gebouw is in permanente constructie met een plat dak en stalen ramen opgetrokken De interieurs zijn hier en daar (b v de ontvangzaal) te pompeus en niet mooi van verhoudingen Een zeer uitgebreid overzicht van tijdschriften is als meestal, aan dit nummer toegevoegd In de rubriek „materialen' is dit keer een uitvoerige publicatie over acoustisch plaatmateriaal opgenomen Verdei is veel aandacht besteed aan stalen meubelen, voornamelijk ziten ligstoelen No 9, Septembei 1938, van ,,Smkentiku' biedt een uitvoerige publicatie van het waterkrachtstation met dam in de Nippon Denryoku Kurobe rivier Het ontwerp is eerst na vervaardiging van verschillende voorstudies tot stand gekomen Opgetrokken als gewapend beton skeletbouw met stalen ramen, is het een architectonisch goed utiliteitswerk geworden Hoewel westersch van opzet,

179

1 ia; 1 Begane giond 1 Entiee, 2 Hal, ^ Lobby, 4 Bakon, 5 Bar, 6 Billardkanier, 7 Leeskaniei, 8 Conversatiezaal, 4 Binnenplaats (lichthof), 10 Dienstveitiek, 11 Eetkamer bedienden, 12 en 13 Kappeisvertrekken, 14 Toiletten, 15 Bediendcnvertrek, 16 Kamer beheeider, 17 Kantoor, 18 Kantoor voor de ontvangst der gasten

hig 2 Dcidc verdieping 1 Eetzaal, 2 (jroene salon, ^ Dienkeuken, 4 Plat dak, 5 Balton, fi Toiletkamer, 7 Japansehe badkamei, 8 Badkamei, Q Logeerkamers heeft de architeLtonisehe uitweiking toch een onmiskenbaar Japansch karakter Ook de bijbehooiende kunstwerken in de rivier zijn architectonisch zeei bestudeerd ben sympathiek bouwwerk, gepubliceerd in dit nummer, IS verdei het (jora hotel, Hakone, ontwoipen door arch K Tsuchuira Ook hier een gewapend-beton skeletbouw, die door groott openheid met veiandas, balcons tn dakteirassen, luchtig en aangenaam naar buiten spreekt Het hotel is op een naar de achterzijde toe oploopend terrein gebouwd Zooals de hierbij afgediukte plattegronden toonen, is de inrichting ruim en geriefelijk De meeste logeerkaineis zijn op het zuiden of het oosten gelegen In een sous-terrain bevinden zich de keuken en verdere dienstvertrekken en een badinrichting voor waime baden Op de hoogste verdieping zijn de eetkamer en een salon te vinden De interieurs zijn ruim en luchtig gehouden en westersch gemeubileerd De smaakvolle opstelling van hiei en daar uitgezocht mooie planten in potten, geven de groote zalen een typisch kaïaktei Eenige kamers zijn geheel volgens de oude Japansche woontraditie uitgevoerd Het geheel maakt een zeer verzorgden indiuk en is van alle moderne gemakken voorzien Het overzicht van buitenlandsche tijdschriften is in dit nummer wel zeer uitvoerig Afbeeldingen van een huis van den hekenden, in Ameiika werkenden, üostenrijk-

180

schen architect Richard Neutra trekken daarondei zeei de aandacht Naast details van bovengenoemd hotel zijn ook details van buitenlandsche werken o a van een klein huis van Waltei üropius en van een badhuis in 1 ausanne in dit nummer opgenomen In nr U, October 19-i8, van het tijdschrift ,,Sinkentiku vinden wij allereeist een zeer modern opgezet schoolgebouw Zakelijk en eenvoudig gehouden doet het zeei lan de nieuwe zakehjkheidsarchitectuur van Holland denken Toch heeft het een eigen typisch karakter üroote, gedeeltelijk oveidekte dakterrassen geven de schooljeugd gelegenheid sport en spel in de buitenlucht of in sjroote luchtige ruimten te beoefenen Verder bevat dit nummer een typisch Japansch woonhuis een groot huis met vrijwel alle vertrekken op den beganen grond De groepeering dei bouwmassas en der daken berust geheel op de oude Japansche woonhuistraditie Een ander woonhuis met een zeer bestudeerden plattegrond en situatie is veel moderner van opvatting en plat afgedekt De interieurs van beide huizen zijn zeei verzoigd, gedeeltelijk geheel Japansch gehouden Een uitgebreid en fraai geïllustreerd overzicht van buitenlandsche tijdschriften, waarin vooral vlieghavens de aandacht tiekken, is in dit nummer opgenomen, teiwijl fraaie detailbladen er aan zijn toegevoegd De boomen van Amsterdam. Aan bovengenoemd onderwerp, een verhandeling vooi den dienst van Publieke werken, opgesteld dooi J R Koning, tuinaichiteet hoofd van de af deeling beplantingen der Gemeente Amsterdam, is no 17 ddo 20 Augustus 1938 van het tijdschrift ,,De 8 en Opbouw' gewijd De sehrijvei wijst op de beteekenis van boomen en beplanting voor een stad In vroeger eeuwen had men daarvooi weinig oog Later begon men het belang in te zien en werden boomen langs de grachten geplant Daarna volgden ook de straten De na 1900 aangelegde buuiten bevatten breedeie straten, waardoor meer gelegenheid voor het aanbrengen van beplanting is ontstaan Een bijzonder karakter wordt verkregen door toepassing van verschillende boomsoorten in groepen, inplaats van dezelfde boomsoorten in lange rijen Bij de keuze van de boomsoort moet ei op gelet worden, dat in smalle stiaten geen boomen met breede kroon geplant worden, opdat het licht in de huizen niet onderschept wordt Een boom moet minstens 6,^5 m van een gevel veiwijderd staan In latere jaren werden langs sommige stiaten ventwegen aangelegd De boomen werden dan geplant tusschen rijweg en ventweg Veelal werd het door de toeneming van het verkeei noodzakelijk de rijweg ten koste van den ventweg te verbreeden De boomen wilde men dan dooi verplanting behouden Ze kwamen dan echter meestal te dicht bij de huizen te staan De omstandigheden werden in de latere jaren vooi de boomen ongunstiger leidingen, gas, electrieiteit, water, telefoon, noleering kwamen de boomen in de ontwikkeling van hun wortelstelsel hinderen De boomen langs de grachten hebben daarvan het minst te lijden Deze worden echter als meerpalen voor schepen gebiuikt en henben ook veel te lijden van het parkeeren van auto s Nu kar men wel boombeschermers toepassen, maar deze zijn kostbaar en moeten vergroot worden naarmate de boom groeit De grootste vijand van de boomen is wel het gas Tamelijk gunstig staan de boomen op middengazons Gesloten wegdekken, zooals asfalt en beton zijn een gioot beletsel voor een ongedwongen groei der boomen Het beste is om bij elke boom ongeveer i m- van wegbedekking vrij te houden Een bezwaar is echtei, dat zich daar bij regenweer plassen en modder voimen Schade kan ook aan de boomen veioorzaakt worden door het omhoog halen van verzakte bestratingen, jonge boomen worden tegelijk omhoog gehaald Hoewel de omstandigheden m de steden hier te lande anders zijn en het beplantingsmatenaal in vele opzichten van andeien aard, lijkt de publicatie van bovengenoemde algemeene Amsterdamsche eivaringen toch wel van belang