c u l t u u r, ge s c h ie d e n i s e n t a a l va n gro n i n ge n - n r. 3 2015
3
4
5
6
7
COLOFON Oplage: 2.500 Redactie: Eddy de Jonge, Harma Rozema-Woldhuis Vaste medewerkers: Eddy de Jonge, correspondent Stad en Lande Bettie Jongejan, correspondent OVCG Jona van Keulen, correspondent RHC Groninger Archieven
Lutje FEITH is een gezamenlijke uitgave van het Huis van de Groninger Cultuur, het Regionaal Historisch Centrum Groninger Archieven, het Gronings
René Duursma, correspondent GAVA Jan Glas, correspondent Huis van de Groninger Cultuur
AudioVisueel Archief, het Oorlogs- en Verzetscentrum Groningen en de cul-
Aan dit nummer werkten mee:
tuurhistorische vereniging Stad en Lande.
Martin Hillenga, Kelly Pronk
Cascadeplein 4 is de gezamenlijke voordeur. In Cascadeplein 4 wordt
Ontwerp: Richard Bos, Wergea
onderzoek over de Groninger geschiedenis en de Groninger cultuur gepresenteerd door middel van tentoonstellingen, publicaties en publieksinformatie.
Fotografie: Fotobedrijf Piet Boonstra, Marij Kloosterhof, Steenmeijer Druk: Koninklijke Van Gorcum BV, Assen Afbeelding omslag Voorkant: Uitsnede boekomslag: Peter Suidman, G. Nijhuis architect. Grondlegger van Nijhuis en Reker architecten te Groningen 1877–1987, collage van een nalatenschap, Bedum, 2014 Achterkant: Vismarkt zuidzijde met Korenbeurs, Groningen, 1960.
INHOUD 3. Het Euwe-effect in Groningen door Kelly Pronk
Foto Steenmeijer, collectie RHC Groninger Archieven (1785-6989) ISSN: 2214-2258 Contact: Redactie Lutje FEITH Cascadeplein 4, 9726 AD Groningen
4. Najaarslezingen: de Tachtigjarige Oorlog en architect Gerrit Nijhuis door Eddy de Jonge 5. Levend erfgoed door Martin Hillenga
Postbus 30040, 9700 RM Groningen Telefoon: 050-5992000 E-mail:
[email protected] www.huisvandegroningercultuur.nl www.groningerarchieven.nl www.gava.nl
6. Groningers in het Philips-Kommando Vught
www.ovcg.nl www.stad-lande.nl
door Bettie Jongejan Auteursrecht is voorbehouden. Niets uit deze uitgave mag worden
7. Digitale media-archieven en wat ermee te doen door René Duursma
openbaar gemaakt of verveelvoudigd zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de redactie. De redactie behoudt zich het recht voor (ingezonden) stukken in te korten, aan te passen of niet te plaatsen. Ingezonden brieven vallen niet onder verantwoordelijkheid van de redactie.
2
LUTJE
FEITH
HET EUWE-EFFECT IN GRONINGEN In het voorjaar van 2015 heeft Kelly Pronk, geschiedenisstudente aan de RUG, in opdracht van het Huygens ING in Den Haag bij de Groninger Archieven onderzoek gedaan naar sportarchieven voor de databank Sportbonden, sportclubs en sportperiodieken in Nederland tot 1940. Schaken is één van de sporten die deze databank omvat. In 1928 werd de Noordelijke Schaakbond opgericht met als doel de schaaksport in het noorden te bevorderen. Een bijzondere match die in Groningen plaatsvond hielp de bond hierbij.
door Kelly Pronk
In 1933 nam regerend wereldkampioen
Groningen, waar op zaterdag 2 november
schaken, de Russisch-Franse grootmeester
1935 de veertiende partij plaatsvond. In Ho-
Aleksandr Aljechin, de uitdaging van de
tel Frigge kwamen de mannen bijeen. Naast
Nederlandse amateurschaker Max Euwe
burgemeester Cort van der Linden waren
aan om een tweekamp om de wereldtitel
zo’n driehonderd belangstellenden aan-
te spelen. Euwe domineerde de schaaktop
wezig uit Groningen, Friesland en Drenthe.
Kelly Pronk. Foto Marij Kloosterhof
had daarnaast een wetenschappelijke car-
Met op de achtergrond slechts het getik
Euwe had in het toernooi een moeilijke
rière als wiskundige. Door de economische
van de klok was de sfeer rustig maar gela-
start gehad met een flinke achterstand. De
crisis werd de tweekamp gepland voor het
den. Aljechin rookte sigaret na sigaret ter-
match in Groningen bracht de stand weer
najaar van 1935. In de tussentijd kon de
wijl Euwe geconcentreerd naar het bord
gelijk tot 7-7. Na in totaal dertig partijen
benodigde geldsom bijeengebracht wor-
keek en af en toe diep zuchtte. Buiten de
was het dan ook Euwe die de winst pakte.
den, het ging namelijk niet om één partij
deur stond een wachter die het publiek
Helaas verloor Euwe in 1937 zijn wereldti-
maar wel dertig. Grote sponsors waren
verhinderde de zaal te betreden. Deson-
tel weer aan Aljechin in een revanchewed-
door de omstandigheden niet aanwezig,
danks stond er op de gang een lange rij
strijd.
daarom werd het bedrag ingezameld door
mensen die door een kier in de deurope-
middel van zegels en spaarboekjes.
ning de wedstrijd probeerden te volgen.
Als gevolg van Euwes winst werd scha-
Koeriers deden van elke zet verslag in de
ken in Nederland ontzettend populair en
Euwe en Aljechin speelden hun tweekamp
bomvolle zalen een verdieping lager, waar
verscheen de ene na de andere nieuwe
in plaatsen door het hele land. De enige
op demonstratieborden en tafelborden de
schaakvereniging. Ook in Groningen was
stad in het noorden waar zij speelden was
zetten werden meegespeeld en besproken.
dit zogeheten Euwe-effect merkbaar. Zo
in Nederland al vanaf de jaren twintig en
Euwe links en Aljechin rechts. Foto Het Noorden in Woord en Beeld, collectie RHC Groninger Archieven (1785-26377)
sloten tussen 1935 en 1940 zeventien nieuwe schaakverenigingen zich bij de Noordelijke Schaakbond aan. Eén van hen droeg zelfs de naam ‘Christelijke Schaakvereniging Max Euwe’, als eerbetoon aan de enige Nederlandse wereldkampioen schaken tot nu toe.
Bronnen • ‘Flitsen uit een wereldkamp. Schaken: 14de partij Euwe-Aljechin. Gelijk gemaakt!!’ Nieuwsblad van het Noorden, 4 november 1935, p. 14 • RHC Groninger Archieven (RHC GrA), toegangsnr. 912, Noordelijke Schaakbond, 1878-2000, inv.nr. 18, NOSBO 1928-1978. Nu de NOSBO 50 jaar bestaat, ‘Het Euwe-effect’, p. 9, 19-21 • RHC GrA, Noordelijke Schaakbond, 1878-2000, inv.nr. 9, NOSBO-mededelingen, 1929-1957 • Databank Huygens: http://resources.huygens.knaw.nl/ sportbondenclubsperiodieken
LUTJE
FEITH
3
NAJAARSLEZINGEN: DE TACHTIGJARIGE OORLOG EN ARCHITECT GERRIT NIJHUIS In het najaar organiseert de Vereniging Stad en Lande, samen met de Groninger Archieven en de NGV afdeling Groningen, een lezingenserie.
door Eddy de Jonge
en de Raad van Beroerten’. Op 28 oktober is er een avond over de Slag bij Noordhorn met medewerking van Olaf van Nimwegen over de achtergrond van
Het beloven weer een paar interessante
lezing over zijn zoektocht naar de laatste
de slag, Drewe Schouten toont beelden
bijeenkomsten te worden. Er is ruim aan-
rustplaats van graaf Adolf van Nassau en
van een re-enactment en Isabel van der
dacht voor de Tachtigjarige Oorlog. Op 23
na de pauze is het de beurt aan Sander
Velde vertelt over het archeologisch on-
september houdt Lammert Doedens een
Wassing met een lezing over Groningers
derzoek in het gebied van de slag.
Nieuwe Ebbingestraat 107, Groningen, combinatie van tekening en foto gemaakt door Wilma Fritsma
18 november belooft een bijzondere avond te worden. Dan is er een lezing van Peter Suidman over de architect G. Nijhuis, de grondlegger van het architectenbureau Nijhuis & Reker. Suidman presenteerde eind 2014 zijn boek over Nijhuis die leefde van 1860 tot 1940. Het is een uitvoerig en gedetailleerd boek, vol met prachtige illustraties. Suidman heeft uitgebreid onderzoek verricht en heeft in de loop der jaren bijzonder veel materiaal verzameld. Suidman noemt het zelf ‘een beschouwing van het bouwkundig oeuvre en wetenswaardigheden
over
en
rond de persoon Gerrit Nijhuis’. Het gaat dus niet alleen om de architect Nijhuis, maar ook om de per-
Gerrit Nijhuis
soon. Speciaal is ook dat dit boek een overzicht geeft van het totale oeuvre van de architect. Achter in het boek heeft Suidman een oeuvreregister gepubliceerd met per pand gegevens als bouwjaar, opdrachtgever, aannemer en bouwsom. Daar waar het mogelijk is, geeft Suidman ook verwijzingen naar de afbeeldingen op www.beeldbankgroningen.nl. Een prachtige manier om de gegevens in een dergelijke publicatie te koppelen aan digitale informatie.
4
LUTJE
FEITH
LEVEND ERFGOED Het Huis van de Groninger Cultuur lanceert dit najaar de website levenderfgoedgroningen.nl. Het ‘immaterieel erfgoed’ in de provincie Groningen staat daarop centraal. Maar wat is dat eigenlijk? En is dat wel belangrijk? Om op de laatste vraag alvast antwoord te geven: ja. door Martin Hillenga Onder immaterieel erfgoed verstaan we de tradities en gebruiken die kenmerkend zijn voor een regio. Alle producten die daarmee samenhangen, vallen ook onder het begrip. Na wat nadenken weten veel mensen er wel een aantal te bedenken: klederdracht, neutenschaiten, paasvuren, de Groningse taal – om er maar een paar op te sommen. Opvallend is dat immaterieel erfgoed vaak wordt geassocieerd met overblijfselen uit een grijs verleden – ‘niet meer van deze tijd’ – en bovendien met het platteland. Veel gebruiken worden weggezet als irrelevant, hooguit geschikt als onschuldig
Voogden van het stad-Groninger Pepergasthuis delen in 1958 in Niekerk een ton haring uit. Het gebruik heeft al sinds 1476 plaats, maar is qua vorm en inhoud inmiddels wel veranderd. Foto Fotobedrijf Piet Boonstra, collectie RHC Groninger Archieven (PB38602)
vermaak. Onzin natuurlijk, immaterieel erfgoed is veel breder dan dat. Bovendien
plaats van een ‘echt’ Gronings biertje te
zich buitendijks waagde behalve om drin-
heeft het wel degelijk waarde en een func-
brouwen. Let wel: niet de smaak van het
gende economische redenen? Waarom
tie.
bier was de aanleiding voor het mediarel-
wappert ineens overal de Groninger vlag?
letje. Evenmin als dat de aanleiding vorm-
Zouden de aardbevingen daarbij een rol
Scharrelbier
de om de pils überhaupt te kopen. De con-
spelen?
Cabaretier Hans Dorrestijn las jaren gele-
sument wilde vooral iets Gronings, en was
Het interessante aan immaterieel erfgoed
den op de radio een fake nieuwsbericht
bereid om daar het meervoudige van de
is ook de vraag waarom we iets Gronings
voor namens het DPA (Dorrestijns Pers
prijs voor een regulier supermarktbiertje
vinden. Het antwoord daarop zegt veel
Agentschap):
voor te betalen.
over onszelf en de tijd waarin we leven. Veel tradities blijken bij nadere beschou-
“Op de Veluwe is een 76-jarige eigenaar van een legbatterij aangehouden op ver-
Beleving en identiteit
wing dan ook helemaal niet zo oud of sta-
denking van fraude met eieren. De oude
Kennelijk hebben mensen de behoefte om
tisch te zijn – ze passen zich gemakkelijk
boer drentelde dagelijks doelloos met do-
uitdrukking te geven aan authenticiteit,
aan bij een nieuwe functie of omgeving.
zen eieren onder zijn arm om de boerderij
hun eigen identiteit, of die van het gebied
heen om ze vervolgens als scharreleieren
waarin ze wonen. Waarom was er bijvoor-
Nieuwsgierig
te verkopen.”
beeld ineens behoefte aan een ‘Groninger
kijkje op de onvervalste, authentiek
paard’, terwijl de rol van paarden in de
Groninger en ambachtelijk gemaakte,
Een vergelijkbaar fenomeen deed zich
landbouw zo goed als uitgespeeld was?
maar toch gratis toegankelijke website
afgelopen zomer voor in Groningen: een
Hoe kan het dat wadlopen ineens een po-
levenderfgoedgroningen.nl.
producent van streekbier zou alleen een
pulaire activiteit werd, terwijl eeuwenlang
Gronings etiket op zijn flesjes plakken, in
zich niemand die goed bij z’n verstand was
LUTJE
FEITH
geworden?
Neem
een
5
GRONINGERS IN HET PHILIPS-KOMMANDO VUGHT Aan de lopende band knijpkatten fabriceren met muziek op de achtergrond. Het uitdelen van de voedzame warme hap ‘de philiprak’. Aan lange tafels materiaal sorteren uit het puin van de gebombardeerde Philips-fabrieken. Het repareren van haperende soldeerbouten. Het technisch leiding geven aan het PhilipsKommando.
door Bettie Jongejan
Dit is een greep uit de werkzaamheden
resteerd naar aanleiding van de liquidaties
die de Groninger Häftlingestaf van gevan-
op Opperluitenant der Marechaussee Derk
genen uitvoerde in de Philips-werkplaats.
Klavers, Hoofd van de Bijzondere Recher-
OVCG werkte afgelopen zomer aan een
che Anne Jannes Elsinga, en de mislukte
lijst met biografische informatie van meer
aanslag op de NSB-onderwijzer Klaas Pren-
dan 100 Groningers die hiervan deel uit-
ger door het Groningse verzet. Of omdat
maakten. Een kleine twintigtal overleefde
ze weigerden Joden op te pakken, zoals
met daarop het stempel van concentratiekamp
de oorlog niet.
marechaussee Dirk Boonstra van brigade
Vught. Collectie OVCG/RHC Groninger Archieven
Grootegast. Grafisch tekenaar en CPN-
(2220-907)
Envelop van de eerste brief die Arie Emens aan zijn familie schreef in gevangenschap op 9 januari 1944,
Eerst na grote aarzeling ging de Philips-
verzetsman Arie Emens kwam later vrij.
directie in op het verzoek van Berlijnse
Ingenieur Bram de Wit en zes andere Gro-
stierf op 7 april 1945 in Buchenwald, vier
instanties om werk aan kampgevangenen
ningers werden zelfs op persoonlijk bevel
dagen voor de bevrijding van het kamp.
te verschaffen. Dankzij de gestelde voor-
van Himmler vrijgelaten op 10 maart 1944.
waarden hield het bedrijf lange tijd zelf
De vrijgekomen Groningse advocaat Sipko
De Joods-Groninger arts Isidor van der Hal
de leiding in de werkplaats. Tussen febru-
Boersma zou later zijn ervaringen binnen
was een van de meer dan 600 Joodse me-
ari 1943 en september 1944 maakten ruim
het Philips-Kommando op papier zetten.
dewerkers van het Philips-Kommando. Uit
3100 gevangenen van het Kamp Vught
angst om overbodig te worden als kamp-
deel uit van het Philips-Kommando. Zij
De 21-jarige Jan Siks uit Ter Apel werkte
arts, probeerde hij bij het Philips-Komman-
werkten bij de Speciale Werkplaats B677,
op de afdeling radiobuizen in Vught. Hij
do te komen. Hij werd aangenomen en te-
die Philips binnen het prikkeldraad van het
zat in het kamp wegens het plaatsen van
werkgesteld op de afdeling waar volt- en
kamp had gevestigd.
bloemen op de graven van geallieerde
ampèremeters werden gerepareerd. Hij
vliegeniers die op 23 november 1943 neer-
overleefde Auschwitz en kwam uiteindelijk
Onder de Groninger gevangenen waren
stortten in zijn woonplaats. Het eerbetoon
in juli 1945 weer in Groningen thuis.
veel represaillegijzelaars. Zij werden gear-
kostte hem uiteindelijk zijn leven. Siks Verzetsvrouw Geessien Tanner-van Til (94) werd in januari 1944 opgepakt in Middelstum. Net als oud-verzetsvrouw Alie Roemeling produceerde ze knijpkatten. In september 1944, toen Vught werd ontruimd, moest ze op transport naar Ravensbrück. Uiteindelijk werd ze net als honderden andere Nederlandse vrouwen door het Zweedse Rode Kruis gered. Via een bizarre busreis door Duitsland bereikten ze het vrije Zweden. Een Rode Kruis-zakdoek, met daarop de geborduurde namen van medegevangenen en een echte Philips-
Joden aan het werk in de werkplaats van het Speciale Opdrachten Bureau in Eindhoven. Foto collectie
knijpkat zijn nog steeds in haar bezit.
Nationaal Monument Kamp Vught
6
LUTJE
FEITH
DIGITALE MEDIA-ARCHIEVEN EN WAT ERMEE TE DOEN Het is 2015 en digitale media gaan al bijna 35 jaar mee. Ik heb het dan met name over digitale audio. Video werd pas later digitaal voor consumenten en producenten. Dat betekent voor een archief als het GAVA dat er onderhand steeds meer digitale dragers binnendruppelen.
door René Duursma
Digitale media Pavlov
Soms echter, komt er een groot digitaal archief in één keer binnen. Dat kan een omroeparchief zijn, maar ook een archief als dat van Pavlov Media. Pavlov heeft meer dan 15 jaar bestaan (ca. 1994-2009) en in die periode hebben zij het medialandschap in Groningen flink opgeschud. Ook was er internationale samenwerking en
tapes zijn inmiddels binnen bij GAVA, zon-
de context van de informatie verloren en
erkenning. Hun werkwijze was vrolijk an-
der al te veel notities of extra info, maar
is het vrijwel zinloos om deze disks te be-
archistisch. Ze maakten kunst en video’s,
met hulp van de voormalige Pavlov-mede-
waren.
organiseerden tochten over de daken van
werkers komen we hier wel uit en kunnen
de stad, presenteerden het eerste concert
we deze tapes ontsluiten. Moeilijker is het
Vele digitale archieven zijn matig tot slecht
voor mobiele telefoons, hielden zich bezig
om de vele CD-R’s en DVD-R’s en harddisks
gedocumenteerd. Pavlov vormt hierop
met de ontwikkeling van steden en hun ar-
met data te ontsluiten. Technisch gezien
geen uitzondering. Het GAVA gaat actie
chitectuur en ze wilden vergezichten over
zijn er in de laatste 20 jaar al zoveel soor-
ondernemen om te zorgen dat mensen en
maatschappij en samenleving aanbieden.
ten aansluitingen voor HD’s op de markt
organisaties hun archieven gestructureerd
geweest. We moeten onderzoeken wat we
en gedocumenteerd inbrengen. Voor ons
Kortom een destijds vernieuwende club
daarvoor in huis hebben of moeten halen.
archief is dit een extra uitdaging. Als we
mensen op het gebied van E-cultuur en
Qua inhoud zullen we een beroep moeten
het niet doen, zal er een behoorlijk gat val-
Nieuwe Media, die hun projecten ook re-
doen op mensen die er bij waren, die de
len in de geschiedenis van de moderne AV-
gistreerden middels video. Honderden
projecten bedacht hebben. Anders gaat
media.
Still City on a roof
LUTJE
FEITH
Still videokunst
7